Changes
/* Ծանոթագրություններ */
― Նա ինձ դուր չեկավ,― ասի։― Միակ բանը, որ կուզեի՝ թող պատերազմը վերջանար։
==Գլուխ վաթսունչորսերորդ==
'''Դունկան Օլսոնը ժամանում է Լոնդոն և Վեսլին հայտնում յոգերի ուսմունքի գաղտնիքը'''
Մի օր Վիկտոր Տոսկան մտավ իմ ու գրողի աշխատասենյակը, հետն էլ պայծառ, կլորիկ, պեպենների մեջ կորած մի հաղթանդամ տղա։
― Սա Օլսոնն է,― ասաց Վիկտորը։― Ճիշտ ժամանակին էլ վրա է հասել, ներխուժումից առաջ։
Ես սեղմեցի Օլսոնի ձեռքն ու հասկացա, որ յոգ է, նախ՝ հիշում էի դրա մասին, հետո էլ՝ նա էնպիսի տպավորություն էր թողնում, ասես մի առանձնահատուկ բան է իրեն հայտնի։ Ամենահանգիստ մարդն էր տեսածներիս մեջ, հանգիստ ու անհոգ։ Գրողը մի քանի գնդապետների ու մայորների հետ գնացել էր քննարկման․ բոլորն ուզում էին, որ ներպուժմանը նվիվրված մի ֆիլմ նկարվի, դե, մենք էլ երեքով նստեցինք դեմ֊դիմաց ու զրույցի մտանք։ Օլսոնը հետաքրքրվում էր, թե յոգերի մասին ինչ գիտեմ։ Զարմացավ, որ ոչինչ չգիտեմ, ասաց՝ ախր «գիտուն» մարդ եմ։ Ասաց՝ հաստատ ինչ որ պետք է՝ գիտեմ։ Ուղղակի չգիտեմ, որ գիտեմ։ Ես բանի հետևից չընկա, գուցեև էդպես էր։ Նա թե՝ այ, Վիկտորն ի շնե իսկական յոգ է, բայց ինքն էլ չգիտեր, ասաց՝ վստահ է, ես վաղուց եմ ճշմարտությունը որոնում ու դրա մի մասնիկն արդեն գտել եմ, ուրեմն յոգ եմ, էլ կարևոր չի, որ ոչ Վիկտորը, ոչ էլ ես յոգերի մասին ոչինչ չգիտենք, թեև վատ չէր լինի իմանայինք։
― Հա, բայց յոգերի ուսմունքը իրականում ի՞նչ― Յոգերի ուսմունքը,― ասաց Օլսոնը հատ֊հատ,― բարձրագույն ճշմարտության իմացությունն է կամ հայտնագործումը, մի ճշմարտություն, որ պիտի աչքի լույսի պես փայփայել․ սա է ամբողջը։
Շատ չանցած գրողը վերադարձավ։ Կարծում էի ծիծաղը կգա, որ երեքով նստել ենք դեմ֊դիմաց ու մեծ֊մեծ բաներից ենք խոսում, այնինչ ոչ մեկս քսան տարեկան էլ չկանք, բայց եթե նույնիսկ ծիծաղը եկավ, նա ցույց չտվեց։ Օլսոնն ասաց, թե ինչքան է հիացած նրա գրքերով, գրողն էլ իրեն շատ քաղաքավարի պահեց, չնայած գիտեմ, որ նրա համար միշտ էլ տհաճ էր, երբ իր երեսին նման խոսքեր էին ասում։ Գիտեմ, նա իրեն համարում էր աշխարհի լավագույն գրողներից մեկը, ու ես էլ եմ էդ կարծիքին, բայց և գիտեմ՝ նա չէր սիրում իր հասցեին գովասանքներ շռայլող մարդկանց։ Պատճա՞ռը․ երևի հոգու խորքում, հասկանալով հանդերձ, որ աշխարհի լավագույն գրողներից է, գիտակցում էր՝ ինքն անթերի չի, դրա համար էլ ուրիշի ամեն մի գովասանքից մի քիչ նեղվում էր։ Եթե բանը իմ գրածին էր վերաբերում, նա հետս անչափ սիրալիր էր, բոլորի հետ էլ էդպես էր, ով ասենք թե փոստով պատմվածք էր ուղարկում կամ գործը թևի տակ՝ գալիս նրա մոտ, բայց չէր սիրում, երբ իր գրածների մասին էին սիրալիր խոսքեր ասում։ Իսկ հիմա տեսնում էի՝ Օլսոնին շատ է հավանել ու նույնիսկ մի փոքր շոյված է, որ իր գործերը Օլսոնի սրտով են։ Քիչ հետո էլ Ջո Ֆոքսհոլը ներս մտավ, աղմկեց, ծիծաղեց ու թողեց գնաց, դուրս եկավ թե չէ, Օլսոնը ասաց․
― Ես համոզված եմ, որ էս տղան միշտ էսպես չի լինում։ Ի՞նչ է պատահել նրան։
Դե, մենք գիտեինք Ջոյին ինչ է պատահել, բայց չգիտեինք ոնց բացատրել։ Գիտեինք ինչն ինչոց է ու մտածում էինք, որ ամեն բան լավ է։ Մտածում էինք, որ դա ի վերջո, ծիծաղելի էլ է, որովհետև Ջոն ինքն էլ էր էդպես մտածում։ Մի պահ ոչ մեկս ձայն չհանեցինք, հետո գրողը թե՝
― Ջոն վերջերս անձնատուր է եղել որոշ տեսակի երջանկության, գիտի, որ դա ամենևին էլ հենց իսկականը չէ, բայց առայժմ դրանով բավարարվում է․ իմ կարծիքով, ահա թե ինչ է նրան պատահել։
Օլսոնն ուզում էր ավելին իմանալ, բայց մենք չէինք կարող միանգամից բացվել ու ամեն ինչ պատմել։ Դողդողուն օրիորդի ձեռքին Ջոյի տեսքն էր մենակ փոխվել, իսկ սրտի խորքում նա նույնն էր մնացել, երևի աշխարհի ամենալավ տղան։ Շուտով Օլսոնը (ճշմարտությանը հասու լինելու իր կարողությամբ) հասկացավ, որ էլ չենք ուզում ծավալվել, խոսակցության թեման փոխեցինք, անցանք ուրիշ բաների։
