Changes

==2․ Հրաժարական== Եթե ընտրելու փնենք մի աոանձին իրադարձություն, որը վերլուծելով կարելի է հասկանալ ընթացիկ հակամարտությունները եւ պատկերացնել հետագա զարգացումները, դա կփնի 1998 թ․ փետըր– վարին Նախագահ Լեւոն Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականը։

1998֊ի վւետրվարի հրաժարականը շատ բան է ասում Հայաստանի ու հայ ժողովրդի քաղաքական մշակույթի մասին, Հայաստանում եւ արտասահմանում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին կողմնակից ու հակառակորդ անձանց մասին, կառույցների եւ Սահմանադրության ուժի ու թուլության մասինԵթե ընտրելու լինենք մի առանձին իրադարձություն, օտար շահերի ու ներքին քաղաքական ուժերի միջեւ խճողված հարաբերությունների մասին։ Պատմության շարունակականության խաթարումը բացահայտում որը վերլուծելով կարելի է այն հիմնական հոսանքներն ու հասկանալ ընթացիկ հակամարտությունները և պատկերացնել հետագա րնթացքի ուղղություններըզարգացումները, որոնք կարող էին եւ չբացահայտվել օր օրի զարգացող իրադարձություններում։դա կլինի 1988 թ․ փետրվարին Նախագահ Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականը։

Ասվում է, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը կորցրել էր ժողովրդի աջակ– ցությունր։ աջակցությունը։ Դա կարող է ճիշտ լինել, բայց հրաժարականի հետ դրա առնչությունը շատ ավելի վերլուծության կարիք ունի, քան կատաբվել կատարվել է։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների նախագահները եւ և այլ երկրների վարչապետներ հաճախ են կորցնում ժողովրդի աջակցությունը մինչեւ մինչև պաշտոնավարման իրենց ժամկետի ւսվարտրավարտը, սակայն շարունակում են կաոավարել մինչեւ կառավարել մինչև սահմանված հաջորդ ընտրությունը։ ժողովրդի Ժողովրդի բացասական կարծիքը բավարար պատճառ չէ նախագահներ ու կառավարություններ փոխելու համար։ Երբ ժողովուրդը քվեարկում է, քվեարկում է, որպեսզի ընտրվողը պաշտոնավարի սահմանված ժամկետի ընթացքում։ Կասկած չկա, անշուշտ, որ երբ նախագահը կորցնում է ժողովրդի օժանդակությունը, կառավարելը շատ է դժվարանում, նրա հրաժարականի հեռանկարը նաեւ նաև խրախուսում է ընդդիմադիրներին։ ՄակայնՍակայն, ինչպես կքննարկվի ստորեւստորև, նրա կամ նրա վարչակազմի նկատմամբ դժգոհությունը քիչ կապ ուներ հրաժարականի մեջ առանցքային դեր կատարած Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի լուծման հետ։ Հետաքրքիր է նկատել, որ ծանրա– գույն ծանրագույն հանգամանքների ու վտրձությունների փորձությունների ներքո յոթ տարի ղեկավարելուց հետո Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը դեռեւս դեռևս ստացավ ընտրողների մոտ կեսի օժանդակությունը՝ միացյալ ընդդիմության ու ուժեղ թեկ– նածուի թեկնածուի առկայության պայմաններում։

Անշուշտ, կան նաեւ նաև մարդիկ, որոնք կասկածի են ենթարկում 1996֊ին եւ․ Տեր֊Պետբոսյանի Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի երկրորդ ընտրությունը, ինչպես նաեւ նաև Սահմանադրությունը, որը սահմանում է Նախագահի մանդատը։ Անկանոնությունները փոխե՞լ են ընտրությունների արդյունքը, թե ոչ՜ ո՛չ կորոշվի, երբ պատմաբանները լավ ուսումնասիրեն բոլոր փաստերը։ Մինչ այդ սակայն տեսակետների մեծ մասը հիմնված է հավատի ու քաղաքական շահարկումների վրա։

Չնայած Հայաստանում ժողովրդավարության զարգացման եւ և պատմության համար ներկայացրած կարեւորությանը՝ կարևորությանը՝ Լ․ Տեր֊Պետ– րոսյանի Տեր֊Պետրոսյանի մանդատի վավերականությունը չի առնչվում այստեղ կատարվող քննարկմանը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը հրաժարական տվեց գործընկերների ճնշման ներքո, որոնք րնդունել ընդունել էին ընտրությունների արդյունքները եւ և Սահմանադրության լեգիտհմուքյունըլեգիտիմությունը, եւ և նրա վարչակազմում էին ծառայում այդ իսկ ընտրությունների արդյունքների ու Սահմանադրության հիման վրա։

Սակայն դեռեւս որոշ հարցեր պետք է առաջադրվեն։ 1998֊ի փետրվարի 3֊ինԼ․ Տեր֊Պետրոսյանը հրաժարական տվեց իր իսկ կաբինետի հզոր անդամների ճնշման ներքո, չորս ամիս տեւած հանրային վիճաբանություններից հետոորոնք ընդդիմացան Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության լուծման ԵԱՀԿ Մինսկի Խմբի համանախագահների 1997 թ․ սեպտեմբերին ներկայացրած առաջարկության նախագծի ընդունմանը։ Նրա վարչապետ Ռ․ Քոչարյանը, տեղի է ունենում այնպիսի մի լրջագույն իրադարձությունՊաշտպանության նախարար Վազգեն Սարգսյանը և Ներքին գործերի ու անվտանգության նախարար Սերժ Սարգսյանը պատճառաբանեցին, ինչ– պիսին Նախագահի հրաժարականն է։ Վարչապետը դառնում է Նախագահի պաշտոնակատար եւ այնուհետեւոր առաջարկը չի բխում Հայաստանի ու Ղարաբաղի շահերից։ Դա թերթերի համար խորագիր էր։ Դա տարածված պատկերացում էր ոչ միայն Հայաստանում, մարտ ամսին կայացած արտահերթ ընտրություններումայլև Սփյուռքում և միջազգային մամուլում։ Իհարկե, դառնում ընտրված Նախագահ։ Սակայն քաղաքական խեղման վեց ամսում պարզ չէին դարձել այն պրոբլեմի լուծման այլընտրանքները, որոնք ստիպեցին Նախագահին հրաժարական տալ։ Սինչեւ այժմ հասարակությունը չգիտիՂարաբաղն էր վարչակազմի մեջ տեղի ունեցող հակամարտության հիմքը, թե վերոնշյալ հարցում ստույգ որո՞նք և առկա էին Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի եւ Ռ․ Քո– չարյանի միջեւ տարբերությունները։տարբերություններ Նախագահի և կաբինետի երեք կարևոր անդամների միջև։

Հրապարակային բանավեճըՍակայն դեռևս որոշ հարցեր պետք է առաջադրվեն։ 1998֊ի փետրվարի 3֊ին, որ ընթանում էր այն հարցի շուրջչորս ամիս տևած հանրային վիճաբանություններից հետո, թե ինչպես լուծել Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդիրըտեղի է ունենում այնպիսի մի լրջագույն իրադարձություն, կամ թե ինչպես այն չլուծելինչպիսին Նախագահի հրաժարականն է։ Վարչապետը դառնում է Նախագահի պաշտոնակատար և այնուհետև, Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի հրաժարականի հետ կապված իրադարձությունների ամենաճակատագրական կետն էր։ Նրանց համարմարտ ամսին կայացած արտահերթ ընտրություններում, ովքեր բախտավոր էին փնելու նրա հրաժարականովդառնում ընտրված Նախագահ։ Սակայն քաղաքական խեղման վեց ամսում պարզ չէին դարձել այն պրոբլեմի լուծման այլընտրանքները, բանավեճը նշանակություն չուներորոնք ստիպեցին Նախագահին հրաժարական տալ։ Մինչև այժմ հասարակությունը չգիտի, բնութագրումների հաճույքը եւ զրպարտություններն ընդունվում էին որպես փաստարկ։ Նրանք, ովքեր ցանկանում թե վերոհիշյալ հարցում ստույգ որո՞նք էին Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի հեռացումը, չէին բացահայտում, թե այդ ի՛նչն էր, որ նա պատրաստ էր ընդունել եւ որը կարող էր պարտվողականություն կամ, ըստ ոմանց, դավաճանություն համարվել։ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանն ինքը չբացատրեց դա, նրա իսկ խնդրանքով չբացատրեցին դա նաեւ նրան սատարողները, քանի որ փաստաթղթերի եւ գաղտնի բանակցությունների բովանդակությունը մինչեւ համաձայնության գւպը չհրապարակեա եղել է միջազգային միջնորդների հետ հիմնական պայմանավորվածություններից մեկը։ 5 Պետականության մարտահրավերըԼ․ Տեր֊Պետրոսյանի կարողություններն ու քաղաքականաթյունր հարգողների գրեթե լռությունր, զուգակցվելով նրան ատողների աղմկոտ, հաճախ բացահայտ եւ երբեմն արգահատելի չարախնդութ– յանր, չէր կարող երկխոսություն համարվել։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հետեւանքով կայացած նոր րնտրություններր եւս զլացան ի ցույց հանել մի հակամարտության այլրնտբանքային լուծումների քննարկումր, որր չարչրկել է Հայաստանր՝ սկսած որպես անկախ պետություն նրա վերածննդի օրից։և Ռ․ Քոչարյանի միջև տարբերությունները։

Այդ նյութի մասին գրած անձինք՝ հայ Հրապարակային բանավեճը, որ ընթանում էր այն հարցի շուրջ, թե ոչ հայինչպես լուծել Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդիրը, կամ թե ինչպես այն չլուծել, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հետ կապված իրադարձությունների ամենաճակատագրական կետն էր։ Նրանց համար, ովքեր բախտավոր էին լինելու նրա հրաժարականով, բանավեճը նշանակություն չուներ, բնութագրումների հաճույքը և զրպարտություններն ընդունվում էին որպես փաստարկ։ Նրանք, ովքեր ցանկանում էին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հեռացումը, չէին բացահայտում, թե այդ ի՛նչն էր, որ նա պատրաստ էր ընդունել և որը կարող էր պարտվողականություն կամ, ըստ ոմանց, դավաճանություն համարվել։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ինքը չբացատրեց դա, չեն ունեցել ԵԱՀԿ առաջարկի մասին անհրաժեշտ տեղեկություններ։ Սակայն նրանք նաեւ իրենց նեղություն չեն պատճառել րնդունելու իրենց ան– տեղյակությունրնրա իսկ խնդրանքով չբացատրեցին դա նաև նրան սատարողները, ոչ էլ ի վիճակի են քանի որ փաստաթղթերի և գաղտնի բանակցությունների բովանդակությունը մինչև համաձայնության գալը չհրապարակելը եղել դիմակայելու բարձրից քարոզներ կարդալու գայթակղությանր։ Քչերն են միայն գիտակցել ա– ոանց հավաստի ինֆորմացիայի հավաստի դիրքորոշում ունենալու անմտությունր։է միջազգային միջնորդների հետ հիմնական պայմանավորվածություններից մեկը։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականն իր մեջ շատ ավելի բան է պարունակումկարողություններն ու քաղաքականությունը հարգողների գրեթե լռությունը, քան մեկ մարդու ճակատագիբր կամ պատմության մեջ նրա տեղը։ Եվ ավեփն էզուգակցվելով նրան ատողների աղմկոտ, քան կատարվածի սահմանադրականությունդ Նրա հրաժաբականր առնչվում հաճախ բացահայտ և երբեմն արգահատելի չարախնդրությանը, չէր կարող երկխոսություն համարվել։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հետևանքով կայացած նոր ընտրությունները ևս զլացան ի ցույց հանել մի հակամարտության այլընտրանքային լուծումների քննարկումը, որը չարչրկել է պետության ու իշխանության մեր րմբռնման հետ եւ երկխոսության այն տեսակի հետ, որի կարիքն ունենք՝ խնդիրներր սահմանելու եւ րնտրանքնեբ կատարելու համար։Հայասատանը՝ սկսած որպես անկախ պետություն նրա վերածծննդի օրից։

Հրաժարականի շուրջ եղած հանգամանքների ողջ բարդության եւ դրա կարեւորության գնահատման համար տեղին Այդ նյութի մասին գրած անձնինք՝ հայ թե ոչ հայ, չեն ունեցել ԵԱՀԿ առաջարկի մասին անհրաժեշտ տեղեկություններ։ Սակայն նրանք նաև իրենց նեղություն չեն պատճառել ընդունել իրենց անտեղյակությունը, ոչ էլ ի վիճակի են մի շարք դիտարկումներ։եղել դիմակայելու բարձրից քարոզներ կարդալու գայթակղությանը։ Քչերն են միայն գիտակցել առանց հավաստի ինֆորմացիայի հավաստի դիրքորոշում ունենալու անմտությունը։

Թվում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականն իր մեջ շատ ավելի բան էպարունակում, թե հրաժարականի հանգամանքների սահմանադրականությունը որոշ կասկածներ է հարուցում։ Հրաժարականից հետո Ռ․ Քոչարյանն ու Վազգեն Սարգսյանը համոզված հայտարարեցին այն մասին, որ ամեն բան կատարվել է Սահմանադրության շրջանակներում։ Հրաժարականի իր հայտարարության քան մեկ մարդու ճակատագիրը կամ պատմության մեջ Լ Տեր֊Պետ– րոսյանը բծախնդրորեն խուսափեց իրադրությունը հակասահմանադրական որակելուցնրա տեղը։ Եվ ավելին, սակայն ընդգծեց, որ սահմանադրական իր իրավունքների կիրառումը (այն է՝ կաբինետի այն անդամների հեռացումը, որոնք անտեսեցին արտաքին եւ անվտանգության քաղաքականության իրականացնելու Նախագահի սահմանադրական լիազորությունը) երկիրն ապակայունացնելու լուրջ վտանգ էր ներկայացնում։ Իրերի նորմալ րնթացքն, անշուշտ, այն քան կատարվածի սահմանադրականությունը։ Նրա հրաժարականը առնչվում է, որ երբ վարչապետն պետության ու նախարարները էական հարցերում իրենց Նախագահի իշխանության մեր ըմբռնման հետ և երկխոսության այն տեսակի հետ չեն համաձայնում եւ չեն կարողանում նրան համոզել փոխելու իր որոշումը, իրենք են հրաժարական տափս։որի կարիքն ունենք՝ խնդիրները սահմանելու և ընտրանքներ կատարելու համար։

67Իր հրաժարականով Լ․ Տեր– Պետրոսյանր խուսափեց սահմանադրական ճգնաժամից եւ հնարավոր աղետափ աոճակատումից:Հրաժարականի սահմանադրականության հարցին կարեւորություն չրնծայվեց սովորական րնդդիմության հիմնական տարրերի կողմից, որոնք երբեք չէին ընդունել կամ հավանություն տվել ներկա Սահմանադրությանը։ Սա չի նշանակում, թե նրանց դուր եկավ այն ձեւը, որով կատարվեց հրաժարականը, սակայն նրանց շուրջ եղած հանգամանքների ողջ բարդության և դրա կարևորության գնահատման համար կարեւորը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հեռացումն էր, որըողջունեցին։ 1995֊ի Սահմանադրությունը եւ 1996֊ի ընտրությունների արդյունքները չընդունելը նրանց զրկեց Ռ․ Քոչարյանի դեմ սահմանադրական նորմերի վրա հիմնված փաստարկումներ օգտագործելու հնարավորությունից։տեղին են մի շարք դիտարկումներ։

