Changes

Յուատը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Youatt /> բերում է մի սքանչելի օրինակ, որը կարելի է համարել անգիտակցական ընտրության մի դեպք այն իմաստով, որ անասնաբույծներն իրենք չէին սպասում և չէին ցանկանում իրենց ստացած արդյունքը, այսինքն՝ երկու տարրեր տարբեր ցեղերի առաջացումը։ Լեյստերյան ոչխարների երկու հոտեր, որոնց պահում էին միստր Բեքլեյը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Buckley>'''Բեքլեյ''' (Buckley)։</ref> և միստր Բերգեսսը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Burgess>'''Բերգեսս''' (Burgess)։</ref> «երկուսն էլ առաջացել են միստր Բաքուելի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bakewell /> սկզբնական ցեղից, հիսուն տարուց ավելի պահվում էին հնարավորին չափ զտարյուն վիճակում։ Ամենափոքր կասկած անգամ չի կարող լինել, որ երկու ոչխարատերերը գոնե որքան և իցե փոխեին բաքուելյան հոտի մաքուր արյունը, բայց և այնպես այդ երկու հոտերի միջև եղած տարբերությունը այնքան մեծ է, որ կարելի էր նրանց համարել երկու տարբեր տարատեսակների պատկանող հոտեր»։

<FONT SIZE="-1">ԱՌԱՋԻՆ ԽԱՁԱՁԵՎՈՒՄՆԵՐԻ ԽԱՉԱՁԵՎՈՒՄՆԵՐԻ ԵՎ ՀԻԲՐԻԴՆԵՐԻ ԱՆՊՏՂՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋԵՎ ԵՂԱԾ ՏԱՐԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆԸ։— ԱՆՊՏՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ՏԱՐԲԵՐ է ԸՍՏ ԱՍՏԻՃԱՆԻ. ՆԱ ԸՆԴՀԱՆՐԱԿԱՆ ՉԷ. ՆԱ ՈՒԺԵՂԱՆՈՒՄ է ԱԶԳԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՄՈՏ ԱՍՏԻՃԱՆՆԵՐՈՒՄ ԽԱՉԱՁԵՎՄԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ՏԱԿ Եվ ՎԵՐԱՆՈՒՄ Է ԸՆՏԱՆԵՑՄԱՄԲ ԵՎ ՄՇԱԿՈՒԹՅԱՄԲ։— ՀԻԲՐԻԴՆԵՐԻ ԱՆՊՏՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՈՇՈՂ ՕՐԵՆՔՆԵՐԸ։— ԱՆՊՏՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՆՔՆՈՒՐՈՒՅՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆ ՉԷ, ԱՅԼ ԿԱՊՎԱԾ է ԱՅԼ ՏԱՐԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԵՏ ԵՎ ԲՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋՈՑՈՎ ՉԻ ԿՈՒՏԱԿՎԵԼ։— ԱՌԱՋԻՆ ԽԱՉԱՁԵՎՈՒՄՆԵՐԻ ԵՎ ՀԻԲՐԻԴՆԵՐԻ ԱՆՊՏՂՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԸ։— ԿԵՆՍԱՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԽԱՉԱՁԵՎՄԱՆ ՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐԻ ՄԻՋԵՎ ԵՂԱԾ ՆՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ։— ԴԻՄՈՐՖԻԶՄ ԵՎ ՏՐԻՄՈՐՖԻԶՄ։— ԽԱՉԱՁԵՎՎՈՂ ՏԱՐԱՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ԵՎ ՆՐԱՆՑ ԽԱՌՆԱՏԵՂԵՐԻ ԽԱՌՆԱՑԵՂԵՐԻ ՊՏՂԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՄԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԵՐԵՎՈՒՅԹ ՉԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՆՈՒՄ։— ՀԻԲՐԻԴՆԵՐԻ ԵՎ ԽԱՌՆԱՑԵՂԵՐԻ ՀԱՄԵՄԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸ՝ ԱՆԿԱԽ ՆՐԱՆՑ ՊՏՂԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ։— ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ</FONT>

Բնախույզների մեծամասնությունը այն կարծիքին է, թե տեսակները խաչաձևման դեպքում օժտված են անպտղությամբ նրա համար, որպեսզի կանխվի նրանց խառնածնությունը։ Այղ կարծիքը, իհարկե, առաջին հայացքից շատ ճշմարտացի է թվում, որովհետև միասին ապրող տեսակները հազիվ թե կարողանային անխառն մնալ, եթե նրանք ընդունակ լինեին ազատ կերպով խաչաձևվելու։ Այդ հարցը մեզ համար կարևոր է շատ տեսակետներից, մանավանդ այն պատճառով, որ առաջին խաչաձևման ենթարկվող տեսակների և նրանցից առաջացող հիբրիդների անպտղաբերոլթյունը անպտղաբերությունը չի կարող ձեռք բերվել, ինչպես ես այդ ցույց կտամ, անպտղության հաջորդական օգտակար աստիճանների պահպանման ճանապարհով։ Նա ծնողական տեսակների արտադրողական սիստեմում եղած տարբերությունների կողմնակի հետևանքն է։

Մաքուր տեսակների վերարտադրողական օրգանները, իհարկե գտնվում են կատարյալ վիճակում, սակայն այդ տեսակները խաչաձևման ժամանակ կամ քիչ սերունդ են արտադրում կամ թե բոլորովին չեն արտադրում։ Մյուս կողմից, հիբրիդների վերարտադրողական օրգաններն անընդունակ են կատարելու իրենց ֆունկցիան, ինչպես այդ կարելի է պարզ կերպով տեսնել ինչպես բույսերի, այնպես էլ կենդանիների արական էլեմենտի վիճակից, թեև օրգաններն իրենք, որքան մանրադիտակը թույլ է տալիս դատելու, կառուցվածքով միանգամայն կատարյալ են։ Առաջին դեպքում սեռական երկու տարրերը, որոնցից գոյանում է ապագա սաղմը, միանգամ այն միանգամայն կատարյալ են. երկրորդ դեպքում նրանք կամ բոլորովին զարգացած չեն, կամ զարգացած են ոչ լիովին։ Այդ տարբերությունը կարևոր է, երբ քննարկելու կլինենք անպտղության պատճառը, որն ընդհանուր է երկու դեպքերի համար։ Այդ տարբերությունը հավանորեն, աչքաթող է արվել այն պատճառով, որ երկու դեպքում էլ անպտղության վրա նայել են որպես մի հատկապես շնորհված բանի վրա, որը մեր ըմբռնողության սահմաններից դուրս է գտնվում։

Տարատեսակների, այսինքն այն ձևերի, որոնց մասին մենք գիտենք կամ ենթադրում ենք, որ նրանք ծագել են ընդհանուր ծնողներից խաչաձևման ժամանակ, ինչպես նաև նրանցից առաջացած խառնացեղերի պտղաբերությունը նույնպես կարևոր է իմ տեսության տեսակետից, ինչպես որ տեսակների -անպտղությունը, որովհետև նա, ըստ երևույթին, խոշոր ու պարզորոշ տարբերություն է սահմանում տարատեսակների և տեսակների միջև։

