Changes

Վեսլի Ջեքսոնի արկածները

Ավելացվել է 82 916 բայտ, 01:37, 31 Դեկտեմբերի 2016
/* Ծանոթագրություններ */
― Հա՜, մեր բանակում խելառների պակասություն չունենք,― ասաց սերժանտը։
 
==Գլուխ երեսունիններորդ==
'''Վեսլին սողեսող հարյուր յարդ է անցնում'''
 
Վերջը սողալու մեր հերթն էլ հասավ, ես ու Վիկտորը սկսեցինք փշալարի տակ, հետևներիցս էլ Ջո Ֆոքսհոլն ու գրողն էին գալիս։ Հենց գնդացիրը գլխներիս վերը տկտաց, էս գրողս բերանը բացեց։ Ամբողջ սողալու ընթացքում սուս չարեց, բայց լեզուս չի պտտվում նրա խոսքերը կրկնեմ, ախր էնքան անամոթ բաներ էր ասում։ Հետո ե՛ս սկսեցի Վիկտորի հետ խոսել, մեկ֊մեկ էլ գլուխս շրջում էի, գրողին մի երկու բառ բղավում, իսկ շատ չանցած՝ խոսակցությանը Ջո Ֆոքսհոլն էլ խառնվեց։ Հետո արդեն ամբողջ ջոկատը՝ քսանմեկ հոգիս էլ, գոռում֊գոչում էինք, խնդում, ծիծաղում մեր արածի վրա, նույնիսկ ջոկատի հրամանատար լեյտենանտն էլ, որ բոլորի պոչից էր սողում։ Հետներս այ թե ինչ էր կատարվել․ մեր սեփական բանակը ամենքիս աչքին էլ թշնամական էր դարձել։ Տարօրինակ զգացում էր, բայց մեկ է, դրա մեջ շատ ճշմարտություն կար։ Քսան յարդ սողեսող անցնելուց հետո, ինչ ասեմ, լրիվ շնչակտուր եղա, ուղղակի շունչս էլ չէր հերիքում, այնինչ դեռ էնքա՜ն պիտի սողայինք։ Դադար տվի, որ շունչ հավաքեմ, Վիկտորն էլ դադար տվեց, դե, պարզ է, հետևներիցս եկող Ջո Ֆոքսհոլն ու գրողն էլ ստիպված կանգ առան։ Դու մի ասա՝ սա իկսը տեղին էր, որովհետև բոլորի շունչն էլ կտրվում էր։ Մեզանից առաջզույգ տղերք էին սողում, մենք որ դադար տվինք, սրանք կանգ չառան, բայց տասը յարդ սողալուց հետո նրանք էլ դադար տվին, դե, ստիպված մենք էլ կանգ առանք։ Գլուխներս ցածր էինք պահում, համարյա գետնին կպած։ Մեզանից առաջ էնքան մարդ էր սողացել, որ հողը փափել էր ու փխրել, բոլ֊բոլ փոշի կուլ տվեինք։ Մերթընդմերթ գլուխս մի քիչ բարձրացնում էի, որ տեսնեմ ինչքան է մնում սողալու, հետո աչքս գցում էի Վիկտորին, նա էլ անվերջ նույն հայհոյանքն էր կրկնում, նայում էի գրողին ու Ջո Ֆոքսհոլին, բայց սերժանտը վրաս գոռում էր․
 
― Գլուխդ ցած պահիր, էլի՛, անտեր եղածը․․․ էդպես բոլորին կրակը կգցես․․․ Ցած պահիր, ցա՛ծ։
 
Ես էլ նորից գլուխս կախում էի ու քթիս տակ սերժանտին ասում․
 
― Ապրես, ապրես, սերժանտ, դե գնա՛, քո էն֊էն֊էն․․․ Գնա քո հո՛գսը քաշի, քոսոտ։
 
Անընդհատ սողում էինք ու սողում, գրողն էլ անընդհատ հայհոյում էր ու հայհոյում, ծաղրուծանակ անում մեզ, բանակը, կառավարությանը, պատերազմը, արար աշխարհը, մշակույթը, կրոնը, արվեստն ու գիտությունը, քաղաքականությունը, ազգություններն ու ցեղերը, հայրենասիրությունն ու պրոպագանդան, կայսրություններն ու հանրապետությունները, քաղաքական հավասարակշռությունը, լրտեսներին ու գաղտնի հետախուզությանը, ոստիկանությանը, բանտերն ու դատարանները, դատավորներին ու փաստաբաններին, բանկերը, ապահովագրումն ու տոկոսային դրքույքները, արտաքին առևտուրն ու դեսպանությունները, ընտրությունները, մամուլն ու ռադիոն, «Թայմ» հանդեսը (որն ատելով ատում էր), ճարտարապետությունը, պատմությունը, աշխարհագրությունն ու մաթեմատիկան, դպրոցական ձրի ուսուցումը, ռեկլամը, կինոն ու մնացած ամեն բան աշխարհի երեսին։
 
Ջո Ֆոքսհոլը որոշեց խոսքի տակ չմնալ ու սկսեց հակաճառել գրողին, թե աշխարհի երեսին ամեն բան էլ լավ է, ասում էր՝ չարժի էդպես համբերությունից դուրս գալ ինչ է՝ ստիպված ես փորսող տալ, թեև մարմինդ էդ դիրքով շարժվելու համար չի ստեղծված, ասում էր՝ չարժի դրա պատճառով ամեն բան ոտնահարել, պետք է հավատ ունենալ, աղաչում եմ, համբերեք, սա հանուն գեղեցիկի է, հանուն ճշմարտության, մի հուսահատվեք, սողացեք, սողացեք, սողացեք․․․ հետո էլ Ջոն կոկորդով մեկ բղավեց․
 
«Ո՜վ երկրի որդ, սողա՜»։
 
Դե, իսկ Վիկտոր Տոսկան արդեն զզվել էր, ծափուծիծաղի տրամադրություն չուներ, ու ամեն անգամ նրան անյելիս, գրողը տանի, սիրտս մղկտում էր․ ախր տեսնում էի՝ ոնց է էս բոլորից զզվել, ոչ թե սողալուց, ոչ թե էդ անմիտ խաղից, այլ ԷՍ ԲՈԼՈՐԻՑ։ Նա ուղղակի զզվել էր, ու ես հիշեցի էն իրիկունը, որ երկուսով գնացել էինք բար, երբ նա նոր էր Ռոչեսթրից վերադարձել Նյու Յորք ու ինձ ստիպում էր խոստանալ, թե մարդկանց պիտի սիրո մասին պատմեմ․ երևում էր նա էլ գլխի ընկավ, որ էդ իրիկունը միտքս է եկել, որովհետև հենց ճամփի կեսից մի քիչ շատ անցանք, ասաց․
 
― Խոստումդ չմոռանաս․․․ կինս հղի է, գոնե էդ մեկն ինձնանից չեն կարող խլել․․․ բայց դու չմոռանաս, ազնիվ խոսք ես տվել։
 
Ու գրողն ինձ տանի, ես հավատացի նրան․ համարձակվեցի հավատալ մի բանի, ինչին երբեք էլ չպիտի հավատայի, այսինքն՝ որ նա իրավացի է, չի սխալվում, որ դա ճիշտ է։ Կատաղությունս եկավ ինձ վրա, նրան ասի՝ ձայնդ կտրիր, բայց քիչ հետո ավելացրի․
 
― Ախր մեկ էլ տեսար՝ մարդ իրեն թափ տվեց ու էնպիսի մի գործ հաջողացրեց, որ ընդհանրապես չէր կարող լինել, ինչ է, չգիտե՞ս։ Դու իրավունք չունես քեզ ներշնչելու, թե փրկության ոչ մի հույս չկա։
 
Է՛հ, ասի ու մնացի ամոթով, որովհետև նա ծիծաղելով վրա բերեց․
 
― Ի՜, հանաք եմ անում, Ջեքսոն, ասում֊խոսում ենք, էլի։
 
Բայց ես գիտեի, որ հանաք չի անում։ Չնայած որոշեցի ձևացնել, թե հավատում եմ, որ իրոք հանաք է անում, ու մենք էլի շրջվեցինք, գրողին ու Ջո Ֆոքսհոլին ինչ֊որ խոսքեր բղավեցինք, ծիծաղում էինք, բայց շունչներս հո չէ՜ր կտրվում, բոլորս շնչասպառ էինք եղել, ոչ մեկիս վրա էլ հալ չէր մնացել։ Հետո արդեն ես ու Վիկտորը փշալարի մյուս կողմն էինք․ ճամփան ծայրից ծայր անցել էինք ու վերջապես նորից ոտքի վրա էինք։ Կանգնել, բերաններս ու թոքներս լցված փոշի էինք թքում։
 
Հետո գետի վրա կախված նեղլիկ կամրջով պիտի անցնեինք, դե, էդ մեկն էլ արինք, դա արդեն էնքան էլ դժվար չէր։
 
Հաջորդ անգամ, որ գնացինք Նյու Ջերսի, կարաբինով կրակում էինք շարժվող թիրախների վրա, իսկ երրորդ անգամ գնալիս լրիվ անտեղի էր, պարապ֊սարապ թրև եկանք, որովհետև սխալմամբ էին մեզ տարել էնտեղ։
 
==Գլուխ քառասուներորդ==
'''Վեսլին Ծննդյան տոները նշում է ժամանակակից կնոջ հետ'''
 
Երբ ծննդյան տոնը նորից վրա հասավ, մենք կազմ ու պատրաստ էինք մեկնելու համար, բայց բախտներս բերեց․ տոներին էլ Նյու Յորքում մնացինք։ Մի ամբողջ շաբաթ բարում հանդիպածս կնոջ հետ անցկացրի, որովհետև ուրիշ ոչ ոքի էդքան չգիտեի ու Օհայոյից հետ եկա թե չէ, երկու շաբաթ անց սկսեցի մեկ֊մեկ նրա մոտ գնալ։ Դրանից առաջ էլ Օհայոյում հանդիպածս կնոջ հետ մի քիչ ժամանակ անցկացրի, նրան տարա Հաոլեմ<ref>Նյու Յորքի նեգրական թաղամասը՝ Մանհեթըն կղզու հյուսիս֊արևելքում։</ref>՝ «Սավո»֊ում պարելու, բայց մենք ուղղակի նայում էինք, թե ոնց են ուրիշները պարում, իսկ հետո նա գնաց տուն՝ Սան Ֆրանցիսկո։ Մի իրիկուն Բրամսի երաժշտությունը հիշեցի ու չնայած շատ ուշ էր, զանգեցի նյույորքցի ընկերուհուս, հարցրի, թե չե՞մ կարող նորից երաժշտություն լսել, նա էլ թե՝ կարող ես։ Ծննդյան օրերը հետը անցկացրի, թեպետ նա գիտեր անընդհատ աղջիկ եմ փնտրում, որ ամուսնանամ։ Ասում էր՝ նույնիսկ ուզում է հարսնացու գտնեմ, որովհետև եթե գտնեմ, ինքն էլ շատ ուրախ կլինի, դե, հասկանում է, թե դա ինձ համար ինչ մեծ նշանակություն ունի, հետո մենք լկստվում էինք, սիլի֊բիլի անում, ու ես զգում էի, որ նա էլ ինձ համար մեծ նշանակություն ունի։ Երկուսս էլ սա գիտեինք ու սրտներիս ուզածի չափ զվարճանում, ծիծաղում էինք, ուտում֊խմում, ինչքան չլիներ, իրար հավանում էինք։
 