Թեեւ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականին հանգեցրած գործընթացը ներքին էրՏեր֊Պետրոսյանը հրաժարական չտվեց իր ավանդական հակառակորդների ճնշման ներքո, այսինքն՝ դերակատարներն ու դրդապատճառները հիմնականում ներքինոր սովորական ընդդիմություն էր՝ Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը, հայաստանյան էինՀայաստանի դեմոկրատական կուսակցությունը, չի կարելի թերագնահատել արտաքին ուժերի ու գործոնների կարեւորությունըԱզգային ժողովրդավարական միությունը, Ազգային ինքնորոշում միավորումը և Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը։ Հրաժարականն ավելի շուտ թելադրված էր այն անհատների դիրքորոշումներով, որոնց հետ նա սերտորեն աշխատել էր վերջին տասը տարում, իր գործընկերների, որոնք տարբերմեծագույն հարգանք ունեին նրա նկատմամբ, նույնիսկ հակադիր պատճառներովովքեր, թուլացրեցին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դիրքն ու վարկը։ Այդ ուժերն իրենց սեփական սցենարն ունենընդհանուր առմամբ կգերադասեին, թե ով պետք է կառավարի Հայաստանըոր նա շարունակեր պաշտոնավարել, և ովքեր չէին մտածում, եւ թե ինչպես պետք է ընթանա հակամարտությունը։ Արտաքին ուժերը հրաժարական կտար՝ իր խաղարարար ծրագրի նկատմամբ ընդդիմության պատճառով։ Դրանք էին Ռոբերտ Քոչարյանը՝ Լեռնային Ղարաբաղի նախկին նախագահը, ու Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հակառակորդների մեջ ամրապնդեցին այն հավատըՏեր֊Պետրոսյանը հրավիրել էր իբրև Հայաստանի վարչապետ ծառայելու համար, թե միջազգային հանրությունը կրնդունի հնարավոր այլբնտրանքային ղեկավարներին։ Այս գիրքն այդ բնագավառին չի առնչվելու։ Այնուամենայնիվ արժե շեշտելՎազգեն Սարգյսանը՝ Պաշտպանության նախարարը, որ երբ պատմությունը գրվիիր մերձավոր միջավայրի ամենամտերիմ ու ամենավստահված անդամներից մեկը, այն որոշ անսպասելի կապեր կբացահայտի։և Սերժ Սարգսյանը՝ Լեռնային Ղարաբաղի նախկին պաշտպանության նախարարը, որին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը երեք տարի առաջ էր հրավիրել՝ Հայաստանում միևնույն պաշտոնում ծառայելու համար, և որին ավելի ուշ վստահեց Անվտանգության նախարարությունը, իսկ 1996֊ին Ներքին գործերի ու անվտանգության միակցված նախարարությունը։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականը մեկնաբանվել Թվում է շտապ արտահայտված, կաղապարված ձեւակերպումներովթե հրաժարականի հանգամանքների սահմանադրականությունը որոշ կասկածներ է հարուցում։ Հրաժարականից հետո Ռ․ Քոչարյանն ու Վազգեն Սարգսյանը համոզված հայտարարեցին այն մասին, որոնք կրկին հաստատում են նյութի ընդունված բացատրությունները։ Այդ տարածված պատկերացումը պնդում որ ամեն բան կատարվել է, որ․1 ․ սահմանադրության շրջանակներում։ Հրաժարականի իր հայտարարության մեջ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն անսպասելիորեն որոշեց ընդունել Դարաբաղյան հակամարտության լուծման մի ձեւակերպումՏեր֊Պետրոսյանը բծախնդրորեն խուսափեց վիճակը հակասահմանադրական որակելուց, սակայն ընդգծեց, որն անընդունելի էր նրա վարչակազմի կարեւոր որ սահմանադրական իր իրավունքների կիրառումը (այն է՝ կաբինետի այն անդամների համար․2․ Տարաձայնությունը ծագեց ճիշտ այդ ժամանակհեռացումը, քանի որ որոնք անտեսեցին արտաքին և անվտանգության քաղաքականություն իրականացնելու Նախագահի դիրքորոշումն ու առաջարկված ձեւակեբպումր պետք սահմանադրական լիազորությունը) երկիրն ապակայունացնելու լուրջ վտանգ էր ներկայացնում։ Իրերի նորմալ ընթացքն, անշուշտ, այն է , որ նրանց համար նոր լինեին․3․ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն այդ ձեւակերպումն ընդունեց այլերկբների եւ միջնորդների՝ Ռուսաստանի, ԱՍՆ֊ի երբ վարչապետն ու Ֆրանսիայի կողմից ներ–68կայացվող ԵԱՀԿ Սինսկի Խմբի համանախագահների կողմից աննախադեպ ճնշման հետեւանքով․4․ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի եւ նրա հակառակորդների միջեւ հակադրության էությունը կայանում էր «վալլային» եւ «փաթեթային լուծման» մոտեցումների մեջ․5․ Նախագահին ստիպելով հրաժարական տալ՝ հակառակորդներն ունեին ժողովրդի օժանդակությունը, որր հավանության էր տափս հակամարտության հանդեպ կարծր դիրքորոշմանը եւ նախարարները էական հարցերում իրենց Նախագահի զիջողականությունը համարում «պարտվողական»հետ չեն համաձայնում և չեն կարողանում նրան համոզել փոխելու իր որոշումը, նույնիսկ «դավաճանական»։իրենք են հրաժարական տալիս։

Հետաքրքիր է նկատելԿողմերից որևէ մեկը Սահմանադրական դատարան չդիմեց հրաժարականի սահմանադրականության հարցով։ Հայաստանում արտահայտված կարծիքները մեծ մասամբ քաղաքական դրդապատճառներ ունեին և չէին արտացոլում սահմանադրական օրենքի լուրջ նկատառումներ, որ ինչը Հայաստանում գտնվում է իր սաղմնային վիճակում։ Առանց Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականին հաջորդած իր հարցազրույցներում Ռ․ Քոչաբյանը երբեմն֊երբեմն նշել և նրա հակառակորդների միջև տեղի ունեցած քննարկումների ճշգրիտ իմացության, դժվար կլինի ավելին ասել, քան հետևյալը․ գործընթացը տեխնիկապես թվում էսահմանադրական կարգին համապատասխան, որ հակամարտության լուծման հարցում եղած տարբերությունները իր խմբի գործողությունների միակ պատճառր չէին։ Սա նույնպես քննարկման առարկա սակայն կասկածելի էմնում այն հանգամանքը, եւ դրան կանդրադառնանք ավելի ուշ։թե հարգվել է Սահմանադրության ոգին։ Իր հրաժարականով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը խուսափեց սահմանադրական ճգնաժամից և հնարավոր աղետալի առճակատումից։

Այժմ, երբ ժամանակի փոշին նստել է նյութի վրա, եւ և նյութը բավականաչափ չարչրկվել է գիտակների կողմից, հնարավոր է մի հայացք նետել եղած պնդումներին եւև, հիմք ունենալով մեծ մասամբ հանրահայտ տեղեկատվությանրտեղեկատվությունը, իրերը դնել իրենց տեղը։ Դրանով հնարավորություն կունենանք տեսնելու հրաժարականի ետեւում թաքնը– ված ետևում թաքնված ավելի մեծ հարցերը։ Դրա նպատակը ոչ թե Լ․ Տեր֊Պետրոսյա– նին Տեր֊Պետրոսյանին պաշտպանելն է, այլ այն նկատառումրնկատառումը, որ պրոբլեմի սխալ բնո– րոշումր բնորոշումը քաղաքականություն որոշողներին եւ և հետաքրքրված ակադեմիական կամ այլ խմբերի կարող է դեպի կեղծ հույսեր աոաջնոբդելեւ առաջնորդել և հետագայում սխալ դատողությունների հիմք հանդիսանալ , ինչպես բազմիցս պատահել է անցյալում։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի աշխարհայացքով ձեւավորվեց Հայաստանի անցումային շրջանը դեպի ժողովրդավարությունԱնկախ նրանից, ազատ շուկայական տնտեսություն եւնրա անձը սիրել են կամ համաձայնել նրա քաղաքականությանը, որ ամենակարեւորն թե ոչ, Լևոն Տեր֊Պետրոսյանը պետք էհամարվի հայոց պատմության վերջին տասնամյակի ամենաազդեցիկ դեմքը։ Նա, դեպի ոչ֊ավանդական արտաքին քաղաքականություն։ Պետության կառուցման մեջ նա ղեկավարեց Ազգային ժողովիհավանաբար Վազգեն Մանուկյանի հետ միասին, Նախագահական կառույցիեղել է Ղարաբաղ Կոմիտեի գաղափարական առաջնորդը, Սահմանադրության ու Սահմանադրական դատարանի եւ զինված ուժերի կառուցվածքային զարգացումըայն Կոմիտեի, վերասահմանեց կառավարության դերը եւ կառավարության ու քաղաքացիների միջեւ հարաբերությունները։ Սկսեց իրավական, առողջապահական, կրթական եւ սոցիալական ապահովության ոլորտների բարեփոխումները։ Հարթեց նաեւ Լեռնային Ղաբաբաղի հակամարտության լուծման ուղին։ Ելնելով վափոիտւթյան կարիք ունեցող ոլորտների հսկայական թվից եւ դրանց փոխկապակցվածաթյունից՝ կառավարման մասին որը 1988֊ից ի վեր պաշտպանել է Ղարաբաղի հայերի իրավունքները և ի վերջո Հայաստանն առաջնորդել դեպի անկախություն։ 1990 թ․֊ի հուլիսին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հիմնական փիլիսոփայությունը էվոլյուցիոն էրՏեր֊Պետրոսյանն ընտրվեց դեռևս Հայաստանի Գերագույն խորհրդի նախագահ, եւ ոչ թե ռեւոլյուցիոն՝ հեղափոխական։ Նա պնդում էր, որ իրական սոցիալական փոփոխությունը հնարավոր եւ տեսանելի կփնի միայն կառույցների աստիճանական ստեղծմամբ եւ տնտեսության ուժով, որոնք ի– րենց հերթին բարեվտխումների քաղաքականությանը թույլ կտան արմատներ ձգել։իսկ 1991֊ի հոկտեմբերին՝ անկախ Հայաստանի ժամանակ նա իր երկրորդ հնգամյա պաշտոնավարման փուլում էր։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ունեցել է լուրջ ընդդիմություն եւ բազմաթիվ քննադատներՏեր֊Պետրոսյանի աշխարհայացքով ձևավորվեց Հայաստանի անցումային շրջանը դեպի ժողովրդավարություն, նրան բաժին ազատ շուկայական տնտեսություն և, որ ամենակարևորն է ընկել ատելության ու նախանձի սովորական չափից շատ ավելին։ Ընդդիմախոսների մեջ էին կոմունիստներն ու ծայրահեղ ազգայնականները, ինչպես նաեւ որոշ նախկին զինակիցներ։ 1995֊ի խորհրդարանական եւ 1996֊ի նախագահական ընտրությունների կազմակերպման համար դեպի ոչ֊ավանդական արտաքին քաղաքականություն։ Պետության կառուցման մեջ նա ենթարկվեց ներքին եւ միջազգային քննադատության։ Ոմանք քննադատում էին՝ չափազանց հանդուրժող ղեկավարեց Ազգային ժողովի, Նախագահական կառույցի, Սահմանադրության ու ժողովրդավար լինելու համարՍահմանադրական դատարանի և զինված ուժերի կառուցվածքային զարգացումը, մփնչ ուրիշներ նրան համարում էին ավտոբիտար եւ նույնիսկ բռնակալ։ Պաշտոնից հրաժարվելու նրա որոշումր մեզ խորհել է տափս իշխանության վերասահմանեց կառավարության դերը և կառավարության ու պաշտոնի հետ նրա հարաբերության մասին։քաղաքացիների միջև հարաբերությունները։ Սկսեց իրավական, առողջապահական, կրթական և սոցիալական ապահովության ոլորտների բարեփոխումները։ Հարթեց նաև Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության լուծման ուղին։ Ելնելով փոփոխության կարիք ունեցող ոլորտների հսկայական թվից և դրանց փոխկապակցվածությունից՝ կառավարման մասին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հիմնական փիլիսոփայությունը էվոլյուցիոն էր, և ոչ թե ռևոլյուցիոն՝ հեղափոխական։ Նա պնդում էր, որ իրական սոցիալական փոփոխությունը հնարավոր և տեսանելի կլինի միայն կառույցների աստիճանական ստեղծմամբ և տնտեսության ուժով, որոնք իրենց հերթին բարեփոխումների քաղաքականությանը թույլ կտան արմատներ ձգել։

Իբրեւ գործող Նախագահի, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ունեցել է լուրջ ընդդիմություն և բազմաթիվ քննադատներ․ նրան պատասխանատու համարելը այն ամենի համարբաժին է ընկել ատելության ու նախանձի սովորական չափից շատ ավելին։ Ընդդիմախոսների մեջ էին կոմունսիտներն ու ծայրահեղ ազգայնականները, ինչ վատ էր ստացվում, համարվում էր բնական։ Քննադատողներից ոմանց ինչպես նաև որոշ նախկին զինակիցներ։ 1995֊ի խորհրդարանական և 1996֊ի նախագահական ընտրությունների կազմակերպման համար նա ենթարկվեց ներքին և միջազգային քննադատության։ Ոմանք քննադատում էին՝ չափազանց հանդուրժող ու ժողովրդավար լինելու համար նրա արած ոչ մի բանը ճիշտ չէր,70եւ բոլոր քայլերը դիվային էին։ Լինելով սակավախոս անձ՝ Լ․ Տեբ– Պետրոսյանը է՛լ ավելի սակավ էր արտահայտվում նման դատողությունների մինչ ուրիշներ նրան համարում էին ավտորիտար և նույնիսկ բռնակալ։ Պաշտոնից հրաժարվելու նրա որոշումը մեզ խորհել է տալիս իշխանության ու պաշտոնի հետ նրա հարաբերության մասին։

ժամանակն ու պատմությունը ցույց կտանԻբրև գործող նախագահի, թե անցման շրջանում նրա ղեկավարությունն իմաստուն նրան պատասխանատու համարելը այն ամենի համար, ինչ վատ էրստացվում, թե ոչ, համարվում էր բնական։ Քննադատներից ոմանց համար նրա հիմնադրած պետական կառույցները կենսունակ էին, թե արած ոչմի բանը ճիշտ չէր, նրա նախաձեռնած բարե– վախամները կամ տարբեր հարցերում որդեգրած քաղաքականությունը հաջողվեցին, թե ոչ։ և բոլոր քայլերը դիվային էին։ Լինելով սակավախոս անձ՝ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ինքը այս հարցերի շուրջ լռություն է պահպանել՝ անուդղակիորեն առիթ ստեղծելով, որ մարդիկ հավատան ամեն մի բացատրության։Տեր֊Պետրոսյանը է՛լ ավելի սակավ էր արտահայտվում նման դատողությունների մասին։