Ամենից առաջ դառնանք խաչաձևման ժամանակ տեսակների և նրանից առաջացած հիբրիդների անպտղությանը։ Անկարելի է ուսումնասիրել երկու բարեխիղճ և զարմանալի հետազոտողների և գրեթե իրենց ամբողջ կյանքը այդ հարցին նվիրած Կյոլռեյտերի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Koelreuter /> և Գերտների<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> զանազան մեմուարները և աշխատությունները, և խոր տպավորություն չստանալ այն բանից, որ միջտեսակային խաչաձևումները մինչև որոշ աստիճանը անպտուղ են։ Կյոլռեյտերն այդ կանոնից բացառություն չի ընդունում, բայց այդ դեպքում կտրում է հանգույցը, որովհետև տասը դեպքում, երբ հեղինակների մեծամասնության կողմից որպես առանձին տեսակներ ընդունված երկու ձևերը եղել են լիովին պտղաբեր, նա առանց տատանվելու այդ ձևերը համարում է որպես տարատեսակներ։ Գերտները նույնպես դրանից ընդհանուր կանոն է հանում և վիճարկում է Կյոլռեյտերի նշած տասը դեպքի լրիվ պտղաբերությունը։ Բայց այդ և շատ այլ դեպքերում հերաներն Գերտներն ստիպված է խնամքով հաշվել սերմերը, որպեսզի ցույց տա որոշ աստիճանի անպտղության գոյությունը։ Նա միշտ համեմատում է սերմերի ամենամեծ թիվը, որ տալիս են երկու տեսակները խաչաձևման ժամանակ և նրանց հիբրիդային սերունդները, այն սերմերի միջին թվի հետ, որը տալիս են երկու ծնողական տեսակները բնական դրության մեջ։ Բայց այստեղ լուրջ սխալի առիթ է ներկայանում. բույսը խաչաձևելու համար հարկավոր է նրան նախապես ենթարկել կաստրացիայի, և, որ հաճախ ավելի ևս կարևոր է, նրան պետք է մեկուսացնել, որպեսզի արգելվի այլ բույսերի ծաղկափոշու տեղափոխությունը նրա վրա միջատների միջոցով։ Համարյա բոլոր բույսերը, որոնց վրա Կյոլռեյտերը կատարել է իր փորձերը, տնկված են եղել ծաղկամաններում և պահվել են իր տանը՝ սենյակում։ Որ այդ եղանակները հաճախ վնասակար ազդեցություն են ունենում բույսերի պտղաբերության վրա, դրանում կասկած չի կարող լինել։ Գերտներն ինքը իր աղյուսակում բերում է երկու տասնյակ դեպքեր, երբ նա բույսերին կաստրացիայի է ենթարկել և արհեստական եղանակով բեղմնավորել իրենց սեփական ծաղկափոշիով, ըստ որում այդ քսան բույսերից կեսի պտղաբերությունը (չհաշված այնպիսի բույսերի վրա կատարված փորձերը, ինչպես լոբազգիներն են, որոնց հետ վարվելը ակնհայտորեն շատ դժվար է), եղել է քիչ թուլացած։ Բացի դրանից, Գերտները բազմիցս խաչաձևել է մի քանի ձևեր, ինչպես օրինակ, սովորական կարմիր և կապույտ տզրուկախոտը (Anagallis arvensis և coerolea), որոնց լավագույն բուսաբանները համարում են տարատեսակներ, և գտել է, որ նրանք միանգամայն անպտուղ են. այդ պատճառով մենք իրավունք ունենք կասկածելու, թե շատ տեսակներ արդյո՞ք իսկապես այդպես անպտուղ են խաչաձևման ժամանակ, ինչպես նա կարծել է։

Ինչ վերաբերում է հիբրիդների անպտղությանը հաջորդական սերունդներում, ապա թեև Գերտներին<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> հաջողվել է վեց, յոթ և մի դեպքում նույնիսկ տասը սերունդների ընթացքում ստանալ մի քանի հիբրիդներ՝ խիստ կերպով թույլ չտալով նրանց խաչաձևումը մաքուր ծնողական ձևերի հետ, սակայն նա դրականապես հաստատում է, որ նրանց պտղաբերությունը երբեք չի բարձրանում, այլ սովորաբար խիստ և հանկարծակի կերպով նվազում է։ Պտղաբերության այդ նվազման վերաբերմամբ, ամենից առաջ կարելի է նկատել, որ կառուցվածքում կամ կազմվածքում երբ որևէ շեղում երկու ծնողների համար էլ ընդհանուր է, նա փոխանցվում է ժառանգներին ուժեղացած աստիճանով, մինչդեռ հիբրիդային բույսերի մոտ երկու սեռական տարրերը արդեն մի քիչ տուժած են լինում։ Բայց ես կարծում եմ, որ նրանց պտղաբերությունը գրեթե բոլոր դեպքերում նվազել է մի անկախ պատճառից, այսինքն նրա հետևանքով, որ խաչաձևումը կատարվել է միմյանց հետ չափազանց մոտ ազգակից անհատների միջև։ Ես այնքան փորձեր եմ կատարել և հավաքել այնքան փաստեր, որոնք ցույց են տալիս, մի կողմից, որ մի ուրիշ անհատի կամ ուրիշ տարատեսակի հետ պատահական խաչաձևումը մեծացնում է սերնդի ուժն ու պտղաբերությունը և, մյուս կողմից, որ չափազանց մոտ ազգականների խաչաձևումը նվազեցնում է նրանց ուժն ու պտղաբերությունը, որ ես չեմ կարող կասկածել այդ եզրակացության ճշտության վերաբերմամբ։ Փորձարարները հազվագյուտ դեպքում են առաջ բերում մեծ քանակությամբ հիբրիդներ, իսկ քանի որ ծնողական տեսակները կամ այլ ազգակից հիբրիդները սովորաբար աճում են միևնույն պարտեզում, ուստի ծաղկման շրջանում պետք է նրանց խնամքով պաշտպանել միջատների այցելությունից. հետևապես եթե նրանք թողնվեն իրենք իրենց, այդ դեպքում սովորաբար նրանք յուրաքանչյուր սերնդի ընթացքում կբեղմնավորվեն միևնույն ծաղկի ծաղկափոշիով, իսկ այդ հավանորեն կարող է վատ անդրադառնալ նրանց պտղաբերության վրա, որն արդեն թուլացած է նրանց հիբրիդային ծագման հետևանքով։ Այդ համոզմունքն իմ մեջ ամրացնում է այն ուշագրավ ցուցումը, որ բազմիցս արել է Գերտներր, այն է՝ որ եթե արհեստականորեն բեղմնավորենք նույնիսկ ամենաքիչ պտղաբերող հիբրիդներին միանման հիբրիդների ծաղկափոշիով, այդ դեպքում նրանց պտղաբերությունը, չնայած այդ գործողության հաճախ նկատվող վնասակար հետևանքներին, հաճախ վճռականորեն բարձրանում է և շարունակում է բարձրանալ։ Բայց քանի որ արհեստական բեղմնավորման ժամանակ ծաղկափոշին նույնքան էլ հաճախ վերցվում է պատահականորեն (ինչպես այդ ինձ հայտնի է իմ սեփական վարձերից) մի այլ ծաղկի փոշանոթներից, ինչպես նաև հենց բեղմնավորման ենթարկվող նույն ծաղկի փոշանոթներից, ուստի այդ դեպքում տեղի է ունենում խաչաձևում երկու, թեկուզև միևնույն բույսին պատկանող, ծաղիկների միջև։ Բացի դրանից, ամեն անգամ, երբ կատարվել են նման բարդ փորձեր, այնպիսի մանրազնին դիտողը, ինչպիսին է Գերտները, հավանորեն կաստրացիայի ենթարկել է իր հիբրիդներին և դրանով ապահովել է յուրաքանչյուր սերնդում խաչաձև բեղմնավորումը այլ ծաղկի ծաղկափոշու միջոցով, որը պատկանել է նույն բույսին կամ նույնպիսի հիբրիդային հատկություններ ունեցող մի այլ բույսի։ Ուրեմն՝ ինքնաբեղմնավորվող հիբրիդներին հակառակ '''արհեստականորենբեղմնավորվող''' բեղմնավորվող հիբրիդների հաջորդական սերունդների շարքում պտղաբերության բարձրացման տարօրինակ փաստը, ինչպես ինձ թվում է, կարելի է բացատրել նրանով, որ այդ դեպքում վերացվել է խաչաձևումը այնպիսի անհատների միջև, որոնք չափազանց մոտ ազգակցության մեջ են գտնվում։

