Changes
― Աշխարհում ո՛չ մի թատրոն չի կարող տեղավորել այսպիսի մի ձայն, բայց ողջ Անգլիան իմ տունն է։
==Գլուխ հիսունութերորդ==
'''Գրողը հանդիպում է Ֆիգրոյ հրապարակի սրբին և Վեսլիի հետ փողից ու վարքուբարքից խոսում'''
Համոզված էի, որ գրողը շատ կուզեր տեսնել էս մարդուն ու նրա ձայնը լսել, դրա համար էլ հենց սա քարոզն ավարտեց ու մոտեցավ մեզ, խնդրեցի, թե ի՞նչ կլինի, մյուս օրը, կեսօրից հետո գա մեր գրասենյակի շենքի մոտ՝ էնտե՛ղ իրեն լսենք։ Ասաց կգա ու հաջորդ օրը, ժամը երեքին նրա ձայնը ականջիս ընկավ, սպասեցի տեսնեմ, թե գրողն ինչ պիտի մտածի։
Դե, մի պահ լսում էր։ Հետո մոտեցավ պատուհանին ու փեղկը բացեց։ Մի րոպե չանցած՝ շտապ֊շտապ դուրս եկավ գրասենյակից։ Տեսա՝ փողոցում կանգնել, սպասում է, որ մարդու հետ խոսի։ Սա իր քարոզը վերջացրեց թե չէ, գրողը ինչ֊որ բան խցկեց նրա ձեռքն ու հետը զրույցի մտավ։
Հետո քաշվեց մի կողմ, իսկ քարոզիչը նորից սկսեց։ Անցորդները կանգնում էին, ականջ դնում։ Մարդն իր ձայնով ու խոսքերով մի տեսակ գրավում էր ամենքին։ Տեսնեմ գրողը տնտղում է մարդկանց։ Բոլորն էլ փող էին գցում քարոզչին։ Նա մի քառասունհինգ րոպե մնաց շենքի առաաջ, ու ժողովուրդը անընդհատ փող էր տալիս նրան։ Վախենում էի, որ էդ մեծ հաջողությունը փորձանք դառնա գլխին։ Հաստատ մի երեք֊չորս ֆունտ հավաքած կլիներ, եթե ոչ ավել։ Մտածում էի՝ ով գիտի ահավոր բան արի, որ նրան կանչեցի էստեղ․ ախր առաքինի մարդը չպետք է հայտնվի էնպիսի վիճակում, երբ ջանքերիդ արդյունքն ընկալում ես հաջողության ամենաշոշափելի ու բացահայտ ձևով․ ըստ շահածդ փողի։ Էս մարդու մեծությունը էնքան սերտորեն էր կապված նրա օտարությանը իր շրջապատին, որ վախենում էի հաջողությունը նրա համար կարևոր դառնա, հոգին ապականի, խորտակի մեծությունն ու ստիպի մտածել անարժան բաների մասին։Կա֊չկա էս բոլորը նրա մտքով էլ էր անցել, որովհետև էլ երբեք չեկավ մեր փողոցը։ Ֆիցրոյ հրապարակում նա ավելի վեհաշքու էր, քանի որ շուրջը ոչ մի իրարանցում չկար։
Երբ գրողը վերադարձավ իր սեղանի մոտ, ասաց՝ երևի թե մեր ժամանակների ամենամեծ մարդկանցից մեկին է տեսել ու լսել ես էլ պատմեցի, որ Ջիլի հետ ման գալիս՝ Ֆիցրոյ հրապարակում եմ էդ մարդուն հանդիպել ու մեր փողոցը կանչել, որովհետև համզոված էի՝ գրողն էլ կուզեր ծանոթանալ նրա հետ։
― Չգիտեմ ինչ անեմ,― ասաց գրողը,― մի ֆունտ տվեցի։ Իհարկե, սխալ էր։
― Փողը պետք կգա նրան։
― Անշուշտ պետք կգա, բայց նա փողոցներն ընկած՝ ջանք չի խնայում, որ մարդիկ փողի իշխանությունից ազատվեն, իսկ մարդի՞կ․ ի՞նչ են անում մարդիկ․ ես ի՞նչ արեցի։ Փող տվի նրան։ Չէ, սա ընդհանրապես բանի նման չէ։
Դե, էստեղ փողից խոսք բացվեց, ու գրողն ասաց․
― Մի օր կսկսես շատ փող վաստակել, առանձնապես չես տքնի վաստակելու համար, ամեն ինչ ինանքբերաբար կստացվի։ Այ, երբ որ դա կատարվի, ոչ մի նշանակույթուն չտաս, դրանով չտարվես՝ փողի գերին դառնաս․ ավելի շատ ունենալուն չձգտես ու չտխրես, եթե քիչ ստանաս։ Դրանից բարձր եղիր։ Երբեք քեզ թույլ չտաս հարուստ կամ աղքատ լինել։ Փողը կարնույնիսկ լավ մարդուն կործանման հասցնել։
Ուզում էի իմանալ, թե ոնց պիտի հանկարծ շատ փող վաստակեմ, էնպես որ գրողին հարցրի, նա էլ բացատրեց․
― Գրելով,― ասաց։― Դու հիմա էլ ես լավ գրում, բայց շուտով, ըստ իս, մեծ գրող կդառնաս։
― Որտեղի՞ց գիտենք։
― Գիտեմ ու վերջ։
է՛հ, եթե խոսքը էս տեսակ հրաշքների մասին է, մանավանդ որ բանն էլ քեզ է վերաբերում, ուզում ես ավելին իմանալ, դրա համար էլ ասի․
― Բայց ինչո՞ւ եք էդպես կարծում։
― Ես կարդացել եմ բոլոր գործերդ, ինչ որ իմ առաջադրանքով գրել ես, ― ասաց գրողը։― Դու հիմա ավելի լավ ես գրում, քան երբևէ ասպարեզ եկած գրողների մեծամասնությունը, մինչդեռ նոր ես սկսում։ Գրողները չեն սիրում գրողներին։ Վախենում են իրարից։ Ես՝ չէ։ Սիրում եմ գրողներին։ Այն մարդկանց չեմ սիրում, ովքեր գրող չեն, բայց համառորեն շարունակում են գրել։ Իսկ դու գրող ես։ Հենց որ կսկսես շատ փող վաստակել, դրան ոչ մի նշանակություն չտաս, առանց այդ էլ միլիոնատեր ես ու միլիոնատեր էլ կլինես։
― Միլիոնատե՞ր։
― Իհարկե,― ասաց գրողը։― Դու ի ծնե միլիոնատեր ես։ Այն միլիոնատերերից, որ տասը սենթի կարիք էլ չունեն․ դա հազիվ թե նրանց պետք գա։ Ուղղակի աշխատիր ողջ պրծնել պատերազմից, ուրիշ ոչինչ։
Ասի՝ անընդհատ աշխատում եմ, հետո նա իր առաջադրանքով գրածս վերջին պատմվածքը վերադարձրեց, բայց ոչ մի խոսք չասաց, ես էլ հարցրի․
― Դե․․․ սրա մասի՞ն ինչ կասեք։
― Դու արդեն ինքնուրույն գրող ես,― ասաց։― Այլևս քեզ սովորեցնելու բան չունեմ։
Տրամադրությունս կարգին բարձարացավ, ասի․
― Հիմա ի՞նչ անեմ։
― Ի՛նքդ կհասկանաս,― ասաց։― Իսկ առայժմ գնանք գարեջուր խմելու։
Դուրս եկանք փողոց, գնացինք «Սրարշավ ձի» պանդոկը, գարեջուր խմեցինք, հետո գնդիկախաղով ընկանք, ամեն օյինին կես քրոն էինք դնում ու ներխուժման մասին խոսում։
Էդ ներխուժումը հեչ սրտովս չէր։ Երնեկ էի տալիս էս պատերազմը գրողի ծոցը կորչեր, չնայած գիտեի, որ դա լինելու բան չի։ Իհարկե, վերջին հաշվով, մի օր պտաերազմն իրոք գրողի ծոցը կկորչեր, ու եման ինչ առաաջվա պես կդառնար, բայց պատերազմն արդեն իր սև գործը տեսած կլիներ ու բոլորի խելքը գլխից առած։ Մեկ է, թեկուզ պատերազմը մեջտեղ էլչընկներ, ամեն ինչ էլի նույնին կհանգեր, բայց քանի հավատացնում էին, թե դժվարն էն է՝ կռվիրց ողջ պրծնեն, դրանից հետո իսկապես չտեսնված մի բան է լինելու, իսկ ես մազաչափ չէի հավատում սրան։ Մտքովս չէր էլ անցնում, թե նման ճանապարհով կարելի է հասնել ինչ֊որ չտեսնված, արդարացի կամ օգտակար, կատարյալ կամ մեծ․ ազնիվ, ճիշտ կամ մարդկային բանի։ Իմ կարծիքով, պատերազմն ուղղակի դժբախտություն էր, որի առաջը մարդիկ չեն առել, ու գալու էր անցներ, մի օր էլ աշխարհի երեսից ջնջվեր, իսկ ամենակարևոր բաները մնալու էին իրենց նախկին տեղում՝ առաջվա նման, մինչև դժբախտության գալն ու անցնելը։ Ես պարզապես չէի հավատում պատերազմին։ Հիմա էլ չեմ հավատում։ Ու երբեք չեմ հավատա։ Իմ կարծիքով, պատերազմն ընդամենը ձախողումներն արդարացնելու անհաջող միջոց է։ Ասենք՝ ինչ֊որ մահաբեր մանրէների շատ սազական է մարդու մարմնի մեջ կռիվ տալ կենսարար մանրէների դեմ․ դա բնության օրենքն է, բայց մարդիկ ախր հո մանրէներ չեն։