Բավական է միայն ուշադիր դիտաբկել այն փաստերըԺամանակն ու պատմությունը ցույց կտան, ոըոնք նաեւ հանրության սեփականություն ենթե անցման շրջանում նրա ղեկավարությունն իմաստուն էր, եւ խուսափել դեպքերն ընտրովի հիշելու սովորույթից՝ ցույց տալու համարթե ոչ, որ ինչ գրվել էնրա հիմնադրած պետական կառույցները կենսունակ էին, առնը– վազն հրաժարականի հարցի կապակցությամբթե ոչ, մեծ մասամբ հակառակն նրա նախաձեռնած բարեփոխումները կամ տարբեր հարցերում որդեգրած քաղաքականությունը հաջողվեցին, թե ոչ։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ինքը այս հարցերի շուրջ լռությունն է այն իրողությանպահպանել՝ անուղղակիորեն առիթ ստեղծելով, ինչ ներկայացնում են նրա եւ նրա մերձավոր գործընկերների միջեւ ծագած հակադրության հանգամանքները։որ մարդիկ հավատան ամեն մի բացատրության։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի Բավական է միայն ուշադիր դիտարկել այն փաստերը, որոնք նաև հանրության սեփականությունն են, և խուսափել դեպքերն ընտրովի հիշելու սովորույթից՝ ցույց տալու համար, որ ինչ գրվել է, առնվազն հրաժարականի շուրջ խեղաթյուրված խոսակցությունները հետեւյալ հարցերն հարցի կապակցությամբ, մեծ մասամբ հակառակն է այն իրողության, ինչ ներկայացնում են հարուցում։նրա և նրա մերձավոր գործընկերների միջև ծագած հակադրության հանգամանքները։

Լեռնային Ղարաբադի հակամարտության փոխզիջամային լուծման մասին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի սեպտեմբերի 26֊ի հայտարարությունը որեւէ նոր բան չէր պարունակում։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը միեւնույն դիրքորոշումն է ունեցել իր նախագահության ողջ ընթացքում եւ այդ մասին բազմաթիվ առիթներով հստակորեն արտահայտվել է թե՛ մասնավոր զրույցներում եւ թե՛ հբապաբակավ։ Դեռեւս 1992֊ին Ղաբաբաղի անկախության միակողմանի հռչակումը ճանաչելու նրա մերժումը, չնայած փողոցներում բողոքի ցույցերին եւ չնայած այն ժողովրդականությանը, որ այդ ճանաչումը կբերեր նրան, հակամարտության լուծման նրա ունեցած տեսակետի արտահայտություններից սոսկ մեկն էր։հրաժարականի շուրջ խեղաթյուրված խոսակցությունները հետևյալ հարցերն են հարուցում։

Նորությունը նրա մերձավոր գործընկերների կողմից հրապարակային, համակարգված, նույնիսկ կատաղի հակազդեցությունն էր կրկնության այդ փաստին, հակազդեցություն1. Իր 1997 թ․ սեպտեմբերի 26֊ի մամուլի ասուլիսում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն արդյո՞ք նոր ծրագիր ներկայացրեց, որը շատ ավելի ցայտուն պատճառ դարձավ նոյեմբերին, երբ քննադատությունների հեղեղին ի71պատասխան Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը գրեց իր նշանավոր «Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն» հոդվածր։գործընկերների հակազդեցության։

Աոանց քննարկելու հնարավոր րնտրանքներր, այդ հոդվածում Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության փոխզիջումային լուծման մասին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի սեպտեմբերի 26֊ի հայտարարությունը որևէ նոր բան չէր պարունակում։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ներկայացրեց այն պատճառները, որոնք ցույց էին տափս, թե փոխզիջումային լուծումն ինչո՛ւ միևնույն դիրքորոշումն է անհրաժեշտ։ Նույնիսկ ունեցել իր նախագահության ողջ ընթացքում և այդ ժամանակ նամասին բազմաթիվ առիթներով հստակորեն արտահայտվել է թե՛ մասնավոր զրույցներում և թե՛ հրապարակավ։ Դեռևս 1992֊ին Ղարաբաղի անկախության միակողմանի հռչակումը ճանաչելու նրա մերժումը, առանց մանրամասների մեջ մտնելու, գեթ հիմնական ուրվագծերով չներկայացրեց ԵԱՀԿ Մինսկի Խմբի հա– մանախագահնեբի չնայած փողոցներում բողոքի ցույցերին և չնայած այն առաջարկրժողովրդավարությանը, որն ընդունել էր որպես բանակցությունների վերսկսման հիմքոր այդ ճանաչումը կբերեր նրան, եւ որը մյուսները մերժում էին։հակամարտության լուծման նրա ունեցած տեսակետի արտահայտություններից մեկն էր։

2․ Լ․ Տեր֊Պետրռսյանի դիրքորոշման մեջ Նորությունը նրա հակառակորդների համար կա՞ր որեէ նորության։մերձավոր գործընկերների կողմից հրապարակային, համակարգված, նույնիսկ կատաղի հակազդեցությունն էր կրկնության այդ փաստին, հակազդեցություն, որը շատ ավելի ցայտուն դարձավ նոյեմբերին, երբ քննադատությունների հեղեղն ի պատասխան Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը գրեց իր նշանավոր «Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն» հոդվածը։

Նույնիսկ եթե սեպտեմբերի ու նոյեմբերի նրա հայտարարությունները հասարակության համար որոշ նորություն պարունակում էինԱռանց քննարկելու հնարավոր ընտրանքները, նրա մերձավոր գործընկերների համար որեւէ նոր բան գոյություն չուներ։ Նրանք բոլորը գիտեին, որ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանն ընդունել էր, նույնիսկ եթե այդ արել էր «լուրջ վերապահումներով», միեւնույն ա– ռաջարկի առաջին նախագիծը, որր միջնորդների կողմից իբրեւ բանակցությունների հիմք ներկայացվել էր նույն տարվա մայիսին։ Հուլիսին ներկայացրած երկրորդ նախագիծը նույնպես ընդունվել էր հոդվածում Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի կողմից։ Նույնը կատարվեց նաեւ սեպտեմբերի 22֊23֊ին միջնորդների ներկայացրած երրորդ նախագծի հետ, որր բազմաթիվ առումներով նախորդ նախագծի շատ ավելի բարելավված տարբերակն էր։ Եթե որեւէ նորություն կար, Տեր֊Պետրոսյանը ներկայացրեց այն էրպատճառները, որ երրորդ նախագծում միջնորդների կատարած փոփոխություններում հաշվի որոնք ցույց էին առնվել հայկական կողմի մտահոգությունների մեծ մասը՝ դրանով այն դարձնելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի համար ոչ տալիս, թե նվազփոխզիջումային լուծումն ինչո՛ւ է անհրաժեշտ։ Նույնիսկ այդ ժամանակ նա, այլառանց մանրամասների մեջ մտնելու, բնականաբարգեթ հիմնական ուրվագծերով չներկայացրեց ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների այն առաջարկը, որն ընդունել էր որպես բանակցությունների վերսկսման սկիզբ, շատ ավելի ընդունելի։և որը մյուսները մերժում էին։

2. Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի գործրնկերները գիտեին նաեւ բոլոր երեք ա– ռաջարկնեբի ամբողջական բովանդակությունը, որոնք մայիս ու սեպտեմբեր ամիսների միջեւ եղել էին ինտենսիվ ու պարբերական քննարկումների առարկա։ Պաշտոնական հայտարարությունների միջոցով հասարակությունը նույնպես գիտեր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից առաջարկների ընդունման մասին, թեեւ չգիտեր դրանց ճշգրիտ կամ ամբողջական տեքստր։ Այն մանրամասներր, որ հասել էին Հայաստանի քաղաքացիներին, հիմնականում անստույգ էին, թերի եւ խեղաթյուրված հատվածներ, որոնք մեծ մասամբ հրապա–72րակվել էին Բաքվի կողմից՝ ադրբեջանական հասարակայնության վրա այն «սաղացնելու» եւ որպես Ադրբեջանի դիվանագիտական հաղթանակ հրամցնելու նպատակով, ինչը բնավ այդպես չէր։դիրքորոշման մեջ նրա հակառակորդների համար կա՞ր որևէ նորություն։

3․ եւ․ Տեր֊Պետրոսյանի ե Նույնիսկ եթե սեպտեմբերի ու նոյեմբերի նրա գործրնկերների միջեւ տարաձայնությունները հակադրության վերածվերո հանգամանքը արդյո՞ք կապ աներ «փող աո զադ» եւ «փաթեթային» լուծումների հակա– դրաթյան հետ։հայտարարությունները հասարակության համար որոշ նորություն պարունակում էին, նրա մերձավոր գործընկերների համար որևէ նոր բան գոյություն չուներ։ Նրանք բոլորը գիտեին, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ընդունել էր, նույնիսկ եթե այդ արել էր «լուրջ վերապահումներով», միևնույն առաջարկի առաջին նախագիծը, որը միջնորդների կողմից իբրև բանակցությունների հիմք ներկայացվել էր նույն տարվա մայիսին։ Հուլիսին ներկայացրած երկրորդ նախագիծը նույնպես ընդունվել էր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից։ Նույնը կատարվեց նաև սեպտեմբերի 22-23֊ին միջնորդների ներկայացրած երրորդ նախագծի հետ, որը բազմաթիվ առումներով նախորդ նախագծի շատ ավելի բարելավված տարբերակն էր։ Եթե որևէ նորություն կար, այն էր, որ երրորդ նախագծում միջնորդների կատարած փոփոխություններում հաշվի էին առնվել հայկական կողմի մտահոգությունների մեծ մասը՝ դրանով այն դարձնելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի համար ոչ թե նվազ, այլ, բնականաբար, շատ ավելի ընդունելի։

Մինչեւ 1996 թ․ դեկտեմբերը Ղարաբաղին վերաբերող հարցեբր բաժանված էին երկու կարգի։ Առաջին կարգի հարցերը խմբավորված էին «ռազմատեխնիկական» հարցերի կամ «պատերազմի հետեւանքների վերացման» խնդիրների շուրջ։ Դրանց մեջ էին մտնում շրջափակումների վերացումրԼ․ Տեր֊Պետրոսյանի գործընկերները գիտեին նաև բոլոր երեք առաջարկների ամբողջական բովանդակությունը, երկու կողմերի գրավված տարածքների վերադարձի հարցր, տեղահանված անձանց եւ փախստականների վեբադարձր՝ որոնք մայիս ու սեպտեմբեր ամիսների միջև եղել էին ինտենսիվ ու պարբերական քննարկումների առարկա։ Պաշտոնական հայտարարությունների միջոցով հասարակությունը նույնպես երկու գիտեր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմիցառաջարկների ընդունման մասին, զինաԴաԴաՐՐ ամրապնդման միջոցառումները եւ մարդասիրական այլ հարցերթեև չգիտեր դրանց ճշգրիտ կամ ամբողջական տեքստը։ Այն մանրամասները, ինչպեսոր հասել էին Հայաստանի քաղաքացիներին, օրինակ՝ պատանդների ու ռազմագերիների հարցեբր։ Այս խմբի հարցերը սահմանվում հիմնականում անստույգ էին իբրեւ Դարաբաղյան հակամարտության։, թերի և խեղաթյուրված հատվածներ, որոնք մեծ մասամբ հրապարակվել էին Բաքվի կողմից՝ ադրբեջանական հասարակայնության վրա այն «սաղացնելու» և որպես Ադրբեջանի դիվանագիտական հաղթանակ հրամցնելու նպատակով, ինչը բնավ այդպես չէր։

Երկրորդ կարգը վերաբերում էր Լեռնային Ղարաբադի ապագա կարգավիճակին եւ հարակից հարցերի։ Սա սահմանվում էր իբրեւ Ղարաբադի պրոբլեմ․ «Փուլ 3․ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի և նրա գործընկերների միջև տարաձայնությունները հակադրության վերածվելու հանգամանքը արդյո՞ք կապ ուներ «փուլ առ փուլ» մոտեցում ձեւակերպումը վերաբերում է այն մեթոդաբանությանը, երբ նախ բանւսկցություններր ընթանում են հարցերի մեկ կարգի եւ այդ կարգին առնչվող և «փաթեթային» լուծումների իրականացման շուրջ, իսկ այնուհետեւ անցում է կատարվում հարցերի երկրորդ կարգին։ «Փաթեթային լուծում» մոտեցումր վերաբերում է բանակցությունների գործընթացին, երբ հարցերի երկու կարգերն էլ շոշափվում են միաժամանակ՝ մեկի շուրջ համաձայնության իրականացումը պայմանավորելով մյուսի շուրջ համաձայնությամբ։հակադրության հետ։

Դարաբաղյան բանակցությունների պատմության համատեքստում գոյություն ուներ այն ըմբռնումը, որ «փուլ առ փուլ» մոտեցումր բանակցությունների սեղանին է դնում Մինչև 1996 թ․ դեկտեմբերը Ղարաբաղին վերաբերող հարցերը բաժանված էին երկու կարգի։ Առաջին կարգի հարցերը խմբավորված էին «ռազմատեխնիկական» հարցերի առաջին կաբգր։ «Պատերազմի հետեւանքների կամ «պատերազմի հետևանքների վերացման» համաձայնությունը պետք է խաղաղություն բերեր, որը նշանակում էր, որ կողմերը մշտապես պետք է հրաժարվեին ուժի կիրառումից։ Կարգավիճակի հարցը պետք է լուծվեր առանձին՝ բանակցությունների միջոցով, առաջին73վաւլից հետո։ Այն շարունակում էր «հող խաղաղության փոխարեն» մոտեցումըխնդիրների շուրջ։ Դրանց մեջ էին մտնում շրջափակումների վերացումը, երկու կողմերի գրավված տարածքներիվերադարձի հարցը, անշուշտտեղահանված անձանց և փախստականների վերադարձը՝ նույնպես երկու կողմից, ոչ բոլորիզինադադարի ամրապնդման միջոցառումները և մարդասիրական այլ հարցեր, վերադարձ՝ հակամարտող բոլոր կողմերի հրաժարում ուժի կիրառումիցինչպես, որպեսզի կարգավորվեն լուծեփք մնացած խնդիրները։ «Փաթեթային լուծումը» այլ հակամարտություններում կոչվում է «հող կարգավիճակի փոխարեն»։ Գրավված տարածքները համարվում են սակարկելու ամենալավ պատառները, որոնք կարող են ապահովել գրավված տարածքները վերահսկողների նախընտրած կարգավիճակը։օրինակ՝ պատանդների ու ռազմագերիների հարցերը։ Այս խմբի հարցերը սահմանվում էին իբրև Ղարաբաղյան հակամարտություն։

ԵԱՀԿ Մինսկի Խմբի բանակցությունները, որ սկսվեցին 1992թ․ հունիսին եւ փակուղի մտան 1996֊ին, հիմնված էին «փուլ Երկրորդ կարգը վերաբերում էր Լեռնային Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակին և հարակից հարցերի։ Սա սահմանվում էր իբրև Ղարաբաղի պրոբլեմ։ «Փուլ առ փուլ» մոտեցման վրամոտեցում ձևակերպումը վերաբերում է այն մեթոդաբանությանը, կարգավիճակի խնդիրն այնտեղ չէր քննարկվում։ Բազմաթիվ առիթներով Ղարաբաղի պատվիրակությունրերբ նախ բանակցությունները ընթանում են հարցերի մեկ կարգի և այդ կարգին առնչվող լուծումների իրականացման շուրջ, որը Մինսկի Խմբի իսկ այնուհետև անցում է կատարվում հարցերի երկրորդ կարգին։ «Փաթեթային լուծում» մոտեցումը վերաբերում է բանակցությունների լիիրավ մասնակից էրգործընթացին, խնդրել էր, որ էքինսկի խումբը քննարկի նաեւ կարգավիճակի հարցը, որն անմիջապես հարուցելէբ Ադրբեջանի եւ մնացած ինր երկբների այն պահանջը, որ հայկական կողմը նախ պետք է ընդունի Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքը։երբ հարցերի երկու կարգերն էլ շոշափվում են միաժամանակ՝ մեկի շուրջ համաձայնության իրականացումը պայմանավորելով մյուսի շուրջ համաձայնության իրականացումը պայմանավորելով մյուսի շուրջ համաձայնությամբ։