Մեկ֊մեկ նա լրջանում էր ու ինձ հարցնում, թե ինչ եմ մտածում, բայց ես ընդհատում էի նրան, նորից սկսում էինք գժություններ անել, հենց դա էլ պիտի նրան բացատրեր, թե ինչի մասին եմ մտածում, ու նա երևի էդպես էլ հասկանում էր։ Ձայնապնակներից որը լսում էինք՝ հիացած էինք մնում, բայց ես ամենից շատ Բրամսի կոնցերտն էի սիրում, մի բան էլ Գրիգից կար, անունը՝ «Քնարական սյուիտ», հենց անտրամադիր էի լինում, սա էր ինձ դուր գալիս, հետո Բեթհովենի գործերից մեկն էր սրտովս․ նա ասում էր՝ վերնագիրը «Ապասիոնատ» է։ Երաժշտությունն ականջումս է, բայց վերնագիրը միգուցե շփոթում եմ։ Մոցարտի հաճելի գործերից էլ շատ կային, հետո՝ Հայդն, Հենդել, Բախ ու իհարկե, Չայկովսկին էր դուրներս գալիս իր շառաչուն ու սրտակեղեք մոլեգնությամբ։ Չնայած Չայկովսկու երաժշտությունից ես միշտ առույգանում եմ, ինչքան էլ որ դա սրտակեղեք լինի։
 
Տոների առիթվ ընկերուհիս կրոնական հին օրհներգերի ձայնապնակներ էր ճարել, բայց ես ամենաշատը դրանցից մեկն էի հավանում, որի մեջ էսպիսի ծոսեր կային․ «Օ՜, ծունկի իջիր և հրեշտակների երգին ականջ դիր»։ Հնարավոր է՝ բառերը խառնում եմ, բայց սա իմ սիրած Ծննդյան երգն է։ Հին ձայնապնակներ որոնելու մեջ մասնագիտացած մի երաժշտական խանութում ընկերուհիս պատվեր էր տվել, որ ինձ համար «Վալենսիան» գտնեն, ու մի իրիկուն, հենց գնացի մոտը, ասաց՝ քեզ համար անակնկալ ունեմ, և ձայնապնակը դրեց։ Այ, իրոք որ սիրեցի նրան։ Կանայք էլ են կարգին բան հասկանում, ու թեև էս կինը գիտեր՝ իրեն էնպես չեմ սիրում, ոնց որ հարսնացուիս կսիրեի, բայց ուրախ էր, որ կարող եմ նրան էդքան շատ սիրել, որովհետև իրեն էլ էի համարյա էդքան շատ սիրում։
 
Էս Ծննդյան տոնը նախորդից լավ էր, ընկերուհուս հետ ժամանակ անցկացնելուց բացի, Վիկտորին, նրա կնոջը, մորն ու զոքանչին էլ էի շուտ֊շուտ հանդիպում։ Ծնունդի առթիվ բոլորին փոքրիկ նվերներ տվեցի, նրանք էլ ինձ փոքրիկ նվերներ տվեցին։ Տոներին արդեն երևում էր, որ Վիկտորի կինը երեխա է ունենալու։ Դա տեղով հրաշք էր, ախր ինքն էլ էր տեսքից դեռ լրիվ երեխա։ Վիկտորը Տոսկայի կնոջ հղիությունը էդ Ծննդյան տոնի ամենահրաշալի բաներից մեկն էր։ Վիկտորը երջանկիկ էր ընտանիքի գրկում, ու բոլորն ուրախ էին, որ ես ու նա միասին ենք լինելու։ Բոլորը խոսում էին գալիք բախտավոր օրերից, երբ պատերազմից հետո տուն կվերադառնանք՝ Սան Ֆրանցիսկո, ու ես էլ կին կունենամ, միգուցե և որդի։
 
==Գլուխ քառասունմեկերորդ==
'''Միսիս Տոսկան պատմում է, թե ինչ նամակ է գրելու պրեզիդենտին'''
 
Մի երեկո Վիկտորի մոր հետ մի ժամի չափ մենակ մնացի, որովհետև տասի մոտերքն էի հանդիպե, իսկ Վիկտորը կնոջն ու զոքանչին տարել էր Ռադիո սիթի<ref>Ռադիո սիթի մյուզիք֊հոլ․ նշանավոր համերգասրահ Նյու Յորքում։</ref>։ Միսիս Տոսկան ուզում էր նստեմ, հետը զրուցեմ, ես էլ, իհարկե, խոսքը չկոտրեցի։ Դե, կասկածում էի, որ վաղ թե ուշ բանը սրան կհասնի, բայց էլի զարմացած էի։ Խեղճ կինը արցունքն աչքերին իր կյանքի պատմությունն էր անում՝ սկսած Նեապոլում անցած մանկությունից։ Պատմեց, թե ինչեր է քաշել, մինչև Ամերիկա է հասել, հետո Նյու Յորքից Սան Ֆրանցիսկո տեղափոխվել, պատահել Վիկտորի հորը, սիրահարվել նրան ու հետն ամուսնացել, թե ինչ լավ մարդ է եղել նա, ինչքան են իրար հետ երջանկություն տեսել ու ինչքան շատ երեխաներ ունեցել՝ ուղիղ տասնմեկը, փառք աստծու, ասաց նա, ու վերջինը Վիկտորն է։
 
Իրենք չեն հավատացել, թե էլի երեխա կունենան, որովհետև ինը տարի չեն ունեցել ու երբ իմացել են, որ մեկն էլ է ծնվելու, մարդ ու կին երջանկությունից իրենց կորցրել են։ Վիկտորի մայրն ասում էր, որ նրանով հղի ժամանակ շատ է հպարտացել։ Ասում էր՝ իր ունեցած երեխաներից ամենահրաշալին է եղել։ Ասում էր՝ ինքը զգացել է, որ նա իր կրծքի տակ անընդհատ քաղցր երազներ է տեսնում, որովհետև էդ ամիսներին ինքն էլ է իր կյանքի ամենաքաղցր երազները տեսել․ մանկության երազներից էլ քաղցր են եղել։ Զավակներից շատերը, ասում էր նա, իր կրծքի տակ իրենց անկարգ են պահել, Դոմինիկը որ իկսը խուժան է եղել, անընդհատ թռվռացել է, օյիններ հանել ու չարություն արել, բայց Վիկտորը՝ ոնց որ աշխարհ գալիք սուրբ։ Հանգիստ քնել է, արթնանալիս էլ էնքան զգույշ շարժվել, որ հանկարծ մորը նեղություն չտա։ Էնպես է շարժվել, ասում էր նա, կարծես քնքուշ շուրթեր են համբուրում իրեն, ու ինքն էլ է մտքում անվերջ համբուրել նրան, աչքը չի կտրել մանուկ Հիսուսին գրկած սուրբ աստվածածնի ու մյուս լուսերես սրբերի կաթոլիկական պատկերներից։ Երբ վրա է հասել Վիկտորի ծնվելու ժամանակը, ոլորը մտածել են, թե տարիքի պատճառով իր համար շատ դժվար լինի․ դե, քառասունյոթ տարին հո հանաք բան չի, ասաց նա, բայց մարդիկ սխալվեցին։
 
Վիկտորն էնքան հանգիստ ու զգույշ է աշխարհ եկել, պատմում էր նա, էնքան աննման է եղել, հենց սկզբից էլ՝ սիրտը սիրով լի։
 
Նա մի պահ լռեց, իսկ հետո ասաց․
 
― Ու էդ տեսակ տղային պիտի սպանե՞ն, ողորմած աստված։
 
― Ամեն ինչ լավ կլինի, միսիս Տոսկա։
 
― Աստծուն աղաչանք֊պաղատանք եմ անում,― շարունակեց նա։― Ասում եմ՝ պահի ու պահպանի որդուս, ողորմած աստված, մի թող նրա պես տղային սպանեն։
 
Միսիս Տոսկան սկսեց կամացուկ լաց լինել։
 
― Ախր իմ որդին է, գիտեմ ինչ տղա է․․․ Նրա խոսելուց, աչքներից երևում է։ Էդ տեսակ տղան՝ թշնամու դեմ֊դիմաց․․․ չէ, փրկություն չունի։ Ախր նա ծնվել է սիրելու համար, ոչ թե մարդ սպանելու։ Գուրգուրանքի համար է ստեղծված։ Ու նրա պես տղային պիտի սպանե՞ն։ Թող իմ տղան կռիվ չգնա․․․ թե գնաց, գիտեմ՝ էլ չեմ տեսնի նրան։ Թող Վիկտորիս չտանեն։
 
Ես միսիս Տոսկային բացատրեցի, որ կռիվ չգնալու միակ միջոցը հիվանդանալն է կամ դասալիք դառնալը։
 
― Դասալիքը ո՞րն է,― մղկտաց նա։― Էդ ո՞նց է լինում։
 
― Թողնում ես փախչում։
 
― Բա որ բռնեն, ի՞նչ կանեն։
 
― Կսպանեն։
 
― Ես պրեզիդենտին նամակ կգրեմ,― վրա բերեց նա։― Պարոն պրեզիդենտ, կասեմ, մի սպանեք Վիկտորի պես տղային։ Ձեր հարազատ որդուն սպանեք, թե շատ եք ուզում պատերազմում հաղթել․․․ իմ որդի Դոմինիկին սպանեք, նա ումի՞ց է պակաս, էլի որդիս է, ու ես սիրում եմ Դոմինիկիս․․․ բայց Վիկտորի պես տղային մի սպանեք, պարոն պրեզիդենտ։ Դուք մեծ մարդ եք, պարոն պրեզիդենտ, էս կարգի բաները հասկանալիս կլինեք․ սա քաղաքականություն չի, մայր է, որ Վիկտորին իր կրծքի տակ կյանք է տվել․․․ էդ սարսափելի չարիքն իմ գլխին մի բերեք։ Աստված էդ տեսակ մեղքը չի ների։ Այ, էսպիսի նամակ կգրեմ պրեզիդենտին,― մղկտում էր նա։
 