==Գլուխ հիսունիններորդ==
'''Վեսլին ու Ջիլը ականջ են դնում լոնդոնյան մուրացկանի երգին ու ճառերին'''
Մի կիրակի առավոտ, ութի մոտերքը, ինչ֊որ մեկը կանգնել էր Կարլ Երկրորդի փողոցում, որտեղ մենք ապրում էինք, ու երգ էր ասում։ Նրա ձայնից զարթնեցինք ու շատ ուրախացանք, որովհետև երգում էր․
Ա՛խ, երանի իմանայիք, թե ինչքան եմ ձեզ սիրում,
<br>Ա՛խ, երանի իմանայիք՝ սիրտս ինչպես եք հուզում․․․
Ես գրկեցի Ջիլին, սեղմեցի կրծքիս ու համբուրեցի, իսկ մարդն իր երգը վերջացրեց ու գործի անցավ, սկսեց թղթերի մեջ փաթաթված պղնձադրամները հավաքել, որ պատուհաններից էին գցել, բայց հավաքելու հետ մեկտեղ մի փոքրիկ ճառ արտասանեց․
― Տիկնայք և պարոնայք,― ասաց,― ինձ հաճելի չի, որ կիրակի օրով, էսպես առավոտ կանուխ, փողոց եմ դուրս գալիս ու երգում փողի համար, բայց կինս ծանր է, հիվանդանոցում պառկած։ Շնորհակալ եմ, տիկնայք և պարոնայք, աստված ձեզ պահի, բարու մեջ մնաք։
Հետո նա երգեց «Երբ արար աշխարհում նորից լույսերը վառվեն» երգը։ Փողոցն ընկած, եգելով՝ տնետուն էր անում ու փող հավաքում։ Հենց էս երգն էլ վերջացրեց, ականջիս հասավ, որ նորից է ճառում։ Հիանալի էր, որովհետև երկրորդ ճառին նոր բան ավելացրեց։
― Տիկնայք և պարոնայք,― ասաց,― օգնեք նեղ վիճակի մեջ գտնվող մարդուն։
Մի քիչ էլ առաջ անցավ ու սկսեց երգել․ «Ես յանկի Դուդլ Դենդին եմ․․․»։ Սա արդեն ամենածիծաղելին էր, որովհետև նրանից ի՜նչ յանկի, բնիկ լոնդոնցի էր, մոտ քսանհինգ տարեկան մի ինքնավստահ անամոթ։ Իր երրորդ ճառում լսեցի, որ ասաց․
― Տիկնայք և պարոնայք, ես նախկին պատերազմի վետերան եմ, կռվել եմ մի քանի տարբեր տեղերում ու պարգևատրվել մ իքանի տարբեր շքանշաններով։
Է՛հ, նրա միակ շքանշանը իր կարմիր քիթն էր, բայց ձայնը լավն էր, ու երևում էր ինձ ու Ջիլի պես՝ բոլորին դուր է գալիս։ Գիտեինք, որ ամեն ինչ փչում է, բայց փչաններ կան՝ անկախ քեզնից դուրդ են գալիս։ Հույս ունեինք, թե մյուս կիրակի էլ կգա, ու իրոք եկավ։ Էլի նույն երեք երգը երգեց ու նույն երեք ճառը աննշան փոփոխություններով արտասանեց։
Լոնդոնի փողոցային մարդկանց ես շատ եմ սիրում։ Ջիլի հետ միշտ գնում էինք Հեյմարքիթում դաշնամուր նվագող ծերուկին լսելու, պատվիրում էինք, որ մեզ համար «Վալենսիան» նվագի, մի թափառաշրջիկ զույգ էլ կար՝ բանջո ու կլարնետ նվագողներ, իրիկնամուտին միշտ անցնում էին էս փողոցով ու «Խոտերի շրշյունը» կատարում, սա էլ էինք շատ հավանում։ Ամբողջ քաղաքը լի էր արտասովոր ու չնաշխարհիկ երգ֊երաժշտությամբ։
Մի կիրակի էլ, հենց որ թափառական երգիչը մեզ զարթնացրեց իր մշտական երգով՝ «Ա՛խ, երանի իմանայիք, թե ինչքան եմ ձեզ սիրում․․․», սովորականի պես քնից վեր կացանք, պինդ գրկվեցինք իրար, համբուրվեցինք ու սովորականի պես սպասում էինք նրա ճառին, նա էլ, իհարկե, սկսեց նույնը կրկնել, բայց բանը հասավ հիվանդանոցում պառկած կնոջը թե չէ, սա հանկարծ սսկվեց։ Վազեցի լուսամուտի մոտ, որ տեսնեմ ինչ է պատահել։ Պարզվեց՝ լոնդոնյան ոստիկանը բռնել է նրա թևից ու թեթևակի հրելով՝ տանում է․ դե, դա արդեն լրիվ ավելորդ էր։ Ասենք, մյուս կիրկաի մեր երգիչն էլի իր նախկին տեղում էր։
Բայց ամենահրաշք երաժշտությունը գիշերն ընկնելուց առաջ էինք մեկ֊մեկ լսում, մայրամուտից հետո, երբ մթան քողն էր ամեն ինչի վրա իջնում։ Մի շոտլանդացի կոռնետ էր նվագում․ ա՜յ քեզ իսկական շեթորահար։ Երաժշտությունը զուլալ էր ու թախծոտ, մեջս էնպիսի զգացում էր առաջանում, ասես հազար տարի է՝ արդեն ապրում եմ։ Նրա նվագից քիչ հետո գիշերը վրա էր հասնում, ու պատահում էր՝ ինքնաթիռները թռչում էին գալիս Լոնդոնը ռմբակոծելու։ Շչակները ոռնալով տագնապ էին հայտարարում, ու բոլորը վազում էին ապաստարան, բայց ես ու Ջիլը մտածում էինք, որ մեզ մեն մի ապաստան է պետք՝ մեր գիրկը, ու երբեք մեր միակ ապաստանից բացի, ուրիշ ապաստանի կարիք չզգացինք։ Դա ամենաապահով ապաստանն էր, ու մենք երբեք չէինք վախենում, ուղղակի չէինք կարող հավատալ, թե ինչ֊որ ռումբ հանկարծ կընկնի մեզ վրա, ու իրոք, ոչ մեկն էլ չընկավ։ Հրանոթները թնդում էին խավարում՝ երբեմն էնքան մոտիկ, որ ամբողջ շենքը ցնցվում էր, ռումբերն ընկնում էին ու պայթում, բայց մենք չէինք վախենում, քանի որ երկուսով էինք։
Լոնդոնը միշտ էլ լավն էր, միշտ էլ՝ բոլոր քաղաքներից ամենալավը, նույիսկ Սան Ֆրանցիսկոյից լավը, Նյու Յորքից ու Չիկագոյից էլ լավը, որովհետև Լոնդոնում էի հանդիպել իմ Ջիլին, իսկ դա էնպիսի բան է, որ քաղաքը սիրել է տալիս։ Ես երբեք Գլոսթեր գնացողը չէի, բայց Ջիլին պարզապես վիճակված էր գալ Լոնդոն, որովհետև ես էնտեղ սպասում էի նրան։ Գիտեմ, մեկ է՝ Լոնդոնը կսիրեի, թեկուզ Ջիլին չգտնեի էստեղ, բայց որ գտա, միշտ էլ ավելի կսիրեմ աշխարհի բոլոր մյուս տեղերից։ Ախր իմ կյանքը Լոնդոնում սկսվեց։ Ինչքան էլ հեռու լինեմ Լոնդոնից, որտեղ էլ ես ու Ջիլը մեռնելու լինենք, մեկ է՝ միշտ կմնանք մեր միգամած, հպարտ ու հրաշակերտ քաղաքում։