Օլսոնն ասաց, որ ընդամենը մի շաբաթ է, ինչ եկել է Անգլիա ու ընդամենը երրորդ օրն է Լոնդոնում, որովհետև զանազան պատճառներով իրենց չորս օր նավի վրա են պահել, իսկ հիմա ապրում է «Քլերիջի մոտ» հյուրանոցում ու մեզ շատ պարտական կլինի, եթե մի օր իրեն հյուր գնանք։ Ինքը չի խմում, ասաց, բայց ձեռքի տակ միշտ էլ խմողի սիրտը շահելու մի բան կճարվի, ու ես էստեղ հասկացա, որ հաստատ հարուստի տղա է, ախր «Քլերիջի մոտ» ընկնելու համար նախ և առաջ թիկունքիդ մարդ պիտի ունենաս, հետո էլ՝ ծախսելու փող, ախր էնտեղ մնալը շատ թանկ է նստում։ Նա ասաց՝ չի ուզում տարածվի, որ ինքը «Քլերիջի մոտ» է ապրում, որովհետև դա կարող է ոմանց դուր չգալ։ Հարցրեց՝ չի՞ լինի, որ ասի՝ Փել Մելում է ապրում՝ Վիկտորի, Ջոյի ու գրողի հետ։ Բոլորս էլ ասինք՝ իհարկե, կլինի, էնպես որ Վիկտորի, Ջոյի, գրողի ու իմ անվան կողքին Օլսոնի անունն էլ մտավ ցուցակի մեջ՝ որպես Փել Մելում ապրողի։ Ես էլ էի անունս ցուցակում թողել, որովհետև ոչ մեկի չէի կարող ասել, թե ամուսնացել եմ ու կնոջս հետ եմ ապրում, մանավանդ որ մենք ու մերոնցով, իրար մեջ էինք գործը գլուխ բերել՝ առանց բանակային կանոնադրության հետ հաշվի նստելու։
==Գլուխ վաթսունհինգերորդ==
'''Ջիլն օպերային երգչուհի է ձևանում, որն իբր շատ լավն է Վեսլիի համար ու ամբողջ Անգլիայի պաշտամունքն է վայելում'''
Ջո Ֆոքսհոլն ինձ համոզեց, որ տասը ֆունտով իր գրամեքենան առնեմ, որովհետև նրան փող էր պետք, իսկ գրամեքենան պետք չէր, ինքը գրող չէր, իսկ ես գրողի էի (էդպես ասաց)։ Առածիցս գոհ մնացի, ընտիր գրամեքենա էր։ Սկսեցի իմ ու Ջիլի կյանքի օրագիրը պահել․ ինձ թվում էր՝ տղաս կուզենա իմանալ իր հոր ու մոր մասին, երբ ինքը դեռ մոր կրծքի տակ է եղել։ Ամեն ինչ գրեցի իմ որդու համար, պատմում էի, թե ոնց եմ հանդիպել Ջիլին, ոնց եմ այցի գնացել նրա մորն ու ամուսնության համաձայնություն ստացել, հետո հարսանեկան ծեսն էի նկարագրել, որ տղաս եղած֊չեղածը ճիշտ֊ճիշտ իմանա։
Ինչ էլ գրում էի, Ջիլը սիրով էր կարդում։ Նրան մեքենագրելու ձևը սովորեցրի ու խնդրեցի, որ ինքն էլ մեր որդու համար գրառումներ նի ու իմ բացակայության ընթացքում օրագրը շարունակի, որովհետև հենցտուն դառնայի, կուզեի պատմությունը ամբողջական լինի՝ ինձ համար էլ, տղայիս համար էլ, իսկ տնից֊տեղից հեռու, ես դժվար թե կարենայի մանրամասն օրագիր պահել։
Միտքս շատ դուր եկավ Ջիլին, ու շուտով նա էնպես վարժվեց՝ արդեն լավ տպում էր։ Նրա գրածներն ուղղակի հրաշալի էին, ես գիտեի՝ մի օր մեր տղան մորը շնորհակալ կլինի, որ իր մասին էդքան մտածել է ու ամեն ինչ գրի առել ինչ է՝ ինքը կարդա, երբ գրաճանաչ դառնա։ Ջիլն ուղղագրությունից էնքան էլ ուժեղ չէր ու միշտ սխալներ էր անում, բայց ես ասում էի, դրա մասին չմտածի, իր գրածը ճիշտ ու անսխալ համարվողից լավն է։ «Մտքի» փոխարեն նա գրում էր «միտկ», «անհեթեթի» փոխարեն՝ «անհեթհեթ», «քաղաքակրթության» փոխարեն՝ «քաղաքակռթություն», բայց ես հասկանում էի ինչ է ուզում ասել ու համոզված էի, որ տղաս էլ կհասկանա։ Սկզբում Ջիլը քիչ էր գրում, որովհետև կարգին տպել չգիտեր, ինքն էլ մեծ մասամբ պատմում էր, թե ինչքան է ինձ սիրում ու դժվարանում հավատալ, որ երազում չի, թեպետ շուտով նրա պատմության մեջ մեր սրտին սիրելի շատ ու շատ բաներ սկսեցին երևալ, բայց ամենահրաշալլին նրա ուրախ օյիններն էին։