― Խնդրում եմ, էնպես արեք, որ ձեր ապրումների մասին Վիկտորը չիմանա, միսիս Տոսկա։
 
― Գիտի,― ասաց միսիս Տոսկան։― Ինչ որ ես գիտեմ՝ նա էլ գիտի․ մենք հասկանում ենք իրար։ Նրա հարսնացուին ո՞վ բերեց Նյու Յորք, որ նրան սիրտ տա։ Մայրը։ Հեռվից հեռու ո՞վ նրա ձայնից հասկացավ, թե ասածն ինչ է։ Մայրը։ Վիկտորը գիտի։ Ես գիտեմ։ Հիմի ի՞նչ անենք։
 
Է՛հ, գրողը տանի, ես չգիտեի ինչ ասեմ։ Բայց գիտեի, որ նա իրավացի է։ Չնայած ի՞նչ օգուտ։ Ոչինչ էլ չես կարող անել։ Ի՞նչ պիտի անես։ Հենց ժամանակն եկավ, ունեցած֊չունեցածդ հավաքելու ես, ուսապարկդ շալակես ու ճամփա ընկնես։
 
Դա հունվարին պատահեց։ Վիկտորի համար դժվար էր կնոջը, մորն ու զոքանչին մնաս բարով ասել, բայց նրանց բանն ավելի դժվար էր։ Իսկ ինձ համար էնքան էլ դժվար չեղավ ընկերուհուս մնաս բարով ասել։ Դե իհարկե, նա մի քիչ արտասուք թափեց, բայց դա ի՞նչ արտասուք էր որ։ Բա Վիկտորի մոր թափած արտասուքն ու սա մե՞կ էին։
 
==Գլուխ քառասուներկուերորդ==
'''Վեսլին Նյու Յորքի կայազորից մեկնում է նավահանգստի ուղեկայան ու հրաժարվում պետական ապահովագրության միջոցով պաշտպանվել պատերազմից'''
 
Մի առավոտ ծեգը ծեգին բոլորիս հավաքեցին, որ տանեն նավահանգստի ուղեկայան, իսկ դա հաստատ նշանակում էր՝ մնաս բարով, Ամերիկա։ Առավոտվա հինգից մինչև համարյա տասնմեկը ոտքի վրա ցցված՝ գնալուն էինք սպասում։ Կայազորում մնացող բախտավոր տղերքը, որ ոչ մի տեղ չէին գնալու, ծառայության ներկայացան, ուրախ֊զվարթ, ոգևորված՝ բարի ճամփա էին մեզ մաղթում, բայց էդ բանը ինձ դուր չեկավ։
 
Նրանց վատը չէի ուզում, չէ։ Ոչ կուզեի մեկնումեկը մրսեր, հիվանդանար, ոչ լինոլեումի վրա սոթ տար, մեկնվեր, ոչ մեքենան նստած գնար ծառին դիպչեր, ոչ նկարի համար պատին մեխ խփելիս՝ մուրճով մատներին թրխկացներ, ոչ էլ ռադիոն բզբզելիս՝ էլեկտրահոսանքի հարված ստանար։ Բոլորն էլ թող երջանիկ լինեն, սրտների ուզածն ունենան, կամքներն ինչ տա՝ անեն, ոնց իրենց հարմար ու ձեռնտու է՝ էդպես էլ պատերազմին վերաբերվեն․ մենակ չէի ուզում, որ ինձ մնաս բարով ասեն, չէի ուզում Վիկտոր Տոսկայի, Ջո Ֆոքսհոլի ու գրողի հետ խոսեն։ Թե դեմոկրատիա է, ուրեմն բոլորն էլ հավասար են։ Թե պատերազմ է, զորահավաք, ուրեմն բոլորն էլ պիտի զորակոչվեն։ Այ, գրողը ձեզ օրինակ։ Ոնց որ ուրիշներն էին, էնպես էլ ինքը․ հազար ու մի անպետք բանով բեռնված, գոտի֊մոտին, հագուկապը տեղը, ուսապարկն էլ շալակին․ ամեն ինչ իսկ և իսկ կանոնադրության համաձայն։ Թե դեմոկրատիա է, ուրեմն էսպես է․ մեկը՝ բոլորի համար, բոլորը՝ մեկի, ու առաջին օրենքը արդարությունն է։ Եթե ժամական է, որ մարդկանց օվկիանոսի մյուս կողմն ուղարկեն, թե դեմոկրատիա է, բոլորին էլ պիտի ուղարկեն։ Ինչն արդար է՝ արդար է, էստեղ ոչ մի և չկա։ Ոչ մի խարդախություն։ Ոչ մի խաբեություն։ Ոչ մի խնամակալություն։ Ոչ մի զիջողություն։ Ամեն ինչ պիտի ճիշտ ու շիտակ լինի։ Ամեն մեկը պիտի անկեղծ, պատրաստակամ ու ազնիվ լինի․ պիտի ձգտի ծանրության իր բաժինն ուսերին առնել ու պատվով տանել։ Իսկ էս բախտավոր տղերքն եկել էին բարի ճամփա մաղթելու։ Սիրտս խառնում էր։ Միգուցե ես նրանց պես զգայուն չեմ։ Եթե գնացողը նրանք լինեին, իսկ ես երկու֊երեք տարի էստեղ նստեի ու ոչ մի տեղ էլ գնալու չլինեի, դժվար թե գայի, էդպես ոտքի տակ ընկնեի ինչ է՝ բարի ճամփա եմ ասում։ Ամոթից գետինը կմտնեի։ Ինձ համար կքաշվեի, սեղանիս մոտ կնստեի ու մի նոր, երկմասանոց սցենար կգրեի, թե ոնց է պետք կռիվ գնալ ու տղամարդու պես մեռնել, հետո մեքենա նստած՝ ամբողջ թափով կսլանայի տուն ու երեկոյան թերթերում կկարդայի թե պատերազմում ինչ առաջխաղացում կա։ Երևի նրանց անխելքի տեղ դնեի ու պրծավ գնաց։
 
Վերջապես մեզ լցրին բեռնատարները, բայց մինչև կշարժվեինք, էդ բախտավորները շրջապատեցին մեզ, ուրախ֊ուրախ սրամտում էին ու խորհուրդներ տալիս։
 
― Մի֊մի գերմանացի էլ մեր տեղն սպանեք,― ասում էին նրանք։
 
Շատ չանցած, հասանք նավահանգստի ուղեկայան, ու մեզ տարան էնտեղի զորանոցները։ Մահճակալներս կարգի բերեցինք։ Հերթ կանգնեցինք, որ քիմիական մշակման ենթարկված հագուստ ստանանք, գազային հարձակում լինելիս՝ վրաներս քաշենք։ Էլի մի քանի դասապոսություն լսեցինք։ Էլի մի քանի թերթիկներ լրացրինք։ Հայտնեցինք, թե մեր սպանվելու դեպքում ում տեղեկացնեն ու փողներս ում ուղարկեն։
 
Օրվա երկրորդ կեսին ինչ֊որ կապիտան հեևիցս մարդ էր ճամփել, գնացի, առաջարկեց նստել։ Շատ սիրալիր էր։ Արդեն որ օվկիանոսի մյուս կողմն էի գնում, նա որոշեց ցույց տալ, թե իբր սպայի ու ինձ պես շարքային հարաբերությունները ոչ մի բանով չեն տարբերվում սովորական կյանքում մարդկանց ունեցած հարաբերություններից։
 
Վերցրեց հենց նոր լրացրածս թերթիկներից մեկը։
 
― Ես նկատեցի,― ասաց,― որ չնայած մի տարուց ավել է, ինչ բանակում ես ու հիմա էլ օվկիանոսի մյուս կողմն ես մեկնում, բայց չես ապահովագրվել։ Ինչո՞ւ։
 
― Չեմ ուզում։
 
― Ինչո՞ւ չես ուզում։
 
― Դրան չեմ հավատում։
 
― Բայց բոլորն էլ կարծես հավատում են։
 
― Իսկ ես՝ չէ։ Աստծուն եմ հավատում։ Եվ հետո, ինձ թվացել է՝ դա պարտադիր չի։
 
― Իհարկե,― ասաց կապիտանը։― Ուղղակի մտքովս անցավ, որ հարկավոր է հետդ խոսել՝ հենց քո օգտի համար։ Մի բան պատահելու դեպքում․․․ դե, ո՞վ իմանա․․․ Չե՞ս կարծում, որ այդ փողը կարող էր հորդ պետք գալ։
 
― Նա չի վերցնի։
 
― Ինչո՞ւ։
 
― Իմ կարծիքով, հայրս հաճույքով կառավարությանը տասը հազար դոլար կվճարեր, որ ինձ չսպանեն։
 
― Դե,― ասաց կապիտանը,― մենք պարտավոր ենք հաշվի առնել բազմաթիվ բանակայինների ցանկությունները։ Նրանց հսկայական մեծամասնությունը հարկ են համարում ապահովագրվել։ Ոչ ոք նրանց չի ստիպում, նկատի ունեցիր, բայց․․․
 
― Ապահովագրության այդ թերթիկը արդեն յոթ անգամ լրացրել եմ, ինչ բանակում եմ։ Եթե ապահովագրվելը պարտադիր չի, էլ ինչո՞ւ ամեն անգամ, երբ թերթիկը լրացնում եմ ու շատ պարզ նշում, որ ապահովագրության կարիք չեմ զգում, մեկնումեկը ձեզ նման ինձ կանչել է տալիս ու հարցնում, թե ինչու չեմ ուզում ապահովագրվե։ Ուղղակի չեմ ուզում։ Ուղղակի չեմ ուզում սպանվել, ուրիշ ոչ մի բան։ Հուսով եմ դեմ չեք, որ չեմ ուզում։
 
― Ամեն մի բանակային ապահովագրության հարցում ազատ է իր ուզածով վարվել,― ասաց կապիտանը։
 