==Գլուխ վաթսուներորդ==
'''Վեսլին ու Ջիլը գնում են Վինձոր ու ձիարշավում ահագին փող շահում'''
Մի շաբաթ օր որոշեցի Ջիլին քաղաքից դուրս տանել մի քիչ թարմանալու համար, նա էլ սանդվիչներ պատրաստեց, կեսօրին Վիկտորիա կայարանից նստեցինք գնացք ու մեկնեցինք Վինձոր՝ ձիարշավ նայելու։
Տեղ հասանք թե չէ, տեսնենք մի մարդ մարգագետնում լիքը ժողովուրդ է գլխին հավաքել ու ճառ է ասում, դե, ես ու Ջիլն էլ կանգնեցինք նրան լսելու։ Ասում էր՝ ինքը ոմանց թայը չի, ովքեր գործարար աշխարհում ոչ մի կշիռ չունեն։ Իբր վերջին ինը տարում մեծ ճանաչում է ձեռք բերել, Սելֆրիջների, Քլերիջների, Թեթըրսոլների պես ունեվոր մարդկանց ետ է նստում֊վեր կենում։ Ասում էր՝ փողն իրեն չի հետաքրքրում։ Սա ապացուցելու համար մի բուռ մանր փող հանեց գրպանից ու սկսեց մեկ առ մեկ շաղ տալ իր առաջ՝ հենց մարգագետնում, հետն էլ ասում էր․
― Ըհը՛, կես քրոն, մի քրոն, յոթ ու կես շիլինգ, տասը, տասներկուս ու կես, տասնհինգ, տասնյոթ ու կես շիլինգ՝ մի ֆունտ։ Ես փողի համար չեմ եկել էստեղ։ Ընկերներիցս ում մոտ էլ գնայի, առանց մի խոսքի, առանց մի՛ հատիկ խոսքի, տիկնայք և պարոնայք, ուզածս գումարը կստանայի, ինչքան որ սիրտս տար։
Նա մի գլուխ խոսում էր, խոսում ու վերջապես հասավ իր բուն ասելիքին․ մոտը մի թերթիկ կար, վրան գրել էր, թե առաջիկա հինգ մրցավազքում որ համարներով ձիերն են հաղթելու։ Դե, ինձ էլ դա էր պետք, բայց նա չասաց՝ թերթիկի դիմաց ինչքան է ուզում, ես էլ հարցրի։ Սա թե՝ կես քրոն։ Նրան կես քրոն տվի ու գնացի ցուցակում հենց առաջին համարի տակ նշված ձիու վրա մի ֆունտ դնելու․ էս ձիու անունը Զորացրված էր։
Ես ու Ջիլը ուրիշ շատերի հետ մարգագետինն անցանք, մտանք վազքուղի, եկանք վերջնագծի մոտի ճաղաշարին հասանք։ Էստեղ մի տղա սկսեց ինձ ձիարշավի հարցում լուսավորել․ թե ինչ պիտի իմանամ, որ հաղթողին ճիշտ որոշեմ։ Ասի՝ մի բանիմաց մարդուց կես քրոնով ցուցակ եմ առել ու մի ֆունտ դրել Զորացրվածի վրա։ Սա թե՝ Զորացրվածից հույսդ կտրիր, բայց ես նրա խոսքերին ուշադրություն չդարձրի։ Մարդու ճառը ինձ դուր էր եկել։ Քիչ հետո ձիերն երևացին, վազքուղին ընկած՝ քառատրոփ մոտնեում էին մեկնարկին, ու ես իմ ձիուն տեսա։ Ոնց որ կրակի կտոր լիներ, Ջիլին ասի՝ տեղս պահի, մինչև մտնեմ ներսի դաշտը, գրավընկալներից մեի մոտ երկու ֆունտ էլ դնեմ մեր ձիու վրա։ Գրավընկալները մի ֆունտի դիմաց յոթն էր առաջարկում։ Հետո եկա Ջիլի մոտ, կողքներիս տղան գլխի գցեց, որ մեր ձիու հեծյալը կարմիր բաճկոնով է ու կանաչ կեպիով։ Շատ չանցած բոլորը ձայն տվին, թե՝ ձիարշավն սկսվեց։ Բայց մենք ոչ մի բան չէինք տեսնում, որովհետև մեկնարկը վազքուղու ոլորանի հետևն էր։ Քիչ հետո ձիերը ոլորանն անցան, բայց էնքան հեռու էին, որ հեծյալների շորերի գույնը իրարից չէր ջոկվում։ Նրանք ավելի ու ավելի էին մոտենում, հետո էլ թեքությամբ սլացան վերև, որովհետև Անգլիայում էդպես է․ վազքուղին մինչև վերջնագիծ աստիճանաբար բարձրանում է, ու հեռվից հեռու աչքովս ընկավ, որ բոլորից առաջ մի կարմիր բաճկոնավոր է ձիու վրա վեր֊վեր թռչում, բաճկոնի վերևն էլ կանաչ կեպի տեսա, ուրեմն Զորացրվածը կարծես ընկել էր առաջ։ Կողքիս տղան էլ սրան համաձայնեց, չնայած ասաց՝ առաջիկա երեսուն յարդում իմ ձին կանցնի Զորացրվածից, բայց ոչ էլ անցավ։ Զորացրվածը բոլորից շուտ տեղ հասավ, մյուս ձիերից համարյա տասնհինգ յարդ առաջ էր պոկվել։ Գնացի, շահածաս փողը վերցրի, հետո եղած֊չեղածը դրի մոտիս ցուցակի հաջորդ համարի վրա, էս ձիու անունն էլ Պատերազմի զավակ էր։ Դե, ո՞նց կարող էի էդ տեսակ անուն ունեցող ձիու վրա խաղչեք չդնել, եթե Ջիլի կրծքի տակ էլ մի պատերազմի զավակ կար։ Ճիշտ է, դրածս փողի ու շահերիս տարբերությունը էնքան մեծ չէր լինելու, ինչքան որ Զորացրվածի համար էին տալիս, բայց էլի վատ չէր․ մի ֆունտի դիմաց՝ չորսը։ Ջիլին ասի՝ թե Պատերազմի զավակը հաղթի, էսօր էլ փող չենք դնի, կգնանք Թեմզայի ափին մի լավ տեղ կգտնենք, կպառկենք, մի քիչ կննջենք ու նախաճաշ կանենք։ Շուտով ձիերը վազքուղին մտած՝ քառատրոփ արշավեցին մեկնարկի կողմը, ու նոր մրցավազքն սկսվեց։ Անհավատալի էր, որ իրոք էպդես լիներ, բայց արի ու տես՝ իրոք էդպես եղավ։ Պատերազմի զավակը շատ հեշտ ու հանգիստ առաջինը տեղ հասավ, բոլորին հետևում թողեց, նույնիսկ չէր էլ հևում։ Հո չուրախացա՜, հո չուրախացա՜, ամբողջ Վինձորի աչքի առաջ Ջիլին կրծքիս սեղմեցի։ Հենց արդյունքները հայտարարեցին, գնացի, շահածս գումարն ստացա՝ ութսունչորս ֆունտ ստեռլինգ, ամերիկյան փողով համարյա երեք հարյուր երեսունվեց դոլար էր անում։
Էս փողը լրիվ Ջիլի ձեռքը դրի․
― Սա քեզ։
Գիտեի՝ մոտ օրերս մորը տեսության է գնալու, փող պիտի տանի նրան, իսկ ես սրտանց ուզում էի, որ տանի։
Ձիարշավարանից դուրս գալիս՝ էն մարդու կողքով անցանք, ումից կես քրոնով ցուցակն առել էի։ Հպարտությունից շողում էր, արդեն իր ջոկած ձիերից երկուսը առաջինն էին եկել։ Նա ինձ դուր էր գալիս, որ էդպես հաջող ընտրություն է արել՝ հաղթողներից արդեն երկուսին ջոկել, ախր ինձ էլ էր մեծ հաջողություն բերել, իսկ սիրահարված մարդուն ոչ մի բան էնքան երջանիկ ու ավեիլ սիրահարված չի դարձնում, ինչքան հաջողությունը։ (Ցուցակը մոտս պահեցի ու հաջորդ օրը ձիարշավի ընհանուր արդյունքները թերթում նայեցի։ Ափսոսս եկավ, նրա ընտրած մյուս երեք ձին ոչ մի տեղ չէին բռնել, բայց մի քիչ էլ ուրախացա, որ դրանց վրա փող չեմ դրել)։