Այժմ դառնանք այն արդյունքներին, որ ստացել է խաչաձևումների գործում չափազանց փորձված մի երրորդ դիտող, այսինքն՝ արժանահարգո Վ. Հերբերտը։<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Herbert /> Նա պնդում է, որ որոշ հիբրիդներ միանգամայն պտղաբեր են՝ նույնքան պտղաբեր են, ինչպես որ մաքուր ծնողական տեսակները, և պնդում է այդ այնպիսի հաստատամտությամբ, ինչպես Կյոլռեյտերը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Koelreuter /> և Գերտները<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> հավատացնում են, որ տեսակների խաչաձևումների ժամանակ նրանց որոշ աստիճանի անպտղաբերությունը բնական օրենք է, որը բացառություններ չի ընդունում։ Նա փորձերը կատարել է նույն բույսերից մի քանիսի վրա, որոնց վերցրել էր նաև հերաները։ Գերտները։ Արդյունքների տարբերությունը, ես կարծում եմ, կարելի է մասամբ բացատրել Հերբերտի,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Herbert /> որպես այգեգործի, մեծ հմտությամբ, մասամբ էլ նրանով, որ նա իր տրամադրության տակ ունեցել է ջերմատներ։ Նրա կարևոր շատ վկայություններից, օրինակի համար, ես կբերեմ միայն մեկը, այն է՝ որ «Crinum capense-ի ծաղկափոշիով բեղմնավորված Crinum revolutum-ի սերմնարանում յուրաքանչյուր սերմնաբողբոջ առաջ է բերել բույս, որը ես երբեք չեմ նկատել նրա բնական բեղմնավորման դեպքերում»։ Հետևաբար, մենք այստեղ ունենք լիակատար կամ նույնիսկ սովորականից ավելի քան լիակատար պտղաբերություն երկու տարբեր տեսակների առաջին խաչաձևման ժամանակ։

Crinum-ի այդ դեպքը ինձ առիթ է տալիս հիշելու մի ուշագրավ փաստի մասին, այն է, որ Lobelia-ի Yerbascum-ի և Passiflora-ի մի քանի տեսակների առանձին բույսեր հեշտությամբ բեղմնավորվում են այլ տեսակների ծաղկափոշիով, բայց ոչ նույն բույսի ծաղկափոշիով, թեև վերջինս միանգամայն առողջ է, որը կարելի է ապացուցել, նրանով բեղմնավորելով այլ բույսեր կամ տեսակներ։ Hippeastrum սեռի մեջ Corydalis-ի, ինչպես ցույց է տվել պրոֆ. Հիլդեբրանդը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hildebrand /> զանազան խոլորձիների մոտ, ինչպես ցույց են տվել Սկոտտը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Scott>'''Սկոտտ''' (Scott Reynold)։— Բուսաբան Շոտլանդիայում, պրոֆեսոր Դուբլինում։ </ref> և Ֆրից Մյուլլերը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> բոլոր անհատներն ունեն այդ հատկությունը։ Այսպիսով, մի քանի տեսակների միայն նորմայից շեղվող անհատները, իսկ մյուսների բոլոր անհատները իսկապես ավելի հեշտությամբ կարող են հիբրիդային սերունդ տալ, քան թե բեղմնավորվել հենց միևնույն անհատից վերցված ծաղկափոշիով։ Բերենք մի օրինակ, Hippeastrum aulicum-ի կոճղեզը տվել է չորս ծաղիկ, Հերբերտը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Herbert /> նրանցից երեքը բեղմնավորել է սեփական ծաղկափոշիով, իսկ հետո չորրորդը բեղմնավորել է երեք զանազան տեսակներից առաջացած բարդ հիբրիդի ծաղկափոշիով. վերջում ստացվել է այն, որ «առաջին ծաղիկների սերմնարանները շուտով դադարել են աճելուց և մի քանի օրից հետո բոլորովին ոչնչացել են, մինչդեռ տուփիկը, որ փոշոտված էր հիբրիդի ծաղկափոշիով, սկսել է ուժեղ կերպով աճել, հասունացել է և տվել սերմեր, որոնք լավ ծլել են»։ Հերբերտն այդպիսի վարձեր կատարել է մի քանի տարիների ընթացքում և միշտ միանման արդյունքով, այս դեպքերը ցույց են տալիս, թե ինչպիսի չնչին ու խորհրդավոր պատճառներից երբեմն կախված է տեսակի ավելի մեծ կամ ավելի փոքր պտղաբերությունը։

Պարտիզագործների գործնական փորձերը, թեկուզև նրանք գիտական ճշտությամբ կատարված չլինեն էլ, արժանի են որոշ ուշադրության։ Բոլորին հայտնի է, թե ինչպիսի բարդ խաչաձևումների են ենթարկվել Pelargonium-ի Fuchsia-ի, Cabceolaria-ի, Petunia-ի, Rhododendron-ի և այլ տեսակները, բայց և այնպես այդ հիբրիդներից շատերը առատությամբ սերմ են տալիս։ Այսպես, օրինակ, Հերբերտը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Herbert /> պնդում է, որ Calceolaria integrifolia և C. plantaginea-ի արտաքին տեսքով որքան կարելի է միմյանց չնմանվող այդ տեսակների հիբրիդը «բազմանում է այնքան հիանալի կերպով, կարծեք թե դա չիլի ական չիլիական լեռների մի բնական տեսակ լինի»։ Ես քիչ ջանք չեմ գործադրել, որպեսզի ստույգ իմանամ ռոդոդենդրոնների մի քանի բարդ խաչաձևումների պտղաբերության աստիճանը և համոզվել եմ, որ նրանցից շատերը միանգամայն պտղաբեր են։ Մ-ր Ս. Նոբլը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Noble>'''Նոբլ''' (Noble C.)։— Այգեգործ Անգլիայում։</ref> օրինակ, ինձ հաղորդել է, որ նա վայրակներ է բազմացնում պատվաստելու համար Rhododendron ponticum-ի և Rh. catawbiense-ի հիբրիդը և որ այդ հիբրիդը «այնպիսի առատությամբ սերմեր է տալիս, ինչպիսին միայն կարելի է պատկերացներ»։ պատկերացնել»։ Եթե հիբրիդների պտղաբերությունը լավ խնամքի դեպքում շարունակ նվազեր յուրաքանչյուր հաջորդ սերնդում, ինչպես այդ կարծում է Գերտները,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> ապա այդ փաստը քաջ ծանոթ կլիներ պարտիզագործներին, որոնք գործ ունեն տնկարանների հետ։ Պարտիզագործները միևնույն հիբրիդները բազմացնում են ամբողջ մեծ մարգերով, իսկ չէ՞ որ այստեղ միայն հանդիպում են հարկ եղած իրադրությանը, որովհետև այդ դեպքում առանձին անհատներ միջատների միջոցով հնարավորություն են ունենում ազատ կերպով խաչաձևվելու ամեն մի այլ անհատի հետ, և այսպիսով կանխվում է մոտ ազգակցական փոշոտման վնասակար ազդեցությունը։ Յուրաքանչյուր ոք կարող է հեշտությամբ համոզվել միջատների միջնորդության իրական լինելու մեջ, հետազոտելով հիբրիդային ռոդոդենդրոնների ամենաանպտղաբեր ցեղերի ծաղիկները, որոնք երբեք ծաղկափոշի չեն առաջացնում, նա այդ ծաղիկների վրա կգտնի առատ ծաղկափոշի, որը բերված է այլ ծաղիկներից։