Ես հետ եկա զորանոց, բայց էնքան փրփրած էի պատերազմի, բանակի, խեղճացած կապիտանի, ապահովագրության էդ ամբողջ անմիտ քաշքշուկի վրա, որ հենց տեսա զուգարանում զառ են խաղում, ինչքան փող ունեի, հանեցի՝ ուղիղ քսանյոթ դոլար, ու զառ գցելու հերթն ինձ հասավ թե չէ, ունեցած, չունեցածս խաղչեք դրի, տղերքին էլ ասի՝ մենակ մի անգամ եմ խաղում, ինչ լինում է՝ լինի։ Նրանց համար մեկ էր, դե, ես էլ զառերը թափ տվի ու շպրտեցի պատին, հենց որ կանգնեցին, տասը դուրս եկավ, իսկ դա տարվելու հաշիվ է։ Էլի գցեցի, երեքնոց դուրս եկավ, հետո՝ վեցնոց, հետո՝ նորից վեցնոց, հետո՝ ութնոց, հետո՝ չորսնոց, հետո՝ իննոց, հետո՝ տասնմեկ, հետո էլ՝ տասը․ եղած֊չեղած փողը հավաքեցի ու վրա բերի․
 
― Թող իրենց քոսոտ ապահովագրությունը ասե՞մ ինչ անեն, դե գիտեք, էլի․․․
 
==Գլուխ քառասուներեքերորդ==
'''Վիկտոր Տոսկան ու Վեսլին տանը գիշերելու թույլտվությամբ արձակվում են նավահանգստի ուղեկայանից ու ընկնում մի երջանիկ գժանոց'''
 
Պարզվեց, որ մենք ավելի բախտավոր ենք, քան սպասում էինք, որովհետև երկրորդ օրվա կեսօրից հետո զորանցի սերժանտը հայտարարեց, թե մեր ջոկատի կեսը կարող է էդ իրիկուն՝ ժամը վեցից, արձակման թղթերով Նյու Յորք գնալ, մյուս կեսն էլ՝ հաջորդ իրիկուն։ Էդպես շարունակվելու էր մինչև հատուկ կարգադրություն։ Մենք իրավունք ունեինք մինչև առավոտվա վեցի վերկացը բացակայել, բայց եթե վերկացին չներկայանայինք, բաններս բուրդ կլիներ, որովհետև ուղեկայանից ինքնագլուխ բացակայելը փաստորեն համարվում էր դասալքություն։
 
Հենց էդ իրիկուն ես ու Վիկտորը արձակման թղթեր ստացանք ու մետրոյով հասանք մինչև Մանհեթեն, բայց երբ 57֊րդ փողոցի ու 7֊րդ պողոտայի անկյունում դուրս եկանք, Վիկտորը թե՝
 
― Սպասիր մի րոպե․․․ գրող տանի, ախր խելքս որտե՞ղ է, էս ի՞նչ եմ անում։ Ես չեմ կարող տուն գնալ․ կինս կմեռնի, որ նորից մնաս բարով ասեմ։
 
Տաքսի վերցրինք ու քշել տվինք քաղաքի մյուս ծայրը։ Մի բարում սեղան նստեցինք ու խմելուն անցանք, մեկ էլ Վիկտորը թե՝
 
― Չէ․․․ պիտի տեսնեմ նրան։ Արդեն յոթերորդ ամսում է։ Ո՜ւր էր մի երեք ամիս էլ էստեղ մնայի․․․ Կինն ուզում է, որ էդ ժամանակ ամուսինը կողքին լինել։ Պիտի նորից տեսնեմ նրան։ Հետո կգա՞ս, գնանք։
 
Տաքսի բռնեցինք, հասանք հյուրանոց․ ինչքան աշխատող կար հյուրանոցում, մեզ տեսնելուն պես՝ մնաց զարմացած, որովհետև հրաժեշտ տալիս՝ կարծել էին, թե մինչև պատերազմի վերջը կամ ընդհանրապես մեզ էլ չեն տեսնի։
 
Մեջներս մեկը կար, անունը՝ Կարլո, ինձ մի կողմ տարավ, ասում է․
 
― Վերևինները շատ վատ օրի են, բոլորը՝ հիվանդ պառկած։
 
Վիկտորը մոր սենյակի բանալին վերցրեց, որ հարազատներին հանկարածակիի բերի։ Բարձրացանք վերև, դուռը բաց արեց, մտանք ներս։
 
Է՛հ, երբեք չեմ մոռանա, թե ինչ կատարվեց։ Երեքն էլ պառկած էին։ Վիկտորի կինն ու մայրը մի մահճակալին էին, իսկ զոքանչը՝ մյուս, ու բոլորն էլ հիվանդ, բայց հենց Վիկտորին տեսան, երեքն էլ խելքները թռցրին, ուղղակի լրիվ գժվեցին։ Վեր թռան տեղներից, թափվեցին նրա վրա, հիմա ծիծաղում են ու լաց լինում, նրան սեղմում կրծքին ու համբուրում, համբուրում, համբուրում, լաց լինում ու ծիծաղում, խոսում են, համբուրում, Վիկտորն էլ անընդհատ ասում է՝ պիտի հաց ուտեն, չի կարեի էդպես սոված֊ծարավ մնալ, տե՜ր աստված, ախր սովամահ են լինում։ Նա զանգեց ռեստորան ու պատվիրեց, որ վեց հատ ճուտ պպատրաստեն, հա՛, հենց վեց հատ, բղավում էր նա, խաշեք, մսաջրի մեջ մի քիչ բրինձ գցեք, վրան էլ նեխուր կտրտեք ու հինգ խոր ափսեի հետ ամեն ինչ բերեք վերև։ Մինչև Վիկտորը հեռախոսով պատվեր էր տալիս, կինը կպել էր նրան ու պոկ չէր գալիս,― մաքուր խենթացել էր, բոլորն էլ խենթացել էին,― խեղճ աղջիկը մի գլուխ բլբլում էր իտալերեն ու անընդհատ համբուրում նրան, Վիկտորի մայրն էլ անընդհատ աչքերը վերև էր գցում, ասում՝ փա՛ռք քեզ, աստված ու ծիծաղում, որ նորից որդու երեսը տեսավ։ Վիկտորի պատվերը տալուց մի քանի րոպե անց հեռախոսը զանգեց, բոլորս մտածեցինք, թե կա֊չկա մեզ հետ են կանչում կամ դրա պես մի բան, բայց ռեստորանի խոհանոցից էին զանգում։ Վեց հատ ճուտ չունեին։ Ընդամենը հինգն էին։
 
― Դե լավ,― ասաց Վիկտորը,― վեց չունեք, հի՛նգը եփեք։
 
Կանայք հագնվեցին, Վիկտորի կինն էլ իր վրա ծիծաղում էր, որ էդպես գույնը գցել է, և հրճվանքն ու իրարանցումը դեռ էնքան երկար տևեցին՝ ինձ ու ինձ ասի․ «Երևի էս մարդիկ կարծում են, թե պատերազմը վերջացել է»։
 
Փորձեցի գնալ, որովհետև մտածում էի՝ հիմա էլ գնամ ընկերուհուս տեսնեմ, համ էլ ինձ թվաց, որ լավ կլինի նրանց առանձին թողնեմ։ Բայց բոլորը սաստիկ նեղացան, թե ոնց է մտքովս էդպիսի բան անցել, էլ սիրտ չարի խոսքս առաջ տանել։ Կանայք մեկը մյուսի հետևից եկան, վզովս ընկան, փաթաթվել էին, թշերս էին համբուրում, ծիծաղում ու լաց լինում։ Ինչ է, ցնդե՞լ եմ։ Գնա՞լ։ Ի սեր աստծու, ախր Վիկտորն ու ես իրենց նորից֊նոր կյանքի ենք բերել։ Բոլորս միասին պիտի սեղան նստենք ու կերուխում անենք։ Գինի խմենք ու զրուցենք։ Ի՞նչ գնալ։ Էդպիսի բանը ո՞նց է մտքովս անցել։ Վիկտորի մայրն ասաց, որ ես իր որդին եմ, կինը թե՝ եղբայրն եմ, նրա մայրը թե՝ իր որդին էլ եմ․ գրողը տանի, ինձ ու ինձ ասի․ «Դե լավ, միգուցե ընկերուհուս վաղը չէ մյուս օրը տեսնեմ»։
 
Ընթրեցինք․ մի արտակարգ ընթրիք էր։ Ճտի միսը նուրբ էր ու փափուկ, արգանակը՝ հոյակապ, ու ամեն ինչ էնքան առատ էր՝ առնվազն երեք ժամ նստած մնացինք։ Հնեց եղած֊չեղածը սառեց, Վիկտորը կանչեց մատուցողին, որ տանի, էլի տաքացնել տա։ Գինի էինք խմում ու զրույց անում։ Բայց ես անընդհատ անհանգսիտ էի, թե ոնց ենք նրանց թողնելու գնանք։ Ախր գիտեի, թե բոլորի համար էլ ինչքան ծանր կլինի նորից մեկմեկու մնաս բարով ասել, խելքիս զոռ էի տալիս՝ ինչ հնար գտնեմ, որ իրարից էլ չբաժանվենք։ Ես ու Վիկտորը կարող էինք հյուրանոցում աշխատող տղերքից քաղաքացիական շորեր փոխ առնել։ Կարող էինք մի տեղից մեքենա ճարել ու հինգս էլ փախչել Մեքսիկա, մինչև կյանքներիս վերջը էնտեղ էլ մնալ։
 
Բայց գիտեի՝ բան դուրս չի գա, որովհետև գազոլինը նորմավորված էր։ Իսկի Պուլասկու ցցաթումբ էլ չէինք հասնի։
 
Քիչ հետո գիշերվա երեքը եկավ։ Հետո արդեն՝ երեքն անց կես։ Մեկ էլ տեսա՝ չորսից հինգ է պակաս։ Մի քառասուն րոպեում նավահանգիստ կհասնեինք, բայց չգիտեի, թե էդ ժամերին մետրոյի գնացքները քանի րոպեն մեկ են գնում֊գալիս, դրա համար էլ չորսն անց տասնհինգ Վիկտորին հիշեցրի, որ ժամանակն է, պիտի գնալու մասին մտածել։
 
Դե, ամեն ինչ նորից սկսվեց։ Էլի բոլորը գժվեցին, բայց էս անգամ վշտից, ոչ թե ուրախությունից, ու դա ահավոր էր։ Կյանքումս դրանից ցավալի ու սրտաշարժ բան չէի տեսել։ Ինչ որ մեր ներս մտնելիս եղավ, հիմա էլ նույնն էր, մի տասը րոպե էդպես շարունակվեց, վերջը մի կերպ դուրս եկանք։ Վիկտորը խոսք տվեց, որ հենց բաց թողնեն, նորից կգա, երևի վաղը չէ մյուս օրը։
 