Չնայած Ղարաբաղյան բանակցությունների պատմության համատեքստում գոյություն ուներ այն փաստինըմբռնումը, որ կարգավիճակը Մինսկի Խմբի հանդիպումներում չի քննարկվել«փուլ առ փուլ» մոտեցումը բանակցությունների սեղանին է դնում հարցերի առաջին կարգը։ «Պատերազմի հետևանքների վերացման» համաձայնությունը պետք է խաղաղություն բերեր, Մինսկի Խմբի համանախագահները՝ Ռուսաստանըորը նշանակում էր, ԱՄՆ֊ն եւ Ֆրանսիանոր կողմերը մշտապես պետք է հրաժարվեին ուժի կիրառումից։ Կարգավիճակի հարցը պետք է լուծվեր առանձին՝ բանակցությունների միջոցով, 1997֊ից ի վերառաջին փուլից հետո։ Այն շարունակում էր «հող խաղաղության փոխարեն» մոտեցումը․ գրավված տարածքների, կախերին հաջորդաբար ներկայացրել են առաջարկների երեք նախագիծ (1997թ․ մայիսինանշուշտ, հուլիսին եւ սեպտեմբերին)ոչ բոլորի, որոնցից աոաջին երկուսը հիմնը– ված էին «փաթեթային լուծման» մոտեցման վրա։ Դրանք պարունակում էին Ղարաբաղի կարգավիճակի առաջարկ։ Երկուսն էլ առաջարկում էին երկճյուղ բանակցություններվերադարձ՝ հակամարտող բոլոր կողմերի հրաժարում ուժի կիրառումից, յուրաքանչյուր կատեգորիայի համար առանձին՝ այն պայմանով, որ մեկի շուրջ համաձայնության իրականացումը չպետք որպեսզի կարգավորեն լուծելիք մնացած խնդիրները։ «Փաթեթային լուծումը» այլ հակամարտություններում կոչվում է սպասի մյուսի շուրջ բանակցությունների հաջող եզրահանգմանը։«հող կարգավիճակի փոխարեն»։ Գրավված տարածքները համարվում են սակարկելու ամենալավ պատառները, որոնք կարող են ապահովել գրավված տարածքները վերահսկողների նախընտրած կարգավիճակը։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը մեթոդներից որեւէ մեկի հանդեպ գաղափա– բախոսական կամ սկզբունքային խնդիր չուներ։ Երեւանը լուրջ վերապահումներով առաջին Երկու առաջարկներն ընդունել էր որպես բանակցությունների հիմքԵԱՀԿ Մինսկի խմբի բանակցությունները, որ սկսվեցին 1992 թ․ հունիսին և փակուղի մտան 1996֊ին, հիմնված էին «փուլ առ փուլ» մոտեցման վրա, եմերժելէր տարածքային ամբողջականության սկզբունքի րնդզրկումն իբրեւ կարգավիճակի շուրջ խնդիրն այնտեղ չէր քննարկվում։ Բազմաթիվ առիթներով Ղարաբաղի պատվիրակությունը, որը Մինսկի Խմբի բանակցությունների ելակետ։ Բաքուն հայտարարել լիիրավ մասնակից էր, խնդրել էր, որ ինքն ընդանում է դրանք, սակայն այնպիսի վերապահումներովՄինսկի խումբը քննարկի նաև կարգավիճակի հարցը, որոնք հավասարազոր էին մերժման։ Մտեփանակերտը կատարելապես մերժել որն անմիջապես հարուցել էր այդ երկու «փաթեթային լուծումների» նախագծերը։ Նույնիսկ ակնարկ է եղելԱդրբեջանի և մնացած ինը երկրների այն պահանջը, թե իրենց հարմար չէ «փաթեթային մոտեցումը»։որ հայկական կողմը նախ պետք է ընդունի Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքը։

741997֊ի հուլիսին ակնհայտ էրՉնայած այն փաստին, որ առաջարկները բանակցությունների հիմք հանդիսանալու եւ իրական առաջընթաց արձանագրելու համար չափազանց հավակնոտ էին։ Դժվար էր փնելու ընդհանուր հայտարարի գալ այդքան բազմաքանակ հարցերի շուրջկարգավիճակը Մինսկի Խմբի հանդիպումներում չի քննարկվել, ներառելով ամենաբարդդ՝ Մինսկի Խմբի համանախագահները՝ Ռուսաստանը, ԱՄՆ֊Ն և Ֆրանսիան, 1997֊ից ի վեր, կողմերին հաջորդաբար ներկայացրել են առաջարկների երեք նախագիծ (1997 թ․ մայիսին, հուլիսին և սեպտեմբերին), որոնցից առաջին երկուսը հիմնված էին «փաթեթային լուծման» մոտեցման վրա։ Դրանք պարունակում էին Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակի հարցը։ Ելնելով կարգավիճակի հարցի հետ գործ ունենալու առաջարկ։ Երկուսն էլ առաջարկում էին երկճյուղ բանակցություններ, յուրաքանչյուր կատեգորիայի համար բանաձեւ գտնելու անհնարինությունից՝ համանախագահները սեպտեմբերին ներկայացրած առաջարկից հանեցին կարգավիճակին առնչվող հատվածը։առանձին՝ այն պայմանով, որ մեկի շուրջ համաձայնության իրականացումը չպետք է սպասի մյուսի շուրջ բանակցությունների հաջող եզրահանգմանը։

Երբ Ադբբեջանն ու Լեռնային Ղարաբաղը փաստորեն մերժեցին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը մեթոդներից որևէ մեկի հանդեպ գաղափարախոսական կամ սկզբունքային խնդիր չուներ։ Երևանը լուրջ վերապահումներով առաջին երկու տարբերակներըառաջարկներն ընդունել էր որպես բանակցությունների հիմք, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ավելի համոզվեց, որ և մերժել էր տարածքային ամբողջականության սկզբունքի ընդգրկումն իբրև կարգավիճակի շուրջ համաձայնությունը տվյալ ժամանակի համար հասանելիությունից դուրս էբանակցությունների ելակետ։ Բաքուն հայտարարել էր, որ այդ պւսհին կարգավիճակի պնդումը կաթվածահար կաներ բանակցությունները եւ հակամարտության լուծման ուղղությամբ մինչ այդ ձեռքբեբված ողջ առաջընթացըինքն ընդունում է դրանք, եւ որ «վւուլ առ փուլ» մոտեցումըսակայն այնպիսի վերապահումներով, երբ զուգակցվում որոնք հավասարազոր էին մերժման։ Ստեփանակերտը կատարելապես մերժել էր այդ երկու «փաթեթային լուծումների» նախագծերը։ Նույնիսկ ակնարկ է Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ու տարածքի անհրաժեշտ անվտանգության երաշխիքներովեղել, լավագույն մոտեցումն է։թե իրենց հարմար չէ «փաթեթային մոտեցումը»։

Այս վերջինը1997֊ի հուլիսին ակնհայտ էր, որ մինչ այդ փաստորեն կորել առաջարկությունները բանակցությունների հիմք հանդիսանալու և իրական առաջընթաց արձանագրելու համար չափազանց հավակնոտ էին։ Դժվար էր տեքստերի բարդության մեջ, լինելու ընդհանուր հայտարարի գալ այդքան բազմաքանակ հարցերի երբորդ կարգն էրշուրջ, որր որոշ առումներով նույնիսկ ավելի կարեւոր է, քան մյուսները։ Դա ներառելով ամենաբարդը՝ Ղարաբաղի ժողովրդի ու տարածքի անվտանգության երաշխիքների խնդիրն է՝ անկախ կարգավիճակից եւ անկախ այն բանից, թե գրավված տարածքների ո՛ր մասը կվերադարձվեր։ Մայիսի ու հուլիսի տեքստերում անվտանգության երաշխիքները ցրված էին առաջարկների երկու մասերի միջեւ եւ մնում էին անբավարար։ Երեւանի պնդմամբ եւ քրտնաջան աշխատանքով ապագա կարգավիճակի հարցը։ Ելնելով կարգավիճակի հարցի հետ գործ ունենալու համար բանաձև գտնելու անհնարինությունից՝ համանախագահները անվտանգության երաշխիքները խմբավորեցին նոր «զամբյուղի» մեջ եւ մտցրեցին երբորդ տարբերակի մեջ՝ ներառելով նաեւ որռշ տարրեր, որոնք մինչ այդ համանախա– գահնեբի կողմից չէին ընդունվել կամ առաջարկի մեջ չէին ընդգրկվել։ Կարգավիճակի հարցը հանվեց առաջարկից։սեպտեմբերին ներկայացրած առաջարկից հանեցին կարգավիճակին առնչվող հատվածը։

ԱյսպիսովԵրբ Ադրբեջանն ու Լեռնային Ղարաբաղը փաստորեն մերժեցին առաջին երկու տարբերակները, եթե սեպտեմբերի «վւուլ առ փուլ» առաջարկը բոլորի կողմից ընդունված լիներ որպես բանակցությունների հիմքԼ․ Տեր֊Պետրոսյանն ավելի համոզվեց, եւ տեքստի որ կարգավիճակի շուրջ համաձայնությունը տվյալ ժամանակի համար հասանելիությունից դուրս է, որ այդ պահին կարգավիճակի պնդումը կաթվածահար կաներ բանակցությունները հաջողված լինեինև հակամարտության լուծման ուղղությամբ մինչ այդ ձեռքբերված ողջ առաջընթացը, և որ «փուլ առ փուլ» մոտեցումը, երբ զուգակցվում է Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ու տարածքի անհրաժեշտ անվտանգության երաշխիքներով, ամենայն հավանականությամբ կունենայինք իրադրության հետեւյալ պատկերը։լավագույն մոտեցումն է։

ա) ՂարաբադամԱյս վերջինը, Հայաստանում եւ Ադրբեջանում խաղաղություն կհաստատվեր՝ գրավված այն տարածքների վերադարձից հետոոր մինչ այդ փաստորեն կորել էր տեքստերի բարդության մեջ, ո– բոնք հարցերի երրորդ կարգն էր, որը որոշ առումներով նույնիսկ ավելի կարևոր է, քան մյուսները։ Դա Ղարաբաղի ժողովրդի ու տարածքի անվտանգության խնդրի հետ առնչություն չունեն։ Այդ առա–75ջարկի հիման վրա Շուշին երաշխիքների խնդիրն է՝ անկախ կարգավիճակից և անկախ այն բանից, թե գրավված տարածքների ո՛ր մասը կվերադարձվեր։ Մայիսի ու Լաչինն Ադրբեջանին վերադարձնելու մասին խոսակցությունները ադրբեջանական քարոզչություն են եւ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի հակառակորդների կեղծ մեղադրանքները։ Ա– ոաջարկը Շուշիի ու Լաչինի վերադարձը չէր նշում։ Ադրբեջանի նախագահ ԱլհՆը Լաչինի զի2ոսա արեց 1997 թ․ ամռանը Վաշինգտոն կատարած իր այցի ժամանակ՝ համաձայնելով դրա վերջնական լուծումը թողնել Ղարաբաղի կարգավիճակի շուրջ բանակցությունների փուլին։ Շուշին նշված էր հպանցիկ բնավ ոչ իբրեւ վերադարձվելիք տարածք։հուլիսի տեքստերում անվտանգության երաշխիքները ցրված էին առաջարկների երկու մասերի միջև և մնում էին անբավարար։ Երևանի պնդմամբ և քրտնաջան աշխատանքով համանախագահները անվտանգության երաշխիքները խմբավորեցին նոր «զամբյուղի մեջ և մտցրեցին երրորդ տարբերակի մեջ՝ ներառելով նաև որոշ տարրեր, որոնք մինչ այդ համանախագահների կողմից չէին ընդունվել կամ առաջարկի մեջ չէին ընդգրկվել։ Կարգավիճակի հարցը հանվեց առաջարկից։

բ) Տարածքային ամբողջականության սկզբունքի պնդումը (որը պաշտպանում են ԱդրբեջանըԱյսպիսով, միջազգային հանրությունըեթե սեպտեմբերին «փուլ առ փուլ» առաջարկը բոլորի կողմից ընդունված լիներ որպես բանակցությունների հիմք, պաշտպանում է ԵԱՀԿ յուրաքանչյուր անդամ եւ Հայաստանի ամեն մի «բարեկամ» ՝ ներառյալ Ռուսաստանրև տեքստի շուրջ բանակցությունները հաջողված լինեին, Իրանը եւ այլ երկրներ), ե որն այսօր հաղթում է ազգերի ինքնորոշման իրավունքին (որը պաշտպանում են Հայաստանն ու Ղարաբաղը), հանվել էր առաջարկից՝ կարգավիճակի քննարկման հարցի հետ միասին։ Սա նշանակում էր, որ 1996 թ․ ԵԱՀԿ Լիսաբոնի գագաթնաժողովի հայտարարությունը, որը տարածքային ամբողջականության սկզբունքը դնում էր առաջին կետում, փաստորեն հանվել էր։ամենայն հավանականությամբ կունենայինք իրադրության հետևյալ պատկերը։

գա) Մինչեւ Ղարաբաղում, Հայաստանում և Ադրբեջանում խաղաղություն կհաստատվեր՝ գրավված այն պահըտարածքների վերադարձից հետո, երբ ղերջնական որոնք անվտանգության խնդրի հետ առնչություն չունեն։ Այդ առաջարկի հիման վրա Շուշին ու Լաչինն Ադրբեջանին վերադարձնելու մասին խոսակցությունները ադրբեջանական քարոզչություն են և Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հակառակորդների կեղծ մեղադրանքները։ Առաջարկը Շուշիի ու Լաչինի վերադարձը չէր նշում։ Ադրբեջանի նախագահ Ալիևը Լաչինի զիջումն արեց 1997 թ․ ամռանը Վաշինգտոն կատարած իր այցի ժամանակ՝ համաձայնելով դրա վերջնական լուծումը թողնել Ղարաբաղի կարգավիճակի բանակցությունները հանգեցնեն փոխադարձ ընդունելի պայմանագրի, Ղարաբաղը պահպանելու շուրջ բանակցությունների փուլին։ Շուշին նշած էր իր ներկա կարգավիճակը։ Դա նշանակում է, որ Ղարաբաղը մնալու էր դե֊ֆակտո Ադրբեջանից անկախ, եւ Հայաստանի հետ նրա ունեցած հարաբերությունները չէին վերացվելու։հպանցիկ բնավ ոչ իբրև վերադարձվելիք տարածք։

դբ) Ղարաբաղի Տարածքային ամբողջականության սկզբունքի պնդումը (որը պաշտպանում են Ադրբեջանը, միջազգային հանրությունը, պաշտպանում է ԵԱՀԿ յուրաքանչյուր անդամ և Հայաստանի ամեն մի «բարեկամ»՝ ներառյալ Ռուսաստանը, Իրանը և այլ երկրներ), և որն այսօր հաղթում է ազգերի ինքնորոշման իրավունքին (որը պաշտպանում են Հայաստանն ու նրա ժողովրդի անվտանգության երաշխիքները կիրառման ուժ էին ստանալու անմիջապես՝ նախքան վերջնական Ղարաբաղը) հանվել են առաջարկից՝ կարգավիճակի շուրջ համաձայնության գալը։քննարկման հարցի հետ միասին։ Սա նշանակում էր, որ 1996 թ․ ԵԱՀԿ Լիսաբոնի գագաթնաժողովի հայտարարությունը, որը տարածքային ամբողջականության սկզբունք դնում էր առաջին կետում, փաստորեն հանվել էր։