Մեկ֊մեկ, հենց տուն էի գալիս ինչ֊որ հավաքույթից, նա կոտրատվելով իրեն երևակայում էր՝ իբր իմ թայը չի, որովհետև բա չե՜ք ասի՝ օպերային երգչուհի է։ Ինձ մի կողմ էր հրում, կանգնում բազմոցին, տեսեք֊տեսեք Քովընթ Գարդընի բեմին է, ու սկսում էր իտալերեն երգել,― իսկ նա ավելի լավ էր երգում, քան Քովընթ Գարդընում երբևէ հանդես եկած երչուհիներից մեկնումեկը,― հետո իբր թե առաջին տենորի ձեռքին հենված՝ իջնում էր բազմոցից, հասարակությանը գլուխ տալիս, օդային համբույրներ ուղարկում, ծաղկեփնտեր ընդունում, դրանք սեղմում կրծքին ու հեռանում, բայց գնալիս՝ իբր պատահմամբ սայթաքում էր․ տեսա՞ք, քիչ էր մնում ընկնի, ու նրա նրբագեղությունը անհետ կորչում էր, փռթկացնում էր, փռվում հատակին ու հետս քրքջում։
Մեկ֊մեկ էլ օպերային երգչուհու փոխարեն բալետի պարուհի էր դառնում, պարում էր, պարում՝ մեր կյանք ու արև որդին կրծքի տակ։ Ոչ ոք աշխարհում նրա պես թեթև ու նազելի չէր լինի, ոչ ոք չէր կարող էդպես թռվռան ու հմայիչ լինել, ու ես անընդհատ մտքումս զարմանում էի, թե բախտս ոնց բերեց, որ նրան գտա, էս չտեսնված հրաշքը ո՞նց պատահեց։ Ախր ինձ նման դմբոն ո՞նց հաջողացրեց էսքան հիասքանչ աղջկա հետ ամուսնանալ, նա ո՞նց սիրեց ինձ նմանին՝ էս իմ հիմարավուն դեմքով ու աստված վկա, անպայման մեծ մարդ դառնալու հավակնությամբ։ Հա՛, ես անպայման պիտի մեծ մարդ դառնայի, գուցե գրող չէ, բայց գուցե հենց գրող։ Համենայն դեպս, տղայիս համար պիտի մեծ մարդ լինեի ու եթե ողջ մնայի աստծու հաջողությամբ, աղջկաս համար էլ, նույնն էլ մյուս տղայիս, հետո՝ մյուս աղջկաս ու նրանց մոր համար, որի սերն եիմ հանդեպ նրա ամեն մի արարքի մեջ էր, անգամ ինձ վրա բարկանալու մեջ, անգամ երբեմն ծագող մեր վեճ ու կռվի մեջ։
Եթե ես սրտնեղում էի, որ նա կիրակի առավոտները չէր շտապում դուրս գալ արևի լույսին ինչ է՝ ուզում էր ավելի սիրուն տեսք ընդունել,― նստում էր հայելու առաջ ու մեծահասակներին նմանվել երազող փոքրիկ աղջկա պես կրեմներ ու դիմափոշի քսում երեսին,― եթե ես գոռգոռում էի, ասում՝ աստծու սիրուն, շուտ արա, շտապիր, ու վեճ էր բացվում, է՛հ, նույնիսկ էդ ժամանակ նա ինձ ստիպում էր ծիծաղել, հենց ինքս ինձ վրա ծիծաղել, թե ոնց չեմ հասկանում, որ երբ նա դուրս է գալիս հետս շրջելուց, ուզում է աշխարհի ամենասիրուն աղջիկը լինել ու չի կարող էդպես՝ իմիջիայլոց, հապճեպ դուրս ընկնել, որովհետև մեկ է՝ ճիշտ է, թե սխալ, բայց ինքը պիտի աշխարհի ամենասիրուն աղջիկը լինի, իսկ եթե դա իմ սրտով չի, ինչ արած, կարող եմ մենակ գնալ։ Դե, ես էլ վրա էի հասնում, բռնում նրան, ու սկսում էինք կռվել։ Նա ցատկում էր բազմոցին, որ ինձ հիշեցնի, թե հասարակությունը, մանավանդ օպերայի սիրահարները, տարված ու հմայված են իրենով։ Անգլիայի ամենաերևելի տղամարդիկ թախանձում են գեթ մի հայացքի արժանանալ։ Իբր հանդիսատեսների խնդրանքով, նա նորից էր երգում ու բոլորին շնորհակալություն հայտնում, որ այդպես պաշտում են իրեն, համաձայն են, որ ինքը Լոնդոնի ամենաչքնաղ կինն է, ու գրողը տանի, ես էլ ի՞նչ կարող էի անել, բացի նրան սիելուց ու ինքս ինձ վրա ծիծաղելուց․ է, հա՛, ասենք, թե ինձ պես արագ չէր հագնվում, ի՞նչ կա որ։ Իսկ ուշ երեկոյան, Լոնդոնում մի լավ ման գալուց հետո, նա պառկում էր, գլուխը դնում ուսիս, ես էլ նրա փորիկն էի շոյում, որ տեսնեմ տղաս ոնց է մեծանում, ու նա շշնջում էր․ «Եթե աչքիդ սիրելի եմ, դա գիտե՞ս ինչից է․ ինձ քո սերն է էսպես դարձրել»։ Ու ես գոռում էի որդուս․ «Լսո՞ւմ ես մայրիկիդ խոսքերը։ Լսո՞ւմ ես քո սիրելի մայրիկի սիրելի խոսքերը»։ Ու պաշտում էի նրան, որ էդքան քաղցր կին է ինձ համար ու էդքան հրաշալի մայր տղայիս համար։
==Գլուխ վաթսունվեցերորդ==
'''Ջո Ֆոքսհոլն իր որդուն նվիրված բանաստեղծություն է գրում և Վեսլիի, Ջիլի ու նրանց որդու համար կարդում'''
Մի օր Ջո Ֆոքսհոլը մտավ մեր սենյակն ու երկու թերթ թուղթ մեկնեց գրողին։
― Սա կյանքումս գրած առաջին բանաստեղծությունն է, որ ուզում եմ մեկնումեկը կարդա,― ասաց։