Թեև ինձ հայտնի չէ կենդանական հիբրիդների կատարյալ պտղաբերության գրեթե ոչ մի լիովին ստույգ դեպք, սակայն ես հիմք ունեմ կարծելու, որ Cervulus<ref>Cervulus՝ մունջակ սեռը միացնում է փոքր եղջերուների մի քանի տեսակներ, որոնք ապրում են հարավային և արևելյան Ասիայի լեռնային անտառներում։— ''Խմբ.։''</ref> vaginalis-ից և G. Reevesii-ից, ինչպես Phasianus colchicus-ից և Ph. torquatus-ից ստացված հիբրիդները լիովին պտղաբեր են։ Կատրֆաժը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=de_Quatrefages>'''Կատրֆաժ''' (de Quatrefages de Breau Jean Louis Armand)։— Կենդանաբան և մարդաբան, հակադարվինական, Ֆրանսիայում (1809—1891)։ Գրել է մի մեծ մենագրություն օղակավոր որդերի մասին։ Հայտնի է իր մարդաբանության վերաբերյալ աշխատություններով։ 1870 թ. լույս է տեսել նրա գիրքը «Չ. Դարվինը և նրա ֆրանսիական նախորդները»։ Լինելով «մարդու թագավորության» առանձնացածության պաշտպան, իրեն հայտարարել է Դարվինի և նրա տեսության հակառակորդ։</ref> նշում է, որ երկու մետաքսագործների (Bombyx cynthia և B. arrindia) հիբրիդները Փարիզում inter se<ref>Միմյանց հետ։— ''Խմբ.։''</ref> պտղաբեր են եղել ութ սերունդների ընթացքում։ Վերջերս հավատացնում էին, որ երկու այնքան տարբեր տեսակներ, ինչպես նապաստակը և ճագարը, եթե նրանց հարկադրեն բազմանալու, կառաջացնեն սերունդ, որը վերին աստիճանի պտղաբեր է ծնողական տեսակներից մեկն ու մեկի հետ խաչաձևվելու դեպքում։ Սովորական սագի և չինական սագի (Anser cygnoides), որոնք այնքան տարբեր տեսակներ են, որ նրանց սովորաբար դասում են տարբեր սեռերում, խաչաձևումից ստացված հիբրիդները հաճախ Անգլիայում սերունդ են տվել, երբ ենթարկվել են կրկնվող խաչաձևման երկու մաքուր ծնողական տեսակների հետ, իսկ մի անգամ էլ՝ նույնիսկ inter se։ Այս վերջինը հաջողվել է ստանալ մ-ր Էյտոնին,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Eyton /> որը ստացել է երկու հիբրիդներ միևնույն ծնողներից, բայց տարբեր ձագահանումներից. իսկ այդ երկու թռչուններից նա ստացել է մի բնում ութից ոչ պակաս հիբրիդներ (մաքուր սագերի թոռներ)։ Սակայն Հնդկաստանում խաչաձևման միջոցով ստացված այդ սագերը պետք է անհամեմատ ավելի պտղաբեր լինեն, որովհետև, ինչպես ինձ հավատացնում են այնպիսի ամենաձեռնհաս դատավորներ, ինչպես մ-ր Բլայտն<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Blyth>'''Բլայտ։''' (Blyth) Էջ 364։</ref> ու կապիտան Հյոտտոն Հյոտոն<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hutton /> են, այդ երկրի զանազան վայրերում բուծվում են այդպիսի սագերի ամբողջ հոտեր, որոնք ստացված են խաչաձևման միջոցով. բայց քանի որ նրանք բուծվում են օգուտ ստանալու համար նույնիսկ այնտեղ, որտեղ չի հանդիպում ծնողական ոչ մեկ և ոչ էլ մյուս տեսակը, ուստի նրանք պետք է շատ կամ լիովին պտղաբեր լինեն։

Ինչպես առաջին խաչաձևումների, այնպես էլ հիբրիդների պտղաբերությունը ավելի հեշտությամբ է տուժում անբարենպաստ պայմանների ներգործությունից, քան մաքուր տեսակների պտղաբերությունը։ Բայց առաջին խաչաձևումների պտղաբերությունը նույնպես բնածին կերպով փոփոխական է, որովհետև նա իր աստիճանով միշտ միանման չի լինում. երբ միևնույն երկու տեսակները խաչաձևվում են միանման հանգամանքներում, նա մասամբ կախված է այն անհատների, կառուցվածքից, որոնք պատահաբար ընտրվել են փոր֊ ձի փորձի համար։ նույնն է նկատվում նաև հիբրիդների մոտ. նրանց պտղաբերության աստիճանը հաճախ խիստ տարբեր է լինում զանազան անհատների մոտ, որոնք աճել են միևնույն տուփիկի սերմերից և ենթարկվել են միևնույն պայմանների ազդեցությանը։

«Սիստեմատիկական ազգակցություն» արտահայտությամբ հասկանում են տեսակների միջև եղած ընդհանուր նմանությունը կառուցվածքով և կերտվածքով։ Բայց առաջին խաչաձևումների և նրանցից առաջացած հիբրիդների պտղաբերությունը մեծ չափով կախված է նրանց սիստեմատիկական ազգակցությունից։ Դա պարզ երևում է նրանից, որ հիբրիդներ երբեք չեն ստացվել երկու տեսակներից, որոնք սիստեմատիկների կողմից դասվում են տարբեր ընտանիքներում, և որ մյուս կողմից, շատ մերձավոր տեսակները սովորաբար հեշտությամբ խաչաձևվում են միմյանց հետ։ Բայց սիստեմատիկական ազգակցության և խաչաձևման հեշտության միջև եղած համապատասխանությունը բնավ խիստ չէ։ Կարելի է բերել բազմաթիվ օրինակներ, երբ շատ մերձավոր տեսակներ հրաժարվում են միմյանց հետ խաչաձևվելուց կամ խաչաձևվում են ծայրահեղ դժվարությամբ, իսկ մյուս կողմից, կարելի է բերել չափազանց հեշտությամբ խաչաձևվող տարբեր տեսակների խիստ շատ օրի֊ նակներ։ օրինակներ։ Միևնույն ընտանիքում կարող է լինել այնպիսի սեռ, ինչպես Dianthus-ն է, որի մեջ մտնող շատ տեսակներ չափից դուրս հեշտությամբ են խաչաձևվում, և մի այլ սեռ, ինչպես Silene-ն է, որի մեջ մտնող նույնիսկ ծայրահեղ մերձավոր տեսակներից, չնայած գործադրված ամենահամառ ջանքերին, ոչ մի հիբրիդ չի. հաջողվել ստանալ։ Նույն տարբերությանը մենք հանդիպում ենք մինչև անգամ միևնույն սեռի սահմաններում։ Օրինակ, Nicotiana-ի շատ տեսակներ խաչաձևվում են շատ ավելի հաճախ, քան որևէ այլ սեռի տեսակներ, այնինչ Գերտները<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> գտել է, որ N. acumlinata acuminata տեսակը, որն առանձնապես աչքի չի ընկնում մյուսների մեջ, համառորեն հրաժարվել է բեղմնավորել կամ բեղմնավորվել Nicotiana-ի ութից ոչ պակաս այլ տեսակների հետ խաչաձևումների ժամանակ։ Կարելի էր էլի շատ համանման օրինակներ բերել։

Ոչ ոքին չի հաջողվել պարզ կերպով ցույց տալ, թե նկատելի հատկանիշներից որևէ մեկում ինչպիսի տարբերությունը և նրա ինչ աստիճանը բավական են երկու տեսակների միջև խաչաձևումը կանխելու համար։ Կարելի է ցույց տալ, որ կերտվածքով ու ընդհանուր տեսքով միմյանցից չափազանց տարրեր տարբեր և ծաղկի յուրաքանչյուր մասում, նույնիսկ ծաղկափոշու, պտղի և շաքիլների մեջ խիստ արտահայտված տարբերություններ հանդես բերող բույսերը կարող են խաչաձևվել։ Միամյա և բազմամյա բույսերը, տերևաթափ ունեցող ծառերը և մշտադալար բույսերը, որոնք բնակվում են զանազան վայրերում և հարմարված են շատ տարրեր տարբեր կլիմաների, հաճախ և հեշտ կերպով կարող են խաչաձևվել միմյանց հետ։