==Գլուխ քառասունչորսերորդ==
'''Վեսլին դեմքին հակագազ է քաշում, մտնում գազախուց ու գազ շնչում'''
 
Հաջորդ օրը գազերի մասին դասախոսություն կարդացին, թե դրանցից ոնց պիտի պաշտպանվենք, ինչ անենք՝ մաշկի այրվածքներ չստանանք, ցելոֆանե թիկնոցով ոնց պիտի փաթաթվենք ու շատ ուրիշ բաներ՝ էնքան բարդ, որ հրահանգիչն ինքը հազիվ էր գլուխ հանում։ Ցելոֆանե թիկնոցի անունն էր էդպես, թե չէ ի՞նչ թիկնոց, մի փոքիկ վրան էր, որ ամբողջ մարմինդ ծածկի։ Մենակ էդ անտերը բացելու վրա հրահանգիչը (որ մեծ փորձ ուներ) համարյա երեք րոպե կորցրեց, իսկ դա շատ֊շատ է, եթե չորս կողմդ գազ է։ Վերջապես հրահանգիչը վրանի մեջ էր։ Պայուսակը շալակին, հակագազը դեմքին քաշած, սաղավարտը գլպին, պաշտոնական շորերը հագին, ձեռքերին էլ հաստ֊հաստ ձեռնոցներ․ հիմա էլ ցույց էր տալու, թե ցելոֆանե վրանի միջից ոնց պիտի կրակես, որ պատերազմում հաղթանակ տանես։
 
Չէ, խելքին մոտիկ չէր, ինչ ուզում եք, ասեք։ Թե գործը դրան հասներ, լավ է մարդ սպանվեր։ Լավ է մեռնես, քան թե ինչ զիբիլ կա, էդպես գլխիդ հավաքես։ Էդքան խելքից հեռու բան տեսած չկայի։ Իսկը ծաղրուծանակ էր․ ոնց որ մարդու մարմինը ծաղրատեղ անես, մանավանդ, երբ հրահանգիչը հասկացրեց, թե էդ շիլափլավից ու քաշքշուկից հետո էլ դեռ պիտի վազես առաջ ու կրակես։
 
Դասախոսությունը վերջացավ թե չէ, շարք կազմած գնացինք գազախուց՝ փորձությունն անցնելու, էն էլ պարզվեց՝ հակագազս բաց տեղ ունի։ Զգում էի, որ գազ եմ շնչում, բայց ձայն չէի հանում, որովհետև իմ մեղքով էր։ Ասին՝ կապիչները պինդ ձգեք, որ օդը ներս չանցնի, բայց հենց կապիչները ձգեցի ու հակագազը հագա, սկսեց ճակատս ցավացնել, համ էլ քիչ էր մնում խեղդվեմ, դրա համար էլ մի քիչ կապերը թուլացրի։ Հիմա ուրեմն գազ եմ կուլ տալիս։ Սերժանտը հարցրեց, թե կա՞ մեկնումեկը, որն իր կարծիքով, գազ է շնչում, ես ձեռք բարձրացրի, նա վազեց ինձ մոտ ու կապիչները ձգեց, հակագազի տակից էլ ինչ֊որ բան էր ասում, թե ինչ՝ չհասկացա։ Դե, հակագազի տակից էր խոսում, ո՞նց հասկանայի։
 
Դուրս եկանք խցիկից, ու հենց ավարտի ազդանշան տվին, ստուգիչ կքանստումներ արինք, հետո հակագազերը հանեցինք, դրինք բրեզենտե տոպրակների մեջ։ Սերժանտը հարցրեց՝ ոնց եմ ինձ զգում, ասի՝ լավ, չնայած աչքերս մրմռում էին։ Նա թե՝ այ, թող խրատ լինի, որ կապիչները իր ասածի պես պինդ չէի ձգել։ Ասի՝ հասկացա, խրատը՝ խրատ, բայց երբ կապիչներն էնքան եմ ձգում, որ օդը ներս չանցնի, հակագազը ճակատս ցավացնում է, համ էլ խեղդվում եմ, իսկ դա ինձ համար գազից էլ վատ է։
 
Քիչ հետո նորից անցանք խցի միջով։ Էս անգամ էլ ուրիշ գազ էին բաց թողել։ Էս անգամ էլ ուրիշի հակագազը չէր լավ կապված, ու նա էր գազ կուլ տալիս։ Իրեն պատեպատ էր խփում, որ դուռը գտնի, բայց սերժանտը նրան պինդ բռնեց ու չթողեց շարժվի, որովհետև եթե թեկուզ մեկ էլ գազախցում խուճապի մեջ ընկնի, մյուսներին կթվա, թե կա֊չկա իրենք էլ են գազ շնչում, ընդհանուր խուճապ կառաջանա, ու բոլորը կսկսեն գազով լի խցում գլխապատառ դեսուդեն վազվզել, էդպես էլ հազար ու մի փորձանքի կգան․ ախր հակագազը գլխին քաշած մարդը որ խուճապի մեջ է ընկնում, էլ մտքով չի անցնում, թե իմաստ չունի ազատ շունչ քաշելու համար հակագազը երեսից պոկելու կամ իրեն գցել դրսից փակված երկաթե դռան վրա ու դուրս պրծնելու զուր ջանքեր թափել։ Սերժանտն էդ տղային բուռը հավաքեց։ Սա հանգստացավ, էլ ձեռքերը չէր թափահարում ու պատեպատ դիպչում, մի խոսքով ոչ մեկն էլ չտուժեց։
 
Մեր ջոկատից երկու տղա իրենց հասանելիք արձակման թղթերը չվերցրին, որովհետև Նյու Յորքում գնալու տեղ չունեին, դե, ես ու Վիկտորն էլ խնդրեցինք, որ հերթը մեզ զիջեն, սրանք էլ հարցրին, թե դրա տեղն ինչ կտանք իրենց։ Ես Վիկտորից առաջ ընկա, որովհետև գիտեի՝ ասելու էր՝ հինգ դոլար։ Մի տուփ սիգարետ խոստացա, գործը գլուխ եկավ։ Ու էդ իրիկուն նորից գնացինք քաղաք։
 
==Գլուխ քառասունհինգերորդ==
'''Վեսլին հաշվում է ժամանակակից կնոջ արժեքը, մեկնում ծովային ճամփորդության և Անգլիայում ափ իջնում'''
 
Վիկտորին ասի՝ առավոտը հինգց հինգ պակաս 57֊րդ փողոցի ու 7֊րդ պողոտայի ակնյունում՝ մետրոյի կայարանի մոտ, իրեն հանդիպեմ, միասին կվերադառնանք զորանոց։ Ուզում եմ, ասի, մենակ տուն գնաս։ Նա հարցրեց, թե ուր եմ գնում, ես էլ բացատրեցի։ Հետո էլ ասի՝ իմ կարծիքով, լավ կլինի կնոջը մի տեղ ճաշելու տանի, կամ երեքին էլ տանի, չթողնի, որ հյուրանոցում հա նստեն մնան, տանի ճաշելու, էնտեղից էլ՝ թատրոն։ Ասաց՝ էդպես էլ կանի։
 
― Ու կնոջդ հետ պառկիր քնելու։ Նրան երկա՜ր֊երկա՜ր գրկումդ պահիր ու խոսիր հետը։ Երեկ իրիկուն չտեսնված էր, բայց էսօր էլ թող ուրիշ ձևով լինի։
 
Ասի՝ իր առաջվա սենյակը վերցնի կամ դրա պես մեկը ու թատրոնից հետո կնոջ հետ էնտեղ առանձնանա։
 
Վիկտորը ճամփա ընկավ տնեցիներին տեսնելու, ես էլ գնացի ավտոմատից զանգելու։ Ընկերուհուս առաջին խոսքը «մի րոպե սպասիրն» էր։ Հենց լսափողը նորից վերցրեց, ասաց՝ վերև է բարձրացել՝ ննջարանի հեռախոսի մոտ։
 
― Որտե՞ղ ես,― ասաց։
 
― Մոտերքում եմ, անկյունի հետևի բարում։ Մի գիշերով բաց են թողել։
 
― Տե՜ր աստված։
 
― Այսի՞նքն։
 
― Ներքևում մարդ է սպասում։ Հենց նոր եկավ, որ ինձ ճաշելու տանի։ Երաժշտական կոմեդիայի տոմսերն էլ գրպանում։ Ներկայացումից հետո անմիջապես ճամփու կդնեմ։ Տասնմեկն անց տասնհինգ զանգիր։
 
― Հիմա ճամփու դիր։
 
― Դժվար թե հաջողվի։ Ես էլ կարծում էի արդեն Ճապոնիայի ճանապարհին ես։
 
― Ճապոնիա՞ն ինչ կապ ունի։ Էս բարում մի երկու բաժակ գցում եմ ու տասնհինգ րոպեից արդեն մոտդ եմ։
 
― Մի կես ժամ դիմացիր։ Գոնե մի պատրվակ գտնեմ, որ նրան ասեմ։ Ես էլ կարծում էի արդեն նավով գնում ես։
 
― Անհոգ մնա, շուտով կգնամ։
 
― Կես ժամից զանգիր՝ ուղղակի համոզվելու համար, որ ճամփու եմ դրել։
 
Կես ժամից զանգեցի, նա թե՝
 
― Սարսափելի վիրավորվեց։
 
― Ուտելու ի՞նչ ունես։
 
― Խոհարարուհուն մինչև լույս արձակել եմ, բայց մի բան կանենք։
 
Փողոցի անկյունն անցա ու ընկա մի ջերմ, սրտաբաց տուն։ Մտածում էի, թե տեղնուտեղը ուտել կուզենամ։ Մտածում էի՝ երաժշտություն էլ կուզենամ լսել, բայց ընդունելությունն էնքան սիրալիր էր, որ էդ բոլորը գլխիցս թռան։ Համ էլ երևի դրանք մոռացա, որովհետև մտքիցս դուրս չէր գալիս, թե խեղճ հրահանգիչը ոնց էր չարչարվում ինչ է՝ ցելոֆանե վրանը մտնի։
 