Ես ու Ջիլը հանգստանալու համար Թեմզայի ափին մի սիրուն տեղ գտանք։ Խոտը թարմ էր, մաքուր ու էնքան կանաչ, որ մենակ Անգլիայում էդքան կանաչ խոտ կտեսնես։ Չորս կողմն անթիվ֊անհամար դաշտային փոքրիկ ծաղիկներ էին բացվել, նրանք ժպտում էին իրար ու գլխով անում, մեղուներն իրենց սիրած երգերն էին բզզում, թիթեռներն անհոգ տեղից տեղ թռչում, մորեխները դեսուդեն ցատկոտում․ ինչ բզեզ ու միջատ ասես չկար, ու գրողը տանի, կյանքում չէի էլ երազել, թե էսպիսի հրաշք րոպեներ կլինեն, որովհետև կանաչների մեջ, Թեմզայի ափին, էստեղ՝ Վինձորի մոտ, ձիարշավարանից հեռու, իմ գեղեցկուհին, իմ սիրելի Ջիլը արար աշխարհի ամենաչքնաղ ծաղիկն էր։ Ես էլ էի գլխով անում ծաղիկներին ու շնորհակալ սրտով փառք տալիս նրանց, ինչպես աստծուն փառք կտայի, որ ընկել եմ էստեղ․ Անգլիայում եմ, մի տեղ, ուր թագավորներն ու թագուհիներն են ճեմել, ծեր ու դանդաղկոտ Թեմզայի ափին, իմ քաղցրիկ անգլուհու հետ։ Վինձորի կանաչների մեջ քնեցինք, արթնացանք, համբուրվում էինք ու օյիններ խաղում, նայում ամպերին, հետևում, թե անվերջ փոխվելով՝ ինչ ձևեր են ընդունում, հետո էլ նախաճաշ արինք։ Իսկ հետո Ջիլը կոշիկներն ու գուլպաները հանեց, խոտի վրա ոտաբոբիկ վազվզում էր ու պարում․ ախ, Ջիլ, ինչքան եմ սիրում քո աստվածային, պստլիկ ոտքերը։ Ընկա Ջիլի հետևից ու բռնեցի նրան, բարձրացրի ձեռքերիս վրա, հետո դրի Անգլիայի կանաչ խոտերին ու սկսեցի համբուրել նրա ոտքերը, նրա թռվռան, ծիծաղելի ու լուրջ տոտիկները։ Ես համբուրում էի նրա ոտքերի բոլոր մատները, կրունկները, բոլոր փոսիկներն ու կոճերը, Ջիլն էլ ինձ ծիծաղեցնելու համար զինվորական կոշիկներս էր պաչպչում, ես քրքջում էի, իսկ ծաղիկներն էլի գլխով էին անում ու ժպտում, ասես կեղտոտ պատերազմը ոչ եղել էր, ոչ կար։ Ջիլը դուրս պրծավ ու նորից փախավ, ընկա հետևից, բռնեցի ու բերի․ ո՞ւր կորավ Փիքադիլի հրապարակում ինձ մոտեցած աղջիկը։ Ի՞նչ էր մնացել էն փոքրիկ, տրտում ու շվարած աղջկանից։
Մենք քայլելով հետ դարձանք Վինձոր, ման եկանք քաղաքում, բարձրացանք Վինձորի դղյակի բլուրը, իջանք գետափ՝ նավակներով շրջող տղերքին ու աղջիկներին նայելու։ Հետո գնա նստեցնք ու եկանք տուն․ ա՜խ, ինչ լավն էր Անգլիան, ինչ քաղցր ու անուշ, նրա դաշտերն ամենականաչն էին աշխարհում, նրա ծառերը, թփերն ու ոստերը ամենաքնքուշն էին աշխարհում, որովհետև իմ թագուհին Ջիլ Անգլիացին էր, իսկ ես՝ մի նոր աշխարհի թագավոր։
==Գլուխ վաթսունմեկերորդ==
'''Ջո Ֆոքսհոլն ընկերներին ծանոթացնում է դողդողուն օրիորդի հետ'''
Երբ ես ու Ջիլը սկսեցինք միասին ապրել, Ջոն, Վիկտորն ու գրողը Փել Մելի բնակարանում մնացին երեքով։ Դե, գրողն անընդհատ կարդալով էր տարված կամ էլ «ցնդաբանական» նիստերի ու ճաշկերույթների էր գնում, ոնց որ ինքն էր ասում (շատ անգամ ես էլ էի ստիպված հետը գնում, թեպետ էնքան էի զզվել՝ ամեն կերպ աշխատում էի հոգիս ազատել)։ Մի խոսքով, էնպես էր ստացվում, որ Վիկտորն ու Ջոն ժամանակի մեծ մասը երկուսով էին անցկացնում։ Ուրախ էի դրա համար, ախր Վիկտորի մորը խոսք էի տվել, որ աչքս նրա վրա կպահեմ ու մտադիր էի խոսքիս տերը լինել, բայց ի՞նչ իմանայի, թե ուզածս աղջկան կգտնեմ, կամուսնանամ, Լոնդոնում տուն֊տեղ կդնեմ ու տղայիս ծնվելուն կսպասեմ։ Էս բոլորը հո չգիտեի, ու հիմա դուրս էր գալիս, որ խոսքիս տերը չեմ։ Բայց պարզվեց՝ Ջո Ֆոքսհոլը ավելի լավ ընկեր է Վիկտոր Տոսկայի համար, քա ես երբևէ կարող էի լինել, էնպես որ խիղճս շատ չէր տանջում, թե խոսքիս տերը չեմ։ Ջո Ֆոքսհոլը Վիկտորին զբաղեցնում էլ էր, ուրախացնում էլ, իսկ իմ ձեռքից էդքանը չէր գա, ու ես ինձ ու ինձ գցում֊բռնում էի, թե չնայած Ջո Ֆոքսհոլը ոչ մեկին խոսք չի տվել, բայց աչքը Վիկտորից չի հեռացնում, քեֆն էլ տեղն է պահում․ է՛, սրանից էլ լավ բա՞ն, թեկուզ պատերազմ լինի, թեկուզ խաղաղություն։
Ինչ ասեմ, Անգլիա եկած մեր բոլոր ծանոթները (բացի Վիկտորից ու գրողից) գլխների ճարը տեսել էին, ամեն մեկը մի աղջիկ գտել, որ հետը ժամանակ անցկացնի մինչև ներխուժմումն սկսվի, դե, էդ էր պակաս՝ Ջո Ֆոքսհոլն էլ չգտներ։
Մի իրիկուն, ոնց պատահեց, ինչ, ես ու գրողը մտանք Լեհական ակումբ՝ խմելու․ հերթական, շատ կարևոր ցնդաբանական նիստից նոր էինք դուրս եկել, ու սրտներս խառնում էր, ամաչում էինք Ամերիկայի համար։ Բարի կանգնակին հենված՝ խմում էինք, երբ հետևի սենյակից Ջո Ֆոքսհոլը հայտնվեց ու թե՝
― Ինչ ուրախ եմ, որ երկուսդ էլ էստեղ եք, մեկը կա, ուզում եմ ձեզ հետ ծանոթացնել, էս իրիկուն Գրին զբոսայգում եմ հանդիպել։
Դե, արդեն մի քանի բաժակ կոնծած էր։ Տրամադրությունը բարձր էր, բայց կարծես առանձնապես ոգևորված չէր, թե բախտը բերել է, որ էդ հոգավորին գտել է։
― Գիտե՞ք,― ասաց,― խելքս գնում է էն աղջիկների համար, որ անընդհատ գրգռված են ու ամբողջ մարմնով դողում են․ ազնիվ խոսք, հենց էդպիսի մեկին էլ գտել եմ։ Այ, գնանք, ծանոթացնեմ։
Մենք Ջոյի հետևից մտանք ներսի սենյակ, որտեղ ըստ երևույթին, արտոնյալները մուտք ունեին, կարելի էր կարծել, մենակ լեհերը, քանի որ ակումբի անունը Լեհական էր, բայց չէ․ սա բացառապես ամերիկացիների համար էր, էն էլ ոչ բոլորի։ Ամերիկացիք սկսել էին էնտեղ գալ թե չէ, լեհերն ակումբից ոտքները կտրել էին։ Ուրեմն՝ էս սենյակում, անկյունի սեղանի մոտ, մի աներևակայելի, խելքից մտքից դուրս աղջիկ էր նստած՝ տեղով մաքուր սեքս։ Ոտից գլուխ դողդողում էր, ճիշտ Ջոյի ասածի պես։ Ամբողջ դեմքը կարծես մի գույնզգույն, լղոզված բիծ լիներ։ Ջոն նախօրոք մեզ զգուշացրել էր, դրա համար էլ ես ու գրողը աղջկա տեսքից շատ չզարմացանք, բայց երբեք չեմ մոռանա, թե նա ինչ փափլիկ էր, տաքուկ, հյութալի ու թրթռան։ Խոսելը՝ հա, ոնց որ պետքն է, խոսում էր, չնայած դրա կարիքը չէր էլ զգացվում, նրա համար, ճիշտն ասած, խոսքերն ավելորդ էին։ Ջայնն էլ էր անընդհատ դողում։ Ջղայնությունս եկավ Ջոյի վրա, թե ինչու է խեղճին էդքան սպասել տալիս, բայց ես դեռ չգիտեի, հետո իմացա (երբ Ջոն ինքն ասաց), որ նա միշտ էդպես է, գիշեր թե ցերեկ, ուզածդ ժամին, մեկ է՝ որտեղ է, ով կա կողքին, անհարմար է, թե չէ։ Ուղղակի բնականից էդպես դող ընկած էր, նա էլ էդ տեսակ կին էր։