Հնարավոր էգ) Մինչև այն պահը, որ Ղարաբաղի ղեկավարներն ու Լեռն Տեր֊Պետ– րոսյանի նախկին գործընկերները բավարարված չէին սեպտեմբերի առաջարկի անվտանգության երաշխիքներով կամ որեւէ այլ մեծ կամ փոքր կետով։ Առանց մանբամասների մեջ խորամուխ լինելուերբ վերջնական կարգավիճակի բանակցությունները հանգեցնեն փոխադարձ ընդունելի պայմանագրի, կարեւոր Ղարաբաղը պահպանելու էր իր ներկա իրավիճակը։ Դա նշանակում է ընդգծել, որ, առաջին՝ անվտանգության երաշխիքները Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից բավարար էին համարվում, եւ բանակցությունների ընթացքում եւս որոշ կատարելագործում Ղարաբաղը մնալու էր մտցվելու դրանց մեջդե֊ֆակտո Ադրբեջանից անկախ, երկրորդ՝ մի շարք կետեր դեռեւս բարելավման կարիք ունեին, բայց հենց դա էր բանակցությունները վերսկսելու նպատակը։և Հայաստանի հետ նրա ունեցած հարաբերությունները չէին վերացվելու։

76Այնուամենայնիվ, ասվում էր, որ տարաձայնությունները մեթոդի շուրջ ղ) Ղարաբաղի ու նրա ժողովրդի անվտանգության երաշխիքները կիրառման ուժ էին, եւ ոչ թե առանձին կետերի, այսինքն՝ «փաթեթայինը» հակադրվում էր «փուլ աո փուլ» մոտեցմանը։ստանալու անմիջապես՝ նախքան վերջնական կարգավիճակի շուրջ համաձայնության գալը։

Եթե Լ․ Հնարավոր է, որ Ղարաբաղի ղեկավարներն ու Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի հակառակորդ դարձած գործընկերների պրոբլեմը նախկին գործընկերները բավարարված չէին սեպտեմբերի առաջարկի մեթոդաբանությունն էրանվտանգության երաշխիքներով կամ որևէ այլ մեծ կամ փոքր կետով։ Առանց մանրամասների մեջ խորամուխ լինելու, այսինքն՝ նրանց կարևոր է ընդգծել, որ, առաջին՝ անվտանգության երաշխիքները Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից «փաթեթային լուծման» պնդումըբավարար էին համարվում, ապա պետք է մանրակրկիտ աշխատած լինեին՝ մայիսի եւ հուփսի տեքստերը և բանակցությունների համար ավելի ընդունեփ հիմք դարձնելու ուղղությամբ։ Նման բան տեղի չի ունեցել։ընթացքում ևս որոշ կատարելագործում էր մտցվելու դրանց մեջ, երկրորդ՝ մի շարք կետեր դեռևս բարելավման կարիք ունեին, բայց հենց դա էր բանակցությունները վերսկսելու նպատակը։

Հակառակ ընդունված կարծիքիՍակայն ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի բանակցությունների մեծ մասի ընթացքում Ռ․ Քոչարյանը Ղարաբաղի Պաշտպանության պետական կոմիտեի նախագահն էր, ապա Լեռնային Ղարաբաղի Նախագահը, իսկ այդ թվում եւ միջազգային որոշ մեկնաբանների կողմիցբանակցությունները հիմնված էին բացառապես «փուլ առ փուլ» մոտեցման վրա։ Վազգեն Սարգսյանը այդ ողջ ժամանակահատվածում Պաշտպանության նախարար էր, ԵԱՀԿ միջնորդները 1997֊ին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վրա անսովոր ճնշում չեն գործադբել։ Փաստորենապա՝ պետական նախարար, համեմատած ԵԱՀԿ հինգ տարի ընթացող բանակցությունների որոշ այլ դեպքերի հետապա՝ կրկին Պաշտպանության նախարար։ Սերժ Սարգսյանը Լեռնային Ղարաբաղի Պաշտպանության նախարարն էր, միջնորդները՝ Ռուսաստանըհետո՝ Հայաստանինը, ԱՍՆ֊ը, Ֆրանսիան, գործում էին կոլեգիալ եւ կառուցողական համագործակցությամբ՝ թե՛ միմյանց եւ թե՛ հակամարտության կողմերի հետ։ Բացի ապա՝ Հայաստանի Ներքին գործերի ու անվտանգության նախարարը՝ նույն այդժամանակահատվածում։ Ռոբերտ Քոչարյանը Հայաստանի վարչապետն էր, հատկապես սեպտեմբերիներբ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ընդունեց առաջին երկու առաջարկները 1997 թ․ մայիսին և հուլիսին, միջնորդների ջանքեբն ուղղված որոնք կարող էին բանակցությունների վերսկսմանը եւ ոչ թե հակամարտող երկրների կողմից առաջարկի տեքստի ընդունմանը։ Եվ միշտ հնարավորություն կար ի վերջո մեր–77ժելա բանակցության առարկա տեքստրմեկնաբանվել և որպես փուլային, եթե որեւէ մեկն այն չէր հավանում։և որպես փաթեթային։

Եթե Լ․ Տեր֊Պետբոսյանր մինչ այդ հաճախ Տեր֊Պետրոսյանի հակառակորդ դարձած գործընկերների պրոբլեմը առաջարկի մեթոդաբանությունն էր առաջարկներ մերժել, սակայն միշտ այդ արել էր՝ միաժամանակ ներկայացնելով նոր նախաձեռնություն ու նոր առաջարկներ։ Մի այսինքն՝ նրանց կողմից«փաթեթային լուծման» պնդումը, նա մեբժեց ճանաչել Ղարաբաղի անկախության միակողմանի հռչակումր՝ վստահ, որ տեւական խաղաղությունր ապա պետք է մանրակրկիտ աշխատած լինեին՝ մայիսի և հուլիսի տեքստերը բանակցությունների արդյունք լինի, այսինքն՝ լուծումը եւ յուրաքանչյուր կողմի կատարելիք զիջումները պետք է հակամարտության մեջ ընդգրկված կողմերի համար ավելի ընդունելի փնեն։ Մյուս կողմից, նա դիմակայեց ԵԱՀԿ֊ի միացյալ եւ նրա անհատ֊եբկրների վիթխարի ճնշմանը եւ չվարանեց վետո դնել 1996֊ի Լիսաբոնի գագաթնաժողովի ձախող հայտարարության վրա։ Վետոյի պատճառներից մեկն այն էր, որ հայտարաբությունր շահագրգիռ բոլոր կողմերի միջեւ բանակցությունների արգասիք չէր։հիմք դարձնելու ուղղությամբ։ Նման բան տեղի չունեցավ։

5․ Հայաստանի ժողովուրդը դե՞մ էր 4. Արդյո՞ք Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի չածմա– նը, եւ Ռ․ Քռչարյանի ղեկավարած խմբի րնդդիմաթյանն արտահայտո՞ւմ էր արդյոք հասարակության կամքը։Տեր֊Պետրոսյանը ԵԱՀԿ առաջարկի տեքստը բանակցությունների հիմք ընդունեց՝ միջազգային հանրության կողմից իր վրա եղած աննախադեպ ճնշման հետևանքով։

Այն պնդումներըՀակառակ ընդունված կարծիքի, թե Հայաստանի ժողովուրդը դեմ էր այդ թվում և միջազգային որոշ մեկնաբանների կողմից, ԵԱՀԿ միջնորդները 1997֊ին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի մոտեցմանը, հիմնված վրա անսովոր ճնշում չեն որեւէ հավաստի փաստի վրա։ Տասը գործադրել։ Փաստորեն, համեմատած ԵԱՀԿ հինգ տարի առաջընթացող բանակցությունների որոշ այլ դեպքերի հետ, սկսած համազգային շարժումիցմիջնորդները՝ Ռուսաստանը, ԱՄՆ֊ը, Ֆրանսիան, գործում էին կոլեգիալ և կառուցողական համագարծակցությամբ՝ թե՛ միմյանց և թե՛ հակամարտության կողմերի հետ։ Բացի այդ, հատկապես սեպտեմբերին, միջնորդների ջանքերն ուղղված էին բանակցությունների վերսկսմանը և ոչ թե հակամարտող երկրների կողմից առաջարկի տեքստի ընդունմանը։ Եվ միշտ հնարավորություն կար ի վերջո մերժելու բանակցության առարկա տեքստը, Հայաստանի ժողովուրդը ցուցաբերել է բացառիկ ճկունություն ու շրջահայեցողություն։ Նրանց քվեները մատնանշում են խոհեմություն եւ չափավորություն։եթե որևէ մեկն այն չէր հավանում։

Փաստն այն էԼ․ Տեր֊Պետրոսյանը մինչ այդ հաճախ էր առաջարկներ մերժել, սակայն միշտ այդ արել էր՝ միաժամանակ ներկայացնելով նոր նախաձեռնություն ու նոր առաջարկներ։ Մի կողմից, նա մերժեց ճանաչել Ղարաբաղի անկախության միակողմանի հռչակումը՝ վստահ, որ «ժալովուրդր» վաքր դեր տևական խաղաղությունը պետք է ունեցել վերջին իրադարձությունների մեջ։ Հարցի վերաբերյալ հանրաքվե չի անցկացվելբանակցությունների արդյունք լինի, եւ այանտրանքային լուծումների բանավիճային քննաբկումրայսինքն՝ լուծումը և յուրաքանչյուր կողմի կատարելիք զիջումները պետք է հակամարտության մեջ ընդգրկված կողմերի համար ընդունելի լինեն։ Մյուս կողմից, որ մինչեւ իր հրաժարականր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն իր ընդդիմախոսներին կոչ արեց ծավալելունա դիմակայեց ԵԱՀԿ֊ի միացյալ և նրա անհատ֊երկրների վիթխարի ճնշմանը և չվարանեց վետո դնել 1996֊ի Լիսաբոնի գագաթնաժողովի ձախող հայտարարության վրա։ Վետոյի պատճառներից մեկն այն էր, երբեք չկայացավ։որ հայտարարությունը շահագրգիռ բոլոր կողմերի միջև բանակցությունների արգասիք չէր։

Ես վստահ եմ, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին կարեփ է գուցե կշտամբել նաեւ իր որդեգ– րած ռազմավարության համարՏեր֊Պետրոսյանն ընդունեց սեպտեմբերի առաջարկը, ըստ որի նա ցանկանում էր ներսում կոնսենսոաի հասնել մի ծրագրի շուրջ, որր պահանջում էր դժվար ընտրանքներ, եւ որը կարող էր հեշտությամբ շահարկվել ամբոխավարների կողմից։ Նա ակնկալում էրորովհետև ա) գտավ, որ բանական գործընթացը կհանգեցնի ընդհանուր որոշմանայն լավն է, ինչպես շատ ուրիշ դժվար րնտ– րանքների դեպքում էր կատարվել։ Նա սովորաբար նախ կուտակում եւ գումարում էր ինֆորմացիան ու խնդրին առնչվող գործոններըբ) միջնորդները լուրջ ջանք էին գործադրել՝ հաշվի առնելու կողմերի իրավացի մտահոգությունները, ա– պա մտածում էր պրոբլեմի այնքան ասպեկտների մասինև գ) Մինսկի Խմբի բանակցությունները, որքան կարող էրորոնք պետք է հաջորդեին հակամարտողների կողմից առաջարկի տեքստն իբրև բանակցությունների հիմք ընդունելուն, երրորդ՝ գործրնկերների հետ մտնում էր պաշտոնական կամ անպաշտոն ինտենսիվ բանավեճերի մեջ՝ այնպիսի մի ոճով, որ հայացքների բոլոր տարբերությունների արտահայտումն հնարավորություն էին ընձեռում փաստաթղթի հետագա հղկման ու վիճաբանությունը խրախուսվում էին, եւ ի վերջո հանգում էր որոշման, երբ հնարավոր էր՝ կոնսենսոաով կայացված, բայց միշտ այնպիսի մի ո– բոշման, որի պատասխանատվությունն անձամբ կարոդ էր ստանձ– նել եւ ստանձնում էր։բարեփոխման համար։

Չնայած այն ամենին, ինչ ասվել է կամ մնացել չասված, չնայած այն ամենին, ինչ արվել է կամ կարող էր արվել ու չի արվել, եթե հնար փնեբ հանրաքվե ու բանավեճ կազմակերպել, եթե ներկայացվեին խնդրին առնչվող բոլոր փաստերն ու գնահատականներր, ես վստահ եմ, որ 5. Հայաստանի ժողովուրդը հստակ, եթե ոչ ճնշող մեծամասնությամբ, կքվեարկեր հօգուտ դե՞մ էր Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի աոաջարկած լուծման։ Ամեն դեպքումՏեր֊Պետրոսյանի լուծմանը, հակամարտության Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի լուծումն ավելի շատ ձայն կստանար, քան ինքն ստացավ 1996֊ի երկրորդ նախագահական ընտրություններում։և Ռ․ Քոչարյանի ղեկավարած խմբի ընդդիմությունն արտահայտո՞ւմ էր արդյոք հասարակական կամքը։

Թերեւս այդպես էլ երբեք չիմանանք։ Բայց եկեք դիտարկենք 1998թ․ նախագահական րնտրությունների պաշտոնական տվյալները։ Ղարաբաղի հարցի շահաբկմամբ հեռացնելով գործող Նախագահին եւ վայելելով «կարծր» դիրքորոշում ունեցողների՝ ներառյալ Ներքին գործերի եւ Պաշտպանության նախարարների, ինչպես նաեւ ՀՅԴ֊ի եւ այլ կուսակցությունների օժանդակությունը, Ռ․ Քոչարյանր նախագահական րնտրությունների առաջին փուլում ստացավ հասարակության քվեների միայն 40%֊ը։ Կարեն Դեմիրճյանը, գրեթե չունենալով իրեն աջակցող կազմակերպություն, ստացավ 30%՝ ստվերելով բոլոր մյուսներին, այդ թվում եւ Վազգեն Մանուկյանին։ Երկրորդ վտւլում Կ․ Դեմիրճյանը կարողացավ ստանալ 40% կամ ա– վելի ձայն՝ չնայած իր անցյալ կարգավիճակի հետ կապված խոչընդոտներին եւ Ռ․ Քոչաբյանի, իբրեւ Նախագահի պաշտոնակատարի, ունեցած առավելությանը։ Ինչպես վերն ասվեց, թեկնածուներից եւ ոչ մեկի համար Ղարաբաղի հարցը չդարձավ րնտրարշավի առարկա։ Սակայն Դեմիրճյանը, ի պատասխան մի աագրողի հարցիԱյն պնդումները, թե ինքն ինչպես կլուծեր հարցր, պատասխանեց, որ ինքն Ադրբեջանի Նախագահ Հեյդար Ալիեւին ճանաչում է անձնապես (երբ Ալիեւը Ադրբեջանի կոմունիստական կուսակցության առաջին քարտուղար Հայաստանի ժողովուրդը դեմ էր եւ ա– պա՝ ԽՍՀՄ կոմունիստական կուսակցության քաղբյուրոյի անդամ) եւ81 6 Պետականության մարտահրավերըվստահ էԼ․ Տեր֊Պետրոսյանի մոտեցմանը, որ դա առավելության կլինի լուծում գտնելու հարցում։ Դժվար է այդ հայտարարությունը բնութագրել որպես Ղաբաբադի հարցի հանդեպ «կոշտ դիրքորոշում»հիմնված չեն որևէ հավաստի փաստի վրա։ Տասը տարի առաջ, այն ավելի մոտ էր փոխզիջու– մային լուծման հրավերի։ Առնվազնսկսած համազգային շարժումից, այն Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի մոտեցման դատապարտումը չէր։ Դեմիրճյանի ստացած քվեները մեկնաբանել որպես «նոստալգիայի» քվեներ, նշանակում Հայաստանի ժողովուրդը ցուցաբերել է հարգանքի բացակայություն դրսեւորել հարցերն բացառիկ ճկունություն ու անհատներին հասկանալու հայ ընտրողի ունակության նկատմամբ։ Ինչ էլ որ ասվի Հայաստանի քաղաքացիների մասին, նրանք հիմնականում խուսափում շրջահայեցողություն։ Նրանց քվեները մատնանշում են ծայրահեղություններից, անկայունությունից եւ պահպանում շրջահայացությունն խոհեմություն ու խոհեմությունը։չափավորություն։