Ընկերուհուս ասի՝ հագի զգեստը նո՞ր է։
 
― Չէ։ Ինչո՞ւ։
 
― Ուզում եմ հագիցդ պոկել։
 
― Քառասուն դոլար արժի,― ասաց նա։
 
Հետո թե՝
 
― Սա էլ տասնյոթ դոլար է․ ամենաընտիրը։
 
Հետո ասաց․
 
― Իսկ սա բելգիական ժանյակ է․ քսանհինգ դոլար արժի։
 
― Բա սա՞ ինչ արժի։
 
― Դա աստված է տվել։
 
Հինգից հինգ պակաս մետրոյի կայարանում Վիկտորին հանդիպեցի։
 
― Ո՞նց են ձերոնք։
 
― Առաջվանից լավ,― ասաց,― բացի խեղճ մորիցս։
 
― Ի՞նչ է եղել որ։
 
― Ասում էր՝ երեկ առավոտից, ինչ գնացել ենք, աղոթում է։ Համոզված է, որ իր աղոթքները տեղ կհասնեն, ու կռիվը կվերջանա մինչև ոտքներս նավ դնենք, կամ էլ վերջին րոպեին մեկնումեկը հրաման կտա, որ երկուսս էլ էստեղ մնանք։
 
― Այսինքն՝ ես է՞լ։
 
― Հա, երկուսս էլ։
 
Դե, ավելի լավ, որ Վիկտորի մայրը ինձհամար էլ էր աղոթում։
 
― Ինչ կա որ,― ասի։― Հնարավոր է, չէ՞։
 
― Հոյակապ։
 
― Ոչ էլ հնարավոր է,― ասաց Վիկտորը։― Քո գործե՞րը ոնց են։
 
― Կարգին ժամանակ անցկացրի՞ր։
 
― Ոչ բերանս բան եմ դրել, ոչ էլ աչք փակել, բայց որ քեֆդ տեղն է կամ ընդհակառակը, էլ ոչ ուտելդ է գալիս, ոչ քնելդ, չէ՞։
 
― Ես էլ աչք չեմ փակել,― ասաց Վիկտորը։ ― Ամբողջ գիշեր կնոջս ու փոքրիկիս՝ երկուսին իրար հետ, գրկումս եմ պահել։
 
― Տղադ ո՞նց է։
 
― Արդեն սկսել է ծիծաղել։
 
― Հանաքը մի կո՞ղմ։
 
― Դե, կինս է ասում, որ ծիծաղում է։ Ես չլսեցի, բայց նա ասում է՝ ամբողջ գիշեր ինքը լսում է։ Ախր գրողը տանի, ի՞նչ կա ծիծաղելու։ Տեր աստված, երնեկ նրա ծնվելու օրն էստեղ լինեի։ Երնեկ մոտը լինեի, որ հենց սկսի խոսել, մի բան հարցնեի։ Քեզ համար աղջիկ ճարիր, Ջեքսոն, պսակվիր, թող երեխա բերի։
 
― Որտեղի՞ց ճարեմ էն էլ հիմա։
 
― Անգլիա ենք գնում, չէ՞։
 
― Էդպես են ասում։ Իհարկե, մենք դա իմանալու իրավունք չունենք, ու դու վայ թե ծանր հանցանք գործեցիր, որ ռազմական գաղտնիքը բերնիցդ թռցրիր, բայց ինքան գիտեմ, հենց էնտեղ ենք գնում։
 
― Ինչ է, Անգլիայում աղջկերք չկա՞ն։
 
― Քո ասելով, գնում եմ Անգլիա՝ պսակվելո՞ւ։
 
― Չէ,― ասաց Վիկտորը։― Բայց ուզես֊չուզես՝ հո գնալու ես։ Դե, որ ընկար էնտեղ, միանգամից էլ քեզ համար աղջիկ կփնտրես։
 
― Ես ամերիկացի աղջիկ եմ ուզում։
 
― Ի՞նչ տարբերություն։ Ով էլ ասես ամերիկացի կդառան։
 
Ճիշտ նախաճաշին զորանոց հասանք։ Երկուսս էլ նախաճաշից հետո փռվեցինք մահճակալներիս ու քնով անցանք։ Չգիտեմ Վիկտորն ինչ էր տեսնում, բայց ես կյանքումս առաջին անգամ ծիծաղի մասին մի երազ տեսա։ Ծիծաղն անեմ տեղ էր։ Ամեն ինչում, չորս կողմը ծիծաղն էր։ Երազումս ինձ թվում էր, թե դրա մեջ մի գաղտնիք կա, որը բոլորս ձգտում ենք պարզել։ Ուզում էի էդ գաղտնիքի իմաստը հիշել (իսկ դա աշխարհում ամենակարևոր բանն էր), որ հենց արթնանամ, բոլորին ասեմ, բայց գաղտնիքը կամաց֊կամաց իմաստը կորցրեց, ես էլ կամաց֊կամաց սկսեցի արթնանալ, հետո գաղտնիքը լրիվ անհետացավ, ինձ էլ մնաց շուռ գալ մյուս կողքիս ու նորից քնել։
 
Նավահանգստի զորանոցներում տասնվեց օր մնացինք։ Ամեն առավոտ լուր էր տարածվում, թե էդ իրիկուն մեզ ուղարկում են, ամեն իրիկուն էլ լուր էր տարածվում, թե մյուս առավոտ ենք գնում։ Դե, իհարկե խոհանոցում գործ անելն էլ էր մեզ վրա, մնացած բոլոր պարտականություններն էլ։ Ու հապճեպ բժշկական քննություններ էինք անցնում․ հիմնականում շնչառությունն էին ստուգում։ Ուզում էին համոզվել, որ դեռ շնչում ենք, ոչ մեկ շունչը չի փչել։ Տասնչորսերորդ օրվանից սկսած՝ էլ արձակման թղթեր չէին տալիս, բայց ես ու Վիկտորը մինչև էդ՝ ամեն իրիկուն քաղաք էինք գնում։ Թե ոչ ոք հերթը չէր զիջում, մեր զորանոցի սերժանտի հետ էինք պայման կապում։ Մի անգամ դա Վիկտորի վրա հինգ դոլար նստեց, բայց հաջորդ օրը զառ խաղալիս՝ նա իր փողը սերժանտից պոկեց։ Երկուսս էլ շատ էինք զառ խաղում ու երկուսս էլ կարգին տանում էինք։ Տասնվեցերորդ օրը մեզ նստեցրին բեռնատար ու հասցրին նավամատույցներից մեկը, երկու֊երեք ժամից կամրջակներով բարձրացանք նավի տախտակամած։ Նավախցեր հատկացրին, էնքան նեղվածք էր՝ էլ չասած։ Երևի մի վեց֊յոթ հազար մարդ էր հավաքվել էդ փոքրիկ նավի վրա։ Չհաշվեցի, բայց ասեղ գցելու տեղ չկար։ Չորս կողմը լցված էին, նավի բոլոր ծակուծուկերը լիքն էին։ Իսկ նավը չէր շարժվում։ Կանգնել էր ու կանգնել։ Վերջը մի ուշ գիշեր տեղահան եղավ, ես ու Վիկտորն էլ բարձրացանք տախտակամած։ Ձյուն էր գալիս, ամբողջ նավը սպիտակել էր։ Ուրախ էինք, որ շարժվեցինք, դե, էդքան ժամանակ դրան էինք սպասում։ Քիչ հետո դուրս եկանք բաց ծով, ու բոլորը սկսեցին հետ տալ։ Իմ ու Վիկտորի սիրտն էլ մի քիչ խառնեց, բայց ուրիշների պես չէ։ Նրանք հասնում էին մահվան դուռը, հետ գալիս։ Կյանքումս չեմ մոռանա ոնց էր սրտները կտրատվում։
 
Նավերի մի մեծ քարավանի մեջ էինք։ Մեկը հաշվեց, երեսունյոթ նավ էին, բայց ավելի շատ կլինեին, առանց հեռադիտակի հանարվոր չէր տեսնել։ Ամեն օր սուզանավերի մասին էլ էին խոսում, բայց բանը դրանով վերջացավ։ Սա մի ահավոր ճամփորդություն էր։ Շատ երկար տևեց, ու նավի վրա ինչ ասես չպատահեց։ Մի առավոտ էլ աչքներիս ցամաք ընկավ։ Իռլանդիան էր։ Ի՜նչ էլ սիրուն էր։ Իրիկունը Ուելսի մի փոքրիկ քաղաքի նավամատույցում խարիսխ գցեցինք։ Քաղաքի անունը Սուռնսի էր․ արդեն Եվրոպայում էինք։ Մյուս առավոտ գնացք նստեցինք ու հասանք Լոնդոն, մեզ լցրին բեռնատարն ու տարան մի շենք, հենց դա էլ պիտի մեր զորանոցը լիներ։
 
Ամբողջ ճամփորդությունը երազի պես անցավ։ Էն օրվանից, ինչ մարդ հիշում է իրեն, երազի մեջ անվերջ ճամփորդում է։ Այ, էդ ամբողջ ճամփորդությունը ասես մանկության երազներից լիներ։
 
Մենք հանկարծակի Լոնդոն էինք ընկել։ 1944 թվի փետրվարի 25֊ն էր։
 
==Գլուխ քառասունվեցերորդ==
'''Վեսլին փառք է տալիս աստծուն լոգարանի տաք ջրի համար, անուշ քուն մտնում ու խառնաշփոթ երազներ տեսնում'''
 
Լոնդոնը սառն էր ու սևակնած։ Երկու շաբաթ ոչ մեկս չէինք լողացել, մենք էլ էինք սառն ու սևակնած, տան կարոտն էինք քաշում ու ջղայնանում, որովհետև զորանոցն էլ էր սառն ու սևակնած։ Նկուղում կիտված ծղոտից ներքնակներ սարքեցինք մահճակալների համար։ Սառը, մգլոտ ու սևակնած ծղոտը խառնշտելու սիրտ չունեի, էնպես որ Վիկտորն ինձ օգնեց։
 
― Արի էս պրծնենք, գնանք լողանանք ու անկողին մտնենք,― ասաց նա։― Ինչքան չլինի, էլի ցամաքում ենք։
 
― Անկողինն էլ սա՞ է,― ասի։― Էս Նոյի տարվա հոտած ծղոտից անկողին կլինի՞։
 
Մոտ մի ժամից ներքնակները լցրինք պատրաստեցինք, վիճակ գցեցինք, թե ներքևի տեղն ում է ընկնելու։ Մահճակալները երկհարկանի էին, ու հենց կողքներս Ջո Ֆոքսհոլին վերևի տեղն էր հասել, գրողին ներքևինը, բայց նրանք մեզ պես երկար֊բարակ ներքնակների վրա ժամանակ չկորցրին։ Վիկտորի բախտը բերեց, նրան ներքևի տեղն ընկավ, բայց ինձ համար մեկ էր․ էնքան սառած էի ու սևակնած, որ աչքիս ամեն ինչ մեկ էր։
 