Երկու տեսակների միջև փոխադարձ խաչաձևում ասելով ես հասկանում եմ այն դեպքը, երբ, օրինակ, սկզբում էգ էշը խաչաձևվում է հովատակի հետ, իսկ հետո՝ զամբիկը էշի հետ. այդ դեպքում կարելի է ասել, որ այդ երկու տեսակները փոխադարձաբար խաչաձևվել են։ Հաճախ մեծագույն տարբերություն է նկատվում փոխադարձ խաչաձևումներ ստանալու հեշտության մեջ։ Այդպիսի դեպքերը չափազանց կարևոր են, որովհետև նրանք ապացուցում են, որ երկու որևէ տեսակների խաչաձևվելու ընդունակությունը հաճախ բոլորովին կախում չունի նրանց սիստեմատիկական ազգակցությունից, այսինքն կառուցվածքում կամ կերտվածքում եղած որևէ տարբերությունից, բացառությամբ նրանց վերարտադրողական սիստեմում եղած տարբերության։ Միևնույն տեսակների միջև փոխադարձ խաչաձևումների ժամանակ ստացված արդյունքների մեջ եղած տարբերությունը արդեն վաղուց նկատել է Կյոլռեյտերը։<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Koelreuter /> Բերենք մի օրինակ. Mirabills Mirabilis jalapa-ն հեշտությամբ կարող է բեղմնավորվել M. longiflora-ի ծաղկափոշով և այդ ձևով ստացվող հիբրիդները բավականաչափ պտղաբեր են. բայց Կյոլռեյտերը ութ տարվա ընթացքում շարունակ երկու հարյուրից ավելի փորձեր է կատարել M. longiflora-ն բեղմնավորել M. jalapa-ի ծաղկափոշով և բոլորովին ապարդյուն։ Կարելի է բերել մի քանի այլ զարմանալի դեպքեր։ ԹյուրենՏյուրեն<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Thuret>'''ԹյուրեՏյուրե''' (Thuret Gustave-Adolphe)։— Բուսաբան Ֆրանսիայում (1817—1875)։ Գրել է մի շարք աշխատություններ ջրիմուռների և այլ ստորակարգ բույսերի մասին։ Հիմնել է կլիմայավարժեցման այգի — Villa Thuret Ֆրանսիական Ռիվերայում՝ Անտիբ քաղաքի մոտ։</ref> նույն փաստը նկատել է ծովային ջրիմուռների՝ ֆուկուսների մոտ։ Բացի դրանից, Գերտները<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> գտել է, որ փոխադարձ խաչաձևումներ ստանալու հեշտության մեջ եղած տարբերությունը, ճիշտ է, ոչ այնքան խիստ աստիճանի, չափազանց ընդհանուր երևույթ է։ նա Նա այդ նկատել է նույնիսկ մոտ ազգակից ձևերի մոտ (օրինակ, Matthiola annua-ի և M. glabra-ի մոտ), որոնց շատ բուսաբաններ համարում են տարատեսակներ։ Ուշագրավ է նաև այն փաստը, որ թեև փոխադարձ խաչաձևումներից առաջացած հիբրիդները, իհարկե, ներկայացնում են միևնույն երկու տեսակների զուգակցում (ըստ որում մի տեսակը սկզբում հոր դեր է կատարել, իսկ հետո՝ մոր) և հաճախ մեկը մյուսից տարբերվում են արտաքին հատկանիշներով, սակայն նրանց պտղաբերությունը սովորաբար տարբերվում է աննշան, իսկ երբեմն էլ մեծ չափով։

Գերտների<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> դիտումներից կարելի է բերել մի քանի այլ յուրահատուկ օրենքներ, օրենքներ․ այսպես, օրինակ, մի քանի տեսակներ այլ տեսակների հետ խաչաձևվելու հիանալի ընդունակություն ունեն, իսկ նույն սեռի այլ տեսակներ աչքի են ընկնում իրենց արտաքին առանձնահատկությունները հիբրիդային սերնդին փոխանցելու ընդունակությամբ։ Բայց այդ երկու ընդունակությունների միջև անհրաժեշտ զուգադիպություն գոյություն չունի։ Որոշ հիբրիդներ փոխանակ ներկայացնելու, ինչպես այդ սովորաբար լինում է, միջակա հատկանիշներ երկու ծնողների միջև, միշտ ցուցաբերում են նմանություն ծնողներից մեկն ու մեկին և այդպիսի հիբրիդները, չնայած մաքուր ծնողական տեսակի հետ նրանց ունեցած խիստ նմանությանը, հազվադեպ բացառությամբ լինում են չափազանց անպտղաբեր։ Ճիշտ այդպես էլ այն հիբրիդների մեջ, որոնք իրենց կառուցվածքով միջին տեղ են գրավում ծնողների միջև, երբեմն ծնվում են բացառիկ, նորմայից շեղվող անհատներ, օժտված մոտ նմանությամբ մաքուր ծնողական ձևերից մեկի հետ, և այդ հիբրիդները համարյա միշտ չափազանց անպտղաբեր են նույնիսկ այն դեպքում, երբ մյուս հիբրիդները, որ աճեցված են հենց միևնույն տուփիկից վերցված սերմերից, դրսևորում են մեծ պտղաբերություն։ Այս փաստերը ցույց են տալիս, թե հիբրիդի պտղաբերությունը որքան կարող է անկախ լինել ծնողներից մեկի հետ նրա ունեցած արտաքին նմանությունից։

Արդյո՞ք այս բարդ և յուրահատուկ օրենքները ցույց են տալիս, որ տեսակներն օժտված են անպտղաբերությամբ, որպեսզի կանխեն նրանց խառնածնությունը բնության մեջ։ Չեմ կարծում, որովհետև ինչո՞ւ տարբեր տեսակների պտղաբերությունը իր աստիճանով այնքան խիստ բազս ազան բազմազան պիտի չիներլիներ, մինչդեռ, պետք է կարծել, միանման կարևոր է, որ նրանք բոլորն էլ պահպանվեն խառնածությունից։ Ինչո՞ւ անպտղության աստիճանը պետք է բնածին կերպով փոփոխական լիներ միևնույն տեսակի անհատների մոտ։ Ինչո՞ւ որոշ տեսակներ պետք է հեշտությամբ խաչաձևվեն և միևնույն ժամանակ առաջացնեն խիստ անպտղաբեր հիբրիդներ, իսկ մյուս տեսակները պետք է խաչաձևվեն չափազանց դժվարությամբ, բայց և այնպես առաջացնեն բավական պտղաբեր հիբրիդներ։ Ինչո՞ւ հենց միևնույն երկու տեսակների միջև փոխադարձ խաչաձևումների արդյունքը պետք է հաճախ նույնպես ներկայացներ մեծ տարբերություն։ Ինչո՞ւ, կարելի է մինչև անգամ հարցնել, բնությունը թույլ է տվել հենց հիբրիդների առաջացումը։ Օժտել տեսակները հիբրիդներ առաջացնելու ընդունակությամբ և հետո դադարեցնել նրանց հետագա բազմացումը անպտղության տարբեր աստիճանների միջոցով, որոնք սերտ առնչություն չունեն նրանց ծնողների առաջին խաչաձևման հեշտության հետ, դա հարցի տարօրինակ լուծում է։

Մենք տեսանք, որ անկատարյալ վերարտադրողական օրգաններ ունեցող հիբրիդների անպտղությունը և կատարյալ վերարտադրողական սիստեմով օժտված երկու մաքուր տեսակների խաչաձևման դժվարությունը երկու տարբեր բաներ են, սակայն այս երկու կատեգորիայի փաստերը զգալի չափով զուգահեռ են։ Ինչ որ նման բան նկատվում է նաև պատվաստման վերաբերմամբ։ Այսպես, օրինակ, Թուենը Տուենը (Thoin)<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Thouin>'''ԹուենՏուեն''' (Thouin Andre)։ Բուսաբան Ֆրանսիայում (1747—1824)։</ref> գտել է, որ RobilliaRobinia-ի<ref>Robinia-ն մեզ մոտ հայտնի է սպիտակ ակացիա անունով։— ''Խմբ.։''</ref> երեք տեսակները, որոնք առատորեն սերմեր էին տալիս իրենց սեփական արմատի վրա և առանց առանձին դժվարության պատվաստվում էին չորրորդ տեսակի վրա, այդպիսի պատվաստումից հետո դառնում էին բոլորովին անպտղաբեր։ Մյուս կողմից, Sorbus սեռի որոշ տեսակներ, որոնք պատվաստվել են այլ տեսակների վրա, տալիս էին երկու անգամ ավելի պտուղներ, քան սեփական արմատի վրա։ Այս վերջին փաստը մեզ հիշեցնում է արտասովոր դեպքերը Hippeastrum-ի, Passiflora-ի և այլ բույսերի մոտ, որոնք այլ տեսակի ծաղկափոշիով բեղմնավորելիս անհամեմատ ավելի առատ սերմեր են տալիս, քան միևնույն բույսից վերցված ծաղկափոշիով բեղմնավորելու դեպքում։