Գրողը կարդաց բանաստեղծությունն ու ինձ տվեց, ես էլ կարդացի։ Ջոն բանաստեղծությունը վերնագրել էր՝ «Որդուս», չնայած ոչ մի որդի էլ չուներ, ամուսնացած չէր, դեռ հարսնացու էլ չէր գտել, առայժմ դողդողուն օրիորդի հետ էր կապված։
― Դե՛, ի՞նչ կասեք,― ասաց Ջոն։
Ես նայեցի գրողին, որ առաջինն ինքը խոսի, ու նա էդպես էլ արեց։
― Իմ կարդացած ամենափայլուն գործերից մեկն է,― ասաց։― Ես էլ եմ որդուս հանդեպ ճիշտ այդպիսի զգացմունքներ տածում։ Միայն չգիտեի, որ դու էլ որդի ունես։
― Չունեմ,― ասաց Ջոն։
― Ուրեմն սպասո՞ւմ ես, դա էլ չգիտեի,― ասաց գրողը։
― Ոչ էլ սպասում եմ,― ասաց Ջոն։― Բայց իհարկե, նման թեթևակի անհաջողությունը ինձ չի զրկում հայրական զգացմունքներ ունենալու իրավունքից, ճիշտ չէ՞․ մանավանդ հիմա, երբ հաջողության հույսը քիչ֊քիչ նվազում է։ Դուք որդի ունեք։ Վիկտորը որդու է սպասում, Ջեքսոնն էլ նույնը։ Իսկ ես դեռ մինչև անգամ հարսնացու չեմ գտել ու չեմ կարծում, թե կգտնեմ մինչև պատերազմը չվերջանա։ Բայց ես էլ եմ հայր ամեն մեկիդ պես։
Հետո Ջոն շրջվեց իմ կողմը։ Ոչ մի բան չասաց, բայց ես հասկացա, որ ուզում է իմ կարծիքն էլ իմանա բանաստեղծության մասին։
― Ես կուզեի սա արտագրել,― ասի,― որ իրիկունը որդուս համար կարդամ։
― Որդիդ դեռ չի ծնվել,― ասաց Ջոն։
― Մեկ է՝ կուզեի կարդալ նրա համար։ Մայր ունի, ուրեմն ինքն էլ շուտով կծնվի։ Իմ կարծիքով, սա պիտի լսի, քանի չի ծնվել։
― Էդ դեպքում ինձ մի լավություն կանե՞ս,― ասաց Ջոն։ Նա շատ լուրջ էր, էսքան ժամանակ էդպես չէր եղել։ Նրան երբեք էդպես լուրջ չէի տեսել։― Կթողնե՞ս բանաստեղծությունը ես կարդամ որդուդ։
― Իհարկե,― ասի։― Իմ որդին օտար չի քեզ համար։ Իհարկե, կարդա։
― Շնորհակալ եմ,― ասաց Ջոն։
Հենց էդ իրիկուն Ջոյին հետս տարա տուն։ Ջիլին պատմեցի, որ նա իր որդուն նվիրված բանաստեղծություն է գրել, չնայած որդի չունի ու չի էլ սպասում, որովհետև դեռ հարսնացու չի գտել, բայց ուզում է բանաստեղծությունը մեր որդու համար կարդալ, դե, որոշ իմաստով մեր որդին իրենն էլ է, քանի որ ինքն էլ մեր ընկերն է։ Ջիլը ամեն ինչ հասկացավ ու ընթրիքից հետո նստեց սենյակի մեջտեղի բազկաթոռին, իսկ Ջոն իր՝ որդուն նվիրված բանաստեղծությունը կարդաց․
Տապալված ծառը,
Որ թութղ է դարձել,
Ես վերցնում եմ քարի փոխարեն,
Որպեսզի վրան այնքա՜ն քիչ բան ասեմ,
Մինչդեռ այնքա՜ն շատ ասելիք ունեմ։
Սակայն ի՞նչ ասեմ,
<br>Բացի միևնույն «այո, այո»֊ից։
<br>Դրա համար պետք չեն ոչ քար, ոչ էլ թուղթ։
<br>«Այո»,― ասում են աչքերս արթնանալիս,
<br>«Այո»,― ասում է քունս հավիտյան քնածներին,
<br>«Այո»,― ասում է ձեռքս բոլոր ձեռքերին պարզած՝
<br>Ոճրագործության համար պարզված լլինեն, թե կարեկցանքի։
Ես «ոչ»֊ի լեզվով խոսել չգիտեմ։
<br>Սերն է իմ լեզուն։
<br>Եվ ուրիշ ոչինչ։
<br>Թող մյուսներն ասեն ու անեն լոկ այն,
<br>Ինչ որ ասում են ու անում,
<br>Իսկ ես կրկնում եմ սուրբ թմբիրի մեջ․
<br>«Ա՛խ, սիրում եմ քեզ»։
<br>Իմ անգիտության օրհնյալ ժառանգորդ,
<br>Տղաս, զավակս, հարազատ որդիս,
<br>Ինձ ասաց՝ «այո»,
<br>Չէ՞ որ կիսով չափ մեռած եմ արդեն։
<br>Քո ժամանակը վրա է հասել,
<br>Եվ դու ինձանից բախտավոր կլինես,
<br>Դու ավելի լավ օրեր կտեսնես՝
<br>Շնորհիվ նրա, ում ես սիրում եմ,
<br>Ում ես պաշտում եմ կյանքից առավել,
<br>Շնորհիվ նրա՝ մայր ճշմարտության―
<br>Որ երջանկությունն է ամենավերին։
<br>Ինձ հաջողվել է մեն մի գիրք գրել,
<br>Ուր աչքիս տեսածը թղթին եմ հանձնել։
<br>Եթե այդ գրքում ցերեկվա լույս չկա,
<br>Ոչ արշալույսներ, ոչ էլ միջօրե,
<br>Եթե այդ գրքում լոկ մութ է, գիշեր,
<br>Եթե երկնքի լուրթ փայլը չկա,
<br>Մանուկ աչքերիդ փա՛յլն ինձ պարգևիր։
<br>Իմ ժամանակը գուցե գիշեր էր խավար։
<br>Ես ինչ որ տեսա Աստծո ստեղծածից,
<br>Մթնշաղի կիսալույսով տեսա։