Քիչ անց գրողը լողացավ, եկավ, հետո Ջո Ֆոքսհոլը լողացավ, նրանից հետո էլ՝ Վիկտորը, ու հերթն ինձ հասավ, գնացի լոգարանը լցրի, նստեցի մեջն ու աղոթք արի․
 
«Փառք քեզ աստված, որ օվկիանոսի սառը ջրի տեղ ինձ լոգարանի տաք ջուր տվեցիր։ Փառք քեզ, աստված, որ օճառի մի փորիկ մնացորդ հասցրիր իմ խեղճ, կեղտոտ մարմինը լվանալու համար։ Փառք քեզ, աստված, որ ինձ կապ ու գոտուց, բեռ ու բարձից ազատեցիր և լոգարանի տաք ջուրը մտնելու բախտին արժանացրիր․ թող արար աշխարհը ինչ ուզում է լինի, բայցի լոգարանից, թեկուզ գրողի ծոցն անցնի ու մոռացման խավարով ծածկվի, քանի որ հիշելու արժանի ոչ մի բան չունի, լոգարանից, ջրից ու օճառից բացի։ Փառք քեզ, աստված, դու ինձ սառը ջրերի վրայով անցկացրիր, ինձ ու ինձպեսներին, ովքեր ործկում էին ու հեկեկում, որ աշխարհն էսպես անհուսալի է, իսկ մարդիկ՝ անխելք։ Փառք քեզ, աստված, մենք նորից ցամաքում ենք, նորից մեծ քաղաքում, ու ես բեռ ու պարտքից լրիվ ազատված՝ նստել եմ տաք ջրում։ Փառք քեզ, աստված, դու հայրիկին հասցրիր տուն՝ Էլ Պասո, իր սիրած կնոջ, որդու՝ Վիրջիլի ու իր աներձագ Նիլի մոտ, որը գյուղատնտեսական պիտույքների առևտուր է անում։ Փառք քեզ, աստված, դու Վիկտոր Տոսկային իր սիրածի հետ ճիշտ ժամանակին պսակեցիր, որ նա Վիկտորից հղիանա։ Փառք քեզ, աստված, դու Վիկտորին ինձանից չբաժանեցիր, որովհետև ինչ էլ լինի, ես պիտի ձեռքիցս եկածն անեմ աչքս նրա վրա պահելու համար, պիտի փորձեմ ապացուցել, որ նա սխալվում է՝ կարծելով, թե անպայման կսպանվի։ Ես դա պիտի անեմ Վիկտորի մոր՝ միսիս Տոսկայի համար, փառք քեզ, աստված, որ նա էդքան լավ կին է։ Փառք քեզ, աստված, Օհայոյում հանդիպածս կնոջ համար, որովհետև նա էլ է շատ լավը։ Փառք քեզ, աստված, նյույորքցի կնոջ համար էլ փառք, որովհետև չնայած լիքը փող ուներ ու լուրջ երաժշտությունից կարգին գլուխ էր հանում, ես նրան դուր եկա, ու չնայած տարիքին, մարմինը ջահել աղջկա էր։ Բայց ամենից շատ քեզ փառք եմ տալիս, աստված, լոգանքի համար, որովհետև ինձ նորից կյանքի է բերում։ Փառք քեզ օճառի համար, որովհետև համարյա երեք շաբաթվա կեղտը մաշկիս վրայից հանում է, տանում։ Զորանոցի հոտից եմ բողոքում, որովհետև միշտ ատել եմ էն տեղից եկող հոտը, ուր չափից դուրս մարդ է հավաքվում ապրելու, բայց մնացած բաներից մեծ մասի համար քեզ փառք եմ տալիս, աստված։ Ամեն»։
 
Հետո գնացի, մահճակալիս վրա բարձրացա ու էնքան անուշ քուն մտա, որ դեռ երբեք էդպես չէի քնել, բայց գետնի տակն անցնեմ, թե քնիս մեջ էլ աստծուն փառք չէի տալիս։ Երկնքում էի, իմ նախկին շորերով, նորից ազատ քաղաքացի, գլխիս տերն ու երջանիկ, առանց ավելորդ հոգսերի, բայց սրտանց շնորհակալ աստծու պարգևած բոլոր բարիքների համար։ Իսկ դրանք վերջ ու սահման չունեին։ Հենց ազատությունս աստծու պարգևած անսահման բարիքն էր։ Ինչ որ տեսնում էի, բարիք էր, որ ես աշխարհում ամեն ինչ սիրում էի։ Ուղղակի կանգնել էի էնտեղ, ոնց որ Սան Ֆրանցիսկոյում էի կանգնում ու ամեն ինչի հանդեպ սիրով էի լցված։ Մի խումբ բարի հրեշտակներ կային, թևերը թափահարելով՝ հանդարտ ու թեթև սահում էին օդում, ու ես նրանց էնքան սիրեցի, որ ոգևորված սկսեցի թևերի նման ձեռքերս թափահարել։ «Կարծեմ մենք ինչ֊որ տեղ հանդիպել ենք»,― ասի նրանցից ամենամոտիկին։ Ու արևս վկա, տեսնեմ Ջո Ֆոքսհոլն է, բայց փոխանակ խոստովանի, որ ինքն է, աչքով արեց, ես էլ ասի․ «Քեզ ճանաչեցի, Ջո․․․ գրողը տանի, դժոխքում էլ քեզ կճանաչեմ, ինչ մնաց, թե հրեշտակների հետ էդպես թևիդ տալիս։ Քիթս կկտրեմ, թե դու էլ ես հրեշտակ»։
 
«Հաստա՞տ,― ասաց Ջոն։― Է՛, հետները թռչում եմ, չէ՞։ Բա էլ ինչի չե՞մ հրեշտակ»։
 
«Ի՜հ,― ասի,― անտեր մնա, հո շատ լավ գիտես, որ ոչ դու, ոչ էլ ես իսկական թևեր չունենք՝ էս հրեշտակների պես, սրանք ուր որ է գլխի կընկնեն ու մեզ կքշեն»։
 
«Հրեշտակներն իրար չեն քշում»,― ասաց Ջոն։
 
«Ախր դու հերշտակ չես, Ջո»,― ասի։
 
«Պա՛հ, հաստա՞տ,― ասաց Ջոն։― Կուզե՞ս էս վաշտի բոլոր հրեշտակներից էլ բարձր թռչեմ»։
 
Անընդհատ մտքիս էր, որ երազ եմ տեսնում, բայց չէի ուզում դրա մասին մտածել, ու ամեն ինչ շատ լավ էր։ Ջոյին ասի՝ մյուսներից բարձր չթռչի, որովհետև իսկական հրեշտակ չի, երեսի վրա կընկնի, էն էլ Ջոն բանի տեղ չդրեց, իսկական հրեշտակներից վերև բարձրացավ ու երեսի վրա ընկավ, մեկնվեց։ Ինձ գցեցի մոտը, կռացա վրան, հերշտակների խումբն էլ թևին տվեց, գնաց, բայց թռչելիս բոլորը գլուխները շրջեցին ու նայեցին մեզ։ Ես բոլորին էլ ճանաչեցի․ ամեն մեկին դեմքով գիտեի, մենակ չէի կարողանում անունները հիշել։ Չնայած մեկինը հիշեցի․ միսիս Տոսկան էր, մնացածն էլ նրա նման էին։
 
Ես օգնեցի Ջոյին ոտքի ելնելու։
 
Նա ոտուձեռը շարժեց, որ տեսնի հո չի՞ վնասվել․ պարզվեց՝ անվնաս է։
 
«Ուր էլ գնաս, չորս կողմդ ցուցամոլներ են»,― ասաց։
 
Առաջ անցանք՝ մեզ վրա ծիծաղելով, ու հանկարծ սայլանման մի բանի մեջ կանգնած ինչ֊որ մարդ երևաց, կարծես մեզ էր սպասում։ Կարծես գրողը լիներ ու իրոք, հենց ինքն էր, մենակ թե էնպիսի շորեր էր հագել, որ մի երկու հազար տարի է՝ ոչ ոք չի հագնում։
 
«Վա՛հ, էս կա֊չկա ծերուկ Շեքսպիրն է,― ասաց Ջոն։― Դու ի՞նչ եք անում այդ մարտակառքում»։ Հագուստի մասին էլ ոչ մի բառ չասաց։
 
«Ես ոտքով չեմ քայլում,― ասաց գրողը։― Ամբողջ կյանքումս հազիվ թե մի քայլ արած լինեմ։ Միշտ մարտակառքով եմ շրջում։ Բարձրացեք մոտս, տանեմ ման ածեմ»։
 
Ես ու Ջոն ցատկեցինք մարտակառքի մեջ, գրողն էլ ինչ֊որ օտար լեզվով բղավեց չորս սպիտակ ձիերի վրա, ու ա՜յ քեզ սատանի բան, սրանք էնպես ծառս եղան տեղից, որ մարտակառքը միանգամից թռցրին երկինք, գժի պես ուղիղ դեպի արևն էին սուրում։ Է՛հ, ես չգիտեի ուրախանամ, թե չէ, բայց գրող դու գրող, էդ անծանոթ լեզվով հո չի՜ գոռում֊գոչում ձիերի վրա, երգում, հրճվանքի ճիչեր արձակում, հետո էլ շուռ եկավ իմ ու Ջոյի կողմը, թե՝ «Բա՜, տղերք, կյանքը սա է, սա, էսպես պիտի ապրես, ոչ թե ոտքերդ քարշ տաս կամ էլ գետնին կպած սողաս»։
 
«Ինձ Սան Ֆրանցիսկոյի հանրային գրադարանի մոտ իջեցրեք,― ասի։― Էնտեղ շատ եմ եղել, աստված վկա, իսկը իմ տեղն է»։
 
«Ինձ էլ Բեյքերսֆիլդ հասցրեք, հենց «Անուրջների աշխարհ» պարասրահի դռան մոտ,― ասաց Ջոն,― անչափ շնորհակալ կլինեմ»։
 