Փաստն այն է, որ «ժողովուրդը» փոքր դեր է ունեցել վերջին իրադարձությունների մեջ։ Հարցի վերաբերյալ հանրաքվե չի անցկացվել, և այլընտրանքային լուծումների բանավիճային քննարկումը, որ մինչև իր հրաժարականը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն իր ընդդիմախոսներին կոչ արեց ծավալելու, երբեք չկայացավ։ Դժվար է ասել, թե Հայաստանի ժողովուրդն ի՛նչ կընտրեր, եթե նրան ընտրելու հնարավորություն տրված լիներ։ Կոնկրետ այդ առաջարկի քննարկումն, ամեն դեպքում, դժվար կլիներ։ Ինչպես վերն ասվեց, ո՛չ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը, ո՛չ նրա հակառակորդները չբացահայտեցին դրա բովանդակությունը։ Նախկին Նախագահին գուցե կարելի է կշտամբել դրա համար։ Միայն նա կարող է բացատրել իր ռազմավարությունը։ Սակայն կարելի է խիզախել՝ փորձելով երկու մեկնաբանություն անել։ Ի տարբերություն Ադրբեջանի Նախագահ Ալիևի, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն իրեն պարտավորված էր զգում պահպանելու բանակցությունների հիմնական կանոնները, որոնք պահանջում էին գաղտնիության ապահովում։ Բացի այդ, նա չէր կարծում, թե ճիշտ կլինի ներկայացնել մի առաջարկի մանրամասներ, որն ընդամենը առաջարկ էր, և հակամարտողների կողմից բանակցությունների առարկա չէր դարձել։ Սակայն բանավեճը այն մասին, թե ինչպես յուրաքանչյուր կուսակցություն, խմբավորում կամ քաղաքական գործիչ կլուծեր հակամարտությունն ու հիմնախնդիրը՝ անկախ ձեռքի տակ եղած առաջարկի տեքստից, հնարավոր էր։ Ինչևէ, դժբախտաբար դա տեղի չունեցավ։  Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին կարելի է գուցե կշտամբել նաև իր որդեգրած ռազմավարության համար, ըստ որի նա ցանկանում էր ներսում կոնսենսուսի հասնել մի ծրագրի շուրջ, որը պահանջում էր դժվար ընտրանքներ, և որը կարող էր հեշտությամբ շահարկվել ամբոխավարների կողմից։ Նա ակնկալում էր, որ բանական գործընթացը կհանգեցնի ընդհանուր որոշման, ինչպես շատ ուրիշ դժվար ընտրանքերի դեպքում էր կատարվել։ Նա սովորաբար նախ կուտակում և գումարում էր ինֆորմացիան ու խնդրին առնչվող գործընթացները, ապա մտածում էր պրոբլեմի այնքան ասպեկտների մասին, որքան կարող էր․ երրորդ՝ գործընթացների հետ մտնում էր պաշտոնական կամ անպաշտոն ինտենսիվ բանավեճերի մեջ՝ այնպիսի մի ոճով, որ հայացքների բոլոր տարբերությունների արտահայտումն ու վիճաբանությունը խրախուսվում էին, և ի վերջո հանգում էր որոշման, երբ հնարավոր էր՝ կոնսենսուսով կայացված, բայց միշտ այնպիսի մի որոշման, որի պատասխանատվությունն անձամբ կարող էր ստնաձնել և ստանձնում էր։ Երկրի առջև ծառացած ամենաճգնաժամային պրոբլեմների վերաբերյալ որոշումների կայացման գործընթացը պահանջում էր մտավոր ուժ, վիճաբանելու և համոզելու ունակություն, բանական փաստարկները լսելու և համոզվելու պատրաստակամություն, ինչպես նաև խառնվածքի ուժ և իրերի ընդհանուր պատկերը երբեք չմոռանալու կարողություն։ Այս հատկանիշները նրա համար հնարավոր դարձրին վեր ելնել ավանդական մտածողությունից և նրան տվեցին համոզմունքի ուժ՝ ներառյալ բանական գործընթացի նկատմամբ հավատը և հիմնախնդրի լուծման նկատմամբ խոր համոզմունքը։ Սակայն նույն այդ հատկանիշները դիտվեցին որպես նրա թերություններ, այն է, ինտելեկտուալ մեկուսացվածություն՝ հասարակության հետ շփման և քաղաքական նպատակահարության փոխարեն, կարծրություն հակառակորդների նկատմամբ, խուսափում փոխզիջումներից, որոնց շնորհիվ նա կարող էր պահպանել իր իշխանությունը։ Ոմանք դա բնորոշում էին որպես հաղորդակցման պրոբլեմ։ Հետաքրքրականն այն է, որ նա գերազանց հաղորդակցվող էր՝ երբ որոշում էր հաղորդակցվել։ Այլապես նա Մատենադարնի ավագ գիտաշխատողի իր աշխատանքից չէր հասնի Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամության ու դրա գաղափարական ղեկավարման և, ի վերջո, երկրի ղեկավարման։ Ի տարբերություն խորհրդային ժարգոնի կամ գաղափարախոսական, կամ ազգայնական ճարտասանության, նա խոսում էր հստակ և մտքերը հայտնում հակիրճ՝ գործածելով հնարավորին չափ քիչ բառեր։ Լեզուն, և այն, ինչ խոսքը կարող էր փոխել մարդկանց մեջ, նրա նախասիրած զենքն էր ոչ միայն Ղարաբաղի հիմնահարցի խորհրդային լուծման դեմ, այլև «սովետերեն» խոսող «սովետական մարդ» կոչվող երևույթի դեմ։ Նա հարգում էր բառերը, հավաստում նրանց ներհատուկ արժեքին, հավատում էր քաղաքացիների կողմից ճիշտ դատողություններ անելու կարողությանը և ջանում էր պահպանել բառերի զորությունը՝ իրական հաղորդակցություն իրականացնելու համար։ Դա կարող էր լինել կարևոր պատճառներից մեկը, թե ինչու էր նա այդպես խնայողաբար վերաբերվում բառերին։ Նրա քաղաքականության հետևանքների և նրա իշխանության լեգիտիմության նկատմամբ կասկածները չեն նվազեցրել այն ակնածանքը, որ մարդիկ տածում էին նրա հազվադեպ ելույթների հանդեպ։ Ուշադիր լսում էին, երբ խոսում էր, և վստահ էին, որ ասում է այն, ինչում համոզված է, համոզված է, որ դա է բուն խնդիրը, դա է իրականությունը։ Մտքերը հայտնելուց առաջ նա զտում էր դրանք և արտահայտում հստակ և պարզ, նույնիսկ չոր։ Խնդիրն այն է, որ նա որոշել էր չհրապարակել բանավեճին առնչվող բոլոր մանրամասները։ 1997 թ․ նոյեմբերի նրա «Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն» հոդվածը մատուցեց միայն հարցի տրամաբանական եզրակացությունը։ Նա, բնականաբար, չբացեց առաջարկի հիմնական կետերը կամ դրանց կարևորությունը։ Վստահ չի կարելի ասել, որ պարզապես այդպես վարվելով՝ նրա քաղաքականությունը կհաջողվեր, և նրա նախագահությունը կպահպանվեր։ Թերևս արդեն չափազանց ուշ էր։ Չնայած այն ամենին, ինչ ասվել է կամ մնացել չասված, չնայած այն ամենին, ինչ արվել է կամ կարող էր արվել ու չի արվել, եթե հնար լիներ հանրաքվե ու բանավեճ կազմակերպել, եթե ներկայացվեին խնդրին առնչվող բոլոր փաստերն ու գնահատականները, ես վստահ եմ, որ Հայաստանի ժողովուրդը հստակ, եթե ոչ ճնշող մեծամասնությամբ, կքվեարկեր հօգուտ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի առաջարկած լուծման։ Ամեն դեպքում, հակամարտության Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի լուծումն ավելի շատ ձայն կստանար, քան ինքն ստացավ 1996֊ի երկրորդ նախագահական ընտրություններում։ Թերևս այդպես էլ երբեք չիմանանք։ Բայց եկեք դիտարկենք 1998 թ․ նախագահական ընտրությունների պաշտոնական տվյալները։ Ղարաբաղի հարցի շահարկմամբ հեռացնելով գործող Նախագահին և վայելելով «կարծր» դիրքորոշում ունեցողների՝ ներառյալ Ներքին գործերի և Պաշտպանության նախարարների, ինչպես նաև ՀՅԴ֊ի և այլ կուսակցությունների օժանդակությունը Ռ․ Քոչարյանը նախագահական ընտրությունների առաջին փուլում ստացավ հասարակական քվեների միայն 40 տոկոսը։ Կարեն Դեմիրճյանը գրեթե չունենալով իրեն աջակցող կազմակերպություն, ստացավ 30 տոկոս ստվերելով բոլոր մյուսներին, այդ թվում և Վազգեն Մանուկյանին։ Երկրորդ փուլում Կ․ Դեմիրճյանը կարողացավ ստանալ 40 տոկոս կամ ավելի ձայն՝ չնայած իր անցյալ կարգավիճակի հետ կապված խոչընդոտներին և Ռ․ Քոչարյանի, իբրև Նախագահի պաշտոնակատարի, ունեցած առավելությունը։ Ինչպես վերն ասվեց, թեկնածուներից և ոչ մեկի համար Ղարաբաղի հարցը չդարձավ ընտրարշավի առարկա։ Սակայն Դեմիրճյանը, ի պատասխան լրագրողի հարցի, թե ինքն ինչպես կլուծեր հարցը, պատասխանեց, որ ինքն Ադրբեջանի Նախագահ Հեյդար Ալիևին ճանաչում է անձնապես (երբ Ալիևը Ադրջեջանի կոմունիստական կուսակցության առաջին քարտուղար էր և ապա՝ ԽՍՀՄ կոմունիստական կուսակցության քաղբյուրոյի անդամ) և վստահ է, որ դա առավելություն կլինի լուծում գտնելու համար։ Դժվար է այդ հայտարարությունը բնութագրել որպես Ղարաբաղի հարցի հանդեպ «կոշտ դիրքորոշում»․ այն ավելի մոտ էր փոխզիջումային լուծման հրավերի։ Առնվազն, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի մոտեցման դատապարտումը չէր։ Դեմիրճյանի ստացած քվեները մեկնաբանել որպես «նոստալգիայի» քվեներ, նշանակում է հարգանքի բացակայություն դրսևորել հարցերն ու անհատներին հասկանալու հայ ընտրողի ունակության նկատմամբ։ Ինչ էլ որ ասվի Հայաստանի քաղաքացիների մասին, նրանք հիմնականում խուսափում են ծայրահեղություններից, անկայունությունից և պահպանում շրջահայացությունն ու խոհեմությունը։ Ես չեմ կարող պնդել, թե Ղաբաբադի Ղարաբաղի ժողովուրդը կքվեարկեր նման լուծման օգտին։ Երկարատեւ Երկարատև մեկուսացման ենթարկված այդ շրջանի հայության մեջ մշակվել է պատմականորեն տարբեր քաղաքական մշակույթ։ Բացի այդ, ԽՍՀՄ֊ի լուծարումից առաջ ու հետո, Ադրբեջանի վարած քաղաքականությամբ պայմանավորված, պաշարվածի հոգեբանությունն ու ռազմականացած մթնոլորտը նրանց դարձրել են Հայաստանի հետ փակատար լիակատար միավորումից նվազ որեւէ որևէ այլ լուծման հանդեպ անտարբեր։ Նույն այդ հանգամանքներր հանգամանքները ԼՂ ղեկավարությանը ամեն մի առաջարկի եւ և դրա հետեւանքների հետևանքների քննարկումների նկատմամբ տափս տալիս են գրեթե մենատիրական վերահսկողության հնարավորություն։

Եթե այստեղ ներկայացված հանգամանքները չեն նպաստում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի պատճառների վերաբերյալ տարածված տեսակետի հիմնավորմանը, կարելի՞ է արդյոք պատասխանն այլ տեղ փնտրել։ Սկզբից եւեթ ևեթ պետք է հստակ եւ և աներկբա նշվի, որ հիմնախնդբի յ հիմնախնդրի լուծման հարցում առկա տարաձայնությունները չեն վկայում կողմերից որևէ մեկի վախկոտության ու մյուսի խիզախության մասին։ Բարոյախոսական տերմինաբանությունը ընդամենր ընդամենը լուծումներ ու ռազմավարություն ներկայացնելու պարտավորությունից եւ և դրանց հետեւանքների հետևանքների պատասխանատվությունն ստանձնելուց փախուստի ապացույց է։ Լեռնային Ղարաբաղն ու ԼՂ ժողովուրդը նվիրական են ամեն մի հայի համար․ Ղարաբաղի ապագան բոլորի մտահոգության առարկան է, և այն ազդելու է յուրաքանչյուր հայի վրա՝ թեև տարբեր ձևերով և տարբեր աստիճաններով։ Որևէ մի լուծում շատ ավելի անմիջականորեն ազդելու է այնտեղ բնակվող ժողովրդի և Հայաստանի ժողովրդի վրա և, գործնականում շատ ավելի նվազ՝ Սփյուռքի հայության վրա։

82Լեռնային Ղարաբաղն ու ԼՂ ժողովուրդը նվիրական են ամեն մի հայի համար․ Ղարաբաղի ապագան բոլորի մտահոգության առարկան Հիմնախնդրի համազգային բնույթը հսկայական պատասխանատվություն էդնում յուրաքանչյուրի վրա, եւ այն ազդելու ով ցանկանում է յուրաքանչյուր հայի ազդեցություն ունենալ դրա լուծման վրա՝ թեեւ տարբեր ձեւերով եւ տարբեր աստիճաններով։ Որեւէ լուծում շատ ավեփ անմիջականորեն ազդելու է այնտեղ բնակվող ժողովրդի եւ Հայաստանի ժողովրդի մոտիկից թե հեռվից, սակայն հատկապես նրանց վրա եւ, գործնականում շատ ավեփ նվազ՝ Սփյուռքի հայության վրա։ովքեր ի պաշտոնե գտնվում են զանազան այլընտրանքների միջև որոշումներ կայացնելու պատասխանատվության ներքո, քանի դեռ ընտրանքները դեռևս գոյություն ունեն։ Ռ․ Քոչարյանը և Ղարաբաղի ղեկավարները բազմաթիվ առիթներով հավաստել են, որ պատրաստ են փոխզիջումների գնալ։