===ԱՌԱՋԻՆ ԽԱՉԱ&ԵՎՈԻՄՆԵՐԻ ԽԱՉԱՁԵՎՈԻՄՆԵՐԻ ԵՎ ՀԻԲՐԻԴՆԵՐԻ ԱՆՊՏՂՈՒԹՅԱՆ ԾԱԳՈՒՄԸ ԵՎ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԸ===

Մի ժամանակ ինձ, ինչպես և ուրիշներին, հավանական էր թվում, որ առաջին խաչաձևումների և հիբրիդների անպտղությունը կարող էր դանդաղորեն ձեռք բերվել պտղաբերության թեթևակի նվազող աստիճանների բնական ընտրության միջոցով, որոնք ամեն մի այլ փոփոխության նման իրենք իրենց երևան են գալիս մի տարատեսակի առանձին անհատների մոտ, երբ նրանք խաչաձևվում են մի այլ տարատեսակի անհատների հետ։ Եվ իրոք, երկու տարատեսակների կամ սկզբնավորվող տեսակների համար հավանորեն ձեռնտու կլիներ, եթե նրանց կարելի լիներ հեռու պահել խառնածնությունից, ձեռնտու կլիներ նույն պատճառով, ինչ պատճառով երկու տարատեսակներ միաժամանակ ընտրող մարդը անհրաժեշտորեն պետք է նրանց պահի մեկը մյուսից առանձին։ Նախ, կարելի է նկատել, որ տարրեր տարբեր վայրերում ապրող տեսակները խաչաձևվելու դեպքում հաճախ անպտղաբեր են. մինչդեռ պարզ է, որ այդպիսի մեկը մյուսից հեռավոր տեսակներին ոչ մի օգուտ չէր բերի այն, եթե նրանք փոխադարձաբար անպտղաբեր դառնային, և, հետևաբար, այդ չէր կարող տեղի ունենալ բնական ընտրության միջոցով։ Սակայն թերևս կարելի էր բերել այն փաստարկը, որ եթե տեսակն անպտղաբեր է դարձել իր որևէ հայրենակցի հետ խաչաձևվելիս, ապա այլ տեսակների հետ անպտղաբերությունը կլինի որպես մի անհրաժեշտ հետևանք։ Երկրորդ, բնական ընտրության տեսությունը գրեթե նույն չափով, ինչպես որ հատուկ ստեղծագործության տեսությունը, հակասում է փոխադարձ խաչաձևումների ժամանակ դիտվող փաստերին, այն է՝ անհասկանալի է թվում, թե ինչպես մի ձևի արական տարրը կարող էր միանգամայն անզոր դառնալ երկրորդ ձևի վերաբերմամբ, այնինչ միևնույն ժամանակ այդ երկրորդ ձևի արական տարրը հեշտությամբ կարողանում է բեղմնավորել առաջին ձևին, և իրոք, վերարտադրողական սիստեմում եղած այդպիսի յուրահատուկ վիճակը հազիվ թե կարող էր օգտակար լինել երկու տեսակներից որևէ մեկի համար։

Այժմ մենք փոքր ինչ ավելի ուշադիր կերպով քննարկենք այն տարբերությունների հավանական բնույթը, որոնք հարուցում են առաջին խաչաձևումների և հիբրիդների անպտղաբերություն։ Առաջին խաչաձևումների դեպքում զուգավորվելու և սերունդ ստանալու ավելի մեծ կամ փոքր դժվարությունը ակներևորեն կախված է մի քանի տարբեր պատճառներից։ Երբեմն արական տարրի համար երևի ֆիզիկապես անկարելի է հասնել ձվիկին, ինչպես, օրինակ, այն բույսի մեջ, որի վարսանդն այնքան երկար է, որ ծաղկափոշու խողովակները չեն կարողանում թափանցել սերմնարանի խոռոչը։ Նկատվել է նաև, որ երբ մի տեսակի ծաղկափոշին ընկնում է նրա հետ հեռավոր ազգակցություն ունեցող մի այլ տեսակի սպիի վրա, այդ դեպքում թեև ծաղկափոշին ծլում է, բայց նրա խողովակները սպիի մակերեսի միջով ներս չեն թափանցում։ Այնուհետև, արական տարրը կարող է հասնել իգական տարրին, բայց անընդունակ է լինում առաջացնելու սաղմի զարգացումը, որը, ըստ երևույթին, տեղի է ունեցել ֆուկուսների վրա՝ ԹյուրեիՏյուրեի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Thuret /> կատարած մի քանի փորձերի ժամանակ։ Այս փաստերը նույնքան քիչ բացատրելի են, որքան այն պատճառը, թե ինչու որոշ ծառատեսակներ չեն կարող պատվաստվել մյուսների վրա։ Վերջապես սաղմը կարող է գոյանալ, բայց հետո՝ ոչնչանալ վաղ ստադիայում։ Այս վերջին երկընտրանքի վրա բավականաչափ ուշադրություն չի դարձվել, բայց ես կարծում եմ, հիմնվելով այն դիտումների վրա, որ ինձ հաղորդել է մ-ր Հյուետը, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Huet>''Հյուետ'''</ref> որը մեծ փորձառություն է ունեցել փասիաններին ընտանի թռչունների հետ խաչաձևելու գործում, որ սաղմի վաղաժամ մահը շատ հաճախ աոաջին առաջին խաչաձևումների անպղաբերության պատճառ է ծառայում։ Վերջերս մ-ր Սոլտերը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Salter>'''Սոլտեր''' (Salter John-William)։— Հնէաբան Անգլիայում (1820—1869)։ Հիմնական աշխատությունները վերաբերում են Բրիտանական կղզիների տրիլոբիտներին։</ref> հաղորդել է մոտավորապես 500 ձվի վրա կատարած իր հետազոտությունների արդյունքը. ձվերն ստացված էին Gallus սեռի երեք տեսակների և նրանց հիբրիդների միջև տեղի ունեցած զանազան խաչաձևումներից։ Այդ ձվերի մեծ մասը բեղմնավորված է եղել և բեղմնավորված ձվերի մեծամասնության մեջ սաղմերը կամ մասամբ զարգացել են և հետո ոչնչացել, կամ հասել են գրեթե լիակատար հասունության, բայց մատղաշ ձագերը անընդունակ են եղել կեղևը ծածկելու։ ծակելու։ Լույս աշխարհ եկած ճուտիկներից ավելի քան <math>^4/_5</math>-ը ոչնչացել է առաջին օրերի կամ ամենաուշը մի շաբաթվա ընթացքում «առանց որևէ ակնհայտ պատճառի, ըստ երեվույթին երևույթին պարզապես կենսունակություն չունենալու պատճառով», այնպես որ 500 ձվից ստացվել են միայն 12 ճուտեր։ Բույսերի խաչաձևումների հետևանք հանդիսացող սաղմերը հավանորեն հաճախ ոչնչանում են նույն ձևով։ Համենայն դեպս հայտնի է, որ խիստ տարբեր տեսակներից ստացված հիբրիդները երբեմն շատ նվազ են, ցածրահասակ և ոչնչանում են վաղ հասակում։ Մաքս Վիխուրան<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wichura>'''Վիխուրա Մաքս''' (Wichura Max)։— Բուսաբան և ճանապարհորդ Գերմանիայում (1817—1866)։</ref> հաղորդել է մի քանի դրա նման զարմանալի դեպքեր հիբրիդային ուռենիների վրա իր կատարած դիտումներից։ Պետք է այստեղ նշել, որ կուսածնության որոշ դեպքերում մետաքսագործ-թիթեռի չբեղմնավորված ձվերի մեջ սաղմերն անցնում են զարգացման վաղ ստադիաները, հետո ոչնչանում են, նման այն սաղմերին, որոնք առաջացել են տարբեր տեսակների միջև տեղի ունեցած խաչաձևման միջոցով։ Քանի դեռ ծանոթ չէի այս փաստերի հետ, ես դժկամորեն էի հավատում, որ հիբրիդային սաղմերի վաղաժամ մահը հաճախակի երևույթ է, որովհետև հիբրիդները, քանի որ արդեն ծնվել են, սովորաբար լինում են առողջ և երկարակյաց, ինչպես այդ մենք տեսնում ենք սովորական ջորու օրինակի վրա։ Սակայն հիբրիդները մինչև ծնվելը և ծնվելուց հետո գտնվում են տարբեր պայմաններում։ Ծնվելով և ապրելով այն երկրում, որտեղ ապրում են երկու ծնողները, նրանք սովորաբար ընկնում են հարմար կենսապայմանների մեջ։ Սակայն հիբրիդը միայն կիսով չափ ունենում է մոր բնույթն ու կերտվածքը, ուստի մինչև ծնվելը, քանի դեռ նա սնվում է մոր արգանդում, կամ մոր արտադրած ձվի կամ սերմի մեջ, նա կարող է գտնվել որոշ տեսակետներից անհարմար պայմաններում, և, հետևաբար, վաղ հասակում ոչնչանալու վտանգին է ենթարկվում, մանավանդ որ բոլոր շատ մատղաշ օրգանիզմները արտասովոր կերպով զգայուն են դեպի գոյության վնասակար կամ անբնական պայմանները, վերջ ի վերջո ամենից ավելի հավանական է, որ պատճառը գտնվում է բեղմնավորման սկզբնական գործողության որևէ անկատարելության մեջ, որից առաջանում է սաղմի անկատար զարգացումը, և ոչ թե այն պայմանների մեջ, որոնք նրա վրա ներգործում են հետագայում։