«Ինչ է, չե՞ք ուզում ձեզ ոնց որ պետքն է ման ածեմ»,― ասաց գրողը։
 
«Ուղիղ Սան Ֆրանցիսկո քշեք»,― ասի։
 
«Ուղիղ Բեյքրսֆիլդ հասցրեք, ամառային պարասրահ»,― ասաց Ջոն։
 
Դե, գրողը ոչ նեղացավ, ոչ բան, էդ օտար լեզվով որ չբղավե՜ց ձիերի վրա, մեկ էլ օհո՛, տեսնեմ երկնքից սլանում ենք ներքև, հենց Սան Ֆրանցիսկոյի հանրային գրադարանի մոտերքը, ու հնուց ծանոթ ինչքան դեմքեր կան, աչքերը գցել են վերև, ինձ են նայում, գրադարանի առաջ շարված էդ բոլոր փիլիսոփաները, որ իրար կոչ են անում անսալ ողջամտության ձայնին․ հիմա ո՜նց են ուրախացել ինձ նորից տեսնելու համար, ո՜նց են ցնծում։ «Նայե՛ք, նայե՛ք,― ասում են, սա էլ մեր անճոռնի ճուտիկը, մարտակառքով է հետ գալիս»։ Հենց գրադարանի մոտ էլ մարտակառքը կանգնեց․ սատանան տանի, ի՜նչ իրարանցում ընկավ, էլ ողջյունի ճիչեր, էլ ծափ ու ծիծաղ, էլ փիլիսոփայական դատողություններ, բոլորը վազում են, որ մարտակառքն ու ինձ տեսնեն։ Հարցուփորձ են անում՝ կյանքն ի՞նչ է, մահն ի՞նչ է, ես էլ հակառակի պես չգիտեմ ու ամոթից ստից հազում եմ։
 
«Դե լավ,― ասաց գրողը,― հրաժեշտ տուր ընկերներիդ, դեռ Ջոյին էլ պիտի Բեյքրսֆիլդ հասցնեմ»։ Փիլիսոփա տղերքին մնաս բարով ասի, ու մենք ուղիղ վերև սլացանք՝ Կալիֆոռնիայի մեղմանուշ երկինք՝ հետո էլ ներքև՝ դեպի Սան Խոակին հրաշալի հովիտը, արդեն Բեյքրսֆիլդ ու հենց «Անուրջների աշխարհ» պարասրահի առաջ կանգնեցինք։ Մի քանի հագած֊կապած տղերք, հետներն էլ աղջիկներ, պարելով ու թռվռալով եկան, Ջոյին բարևեցին, հարցրին, թե ուր էր կորել։ Ջոն աղջիկներից մեկին գիրկն առավ ու գնաց վալս պարելու, բայց երաժշտությունը վերջացավ, Ջոն էլ սկսեց աղջկան համբուրել ու կարծես միտք ուներ էլ երբեք նրա շուրթերից չպոկվել։ Երևի մինչև կյանքի վերջը էդպես համբուրեր, եթե աղջիկը չազատվեր նրա գրկից ու պուկ չփախչեր։ Ջոն ասաց․ «Համբուրվելը սպասելու ամենալավ ձևն է»,― ու հետ եկավ, էլի բարձրացավ մարտակառք, ու մենք նորից սլացանք, բայց քիչ հետո մեր մարտակառքը էլ մարտակառքի նման չէր, էլ շողոշողուն լույսի մեջ արշավող առաջվա շքեղ, անշաշկ կառքը չէր, մի դխկդխկան ու երերուն բան էր դարձել, մենք էլ մեջը նստած էինք, ոչ թե կանգնած, ու սատանան տանի, ես գիտեի՝ ինչ է․ բանակային խարխուլ բեռնատար, ու հիմա էլ կողքիս Վիկտոր Տոսկան էր նստած, գնում էինք նավահանգիստ, որ նավով օվկիանոսի մյուս ափը հասնենք։
 
Դե, էլ ի՞նչ, համը դուրս եկավ, էնպես որ համարյա զարթնեցի, բայց շուտով էլի խոր քնով անցա ու էս անգամ բեռնատարից լավ տեղ էի ընկել, չնայած էնքան էլ լավը չէր, որովհետև Օհայոյի էն տանն էի, ուր «Վալենսիան» երգող կնոջ հետ գնացի, ու հայրիկն էլ էր էստեղ, նրան մի վեց֊յոթ չքնաղ աղջիկ էին շրջապատել, սրանց պես սիրուններ աշխարհում չէիր գտնի։ Նա հարբած էր, մեծ֊մեծ խոսում էր, անընդհատ գլուխ գովում ու ձևեր թափում։ «Հայրիկ,― ասի,― հո Դոն֊Ժուան չես, ի՞նչ գործ ունես էստեղ»։
 
«Ինչ գործ ունե՞մ,― ասաց հայրիկը։― Իսկ դո՞ւ ինչ գործ ունես։ Զարմացած եմ վրադ»։
 
«Քեզ եմ ման գալիս,― ասի։― Քեֆիս համար չեմ եկել էստեղ։ Եկա քեզ տանեմ։ Ավելի լավ է տուն գնաս, հայրիկ»։
 
Դե, թող երազի մեջ չլիներ, տեսնեմ հայրիկը կգնա՞ր։ Ուրեմն՝ հենց գնաց, մեկ էլ ես սկեցի ինձ ցույց տալ, էդ սիրուն աղջիկներին գլխիս եմ հավաքել ու հորս նման մեծ֊մեծ բրդում եմ։
 
Էսպես քուն մտել, երազ երազի վրա էի տեսնում՝ բոլորն էլ մեկը մյուսից անմիտ, ու չնայած կարգին խորն էի քնած, բայց էնքան չէ, որ մտքիցս դուրս գար, թե քիչ առաջ սարքածս ծղոտե ներքնակին պառկել ու երազների մեջ եմ ընկել Լոնդոն քաղաքում։ Թեպետ մի հիմար պատմությանը մյուսն էր հաջորդում, բայց անընդհատ մտքիս էր, որ քնած եմ ու ինձ ու ինձ մտածում էի․ «Ա՜յ քեզ բան, մարդ երազում ինչ ասես չի տեսնի․ հարազատ հորս քշեցի, որ աղջկերքն ինձ մնան։ Երևի արդեն մի ժամ է՝ քնած եմ, քիչ հետո վեր կենամ, շորերս հագնեմ ու գնամ քաղաքը նայելու, ախր պիտի որ արտակարգ քաղաք լինի։ Վիկտոր Տոսկային վերցնեմ, դուրս գանք, տեսնենք»։
 
Համարյա զարթնեցի, բայց աչքերս չէի բացում։ Երազի ինչ֊որ պատառիկներ էին գալիս անցնում աչքերիս առաջ՝ կցկտուր ու անկապ, կարծես «Հյուսիսային» մեծ հյուրանոցի դիմացով անցնող խումբ֊խումբ անցորդներ լինեին․ մի կին փնթփնթում էր իր փոքրիկ տղայի վրա, սա էլ իրենն էր պնդում․ «Չե՛մ ուզում՝ չե՛մ անում»։ Դե գիտեի, որ էդ խոսքերը ժամանակին լսել եմ։ երազում չէի տեսնում, մտաբերում էի։ Հետո մի տաքսու վարորդ ասաց․ «Թեկուզ մինչև կյանքիդ վերջը էս քաղաքում ապրես, մեկ է՝ կեսն էլ չես ճանաչի»։ Հա, սա էլ էր հիշողություն, մի անգամ Նյու Յորքում տաքսու վարորդը հենց էսպես ասաց։ Հետո միսիս Տոսկային տեսա, լացակումած ասում էր․ «Ու էդ տեսակ տղային պիտի սպանե՞ն»։ Էստեղ աչքերս բաց արի։ Կախ ընկա ու նայեցի ներքև՝ Վիկտորին․ քնած էր։ Երևի դեռ քունը գլխիս էր, որովհետև միսիս Տոսկային ասի․ «Չէ, միսիս Տոսկա, էս տեսակ տղային ոչ մեկի ձեռքն էլ չի գնա, որ սպանի»։
 
― Ի՞նչ ես քրթմնջում,― ասաց գրողը։
 
Ես լրիվ զարթնեցի։
 
― Ինչքա՞ն եմ քնել,― ասի։
 
― Տասը րոպե,― ասաց գրողը։
 
― Տասը րոպե՞,― ասի։― էդքան քի՞չ։ Իսկ դուք քնելու միտք չունե՞ք։
 
― Քունս չի տանում,― ասաց գրողը։― Չափից դուրս հոգնած եմ։ Կուզե՞ս գնանք Լոնդոնը տեսնենք։
 
Դե, Ջոն ու Վիկտորը քնած էին, որոշեցինք նրանց չարթնացնել։ Ցերեկվա ժամը հինգի մոտերքն էր, բայց համարյա մութ էր։ Ոնց որ արդեն գիշերվա դեմ լիներ։ Մեր մնալու տեղը հաստատ պատերազմից առաջ հյուրանոց էր եղել, որովհետև ինչքան ասես մանր֊մունր սենյակներ կային, մի երկու հատ էլ բավական մեծ սրահ։ Մեր սնայակն էնքան փոքր էր, որ չորս մահճակալ՝ երկու֊երկու՝ իրար գլխի դրած, հազիվ էին տեղավորվել, ու իրիկվա մթնշաղին էստեղ չորսով էինք։ հագնվելիս սկսեցի երազներս հիշել։ Նայեցի գրողին, որ տեսնեմ նմա՞ն է մարտակառքի մարդուն․ լավ էլ նման էր, կարծես հին հույներից լիներ, մարտակառքը իսկը նրա բանն էր։ Առաջ չէի նկատել։ Մտքովս անցավ նրան երազս պատմել, բայց տվի֊առա, որ երկար կտևի ու ձեռ քաշեցի։
 
Մինչև մեր հագնվելը, Ջո Ֆոքսհոլը զարթնեց, թե՝ ինչ է պատահել, ասինք՝ դուրս ենք գալիս Լոնդոնը տեսնելու։ Ջոն վեր կացավ տեղից, որ ինքն էլ մեզ հետ գա։ Չուզեցի Վիկտորին մեն֊մենակ թողնել, մոտեցա ու կամացուկ ձայն տվի նրան, մինչև որ աչքերը բացեց։
 
― Գնում ենք Լոնդոնը տեսնելու։
 
Նա միանգամից սթափվեց ու ասաց․
 
― Սպասեք՝ ես էլ գամ։
 
==Գլուխ քառասունյոթերորդ==
'''Գրողը, Ջո Ֆոքսհոլը, Վիկտոր Տոսկան և Վեսլին գնում են Սոհոյում<ref>Լոնդոնի կենտրոնական շրջաններից մեկը, որը հայտնի է իր ռեստորաններով, գիշերային ակումբներով, խաղատներով և այլ ժամանցավայրերով։</ref> ընթրելու և իրենց ընտանեկան լուսանկարներն են ցույց տալիս մեկմեկու'''
==Ծանոթագրություններ==
<references>