Վիկտոր Տոսկան նստել էր նրա մոտ, բայց գրողը տանի, չուտեիր֊չխմեիր, Վիկտորի շարժուձևին նայեիր․ կյանքում չէիր ասի, թե նույնիսկ մտքով անցնում է, որ կողքինը դողում֊թրթռում է։ Աղջկա հետ էնես էր զրուցում, ոնց որ ջենթլմենն է նրբագեղ ու հանգիստ օրիորդի հետ խոսում, մի օրիորդի, որի խոսք ու զրույցը հաճույք է պարգևում, և նրա ներկայությամբ կամաց֊կամաց ավելի թեթև ու անկաշկանդ ես զգում։
Ես ու գրողն էլ նրանց մոտ նստեցինք, խմում էինք ու Ջոյին լսում։ Նա խոսում էր մի մարդու պես, որը լուրջ է ու վրդովված, ուրախ ու բորբոքված միաժամանակ։ Դժվար թե օրիորդի խելքը բան կտրեր նրա ասածներից, բայց Ջոյի պետքն էլ չէր։ Վիկտոր Տոսկան էր իր ընտիր շարժուձևով ամեն ինչ հարթում, վայելուչ ու անհոգ խոսակցության հունի մեջ դնում։
Երբ դուրս եկան, գրողին հարցրի, թե չի՞ հոգնել էսքան երկար ժամանակ իր կնոջից հեռու, ասաց՝ վատ է, իհարկե, բայց մի կողմից էլ լավ է։ Դա պետք է, որովհետև հենց բաժանումներից ու մերժված սիրուց են արվեստում մեծ գործեր ծնվում, իսկ մարդ կյանքի փորձ է ձեռք բերում։
Եկա, տուն հասա, տեսնեմ խեղճ Ջիլը արտասուք թափելով, մեր տղայի համար շոր֊շապիկ է կարում, դե, միանգամից նրան գիրկս առա ու սկսեցի նույն օրը գրած փոքրիկ բանաստեղծությունս ականջին փսփսալ։ Սովորություն էի դարձրել, ամեն օր նրա համար մի բան էի գրում․ ասենք՝ նամակ, բանաստեղծություն, թեկուզ ապագայի գուշակություն կամ անցյալում եղած ինչ֊որ զվարճալի պատմություն, գիտեի, որ կուրախանա, ու էս անգամ էլ ոտանավոր էի ականջին ասում, կեսը ես էի հնարել, կեսն էլ մի տեղ կարդացածս բանաստեղծությունից էի թռցրել․
Թեմզայով միշտ վերուվար
<br>Ու Սթրենդով հետ ու առաջ՝
<br>Իմ Ջիլի հետ ձեռք֊ձեռքի․
<br>Ա՛յ, սա է կյանքն իմ ուզած։
Ջիլը մի քիչ ծիծաղեց, բայց քիչ հետո նորից լացն եկավ, էնպես որ ուզած֊չուզած պիտի շարունակեի, չնայած էլ գրած բան չունեի ու ստիպված էի հանպատրաստից հորինել․
Թրաֆալգարում միշտ նստեինք,
<br>Օլդ Բեյլիով զբոսնեինք՝
<br>Իմ Ջիլի հետ, ի՜մ Ջիլի․
<br>Ա՛յ, սա է կյանքն իմ ուզած։
==Գլուխ վաթսուներկուերորդ==
'''Վեսլին ու Ջիլը ուսումնասիրում են Լոնդոնի փողոցները՝ սպասելով ներպուժման սկսվելուն'''
Լոնդոնն աշխարհի ամենասքանչելի քաղաքն է սիրահարների համար։ Ես ու Ջիլը սիրում էինք նրա ամեն մի անկյունը, ամեն մանրուքի մեջ գեղեցկություն ու նուրբ հմայք գտնում։ Մի կիրակի առավոտ, Թրաֆալգար հրապարակ գալիս, գլուխներս պատահմամբ բարձրացրինք ու մի բառ տեսանք, որն առաջ էլ էր շատ քչներովս ընկել, բայց հիմա էնքան հրաշալի թվաց՝ չդիմացա, գրկեցի Ջիլին, համբուրեցի ու մեր տեսած բառն ականջին շշնջացի, ասես դրա մեջ ամփոփված էին սրտի բոլոր նվիրական գաղտնիքները, որ էլ ոչ մի բառով չես արտահայտի․
― Բովրիլ։
Հետո հրապարակում աչքովս ընկած մի ուրիշ բան էլ ականջին շշնջացի․
― Ուր էլ գնանք, առանց Մուսեքի ոչինչ չի ստացվի։
Բառերը անչափ դուր եկան Ջիլին, ու նա փսփսաց․
― Ինչ որ քեզ համար է Մուսեքը, նույնն էլ՝ ինձ համար։
Ես քահ֊քահ ծիծաղեցի, ախր Մուսեքը շատ ծիծաղելի բառ է, Ջիլն էլ էնքան քնքուշ ու չարաճճի ասաց․
― Դու ես իմ Մուսեքը,― շշնջացի։
― Իմն էլ՝ դու,― շշնջաց Ջիլը։
Ինչքան ազատ ժամանակ էի ունենում, գնում էինք ման գալու։ Մի իրիկուն էլ Ջիլի պատրաստած ընթրիքը կերանք ու դուրս եկանք թափառելու, Թրաֆալգար հրապարակով գնացինք հասանք մետրոյի Չերինգ Քրոս կայարանը, Սթրենդ փողոցով իջանք մինչև Վաթերլոյի կամուրջ, հետո կամուրջն անցանք ու հին փողոցներով եկանք, Իմփիրիըլ Հաուս պալատին դեմ առանք․ ամբողջ շենքը քայքայվել, ավերվել էր ժամանակի ու ռումբերի հասցրած վնասից, բայց չնայած ավերմունքին ու լքվածությանը, դեռ հպարտ կանգնած էր, ինչպես 1665 թվին, երբ կառուցվել էր, մի խոսքով, եղել ու դեռ մնում էր Իմփիրիըլ Հաուս։ Էստեղից շարժվեցինք Թեմզայի նավաշինարանների կողմը․ նեղլիկ, ամայի փողոցները մեր աչքին չքնաղ պարտեզներ էին թվում․ Բենքսայդով հասանք մինչև Քլինք փողոց, հետո էլ Բլեքֆրայըրզի կամրջի մոտով գնացինք դեպի Սեյնթ Մերի Օվըրիի նավամատույցը, ու Առաջին Լոնդոնյան կամրջի մոտերքում մի բնիկ լոնդոնցի մեզ տարավ, ապաստարանը ցույց տվեց, որտեղ ռմբակոծության տակ ընկած հինգ հարյուր ընտանիքներ էին ծվարել պատերը սպիտակեցրած գետնախորշերում՝ սպասելով պատերազմի վերջանալուն։ Նա մեզ պատմեց Գայի հիվանդանոցի ու հենց իր՝ Գայի մասին, որն ամբողջ կյանքում աշխարհի ամենաժլատ մարդն է եղել․ թե շատ են պնդերեսություն արել, նոր մի կերպ, մի կերպ հյուր է ընդունել, բայց հենց հյուրը նստել է, նա անմիջապես մոմը հանգցրել է ինչ է՝ իզուր ճրագու չծախսի, ու հյուրը մնացել է խավարում նստած․ վաղուցվա պատմություն է։ Իսկ մեռնելուց հետո նա իր ունեցած֊չունեցած փողը կտակել է, որ հիվանդանոց սարքեն՝ Գայի հիվանդանոցը, բայց մենք չգնացինք տեսնենք։
Դրա փոխարեն գնացինք Դենմարք Հաուս պալատի տանիքի քերովբեներին նայելու․ էնքան թմբլիկ էին ու սիրուն։ Հետո Լոնդոնյան կամուրջն անցանք, աստիճաններով իջանք ստորին Թեմզայի ափը՝ ձկնավաճառների շարվեշար կրպակների մոտ։ Էստեղից էլ ափի երկայնքով բարձրացանք մինչև Թեմզայի վերին մասը, հասանք Ֆայ ֆութ Լեյն, ուր խոսքի բռնվեցինք մի ոստիկանի հետ ու սա պատմեց, թե ըստ 1665 թվի կամ դրա մոտերքը Սթոուի հրատարակած Լոնդոնի հատակագծի, նրբանցքի անունը Ֆայվ Ֆութ Լեյն է եղել, բայց հետո դարձել է Ֆայ Ֆութ Լեյն, որ էլի վատ չէր հնչում, եթե ոչ ավելի լավ։