Ինչ վերաբերում է այն հիբրիդներին, որոնց սեռական տարրերը ոչ բոլորովին զարգացած են, ապա այդ դեպքում բանը մի քիչ այլ է։ Ես շատ անգամ վկայակոչել եմ փաստերի ընդարձակ մի խումբ, որոնք ցույց են տալիս, որ կենդանին և բույսը, երբ տեղափոխվում են անբնական պայմանների մեջ, այդ դեպքում նրանք շատ հակված են լինում ունենալու վերարտադրողական սիստեմի լուրջ խանգարումներ։ Եվ իսկապես, դա մեծ խոչընդոտ է հանդիսանում կենդանիների ընտանեցմանը։ Այդ հողի վրա առաջացած անպտղաբերության և հիբրիդների անպտղաբերության միջև նմանության շատ գծեր կան։ Այսպես, երկու դեպքում էլ անպտղաբերությունը կախված չէ առողջության ընդհանուր վիճակից և հաճախ հանդիպում է հասակի բարձրացման կամ խիստ փարթամ զարգացման հետ միասին։ Այնուհետև, թե՛ մեկ և թե՛ մյուս դեպքում անպտղաբերությունն արտահայտվում է տարթեր աստիճանով։ Երկու դեպքում էլ արական տարրը ավելի շատ է տուժում. բայց երբեմն էլ լինում է հակառակը։ Երկու դեպքում էլ այդ հակումը որոշ լափով չափով կապ ունի սիստեմատիկական ազգակցության հետ, ինչպես այդ երևում է նրանից, որ կենդանիների և բույսերի ամբողջ խմբեր սեռական տեսակետից անզոր են դառնում միևնույն անբնական պայմանների ազդեցության տակ, և տեսակների ամբողջ խմբեր ձեռք են բերում անպտղաբեր հիբրիդներ առաջացնելու հակում։ Մյուս կողմից, ամբողջ խմբի մեջ մի տեսակ երբեմն դիմանում է պայմաններում տեղի ունեցած խոր փոփոխություններին, չկորցնելով իր պտղաբերությունը, իսկ որոշ տեսակներ տվյալ խմբում առաջացնում են արտասովոր պտղաբեր հիբրիդներ։ Ոչ ոք չի կարող առանց նախնական փորձի ասել, թե տվյալ կենդանին արդյոք կպտղաբերի գերության մեջ և որևէ օտարերկրյա բույս արդյոք ազատ կերպով սերմեր կտա մշակովի վիճակում. չի կարելի նաև ասել, թե միևնույն սեռի որևէ երկու տեսակներ կտա՞ն արդյոք ավելի կամ պակաս անպտղաբեր հիբրիդներ։ Վերջապես, եթե օրգանական էակները մի քանի սերունդների ընթացքում շրջապատված են լինում իրենց համար անհատուկ պայմաններով, այդ դեպքում նրանք դառնում են չափազանց փոփոխական, որն, ըստ երևույթին, մասամբ կախված է նրանց վեր արտադրողական սիստեմի յուրահատուկ խանգարումից, թեև ավելի փոքր չափով, քան այն դեպքում, երբ սկսվում է անպտղաբերությունը։ Նույնն է նկատվում նաև հիբրիդների մեջ, որովհետև նրանց ժառանգները հաջորդական սերունդներում փոփոխականության մեծ հակում ունեն, որը նկատել են բոլոր փորձարարները։

Սակայն պետք է խոստովանել, որ մենք ոչ վերոհիշյալ, ոչ էլ որևէ այլ տեսակետով չենք կարող ընդունել մի քանի փաստեր, որոնք վերաբերում են հիբրիդների անպտղաբերությանը. այդպիսիներն են, օրինակ, փոխադարձ խաչաձևումից առաջացած հիբրիդների ոչ միանման պտղաբերության երեվույթներըերևույթները, կամ այն հիբրիդների ուժեղացած անպաղաբերությունըանպտղաբերությունը, որոնք պատահաբար ունեն բացառիկ նմանություն մաքուր ծնողներից մեկն ու մեկի հետ։ Ես բոլորովին չեմ պնդում նաև, թե նախորդ դիտողությունները թափանցում են հարցի բուն էության մեջ, միանգամայն գիտակցելով, որ նրանք ոչ մի բացատրություն չեն տալիս, թե ինչու անբնական պայմանների մեջ ընկած օրգանիզմը դառնում է անպտղաբեր։ Ես աշխատել եմ միայն ցույց տալ, որ երկու դեպքում էլ, որոնք որոշ չափով նման են իրար, ընդհանուր արդյունքը լինում է անպտղաբերությունը, որը մի դեպքում առաջանում է կենսապայմանների խախտվելուց, մյուսը' մյուսը՝ երկու կազմվածքների միավորվելու հետևանքով օրգանիզմի խանգարումից։