<br>Ես տեսել եմ գիշերվա աղջամուղջում։
<br>Գիտեմ, որ կային և ուրիշ բաներ,
<br>Տեսել եմ, բայց աչք չունեին դրանք
<br>Եվ մոռացության գրկում մնացին,
<br>Որովհետև հենց այն է տեսանելի,
<br>Ինչ ինքն իր հերթին տեսողություն ունի։
<br>Իսկ ծառը, որի վրա դու կմագլցես,
<br>Որի ճյուղերից հանկարծ ցած կընկնես,
<br>Հետո տապալված, թղթի վերածված՝
<br>Կծառայի քեզ իբրև կարծր քար,
<br>Որպեսզի վրան բառեր փորագրես։
<br>Այդ ծառը գրեթե ամբողջն է, ինչ տրված է մեզ՝
<br>Ե՛վ ինձ, և՛ քեզ, և՛ քո զավակին։
<br>Բայց և ամբողջը չէ։
<br>Աշխարհում անտառ էլ գոյություն ունի։
<br>Կան տարբեր, տարբեր տեսակի ծառեր՝
<br>Տարբեր, տարբեր նպատակների համար։
<br>Բայց բոլորը մի տեղ՝ մի ծառ են միասնական։
<br>Իսկ թղթի մեջ էլ անտառ չկա։
<br>Թուղթը կամ քար է քեզ համար,
<br>Որ «այո»֊դ գրես,
<br>Կամ էլ անպետք մնացուկների փաթեթ։
<br>Աստծուն դիմելիս՝ հաճախ եմ անունս տվել։
<br>Հիմա քո անունն էմիայն շուրթերիս։
<br>Բե՛ն, Բե՛ն, Բե՛ն, որիդս,
<br>Քեզ սիրելով՝ սիրում եմ բոլոր մարդկանց,
<br>Մարդկության ծառն ու թուղթն եմ սիրում,
<br>Քարն ու գիրը։
Ահա ասելիքս։
<br>Դու ավելին ասա, բայց և ասա՝ «այո»։
<br>Սերն է մեր լեզուն,― դրանից քաղցր լեզու չկա։
<br>Ամեն, ամեն ինչին, Բեն, «սիրում եմ» ասա։
<br>Իսկ ամենալավ բաները՝ աստվածացրու։
Երկար ժամանակ ոչ մեկս ձայն չէինք հանում, հետո Ջիլը մոտեցավ Ջոյին ու նրա այտը համբուրեց, ու ես էնպես սիրեցի Ջիլին, որ հասկացավ Ջոյի խոսքերի գեղեցկությունը, հասկացավ, որ Ջոյի ասածն իր որդուն՝ մենք նրա բերանով ասացինք մեր որդուն։ Ու ես համոզված եմ՝ պատամը լսեց իմ որդին, որովհետև նրա մայրը լսեց ու համբուրեց Ջոյին։ Չգիտեմ ինչ բանաստեղծություն էր Ջոյի գրածը, միգուցե ընդհանրապես բանի նման չէր։ Բայց իմ կարծիքով, գիտեմ, թե նա իր բանաստեղծությամբ ինչ էր ուզում ասել որդուն ու սիրում եմմ ամեն ինչ էդպես լավ հասկացող մարդուն, որ կարող է խոսել որդու հետ, երբ նրա ծնունդը դեռ չի էլ նախատեսված։ Սիրում եմ էդպիսի մարդուն, ով ասենք՝ ծառ ու անտառից է խոսում, բայց քեզ կարողանում է պատմել, որ աշխարհը լի է ամեն տեսակ մարդկանցով, ու ամեն մեկն իր նպատակն ունի, իր մեծ կամ փոքր նպատակին է փգտում, բայց բոլորի ջանքերն էլ անտեղի կանցնեն, իսկ եթե նրան սիրեն, լավ իմացեք, շատ բանի կհասնեն։ Սիրով համարյա ամեն ինչի էլ կհասնես։ Շատերը կարծում են, թե հիմար մարդն է բանաստեղծություն գրում, բայց ախր էդպես չի․ մարդիկ խոսում են ու նրանց ասածը բանաստեղծություն է, մարդիկ ապրում են, ու նրանց կյանքը բանաստեղծություն է, մարդիկ երազում են, ու նրանց երազանքը բանաստեղծություն է, իսկ Ջո Ֆոքսհոլը՝ նա ուղղակի մի բանաստեղծություն գրել էր։ Նա բանաստեղծություն էր գրել, որն ուզում էր ցույց տալ ուրիշներին։ Դե, իսկ հետո գնաց դողդողուն օրիորդի մոտ։
==Գլուխ վաթսունյոթերորդ==
'''Վեսլին իմանում է, որ սիրուց ծնվող ճշմարտությունից բացի էլ ոչ մի ճշմարտություն չկա, իսկ գրողը գլանատիպով հանված նամակ է ստանում, որը նրան զայրույթով է լցնում'''
Օրերից մի օր հայրիկից նամակ եկավ։
«Հենց նոր, գիշերվա կեսին, վեր կացա անկողնուց,― գրում էր նա,― որովհետև հանկարծ հիշեցի, թե ինչ էի երդվել, որ ժամանակը գա՝ քեզ ասեմ, բայց Օհայոյում չէի կարողանում հիշել։ Սա է․ սիրուց ծնված ճշմարտությունից բացի, ոչ մի ճշմարտություն, ոչ մի գեղեցկություն, ոչ մի արդար բան, ոչ մի դրախտ ու աստված չկա։ Իսկ հիմա նորից պառկում եմ քնելու»։
Դա էր ընդամենը։ Ու ես մտքի մեջ ընկա։ Այ, օրինակ, ես ու իմ Ջիլը։ Չէ՞ որ նրա քնքուշ սիրո շնորհիվ ես վերջապես մարդ էի դառնում։ Կամ օրինակ՝ Վիկտոր Տոսկան, նրա չքնաղ կինն ու հրաշալի մայրը․ չէ՞ որ Վիկտորն ինձ անվերջ խնդրում էր, աղաչում, որ խոսք տամ սիրուց պատմել։ Կամ Ջո Ֆոքսհոլը․ չէ՞ որ նա իր բանաստեղծության մեջ գրել էր․