Նայում էինք Լոնդոնի փառահեղ ավերակներին, հիանում խոստերով ու ծաղիկներով, որոնք բուսնել էին փլատակներից մաքրված տեղերում։ Աֆղանական բանկի կողքին մի ռմբակոծված շենք տեսանք։ Վերևը՝ վերջին հարկում, կիսաբաց դուռ էր կախ ընկած, սրա հետևում երևի հյուրասենյակ էր եղել, որովհետև պատին բուխարի էր երևում։
― Մարդ տուն է գալիս,― ասի Ջիլին,― հույս ունի, թե նստելու է իր հյուրասենյակում՝ կրակի մոտ, ու թերթ կարդա։ Բաց է անում դուռն ու տեսնում հյուրասենյակից բան չի մնացել․ մաքուր ավերակ։ Էնպես է շվարում, ինքն իրեն ասում է․ «Վա՛հ, էս ի՞նչ է»։
(Հաջորդ անգամ՝ նույն տեղով անցնելիս, Ջիլը նայեց վերև՝ դեռ կիսաբաց դռանը, ձեռքս սեղմեց ու շշնջաց․ «Ախր, սա ի՞նչ է։ Սա ի՞նչ է»։ Ես նրան թևիս տակ առա, հանգստացրի, ասի՝ չվածենա, սա պատերազմի արածն է ուղղակի, այ անշվի՜ պատերազմը)։
Հետո դերձակի մի արհեստանոց հանդիպեց, ցցվել էր մեծ֊մեծ շենքերի փլատակների արանքում, արի ու տես կանգուն մնացել։ Արհեստանոցի առաջ՝ դռան տակ, մի կիսալիքը ավազի պարկ էր հենց էնպես մայթին շպրտած, ու ես Ջիլին ասի․
― Այ թե բանն ինչ է․ ավազի էդ կիսատ պարկն է դերձակի արհեստանոցը պաշտպանել։ Ամեն առավոտ նա արհեսանոցը բաց է անում, մտնում ներս, ավազի պարկը հանում ու շպրտում դռան մոտ՝ ռումբերից պաշտպանվելու համար․ թեկուզ ամբողջ փողոցի հսկա շենքերը՝ իրար գլխի դարսված ու պինդ֊պինդ լցրած հազարավոր ավազի պարկերով, վառվել են կամ էլ փուլ եկել, բայց դերձակի փոքրիկ արհեստանոցին ոչինչ չի պատահել։
Նայում էինք կիսով չափ լցված ավազի պարկին, ու սա մեզ էնքան հուզիչ էր թվում, մտքներումս կամաց ծիծաղում էինք, ու երկուսս էլ գիտեինք, որ ամեն մեկս թաքուն ծիծաղում է։
Տանը, գիշերվա կեսին, օդային հարձակման ժամանակ, հանկարծ դա հիշում էինք, ու Ջիլն ասում էր․ «Ավազի պարկը գցիր շեմքին, որ էս գիշեր էլ ռումբերից պաշտպանվենք»։ Ես անկողնուց վեր էի կենում, վերցնում բազմոցի բարձերից մեկն ու դռնից դուրս գցում, իսկ Ջիլը պարում էր հրճվանքից, որովհետև համոզված էր՝ էլ ոչ մի փորձանք մեզ չի պատահի։
Մեր կյանքում ինչքան ասես հրաշալիքներ կային, որոնց մասին, երկուսիցս բացի, աշխարհում ոչ ոք չգիտեր, ու դրանք սրտներս անընդհատ սիրով ու խնդությամբ էին լցնում։ Համարյա օր֊օրի եղածին մի նոր բան էր ավելանում, ու ամեն ինչ ավելի հրաշալի էր դառնում։
Բայց վախենում էինք, տե՜ր աստված, երկուսս էլ մահու չափ վախենում էինք, ախր պատերազմը մեզ էր մոտենում, ու մենք գիտեինք դա։ Գիտեինք՝ վաղ թե ուշ նրա ճանկը կընկնենք, ու ես մտածում էի, որ եթե վերջս ժամանակից շուտ հասնի, ա՜խ, գրողը տանի, դա հո տեղվ մեղք ու կրակ կլինի, ցավ ու տառապանք կլինի, ես տեսիլք դարձած՝ միշտ կթափառեմ Լոնդոնի փողոցներում, փնտրելով Ջիլին կամ նրա ստվերը։ Թե իմ վերջը հասներ, Ջիլն էլ չէր մնա։ Ու իմ Ջիլի հետ որդիս էլ կկորչեր․ կմեռներ իմ որդին․ ոչ ոք չէր իմանա ոչ Ջիլի, ոչ որդուս, ոչ էլ իմ մասին․ մենք ընդմիշտ կվերանայինք և ուր էլ որ ինեինք, անվերջ կտանջվեինք տարակուսանքից ու ատելությունից, որովհետև մեր կյանքը կընդհատվեր հենց սկսվելու պահին, երբ թվում էր, թե հաջողությունը վրա է հասել, բոլորիս հաջողությունը, որ մեզնից մեկնումեկն իր տեղը գտնի աշխարհում, հայրիկի ասածի պես, ի վերջո, մարդ դառնա։ Մենք վախենում էինք, ու դա սարսափելի էր։ Գիտեի, թե ինձ համար ինչքան է սարսափելի ու գիտեի, թե Ջիլի համար էլ է ինչքան սարսափելի, որովհետև համարյա ամեն գիշեր նա ականջիս շշնջում էր․ «Եթե քեզ բան պատահի,― ու սկսում էր լաց լինել,― եթե քեզ բան պատահի, ես ինձ կսպանեմ․․․ ի՞նչ անեմ, չեմ կարող․․․ մի օր էլ չեմ կարող առանց քեզ ապրել։ Էնպես արա՝ բան չպատահի․․․ հա՞, խնդրում եմ»։ Ու ամեն գիշեր ես Ջիլին ասում էի․ «Աստված կպահի մեզ․ ինձ էլ, քեզ էլ, մեր տղային էլ»․ դե, գրողը տանի, ուրիշ էլ ո՞վ պիտի մեր մասին մտածեր։
Գիտեի, որ Ջիլն անընդհատ աղոթում է մեզ համար։ Թքած, թե ուրիշներն ինչ կարծիքի են, բայց ես հավատում եմ աղոթքին։ Երևի Ջիլի աղոթքներին ավելի շատ եմ ահվատում, քան երկրի երեսին ու երկնքում գոյություն ունեցող ուզածդ բանին։ Ես հավատում եմ սիրուն, իսկ սիրող սիրտը միշտ էլ աղոթք է անում։ Ես հավատում եմ աղոթքին, թվերին, նախանշաններին, ամեն մի բանի, ինչը որ կարող է անմիտ փորձանքը հեռու պահել մեզնից, նրանց գլխին բերել, ովքեր ոչ երազում են, ոչ սիրում։ Ես հավատում են նախապաշարմունքներին, հավատում եմ ճշմարտությանը, բայց ամենից շատ հավատում եմ սիրուն։ Չեմ ուզում իմ փրկվելու հաշվին ուրիշը տուժի, ես ուզում եմ բոլորը փորձանքից փրկվեն, բայց գիտեմ, որ սերն է միակ պաշտպանությունը փորձանքից ու հույս ունեմ, թե կգա մի օր, երբ ամեն մարդ աշխարհում կգտնի իր սերը, կլսի իր երգը, կտեսնի իր որդուն, ու աստծո ամենազոր աջը նրան հովանի կլինի։
==Գլուխ վաթսուներեքերորդ==
'''Վեսլին ծանոթանում է լորդերի, լեդիների ու միլիոնատերերի հետ, պարզում, որ սրանք խելքից աղքատ են և փորձում նրանց առաջ ճառ արտասանել'''
Ցնդաբանական նիստ֊ճաշկերույթը, որտեղ ես ու գրողը եղել էինք էն իրիկուն, երբ Ջոն մեզ ծանոթացրեց Գրին զբոսայգում իրեն պատահած աղջկա հետ, շատ կարևոր բան էր համարվում, դե, պարզ է, շատ կարևոր էլ մարդիկ էին ներկա։ Գրողին խնդրեցի ինձ դրանից ազատել, սիրտս չէր տալիս Ջիլին տանը մենակ թողնել, մանավանդ որ չգիտեի, թե քանի օր ու գիշեր է մեզ մնում միասին անցկացնելու, բայց գրողն ասաց․