Հիմնախնդրի համազգային բնույթը հսկայական պատասխանատվության է դնում յուրաքանչյուրի վրաՈւղղակի Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի և Ռ․ Քոչարյանի մասին խոսելով՝ ասենք, ով ցանկանում է ազդեցություն ունենալ դրա լուծման վրա՝ մոտիկից թե հեռվիցոր տարաձայնություններն առնչվում են նրանցից մեկի կամ մյուսի համար ընդունելի փոխզիջողական տարբերակին, սակայն հատկապես նրանց վրաիսկ ավելի նշանակալի չափով՝ փոխզիջման պահին, ովքեր ի պաշտոնե գտնվում են զանազան այլընտրանքների միջեւ որոշումներ կայացնելու պատասխանատվության ներքոինչպես նաև այն գնահատականին, որ նրանցից յուրաքանչյուրը տալիս էր Ադրբեջանի նկատմամբ հայկական կողմի առավելություններին ու թուլություններին։ Դա բնական է, քանի դեռ ընտրանքները դեռեւս որ, հակամարտությունից բացի, գոյություն ունեն։ Ռ․ Քոչարյանր եւ ունի նաև մի այլ խնդիր՝ Հայաստանի ու Ղարաբաղի ղեկավարները բազմաթիվ առիթներով հավաստելենհայության տնտեսական ու սոցիալական բարեկեցության խնդիրը՝ աղքատություն, որ պատրաստ են փոխզիջումների գնալ։գործազրկություն, ցածր աշխատավարձեր և հարակից սոցիալական խնդիրներ։

Ուղղակի Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի եւ Ռ․ Քոչարյանի մասին խոսելով՝ ասենքԻնչպես պարզ դարձավ երկու ղեկավարների հայտարարություններից ու դրանց հաջորդած բանավեճից, որ տարաձայնություններն առնչվում են նրանցից մեկի կամ մյուսի համար ընդունելի փոխզիջոդաԱան տարբերակինորքան էլ այն քողարկված լիներ, իսկ ավեփ նշանակափ չափով՝ փոխզիջման պահինյուրքանչյուրն ուներ ուրույն տեսակետ՝ մի կողմից հակամարտության և մյուս կողմից՝ երկրի, ինչպես նաեւ այն գնահատականիններառյալ Ղարաբաղի, որ նրանցից յուրաքանչյուրր տափս էր Ադրբեջանի նկատմամբ հայկական կողմի առավելություններին ու թուլություններին։ Դա բնական էսոցիալ֊տնտեսական վիճակի հարաբերակցության վերաբերյալ։ Հրադադարից սկսած, քանի որորը նախապես ստորագրվեց իբրև ժամանակավոր համաձայնություն 1994֊մայիսին, հակամարտությունից բացիիսկ միևնույն տարվա հուլիսին ու օգոստոսին վերածվեց մշտական հրադադարի, գոյություն ունի նաեւ մի այլ խնդիր՝ Հայաստանի ու Ղաբաբադի հայության տնտեսական Ղարաբաղի վարչակազմերի մեջ ու սոցիալական բարեկեցության խնդիրը՝ աղքատություն, գործազրկություն, ցածր աշխատավարձեր եւ հարակից սոցիալական խնդիրներ։դրանց միջև այդ տարաձայնություններն սկսեցին աստիճանաբար ի հայտ գալ։

Ինչպես պարզ դարձավ երկու ղեկավարների հայտարարություններից Նոր հարցերը հետևյալն էին։ Տնտեսական զարգացման ու դրանց հաջորդած բանավեճիցաճի պակասը ի՞նչ չափով էր կախված հակամարտությունից, որքան էլ այն քողարկված փնեբդրա հետևանք շրջափակումներից և «ոչ պատերազմ և ոչ խաղաղություն» վիճակից։ Զիջումների պահի ընտրության հարցում տնտեսությունն արդյո՞ք գործոն է։ Ժամանակը հայկական կողմի օգտի՞ն է գործում, յուրաքանչյուրն ուներ ուրույն տեսակետ՝ մի կողմից հակամարտության եւ մյուս կողմից՝ երկրի, ներառյալ Ղաբաբադի, սոցիալ֊տնտեսական վիճակի հարաբերակցության վերաբերյալ։ Հրադադարից սկսած, որը նախապես ստորագրվեց իբրեւ ժամանակավոր համաձայնության 1994֊ի մայիսին, իսկ միեւնույն տարվա հուլիսին ու օգոստոսին վերածվեց մշտական հրադադարի, Հայաստանի ու Ղարաբաղի վարչակազմերի մեջ ու դրանց միջեւ այդ տարաձայնություններն սկսեցին աստիճանաբար ի հայտ գալ։թե՞ դեմ։

83Նոր հարցերր հետեւյալն էին։ Տնտեսական զարգացման Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի փաստարկումները կարելի է ամփոփել հետևյալ կերպ։ Ադրբեջանի ու աճի պակասը ի՞նչ չափով էր կախված հակամարտությունիցԹուրքիայի կողմից շրջափակումները և խաղաղության բացակայությունը խափանում են Հայաստանի տնտեսական զարգացումը և օտարերկրյա ներդրումները, դրա հետեւանք շրջափակումներից եւ «ոչ պատերազմ եւ ոչ խաղաղություն» վիճակից։ Զիջումների պահի ընտրության հարցում տնտեսությունն արդյո՞ք գործոն է։ ժամանակը դրանք խոչընդոտում են տարածաշրջանային զարգացումներին մաս կազմելու և դրանցից ետ չմնալու Հայաստանի կարողությունը, շարունակելու են դատարկել Հայաստանի բյուջեն։ Զիջումներ կային, որոնք կարող էին կատարվել 1997֊ին՝ առանց վտանգի ենթարկելու Ղարաբաղի ժողովրդի ու հողի ապագան և անվտանգությունը։ Անկախ բանաձևերից ու կարգախոսներից՝ հայկական կողմի օգտի՞ն կողմն ըստ ամենայնի ապագայում կատարելու էր զիջումներ, և այսօրվա ու ապագայի զիջումների միջև տարբերությունը լինելու է գործումավելի խորհրդանշանական, թե՞ դեմ։քան իրական։ Ժամանակը հայկական կողմի օգտին չի գործում՝ անկախ Ադրբեջանում իրադարձությունների զարգացումներից։ Բանակցություններում հայկական կողմի 1997֊ին ունեցած առավելությունները հետագայում կարող են չլինել։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի փաստարկումներր կաբելի է ամփոփել հետեւյալ կերպ։ Ադրբեջանի Ռ․ Քոչարյանն առարկում էր՝ ասելով, որ թեև հակամարտությունն ու Թուրքիայի կողմից շրջափակումները եւ խաղաղության բացակայությունը խափանում դրան առնչվող հանգամանքները երկրի սոցիալ֊տնտեսական իրադրությանը բացատրելու գործոններ են Հայաստանի տնտեսական զարգացումր եւ օտարերկրյա ներդրումները, դրանք իտչրնդոտում սակայն տնտեսական աճի պակասի հիմնական պատճառը չեն։ Ավելի կարևոր գործոններ են տաբածաշրջանային զարգացումներին մաս կազմելու եւ դրանցից ետ չմնալու Հայաստանի կարողությունըկառավարության և կառավարման հստակ կազմակերպման ու կարգապահության պակասը, շարունակելու են դատարկել Հայաստանի բյուջեն։ Զիջումներ կայինկոռուպցիան, ազգային պայքարի մեջ ընդդիմության հետ գործակցելու հարցում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի անկարողությունը, որոնք կարոդ էին կատարվել 1997֊ին՝ առանց վտանգի ենթարկելու Ղարա– բաղի ժողովրդի նրա պառակտող քաղաքականությունը և Սփյուռքի հետ անարդյունավետ ու հողի ապագան եւ անվտանգությունր։ Անկախ բանաձեւերից անախորժ հարաբերությունները։ Ռ․ Քոչարյանը գտնում էր, որ ավելի լավ կառավարմամբ, ավելի խիստ կարգապահությամբ, ամուր հակակոռուպցիոն քաղաքականությամբ, միասնության հասնելու համառ ջանքով և Հայաստանի պետության ու կարգախոսներից՝ Սփյուռքի ռեսուրսների համատեղմամբ հայկական կողմն ըստ ամենայնի ա– պագայում կատարելու կողմը կարող է զիջումներև՛ բավարար չափով բարելավել իր տնտեսական իրավիճակը՝ ազգաբնակչության մեծամասնությանն աղքատությունից հանելու համար, եւ այսօրվա ու ապագայի զիջումների միջեւ տարբերությունը լինելու է և՛ ժամանակ շահել՝ Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի հետ գործ ունենալու առավել նպաստավոր պահի սպասելու համար։ Նա գտնում էր նաև, որ դիվանագիտական մեկուսացումը կարող էր ճեղքվել ավելի խորհրդանշականագրեսիվ դիվանագիտության միջոցով, որը միջազգային հանրությանը կստիպեր մեզնից նվազ զիջումներ ակնկալել։ Ռ․ Քոչարյանը գտնում էր, որ ելնելով Ադրբեջանի համար նավթի աշխարհաքաղաքական վտանգներից և այդ երկրին ներհատուկ կոռուպցիոն համակարգից, քան իրական։ ժամանակը հայկական կողմի օգտին հօգուտ Ադրբեջանի չի գործում՝ անկախ Ադրբեջանում իրադարձությունների զարգացումներից։ Բանակցություններում հայկական կողմի 1997֊ին ունեցած աոավելութ– յուններր հետագայում կարող են եւ չլինել։գործում։

Ռ․ Քոչարյանն ստաբկում էր՝ ասելովԼ․ Տեր֊Պետրոսյանը նույնպես գտնում էր, որ թեեւ հակամարտությունն ու դրան առնչվող հանգամանքները երկրի սոցիալ֊տնտեսական իրադրությունը բացատրելու գործոններ ենտնտեսությունը կարող է զարգանալ, սակայն տնտեսական աճի պակասի հիմնական պատճառը չեն։ Ավեփ կարեւոր գործոններ են կառավարության եւ կառավարման հստակ կազմակերպման որ Քոչարյանի թվարկված բոլոր գործոնները կարևոր էին ու կարգապահության պակասր, կոռուպցիան, ազգային պայքարի մեջ ընդդիմության հետ գործակցելա հարցում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի անկարողությունը, նրա պաոակտող քաղաքականությունը եւ Սփյուռքի հետ անարդյունավետ ու անախորժ հարաբերությունները։ Ռ․ Քո– չարյանը գտնում տեղին։ Սակայն նա համոզված էր, որ ավեփ լավ կառավարմամբ, ավեփ խիստ կարգապահությամբայնուամենայնիվ, ամուր հակակոռուպցիոն քաղաքականությամբ, միասնության հասնելու համառ ջանքով եւ Հայաստանի պետության բոլոր այդ ոլորտներում լավագույն ջանքերն ու Սփյուռքի ռեսուրսների համատեղմամբ հայկական կողմը առավելագույն արդյունքներն անգամ բավարար չեն լինի ժողովրդի կենսամակարդակի որակապես նշանակալի փոփոխություն առաջացնելու համար։ Բացի այդ, որքան էլ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը համաձայն լիներ իր վարչապետի հետ այն հարցում, թե Հայաստանը կարող է եւ՛ բավարար չափով բարելավել իր տնտեսական իրավիճակը՝ ազգաբնակչության մեծամասնությանն աղքատությունից հա–84նելու համարդիվանագիտական գործունեությունը, եւ՛ ժամանակ շահել՝ Լեռնային Ղարաբաղի հիմնա– խնդբի հետ գործ ունենալու առավել նպաստավոր պահի սպասելու համար։ Նա գտնում էր նաեւնա չէր կարող պատկերացնել, որ դիվանագիտական մեկուսացումը թե ինչպե՛ս հայկական կամ որևէ այլ դիվանագիտություն կարող էր ճեղքվել ավեփ ագրեսիվ դիվանագիտության միջոցովփոխել տարածքային ամբողջականության ու գրավված տարածքների հարցում մյուս երկրների դիրքորոշումը։ Այլ կերպ ասած՝ նա չէր կարողանում այդ երկրների դիրքորոշումների մեջ որևէ փոփոխության հեռանկար տեսնել, որը միջազգային հանրությանր կստիպեր մեզնից նվազ զիջումներ ակնկալել։ Ռ․ Քոչաբյանր գտնում էրայդ թվում նաև «Հայաստանի բարեկամների» դիրքորոշումներում, որորոնց քաղաքականությունները հիմնված էին իրենց սեփական ազգային շահերի վրա, ելնելով Ադրբեջանի համար նավթի և որոնք ունեին իրենց փաստացի առկա կամ պոտենցիոնալ ղարաբաղները։ Ռուսաստանն ուներ Չեչնիա և շատ ուրիշ պոտենցիալ չեչնիաներ, Հունաստանն ուներ Կիպրոս և Էգեյան կղզիներ, Իրանն ուներ իր «Հարավային Ադրբեջանը», և նույնիսկ Ֆրանսիան ուներ իր Կորսիկան։ Ավելին՝ հետխորհրդային աշխարհաքաղաքական վտանգներից եւ այդ եբկրին ներհատուկ կոոապցիոն համակարգիցմիջավայրում, ժամանակը հօգուտ Ադրբեջանի չի գործում։արդարացիորեն թե սխալմամբ, սակայն միջազգային հանրությունը տարածքային ամբողջականությունը դիտում է իբրև միջազգային անվտանգության ու կայունության արժեքավոր սկզբունք։

Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանը նույնպես գտնում էր, որ տնտեստթյունր կարող է զարգանալ, որ Քոչարյանի թվարկած բոլոր գործոններր կարեւոր էին Ռ․ Քոչարյանն ու տեղին։ Սակայն նա համոզված էր, որ, այնուամենայնիվ, բոլոր այդ ոլորտներում լավագույն ջանքերն ու առավելագույն արդյունքներն անգամ բավարար չեն լինի ժողովրդի կենսամակարդակի որակապես նշանակալի փոփոխություն առաջացնելու համար։ Բացի այդ, որքան էլ որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը համաձայն լիներ իր վարչապետի հետ այն հարցումընկերակիցները, թե Հայաստանր կարող է բարելավել իր դիվանագիտական գործունեությունըներառյալ Ղարաբաղում Քոչարյանի թողած ղեկավարները, նա չէր կարող պատկերացնելպատերազմը շահած էին համարում, թե ինչպե՛ս հայկական կամ որեւէ և եթե պայքարի մեկ այլ դիվանագիտություն կարող էր փոխել տարածքային ամբողջականության ու գրավված տարածքների հարցում մյուս երկրների դիրքորոշումը։ Այլ կերպ ասած՝ նա չէր կարողանում այդ երկրների դիրքորոշումների մեջ որեւէ վտփո– խության հեռանկար տեսնելփուլ սկսվեր, այդ թվում նաեւ «Հայաստանի բարեկամների» դիրքորոշումներումայնտեղ նույնպես, ըստ նրանց, որոնց քաղաքականությունները հիմ– նըված շահելու էին։ Նրանք գտնում էին իրենց սեփական ազգային շահերի վրա, եւ որոնք ունեին իրենց փաստացի առկա կամ պոտենցիալ ղարաբաղները։ Ռուսաստանն ուներ Չեչնիա եւ շատ ուրիշ պոտենցիալ չեչնիաներ, Հունաստանն ուներ Կիպրոս եւ էգեյան կղզիԱնՐ՛ Իրանն ուներ իր «Հարավային Ադրբեջանը» , եւ նույնիսկ Ֆրանսիան ուներ իր Կորսիկան։ Ավելին՝ հետխորհրդային աշխարհաքաղաքական միջավայրում, արդա– բացիորեն թե սխալմամբ, սակայն միջազգային հանրությունը տարածքային ամբողջականությունդ դիտում որ բանակցությունները պետք է իբրեւ միջազգային անվտանգության ու կայունության արժեքավոր սկզբունք։ամրապնդեն հաղթանակը և հայերին այն իրացնելու ժամանակ տային։