Թող մյուսներն ասեն ու անեն լոկ այն,
<br>Ինչ որ ասում են ու անում,
<br>Իսկ ես կրկնում եմ սուրբ թմբիրի մեջ․
<br>«Ա՛խ, սիրում եմ քեզ»։
Ու հիմա էլ ահա հայրիկի պատգամը, որ նա պահել էր ինձ համար դեռ անցած պատերազմից։ Իմ սեփական ճանապարհով ես էի էի եկել, հանգել նույն մտքին, Վիկտորն էլ իր ճանապարհով էր եկել, իսկ Ջո Ֆոքսհոլը՝ իր։ Բոլորս նույն բանին էինք հանել․ սիրուց ծնվող ճշմարտությունից բացի, էլ ոչ մի ճշմարտություն չկա։ Ու վերջ։ Սա ինչ֊որ պատահական, աննշան միտք չի, որը կարող էր իմ գլուխը գալ, բայց ուրիշինը՝ չէ, սա բոլորի մտածածն է, բոլորն են զգացել։ Օլսոնը՝ ճշմարտության իր որոնումներով։ Գրողը՝ ամեն մարդու և ամեն ինչի մեջ լավը տեսնելու իր պատրաստակամությամբ։ Նյու Յորքում հանդիպածս կինն ու Օհայոյում հանդիպածը։ Նույնիսկ ինձ ատելի շուն շան որդիները, աստված թողությու տա նրանց մեղքերին։ Նույնիսկ նրանք էին էսպես թե էնպես դա գլխի ընկել։ Բայց ես վախեցա իմ մտքերից, որովհետև գիտեի՝ դժվար ժամանակներ են եկել, դառը, հուսակտուր ու չարագուշակ ժամանակներ, գիտեի՝ մեկ էլ տեսար՝ սիրո ուժից վեր եղավ դրանք հաղթահարել։
Է՛հ, անորոշությունը միալար երգի պես ձգվում էր, երկարում։ Օրերն անցնում էին իրար հետևից․ բայց ոչ մեկս չգիտեինք ինչ է գլխներիս գալու։ Նստել, սպասում էինք, ամեն մեկս մտածում մեր ճակատագրի մասին։ Խոսում էինք, ծիծաղում, գարեջուր խմում, զվարճանում ու մեզ երջանիկ զգում, բայց սպասման մեջ էինք։ Չգիտեինք ինչ է լինելու։ Միգուցե սրանք մեր վերջին օրերն էին։ Բոլորս էլ դա հասկանում էինք։ Հենց դա էր, որ ոչ մեկիս մտքից դուրս չէր գալիս։ Դժվար ժամանակներ էին, ընկել էինք, պիտի քաշեինք։ Ռումբերը թափվում էին բարի լոնդոնցիների գլխին ու ոմանց հետները տանում, իսկ նրանք իհարկե, չէին ուզում գնալ֊կորչել ու զարմանում էին, որ պիտի կյանքից էդքան շուտ հեռանան․ ախր դեռ ինչքա՜ն անելիքներ ունեին, դեռ ինչքա՜ն սեր կար նրանց սրտերում։
Մի առավոտ էլ գրողն ինձ գլանատիպով հանված մի նամակ մեկնեց, որը հենց նոր էր հատուկ թղթատարը բերել։ Ներխուժման ժամն ավելի ու ավելի էր մոտենում․ բոլորը դրանից էին խոսում, բոլորը ահմոզված էին, որ ժամանակը վրա է հասել, ու ահա Ռազմական տեղեկատու վարչությունից մի տղա էր վազեվազ ընկնում մեր գրասենյակ և գրողին գլանատիպով հանված ինչ֊որ նամակ հանձնում։ Գրողն ահավոր, թթված դեմքով նամակն ինձ մեկնեց։
Կարդացի, տեսնեմ հրաշալի բան է։ Մտքովս անցավ, որ նամակի հեղինակը անպայման մեծ մարդ է։ Աստված վկա, սա կարծես սուրբ առաքելոց թղթերից լիներ․
«Մեր ամենամսյա ճաշկերույթների որոշ մասնակիցներ ինձ առաջարկեցին, որ այս օրերին, երբ հակառակորդի գործողությունների պատճառով անիրականալի է դարձել ըստ սովորության, ՓԻՓ֊ի<ref>1931 թ․ ստեղծված Քաղաքական և տնտեսական պլանավորման բյուրոյի անգլերեն անվանման («Փըլիթիքըլ ընդ իքընոմիք փլենինգ») հապավումը։</ref> ակումբում հանդիպելը, ես մի փոքրիկ անակնկալ մատուցեմ Ռոբերտ Սեմսոնին՝ մեր անխոնջ քարտուղարին, ի նշան ճաշկերույթների կազմակերպման գործում նրա թափած ջանքերի բարձր գնահատանքի։ Ես հավանություն տվեցի այդ առաջարկին և համոզված եմ, որ դուք էլ կուզենաք արձագանքել։ Ճիշտն ասած, չգիտեմ, թե նման պարագայում ինչպիսի նվերն առավել պատշաճ կհամարվեր, բայց վստահ եմ, որ եթե մեզնից՝ ամերիկացիներիցս յուրաքանչյուրը, ով մյուսների հետ համահավասար կիսել է մեր խմբի հոյակապ խնջույքների բոլոր ծախսերը, նվիրաբերեր ասենք՝ երեքական շիլինգ, մենք շատ ազնիվ արարք կատարած կլինեինք։