― Պահանջել են անպայման երկուսով ներկայանալ, որովհետև բոլորն էլ «Թայմ ընդ թայդում» կարդացել են Լոնդոնի մասին գրած ակնարկդ և ուզում են ծանոթանալ քեզ հետ։ Ոչ թե դու ես իմ պատճառով գալիս, այլ ե՛ս՝ քո պատճառով։
Ուրեմն գրողին խնդրել էին «Թայմ ընդ թայդի» համար մի ակնարկ գրել Լոնդոնի մասին, նա էլ մի օր թե՝
― Ես կգրեմ, բայց կուզենայի, որ դու էլ գրես։
Ամեն մեկս մեզ համար գրեցինք, նա իմը կարդաց, ես էլ՝ իրենը։
Ասաց՝ իմի կողքին իրենը թույլ է ու իր գրածը ընդհանրապես չի ուղարկի, կբացատրի, թե ակնարկը գրելու ժամանակ դեռ չի գտել, միգուցե հետագայում գրի, իսկ առայժմ դրա փոխարեն իմն է ուղարկում։
Ակնարկը լույս տեսավ «Թայմ ընդ թայդում», բայց «Նյու ռիփաբլիքում» տպված նամակիս պես էլ ինձ տակնուվար չարեց։ Բոլորովին չհուզվեցի։ Ինֆորմացիայի մինիստրությունը թույլտվություն խներց ակնարկս արտատպել անգլիացի զինվորների համար Արևելքում հրատարակվող ինչ֊որ հանդեսում, հետո համանման խնդրանքով Բրիտանական ռադիոհաղորդումների ընկերությունից դիմեցին։ Ակնարկիս շուրջն էնպիսի աղմուկ էր բարձրացել, որ քիչ էր մնում ոգևորվելուց քիթս վեր տնկեմ։ Ամեն կողմից փոքր գումարի չեկեր էի ստանում՝ որպես վարձատրություն գրածս էս կամ էն ձևով օգտագործելու համար։ Բոլոր չեկերը տալիս էի Ջիլին, քանի որ գրողի կարծիքով, ակնարկս նրա շնորհիվ էր լույս աշխարհ եկել։
Ասածս նիստ֊ճաշկերույթը սկսվեց կոկթեյլներից, հետո հերթը հասավ ընթրիքին, սրանից հետո էլ ոչ պաշտոնական քննարկում բացվեց «Հետպատերազմյան աշխարհում անգլիական ու ամերիկյան կինոյի դերի մասին»։
Ինձ ներկայացրին մի խումբ շատ երևելի անձանց։ Ձեռքով բարևեցի երկու լորդերի, երեք միլիոնատերերի, հինգ լեդիների, բազմաթիվ սցենարիստների, կինոարտադրողների ու ռեժիսորների և անգլիացի ու ամերիկացի մի շարք պետական պաշտոնյաների։ Երկու լորդերն էլ, հինգ լեդիներն էլ ինձ հիասթափեցրին։ Լորդերը Ջո Ֆոքսհոլի, Վիկտոր Տոսկայի կամ գրողի կտրած եղունգն էլ չարժեին, իսկ ինչ մնում է միլիոնատերերին, չէի հասկանում, թե որ արժանիքների շնորհիվ է, որ կարողացել են միլիոատեր դառնալ՝ էդ ամբողջ փողը ձեռք բերել ու դրա հետ վարվելու ձևը իմանալ։ Սրանք մյուսներից խելոք չէին երևում։ Թե կուզեք, ավելի անխելք էին երևում։ Ուրեմն էլ ո՞նց էին էդքան փող դիզել։ Ո՞րն էր գաղտնիքը։ Դե, երևի լորդերը ծնված օրից են փողատեր, լեդիներն էլ նույնը, իսկ միլիոնատերե՞րը։ Միգուցե խելքից, ընդունակություններից ու մարդկայնությունից բացի, մի ուրիշ բա՞ն կա, որ պիտի ունենաս միլիոնատեր դառնալու համար։ Ախր եթե խելքը, ընդունակություններն ու մարդկայնությունն են հարստություն բերում, Ջո Ֆոքսհոլն աշխարհի ամենահարուստ մարդկանցից կլիներ՝ ամեն մի հնդիկ իշխանից էլ հարուստ, չգիտես ինչ մահառաջայից էլ, որ աշխարհի ամենամեծ ադամանդի, հետն էլ ոսկու ու արծաթի ամենամեծ խաշարների տերն է։ Այնինչ Ջո Ֆոքսհոլի գրպանը դափ֊դատարկ էր։ Ուրեմն՝ էս միլիոնատերներն ի՞նչ արժանիք ունեին։
Դե, կոկթեյլ խմելիս էլ, ճաշկերույթին էլ, քննարկմանն էլ ահագին ժամանակ կար, որ նրանց ուշադիր զննեմ, պաշտոնական ու ոչ պաշտոնական խոսակցությունները լսեմ, և ինչքան հասկացա, սրանք օժտված էին որոշ առանձնահատկություններով, որոնք Ջո Ֆոքսհոլը երբեք չէր կարող ունենալ, թույլ չէր տա իրեն։ Նախ՝ ճշմարտությունը բանի տեղ չէին դնում, չնայած պաշտոնական ճառերում ձևացնում էին, թե ամենից բարձր են դասում։ Հետո՝ ահ ու դողի մեջ էին, թե հանկարծ արդարություն չհաստատվի, որովհետև ըստ երևույթին հասկանում էին, որ հենց արդարություն հաստատվի, էլ հիմիկվա նման հարուստ չեն լինի։ Եվ վերջապես, ինձ թվաց, թե սրանց համար կյանքում ամենակարևորը փող դիզելն է․ նրանց աչքին դա ավելի կարևոր էր, քան ճշմարտությունն իմանալը, քան իրոք մեծ մարդ դառնալաը (ոնց որ Ջո Ֆոքսհոլն էր կամ թեկուզ Վիկտոր Տոսկան ու գրողը, իհարկե, ամեն մեկը՝ յուրովի)․ հա, փող դիզելը նրանց աչքին ավելի կարևոր էր, քան մեծահոգի լինելը, քան կողքիններին սիրել֊փայփայելը, ուրիշի վատը չուզենալն ու էլի շատ բաներ, որ իսկապես ազնիվ մարդկանց համար ամենակարևորն են։ Միլիոնատերերը պարզապես բնույթով լիարժեք մարդիկ չեն, ու նրանց հեչ վեջն էլ չի, որ էդպես են։
Իսկ լորդերը՝ երկուսն էլ խելքից բարակ էին։ Ես գլխի չէի ընկել, մինչև որ սրանք չսկսեցին ճառել, ախր ծանոթնանալիս հոյակապ պահվածք ունեին։
Ինչ վերաբերվում է սցենարիստներին, կինոարտադրողներին ու ռեժիսորներին, պիտի ասեմ, որ միլիոնատերերից մի գլուխ բարձր էին, թեպետ առանձնապես էլի մի բան չէին, համենայն դեպս կոկթեյլ խմելիս, ոչ ճաշկերույթին, ոչ էլ քննարկման ժամանակ նրանց մեջ առանձնահատուկ ոչինչ չտեսա։ Մեկն իրենից գոհ ու երջանիկ՝ սեփական աշխատանքով էր հիանում, ինչ է, թե՝ հենց նոր մի կինոնկար է հանել, որ հանդիսատեսին կարծես դուր է եկել։ Մյուսը փուչ ու ճոռոմ խոսքեր էր շռայլում հետպատերազմյան ֆիլմերի նշանակության մասին, բայց էդպես էլ չփայլեց իսկական խելքով․ ուղղակի պնդում էր, թե պիտի ավելի լավ ֆիլմեր նկարել, եթե չենք ուզում, որ պատերազմը ապարդյուն դուրս գա։ Մի ուրիշը անվերջ անեկդոտներ էր պատմում մեծ դերասանների ու դերասանուհիների մասին, ում հետ որ աշխատել էր՝ քսան տարի շարունակ Անլիայում ներկայացումներ ու կինոնկարներ թողարկելով։ Մի ամերիկացի մայոր էլ, որ կինոռեժիսոր էր եղել, չափից դուրս զգուշավոր էր իր արտահայտություններում, իսկ Ռազմական տեղեկատու վարչության հետ կապված քաղաքացիական հագուստով մի ջահել ամերիկացի ամենավատ ճառն արտասանեց, որովհետև գոնե նմուշի համար մի խելքը գլխին բան չասաց, թեև անընդատ «նախագուշակ», «թերզարգացած» ու չգիտես էլ ինչ բառեր էր շաղ տալիս։ Ինձ թվաց, որ չնայած սրան կարևոր մարդու տեղ են դնում, բայց դեռ էն գլխից ինչ֊որ թյուրիմացություն է կատարվել, ու սա ներկայիս դիրքը զբաղեցնում է հիմնականում նրա համար, որ Ռազմական տեղեկատու վարչությունում վաղուց է աշխատում։