Ռ․ Քոչարյանն ու իր րնկեբակիցնեբը, ներառյալ Ղարաբաղում Քոչարյանի թալած ղեկավարներրԼ․ Տեր֊Պետրոսյանը գտնում էր, որ պատերազմը շահած էին համարումսոսկ մարտերի շարք չէր և սոսկ հերոսների խնդիր չէր․ այն ավելին էր, եւ եթե պայքարի մեկ այլ փուլ սկսվերքան հաղթանակները և այն դեռևս ավարտված չէր։ Պատերազմը տնտեսություն էր, այնտեղ նույնպեսհոգեբանություն, ըստ նրանցև իրենց ընտանիքների վրա ընկած զինվորների հոգս։ Ժամանակը կարող էր փոխել հավասարման կողմերը և որևէ երաշխիք չկա, շահելու էին։ Նրանք գտնում էին, որ բանակցություններր85պետք է ամրապնդեին հաղթանակը եւ հայերին այն իրացնելու ժամանակ տային։թե հետագայում հայկական կողմը Ադրբեջանի համեմատ ուժեղ կլիներ։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը գտնում էրՍա, Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի կարծիքով, որ պատերազմը սոսկ մարտերի շարք չէր եւ սոսկ հերոսների խնդիր չէր․ այն ավելին էրնշանակում, քան հաղթանակները եւ այն դեռեւս ավարտված չէր։ Պատերազմը տնտեսություն թե Հայաստանի տնտեսությունը խեղդելու (Թուրքիայի կողմից օժանդակվող շրջափակմամբ) և Հայաստանի դիվանագիտական մեկուսացման հասնելու Ադրբեջանի քաղաքականությունը կարող էր, հոգեբանություն, եւ իրենց ընտանիքների վրա ընկած զինՎոՐԱերի հոգս։ ժամանակը Լեռնային Ղարաբաղը պաշտպանելու հարցում կոտրել հայերի կամքը։ Որևէ տնտեսական զրկանք չէր կարող էր փոխել հավասարման կողմերը եւ որեւէ երաշխիք չկահամայն հայության ընդհանուր այն կարծիքը, թե հետագայում հայկական կողմր Ադրբեջանի համեմատ ուժեղ կփներ։որ պատմությունը չպետք է կրկնվի․ այլևս ոչ մի տեղահանություն, ոչ մի ցեղասպանություն։

ՍաԵս վստահ եմ, որ Լ․ Տեր֊Պետրայանի կարծիքովՏեր֊Պետրոսյանը 1997 թ․ մարտին Ռ․ Քոչարյանին հրավիրեց Հայաստանի վարչապետի պաշտոնում աշխատելու, չէր նշանակումորպեսզի նրան իր տեսակետն ապացուցելու հնարավորություն տա։ Որպես վարչապետ, թե Հայաստանի տնտեսությունը խեղդելու (Թուրքիայի կողմից օժանդակվող շրջափակմամբ) եւ Հայաստանի դիվանագիտական մեկուսացման հասնելու Ադրբեջանի քաղաքականությունը կարող Քոչարյանը տնտեսական ու սոցիալական ոլորտների վրա լիակատար վերահսկողություն և պատասխանատվություն ուներ։ Կառավարության մեջ վեճերի դեպքում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը մնում էր Լեռնային Ղարաբաղը պաշտաանելու հարցում կոտրել հայերի կամքը։ Որեւէ տնտեսական զրկանք չէր կարոդ վախել համայն հայության ընդհանուր այն կարծիքը, որ պատմությունը չպետք է կրկնվի, այլեւս ոչ մի տեղահանություն, ոչ մի ցեղասպանություն։միայն հաշտարար դատավոր և շարունակում էր որոշել արտաքին քաղաքական ու բանակցությունների ընթացքը։

Ես վստահ եմ1997֊ի սեպտեմբերին, իր նոր վարչապետի գործունեությունից վեց ամիս անց, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը 1997 թ․ մարտին պետք է որ իր ճշմարտացիության մեջ ավելի վստահ լիներ, քան երբևէ, քանի որ տնտեսական ցուցանիշները նկատելի բարելավման նշաններ ցույց չէին տալիս։ Ռ․ Քո– չարյանին հրավիրեց Հայաստանի վարչապետի պաշտոնում աշխատելուՔոչարյանն իր հերթին կարծես թե համարում էր, որպեսզի նրան արդարացիորեն կամ ոչ, որ իր ունեցած իշխանությունը բավարար չէ իր տեսակետն ապացուցելու հնարավորություն տա։ Որպես վաբչապետհամար․ և, Քոչաբյանր տնտեսական ու սոցիալական ոլորտների վրա փակատաբ վերահսկողություն եւ պատասխանատվություն ուներ։ Կառավարության մեջ վեճերի դեպքում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը մնում էր միայն հաշտարար դատավոր եւ շարունակում էր որոշել արտաքին քաղաքականությունն ու բանակցությունների ընթացքը։քանի դեռ ինքը ջանում է արդարացնել իր վերլուծությունները, Լեռնային Ղարաբաղի հարցում որևէ զիջում անհարկի է։

1997֊ի սեպտեմբերինՄի հետաքրքիր երևույթ կա, իր նոր վարչապետի գործունեությունից վեց ամիս անց, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը պետք է որ իր ճշմարտացիության մեջ ավելի վստահ լիներ, քան երբեւէ, քանի որ տնտեսական ցու– ցանիշները նկատելի բարելավման նշաններ ցույց չէին տափս։ Ռ․ Քոչարյանն իր հերթին կարծես դժվար թե համարում էր, արդաբացիորեն հատուկ է սոսկ հայկական քաղաքական մշակույթին։ Բախվելով ձախողման կամ ոչդրա հնարավորության հետ՝ վարչակազմի բազմաթիվ բարձրադիր պաշտոնյաներ իրենց մասնակի կամ ամբողջական ձախողումը բացատրում էին իրենց իրավասությունից դուրս բնագվառների զարգացումների ու որոշումների վրա ներազդելու հնարավորություն չունենալով․ այսինքն՝ պնդում էին, որ իր ունեցած իշխանությունը բավարար չէ իր տեսակետն ապացուցելու համարբավականաչափ իշխանություն չունեն կամ չեն ունեցել։ Քչերն են հարցականի տակ դրել սեփական վերլուծությունների ճշգրտությունը, եւիրենց վարչական կարողությունը կամ ունակությունները։ Այս ախտանիշով կարող է բացատրվել Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի նախկին պաշտոնյաների շարքից նախագահության թեկնածուների մեծ թիվը․ նախկին վարչապետ Վազգեն Մանուկյան, քանի դեռ ինքը ջանում է արդարացնել իր վերլուծություններըՆախագահի նախկին գլխավոր խորհրդական Աշոտ Մանուչարյան, Լեռնային Անվտանգության նախկին նախարար և Ղարաբաղի հարցում որեւէ զիջոլս՝ անհարկի է։հարցով բանակցող Դավիթ Շահնազարյան։

Մի հետաքրքիր երեւույթ կա, որ դժվար թե հատուկ է սոսկ հայկական Ես լուրջ քաղաքական մշակույթին։ Բախվելով ձախողման կամ դրա86հնարավորության հետ՝ վարչակազմի բազմաթիվ բարձրադիր պաշտոնյաներ իրենց մասնակի կամ ամբողջական ձախողումր բացատրում էին իրենց իրավասությունից դուրս բնագավառների զարգացումների ու որոշումների վրա ներազդելու հնարավորություն չունենալով, այսինքն՝ պնդում էինտարաձայնությունների հնարավորությունը չեմ բացառում։ Երկրի առջև այնքան վճռորո՛շ հարցեր են ծառացած, որ բավականաչափ իշխանության չունեն գործընկերների միջև առկա կամ չեն ունեցել։ Քչերն են հարցականի տակ դրել սեփական վերլուծությունների ճշգրտությունը, ծագող խնդիրների կապակցությամբ լուրջ տարաձայնությունների ի հայտ գալը նորմալ երևույթ է։ Սակայն այս հատկանիշը միտված է նաև քողարկելու իրենց վարչական կարալությունր վարած քաղաքականության կամ ունակությունները։ Այս ախտանիշով կարող է բացատրվել Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի վարչակազմի նախկին պաշտոնյաների շարքից նախագահության թեկնածուների մեծ թիվը, նախկին վարչապետ Վազգեն Մանուկյան, Նախագահի նախկին գլխավոր խորհրդական Աշոտ Մանուչարյան, Անվտանգության նախկին նախարար եւ Ղարաբաղի հարցով բանակցող Դավիթ Շահնազարյան։անհատական ձախողումները։

Ես լուրջ քաղաքական տարաձայնությունների հնարավորությունը չեմ բացառում։ Երկբի առջեւ այնքան վճռորոշ հարցեր են ծառացածՌ․ Քոչարյանն անպայմանորեն ձախողված չէր։ Վեց ամիսը չափազանց կարճ ժամկետ է գնահատելու համար, թեև, երբ նա ընդունեց վարչապետի պաշտոնը, ինքն էր, որ գործընկերների միջեւ առկա կամ ծագող խնդիրների կապակցությամբ լուրջ տարաձայնությունների ի հայտ գալը նորմալ երեւույթ է։ Սակայն այս հայտանիշը միտված մամուլից խնդրեց վեց ամիս՝ ցույց տալու համար, թե իր կառավարումն ի՛նչ տարբերություն կարող է նաեւ քողարկելու ի– րենց վարած քաղաքականության առաջացնել։ Դա 1997֊ի մարտին էր։ ԵԱՀԿ առաջարկությունների շուրջ հասարակական բանավեճն սկսվեց սեպտեմբերի առաջարկի հետ և ոչ թե մայիսի կամ անհատական ձախողումները։հուլիսի տարբերակների հետ։ Այնպես որ վեց ամսում Ռ․ Քոչարյանը առնվազն պետք է որ պարզած լիներ, որ տնտեսության տեղաշարժն այնքան հեշտ չէ, որքան կարծում էր։ Երևանը Ստեփանակերտը չէր՝ ամենազանազան առումներով։ Նա գուցե նաև եկել էր մի եզրակացության, որ ներքին ու արտաքին գործերում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ներգրվվածության շարունակումը խոչընդոտ է այն գործելակերպի համար, որով ինքը ցանկանում էր առաջ ընթանալ։ Ժամանակը ցույց կտա, թե Ռ․ Քոչարյանի վարմունքը բացատրելու մեջ ինչքանով նշանակալի դեր էր կատարում, եթե առհասարակ կատարում էր, ամբողջական վերահսկողություն ունենալու մղումը։

Ռ․ Քոչարյանն անպայմանորեն ձախողված չէր։ Վեց ամիսը չափազանց կարճ ժամկետ է գնահատելու Ամեն դեպքում, ավելի երկար ժամանակի կարիք չկար՝ պարզելու համարտնտեսության կարևորությունը թե՛ Հայաստանի քաղաքականության մեջ, թեեւթե՛ քաղաքական գործիչների համար, երբ նա ընդունեց վարչապետի պաշտոնը, ինքն էր, որ մամուլից խնդրեց վեց ա– միս՝ ցույց տալու ինչպես նաև Ղարաբաղի նշանակալիությունը Հայաստանի ներքին ու արտաքին քաղաքականության մեջ։ Ավելի երկար ժամանակի կարիք չկար՝ տեսնելու համար, թե իր կառավարումն ի՛նչ տարբերություն կարող է առաջացնել։ Դա 1997֊ի մարտին էր։ ԵԱՀԿ առաջարկությունների շուրջ հասարակական բանավեճն սկսվեց սեպտեմբերի ա– ռաջաբկի հետ եւ ոչ թե մայիսի կամ հուփսի տարբերակների հետ։ Այնպես որ վեց ամսում Ռ․ Քոչաբյանը առնվազն պետք է որ պար– զած փներինչպես են արտաքին ու ներքին քաղաքականություններն անքակտելիորեն միահյուսված փոքրիկ, որ տնտեսության տեղաշարժն այնքան հեշտ չէ, որքան կարծում էր։ Երեւանը Մտեփանակերտը չէր՝ ամենազանազան ա– ռումներով։ Նա գուցե նաեւ եկել էր աղքատացած ու ցամաքով շրջապատված մի եզրակացությաներկրի համար, որ ներքին ու արտաքին գործերում որը տեխնիկապես դեռևս պատերազմի մեջ է։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ներգրավվածության շա– րունակումր խոչրնդոտ է այն գործելակերպի համար, որով ինքը ցանկանում էր առաջ ընթանալ։ ժամանակը ցույց կտա, թե և Ռ․ Քո– չաբյանի վարմունքը բացատրելու մեջ ինչքանով նշանակափ դեր էր կատարում, եթե առհասարակ կատարում էրՔոչարյանի միջև տարբերություններն ավելին են, ամբողջական վերահսկողություն ունենալու մղումը։քան սոսկ տնտեսական աճի ցուցանիշների և մեկ շնչին ընկնող եկամտի վերաբերյալ քանակական վերլուծության խնդիրները։

Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի Տեր֊Պետրոսյանի դիրքորոշումը նշանավոր էր պետության ու դրա առաքելության նրա սահմանմամբ, իր դիրքորոշումներով այն հարցերում, թե ինչպես ապահովել Հայաստանի անվտանգությունը եւ և արտաքին քաղաքականության սկզբունքները, որոնք բխում են այդ իսկ անվտանգության պահանջներից, նշանավոր էր նաեւ նաև այն դերով, որ իր աշխարհայացքում նա հատկացնում էր հակամարտությանը։ Լ․ Տեր֊Պետյտսյանի Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականին նախորդած, ինչպես նաեւ նաև հրաժարականից հետո կատարված իրադարձությունները վկայում են, որ այդ առճակատումը, սովորական ներքաղաքական պայքարից առավել, հակադիր քաղաքական աշխարհայացքների եւ և դրանցում Ղարաբաղի խնդրին վերապահված տարբեր դերերի բախում էր։

Հարցը, հետեւաբար, հետեւյալն հետևաբար հետևյալն է․ արդյոք Հայաստանն ու Ղարա– բաղը Ղարաբաղը կարո՞ղ են գնալ աշխարհայացքների այնպիսի աոճակատ– մանառճակատման, որը կարող է արյունահեղության վերածվել, կամ նույնիսկ այսպես՝ կարո՞ղ են Հայաստանն ու Ղաբաբաղը Ղարաբաղը սովորական քաղաքականություն վարել։