Ամենամսյա ճաշկերությթները, ինչպես դուք հավանաբար գիտեք, սկսած 1942 թվականից՝ սովորության են վերածվել, որպեսզի ամերիկյան ներկայացուցչությունների նորեկ, շահագրգռված անդամները ծանոթանան ամերիկյան գործերին առնչակից մի խումբ բրիտանական պաշտոնյաների հետ, որոնք կանոնավորապես հանդիպում են ՓԻՓ֊ի ակումբում։ Շուտով ակնհայտ դարձավ, որ ցանկալի կլիներ, եթե այսպիսի ոչ պաշտոնական, օգտաշատ հավաքույթները փոքրաթիվ անձանց նեղ շրջանակում անցկացվեին, ամեն ամիս՝ Մ․ Թ․֊ում մեր կյանքի և աշխատանքի հետ կապված ընթացիկ էական հարցերը քննելու համար։ Այստեղ ընդգրկված էին նաև ամերիյան ռազմաօդային ուժերի մի քանի ներկայացուցիչներ։ Երբ Հենրի Սեմսոնը վերադարձավ Վաշինգտոն, Քարլթոն Քամինգսն ու ես ստանձնեցինք նրա պարտականությունը, այն է՝ համապատասխան ամերիկացիներին ներգրավել հավաքույթներում, ի լրումն կադրային վետերանների, ովքեր այսպես ասած՝ իբրև հիմնադիրներ, 1942 թվականից գործին մասնակից են։ Սակայն, այնուամենայնիվ, Ռոբերտ Սեմսոնն էր, որ խումբը սերտորեն ձուլեց, մեր հավաքույթները դարձրեց օգտավետ ու հաճախ հիրավի նշանակալից, միշտ հետաքրքրական մի համաժողով։ Ես գիտեմ, դուք համամիտ կլինեք, որ անգլո֊ամերիկյան մերձեցմանը, բանակցություններին և փոխըմբռնմանը նպաստող այս աջակցությունը պիտի ըստ արժանվույն գնահատվի։
Արդյոք չէի՞ք կարող, եթե իհարկե համաձայն եք, մինչև այս շաբաթվա վերջը ինձ երեք շիլլինգ տրամադրել։
Կանխահայտ շնորհակալությամբ, անկեղծորեն ձեր․․․»
― Հիանալի նամակ է,― ասի։
― Այս պատերազմի ամենանողկալի փաստաթղթերից,― ասաց գրողը։
― Մարդը բոլորից երեք շիլինգ է ուզում Ռոբերտ Սեմսոննին մի փոքրիկ նվեր մատուցելու համար։
― Տասը օր է՝ կնոջիցս նամակ չեմ ստանում, իսկ այդ անգլիացի լակոտը տես ինչ նամակ է վազեվազ բերում։
― Եթե դուք տնից նամակ չսպասեիք, կհամաձայնեիք, որ սա ցնցող նամակ է, չէ՞։
― Այո, շատ որոշակի՝ գարշելի իմաստով։
― Իսկ իմ կարծիքով, անմեղ ու հուզիչ բան է։
― Եվ սրանք այն մարդիկ են, ովքեր ուզում են նպաստել ամերիկյան ու անգլիական ժողովրդի փոխըմբռնմանը։ Հմայիչ մարդիկ են։ Շատ հաճելի։ Դու նրանց հենց այնպես գլուխ ես տալիս ու վերջացավ գնաց, չէ՞։ ՓԻՓ֊ի ակո՜ւմբ։ Մեր անխո՜նջ քարտուղարը։ Մեր կյա՜նքն ու աշխատա՜նքը Մ․Թ․֊ում<ref>Միացյալ Թագավորություն (Մեծ Բրիտանիայի և Հյուսիսային Իռլանդիայի), Անգլիայի պաշտոնական անվանման կրճատ ձևը։</ref>։ Այդ Մ․Թ․֊ն ի՞նչ է, չլինի՞ «մեր թվարկություն»։
― Դուք ուղղակի անտարամադիր եք, որ վերջերս տնից նամակ չեք ստացել։ Միգուցե կեսօրից հետո ստանաք։
Ու իրոք, կեսօրից հետո գրողը միանգամից յոթ նամակ ստացավ, կարդում էր ու անընդհատ ծիծաղում, իսկ հետո ասաց․
― Մի անգամ էլ տուր այն նամակը, հա՞։
Նորից կարդաց ու հետ տվեց ինձ։
― Դու իրավացի ես,― ասաց։― Սիրալիր ու անմեղ բան է, միանգամայն անվնաս։ Մինչև շաբաթվա վերջը երեք շիլինգը կուղարկեմ ու հույս ունեմ, թե անխոնջ քարտուղարը, այ դրա ինչն ասեմ, հաճույքով կփստացնի իննսունութ սենթանոց այն ծխամորճը, որ նրան նվեր կտան, 1942 թվականից, այսպես ասած՝ իբրև հիմնադիր գործին մասնակից լինելու համար։ Եվ իմ կարծիքով, գլխի ես ընկնում, թե նրան ինչ եմ մաղթում․ որ այսպես ասած՝ այդ ծխամորճն ինչ անի։
Նա մի երկտող մեքենագրեց նամակի հեղինակին, բացատրում էր, թե ինչու է երեք շիլինգի փոխարեն ընդամենը երկու շիլինգ վեց փենս ուղարկում․ որովհետև ինքը 1942 թվականից իբրև հիմանդիր գործին մասնակից չէ, երբեք ներկա չի եղել ոչ մի օգտավետ, հիրավի նշանակալից կամ հետաքրքրական համաժողովի, կյանքում չի հանդիպել անխոնջ քարտուղարին, հետևաբար գտնում է, որ երկու շիլինգ վեց փենսը այն ամենն է, ինչ ինքը կարող է զոհաբերել այդ շան որդուն պատշաճ նվեր մատուցելու համար և այդքանն էլ չէր ուղարկի, եթե հենց նոր յոթ նամակ չստանար տնից։
==Գլուխ վաթսունութերորդ==
'''Պատուհաններից նամակներ նետող մարդու գաղտնիքը պարզվում է'''