Հետո խոսքը տվին գրողին։ Հերթը հասավ նրան, որ արտահայտվի, դե իհարկե, սիրտը սև կապեց։ Վեր կացավ աթոռից, որի վրա կռացած նստել, տանջվում֊տառապում էր, մեջքը շտկեց ու ասաց․
― Ես միշտ էլ համարել եմ, որ այս կարգի հավաքույթներում ինչ֊որ վնասակար բան կա, երբ քաղածդ օգուտը կերուխումն է լինում, և միշտ էլ այսպիսի տեղերում ասվող բոլոր խոսքերին թերահավատորեն են վերաբերվում, հեռևաբար թող ներեն ինձ ելույթ ունեցողները, եթե նույն ոգով էլ շարունակեմ։ Ես համաձայն եմ, որ ֆիլմերի օգնությամբ մենք հնարավորություն ունենք հանդիսատեսներին ավելի ու ավելի մեծ բավականություն պատճառել, բայց ինձ թվում է, որ կինոյով զբաղված մարդկանց՝ ֆիլմեր արտադրող ընկերությունների և դրանք ցուցադրող կինոթատրոնների տերերին, գլխավորապես հետաքրքրում է փողը, իսկ մնացածը, ինչի շուրջն էլ խոսելու լինենք, դատարկ շաղակրատանք է։ Թեպետ ես մեծ գոհունակությամբ կլցվեի, եթե հակառակ այս ամենի, գոնե երբեմն մեզ հաջողվեր մի հաճելի, ազնիվ, մարդկային նկար ստեղծել։
Արդեն ժամը տասնմեկի կողմն էր, ու ես մտածում էի, թե հավաքույթը մոտենում է ավարտին, բայց նախագահը տեղից վեր կացավ ու սկսեց ճառել ինչ֊որ մեկի մասին, ճառն էլ էնքան շողոմ էր ւո անհամ՝ սրտանց խղճացի դրա հերոսին։ Շունչս կտրվեց, հենց գլխի ընկա, որ խոսքն ինձ է վերաբերվում։ Վախից չորացել էի, աթոռիս վրայից կամաց֊կամաց իջնում էի սեղանի տակ, ախր կյանքումս չէի լսել, որ մեկնումեկի մասին էդ տեսակ ստեր փչեն, էն էլ ինչի՞ համար․ թե տեսեք֊տեսեք, Լոնդոնին նվիրված մի պստիկ բան եմ գրել։ Ինձ գովաբանող մարդն ընդամենը երկու ժամ առաջ էր հետս ծանոթացել, մի երեք֊չորս նախադասություն էլ չէինք փոխանակել, նա բոլորվին ինձ չէր ճանաչում, ոչ Ջիլի մասին գիտեր, ոչ մեր ապագա որդու, ոչ հորս ու մորս, ոչ Վիրջլի, ոչ Նիլ քեռուս, ոչ էլ ընդհանրապես որևէ բանի մասին, բայց իր պոչավոր ստերով ինձ քրտնակոխ արեց։ Նստած տեղիցս ավելի ու ավելի էի իջնում, մինչև որ սեղանի վրա համարյա թե մենակ գլուխս մնաց, աչքերս սփռոցին գցած՝ նուրբ, ասեղնագործ ծաղկանախշերն էի ուսումնասիրում՝ մեծ֊մեծ վարդերը․ սրանցով էի տարվել, որ գոնե էլ չլսեմ էդ փչոցները։ Չգիտեի ինչ պիտի անեմ, երբ ճառը վերջացնի։ Չէի պատկերացնում, թե ինչ հնարքով պիտի տեղիցս ելնեմ ու էդ անհավատալի լուսապսակով կանգնեմ մարդկանց առաջ, ոնց որ սա էր ինձ ներկայացնում՝ իր ծոցատետրի խզբզանքները կարդալով։ Նա պնդում էր, թե ես մի մարդ եմ, որի մասին ոչ միայն առաջիկայում բոլորը կլսեն, այլև արդեն իսկ լսել են։ Ասում էր՝ չնայած վերջերս եմ Լոնդոն ժամանել, բայց կարողացել եմ քաղաքի ու նրա մարդկանց վերաբերյալ այնպիսի բաներ ասել, որ յուրաքանչյուր լոնդոնցի զգում է հոգու խորքում, թեև ինձ նման չի տիրապետում խոսքի մոգական արվեստին, ուստի և անզոր է զգացածն արտահայտել։ Ասում էր՝ ինքը՝ որպես անգլիացի և բնիկ լոնդոնցի, երախտապարտ է ինձ, որ ես՝ ամերիկացիս, ամերիկյան բանակի շարքային զինվորս, Լոնդոն գալով՝ քաղաքը դիտել եմ ոչ թե օտարերկրացու հայացքով, ոչ թե եկվորի տեսանկյունից, այլ լոնդոնցու աչքերով։
Էհ, ես կյանքումս ճառ ասած չկայի։ Զզվում եմ ճառերից, բայց ինձ կարծես թե ուրիշ բան չէր մնում, ուզած֊չուզած մի համեստ փորձ անեի, դրա համար էլ հենց սա խոսքը վերջացրեց, ու ծափերը դադարեցին, որ մարդու շփոթմունքի մեջ էին գցում, հետն էլ հուզմունքով լցնում,― դե, եթե ճիշտը վերցնենք, ո՞ւմ խելքը չի քամին տանում,― ուրեմն՝ վեր կացա ու ասի․
Նստեցի, ու, աստված վկա, բոլորն էնպես ծափահարեցին, ասես գեթիսբերգյան հաղթանակի<ref>1863 թ․ հուլիսի 1-3֊ը, ԱՄՆ֊ի Քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ, ՓԼՆսիլվանիայի նահանգի Գեթիսբերգ քաղաքի մոտ հյուսիսցիների բանակը՝ գերեներլ Ջ․ Միդի հրամանատարությամբ, հակահարված տվեց գեներալ Ռ․ Լիի գլխավորած հարավցիների բանակին՝ ստիպելով նահանջել։ Գեթսբերգյան հաղթանակը բեկում մտցրեց պատերազմի ընթացքի մեջ՝ հօգուտ հյուսիսցիների։</ref> ուղերձն էի կարդացել, իսկ գրողը թե՝
― Քո ճառն այսօր ամենալավն էր։
Քիչ հետ հավաքույթն ավարտվեց։ Ես ու գրողը արդեն դուրս գալուց վրա էինք, երբ միլիոնատերերից մեկը մոտեցավ հետս ծանոթանալու (կարծես թե կոկտեյլ խմելիս՝ մեզ չէին ծանոթացրել․ երևի անունս լավ չէր լսել կամ դրա պես մի բան), ասաց․
― «Թայմ ընդ թայգի» ձեր ակնարկը ես շատ հավանեցի։ Ըստ իս՝ դուք կարող էիք ինձ համար հոյակապ սցենար գրել Լոնդոնի մասին։ Մոտ օրերս անպայման ինձ մոտ եկեք, այդ հարցը քննարկենք։
Դե, ես ու գրողը դուրս եկանք, ու նա բացատրեց, որ դա անգլիական կինոարտադրության ամենախոշոր դեմքերից մեկն է և իզուր տեղը նախաճաշի չի հրավիրում, բայց ես ասի․
― Ինձ դուր չեկավ։
― Ինչո՞ւ,― հարցրեց գրողը։
― Իմ կարծիքով սրիկա է։
― Սրիկան՝ սրիկա է,― ասաց գրողը։― Բայց դու պիտի իմանաս, որ աշխարհի մեծամեծներից շատերն են սրիկա։ Միակ ելքն այն է, որ հաշվի չառնես նրանց սրիկայությունն ու փորձես ամեն դեպքում քո ուզածն անել, նրանցից էլ այնքան փող վերցնել, ինչքան որ պատրաստ կլինեն վճարել։
― Նա ինձ դուր չեկավ,― ասի։― Միակ բանը, որ կուզեի՝ թող պատերազմը վերջանար։
==Ծանոթագրություններ==
<references>