Մի օր էլ, երևի ամենալավ օրը, Վիկտոր Տոսկան «Սթարզ ընդ սթրայփս» թերթի մի օրինակ բերեց, թե՝
― Այ, սա կարդա, հա՞։
Հոդված էր Արիզոնայի նահանգի Ֆլագսթաֆ քաղաքում, Հետաքննության ֆեդերալ բյուրոյի գործակալների կողմից ձերբակալված մի մարդու մասին, որին երեք տարուց ավել փնտրելիս էին եղել որպես զինծառայությունից խուսափողի։ Ինձ թվաց՝ չարժի կարդալ, անհետաքրքիր պատմություն է, արդեն ուզում էի թերթը ցած դնել, մեկ էլ աչքս պատահմամբ ընկավ էդ մարդու լուսանկարին։ Կարծես ինչ֊որ տեղ նրան տեսած լինեի, Վիկտորի վրայից էլ երևում էր, թե հավատացած է, որ էս երկարաշունչ հոդվածը ինձ պիտի շատ հետաքրքրի, դրա համար էլ շարունակեցի կարդալ։ Շուտով հասա էդ մասին, որտեղից պարզ դարձավ, թե մարդը ով է։ Նա մեր «Հյուսիսայինի» հանդիպակաց հյուրանոցի պատուհանից նամակներ գցողն էր։ Ուշադիր նայեցի լուսանկարին․ հենց ինքն էր, ճիշտ էնպես, ոնց որ էն օրը, երբ ես մի քիչ ուշ դուրս թռա փողոց ու փորձում էի նրա գցած նամակը ավտոմատ ճաշարանում աշխատող աղջկանից մի դոլարով առնել։
Դե, Վիկտորի քեֆին քեֆ չէր հասնի։ Տեսնում էի, որ ինքն իր մեջ հրճվում ու հաճույքից հալվում է, բայց արտաքինից իրեն շատ հանգիստ էր պահում։
Մարդու անունը Ուոլթեր Մարփլզ էր։ Հոդվածում ասվում էր, որ ՀՖԲ֊ի գործակալները հանցանշանների միակ շղթային հետամուտ՝ հյուրանոցների լուսամուտներից նետված անստորագիր նամակների հետքերով, ամբողջ երկիրը չափչփել են, արևելքից արևմուտք, հարավից հյուսիս ոտնատակ տվել։ Վերջիվերջո վրա էին հասել ու կիրակի օրը, մայիսի 21֊ին լուսադեմին, հենց հանցանքի վայրում՝ Արիզոնայի Ֆլագսթաֆ քաղաքի «Մոնտե Վիստա» հյուրանոցի փողոցահայաց սենյակներից մեկում, բռնել հանցագործին։ Սա բոլորովին անակնկալի չի եկել, ասել է․ «Շատ եք ուշացել։ Երեք օր առաջ երեսունութս լրացավ, իսկ երեսունութից հետո բանակ չեն տանում»։
Նայեցի Վիկտորին։ Նա աչքով արեց, թե՝
― Քեզ տեսնեմ, Ջեքսոն, մինչև ինչը հաշվիր։
Հետո չկարողացավ էլ իրեն զսպել ու քրքջալով սկսեց թռչկոտել սենյակում։
Մարդը նկարում լուրջ էր երևում ու հոդվածից դատելով՝ կյանքում էլ էր լուրջ։ ՀՖԲ֊ի գործակալներին հարցրել էր, թե նրա՞նք ինչու չեն բանակում, քանի որ այդքան լավ են տիրապետում հրազենին, իսկ ինքը՝ ոչ։ Ասել էր՝ հեռու է մնում զինակոչիների հավաքակայաններից ու նման բաներից, որովհետև անձամբ իրեն պատերազմը դուր չի գալիս։ Ասել էր՝ մեծ պատասխանատվությամբ է լցված աշխարհի բոլոր մարդկանց նկատմամբ և չի պատկերացնում, թե ինչպես կարելի է խույս տալ այդ ապտասխանատվությունից մի այսպիսի ժամանակ, երբ մարդիկ այնքան հուսահատորեն ճշմարտության կարիք են զգում։ Ասել էր՝ ճիշտ լուսադեմին, իր նամակները հյուրանոցների պատուհաններից նետել է երկրի ամեն մի նահանգում, ավելի քան հարյուր քաղաքներում, ավելի քան երեք հարյուր հյուրանոցներից։ Ասել էր՝ երբեք ոչինչ չի գողացել ու ոչ մի արդարացի օրենք կյանքում չի խախտել։
Հոդվածի վերջում թերթի թղթակիցը գրում էր, թե չնայած Մարփլզը երեսունութն անց է, բայց հարկադրված կլինի պատասխան տալ կառավարության առաջ, մանավանդ, եթե կառավարությունը կարողանա ապացուցել, որ նա հոգեկան հիվանդ չէ, իսկ կառավարությունը վստահ էր, թե կապացուցի։ Միաժամանակ հոդվածի ենթատեքստից զգացվում էր, որ հեղինակն ինքը հիացմունքով է վերաբերվում Ուոլթեր Մարփլզին։
Է՜հ, ես էլ սկսեցի Վիկտորի հետ ծիծաղել, գրողն էլ հետաքրքրվեց, թե ինչ է պատահել։ Հետո ինքն էլ կարդաց հոդվածն ու սկսեց հետներս ծիծաղել, բայց ինձ ստիպեց, որ լրջանամ ու մանրամասն պատմեմ, թե ինչ գիտեմ էդ մարդու մասին, ու ձեռքս ընկած նամակների մեջ նա ինչից էր խոսում։
====
''''''
<ref></ref>
()
<br>
==Ծանոթագրություններ==
<references>