Այդ պատճառով էլ ինձ թվում է, մի կողմից, որ կենսապայմանների թույլ փոփոխություններն օգուտ են բերում օրգանական էակներին, իսկ մյուս կողմից որ թեթև խաչաձևումները, այսինքն խաչաձևումները միևնույն տեսակի արուների և էգերի միջև, որոնք շրջապատված են եղել փոքր ինչ տարբեր պայմաններով կամ թեթևակի տարբերվել են, ուժ և պտղաբերություն են հաղորդում սերունդներին։ Բայց ինչպես մենք տեսանք, եթե երկար ժամանակ բնական վիճակում իրենց շրջապատող որոշ միապաղաղ պայմանների ընտելացած օրգանիզմների, կենսապայմանները ենթարկենք զգալի փոփոխությունների, ինչպես այդ լինում է գերության մեջ, ապա շատ հաճախ նրանք դառնում են ավելի կամ պակաս չափով անպտղաբեր, և մենք գիտենք, որ խոշոր կամ տեսակային տարբերություններ ձեռք բերած երկու ձևերի միջև խաչաձևումը առաջացնում է հիբրիդներ, որոնք համարյա միշտ որոշ չափով անպտղաբեր են։ Ես լիովին համոզված եմ, որ այդ կրկնակի զուգահեռությունը ամենևին պատահական կամ թվացող չէ։ Ով որ կարող է բացատրել, թե ինչու փիղր փիղը և այլ շատ կենդանիներ անընդունակ են իրենց հայրենիքում նույնիսկ ոչ լրիվ գերության մեջ պտղաբերելու, նա կկարողանա բացատրել այն սկզբնական պատճառը, թե ինչու հիբրիդները ընդհանրապես այնքան անպտղաբեր են։ Միևնույն ժամանակ նա կկարողանա բացատրել, թե ինչպես է պատահել, որ մեր ընտանի կենդանիներից մի քանիսների ցեղերը, որոնք հաճախ են ենթարկվել նոր և այն էլ ոչ միանման պայմանների ներգործությանը, իրար միջև խաշաձևվելիս միանգամայն պտղաբեր են, թեև նրանք առաջացել են տարբեր տեսակներից, որոնք հավանորեն անպտղաբեր կլինեին, եթե նրանց խաչաձևեինք նախնական վայրի վիճակում։ Փաստերի վերոհիշյալ երկու զուգահեռ շարքերը, ըստ երևույթին, իրար հետ միացած են որոշ ընդհանուր, բայց անհայտ կապով, որ էական առնչություն ունի կենսական սկզբունքի հետ. այդ սկզբունքը, մ-ր Հերբերտ Սպենսերի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Spencer /> որոշման համաձայն այն է, որ կյանքը կախված է կամ նույնիսկ կազմված է զանազան ուժերի մշտական ազդեցությունից և հակազդեցությունից, որոնք ինչպես որ բնության մեջ ամենուրեք, մշտապես ձգտում են հավասարակշռության, իսկ երբ այդ ձգտումը թեթևակի, խախտված է որևէ փոփոխությամբ, այդ դեպքում կենսական ուժերը ձեռք են բերում մեծ հզորություն։

Մենք այստեղ համառոտակի կքննարկենք այն հարցը որը, ինչպես մենք, կտեսնենք, որոշ լույս է սփռում հիբրիդացման վրա։ Զանազան ընտանիքների պատկանող որոշ բույսեր հանդես են գալիս երկու ձևերով, որոնք գոյություն ունեն համարյա հավասար թվով և ոչնչով չեն տարբերվում իրարից, բացառությամբ բազմացման օրգանների, այն է՝ մի ձևն ունենում է երկար վարսանդ կարճ առէջքներով միասին, մյուսը կարճ վարսանդ և երկար առէջքներ, միաժամանակ երկուսն էլ ունենում են ոչ միանման մեծության փոշեհատիկներ։ Տրիմորֆ բույսերն ունենում են երեք ձևեր, որոնք նման ձևով տարբերվում են իրենց վարսանդների և առէջքների երկարությամբ, փոշեհատիկների մեծությամբ ու գույնով և մի քանի այլ հատկանիշներով, քանի որ այդ երեք ձևերից ամեն մեկն ունի երկու խումբ առէջքներ, ուստի երեք ձևերն ընդհանուր առմամբ ունեն վեց խումբ առէջքներ և երեք տիպի վարսանդներ։ Այդ օրգանները մեկը մյուսի նկատմամբ երկարությամբ այնքան չափակից են, որ երկու ձևերի առէջքների կեսը գտնվում է երրորդ ձևի սպիի հետ միևնույն մակարդակի վրա։ Մինչդեռ ես ցույց եմ տվել, և այդ հաստատել են ուրիշ դիտողներ, որ այդ բույսերից լրիվ պտղաբերություն ստանալու համար անհրաժեշտ է, որպեսզի մի ձևի սպին փոշոտվի մյուս ձևի համապատասխան բարձրություն ունեցող առէջքներից վերցված ծաղկափոշիով։ Այնպես որ դիմորֆ տեսակների մոտ երկու սեռական միավորումներ, որոնց կարելի է անվանել օրինական, միանգամայն պտղաբեր են, և երկուսը, որոնց կարելի է անվանել ապօրինի, ավելի կամ պակաս լափով չափով անպտղաբեր են։ Տրիմորֆ տեսակների մոտ վեց սեռական միավորումներ օրինական են, կամ լիովին պտղաբեր են, և տասներկուսը ապօրինի են, կամ ավելի կամ պակաս լափով չափով անպտղաբեր են։

Այն անպտղաբերությունը, որ նկատվում է զանազան դիմորֆ և տրիմորֆ բույսերի մոտ, երբ նրանք բեղմնավորվում են ապօրինի ձևով, այսինքն վարսանդի բարձրությանը չհամապատասխանող առէջքների ծաղկափոշով, իր աստիճանով խիստ տարբեր է՝ ընդհուպ մինչև կատարյալ ու լրիվ անպտղաբերությունը, մի խոսքով՝ միանգամայն այնպես, ինչպես որ տարբեր տեսակների խաչաձևման դեպքում։ Եվ ինչպես որ այս վերջին դեպքում անպտղաբերության աստիճանը մեծ չափով կախված է կյանքի առավել կամ պակաս բարենպաստ պայմաններից, բանն այդպես է, ըստ իմ դիտումների, նաև այդ ապօրինի միավորումների հետ։ Լավ հայտնի է, որ եթե որևէ ծաղկի սպիի վրա ընկնում է մի այլ տեսակի ծաղկափոշի, և հետո նույն սպիի վրա կընկնի, թեկուզ զգալի ժամանակամիջոցից հետո, ծաղկի սեփական ծաղկափոշին, ապա նա այնպիսի գերակշռող ազդեցություն է գործում, որ սովորաբար ոչնչացնում է օտար ծաղկափոշու ներգործությունը<ref>Չ. Դարվինի այս եզրակացությունը օգտագործել է ակադեմիկոս Տ. Դ. Լիսենկոն ցորենների ներսորտային խաչաձևումների վրա կատարած իր փորձերում։— ''Խմբ.։''</ref>։ Նույնը կարելի է ասել նաև միևնույն տեսակի զանազան ձևերի ծաղկափոշու մասին, որովհետև օրինական ծաղկափոշին ուժեղ կերպով գերիշխում է ապօրինի ծաղկափոշու վրա, երբ նրանք երկուսն էլ ընկնում են միևնույն սպիի վրա։ Ես դրանում համոզվել եմ, բեղմնավորելով զանազան ծաղիկներ նախ ապօրինի ձևով և հետո, 24 ժամ անցած՝ օրինական ձևով այն ծաղկափոշով, որ վերցված էր յուրահատուկ գունավորված մի տարատեսակից, և այդ ձևով ստացված սերմերից աճած բոլոր բույսերը նման ձևով գունավոր էին։ Այդ ցույց է տալիս, որ օրինական ծաղկափոշին, թեև նա զետեղվել էր 24 ժամ անցած, բոլորովին ոչնչացրել կամ կանխել է նախքան այդ զետեղված ապօրինի ծաղկափոշու ներգործոլթյունը։ Այնուհետև, ինչպես երկու տեսակների փոխադարձ խաչաձևման ժամանակ, որոշ դեպքերում արդյունքի մեջ նկատվում է մեծ տարբերություն, նույնն էլ նկատվում է տրիմորֆ բույսերի վրա, այսպես, օրինակ, միջակ երկարությամբ վարսանդներ ունեցող Lythcum salicaria ձեր ձևը ապօրինի եղանակով մեծ հեշտությամբ բեղմնավորվելով ավելի երկար առէջքներ և կարճ վարսանդ ունեցող ձևի ծաղկափոշու միջոցով, շատ սերմ է տվեքտվել, մինչդեռ այս վերջին ձևը ոչ մի սերմ չի տվել, երբ բեղմնավորվել է միջին երկարության վարսանդներ ունեցող ձևի ավելի երկար առէջքների ծաղկափոշիով։

Այս բոլոր, ինչպես և այլ տեսակետներից, որ կարելի էր դրանից զատ մատնանշել, միևնույն անկասկածելի տեսակի ձևերը միանալով ապօրինի ձևով, իրենց այնպես են պահում, ինչպես երկ ու երկու տարբեր տեսակներ խաչաձևվելիս։ Սա հարկադրել է ինձ չորս տարի շարունակ մանրազնին կերպով դիտել այն բույսերը, որոնք աճել էին զանազան ապօրինի միավորումներից ստացված սերմերից։ Գլխավոր արդյունքն այն է, որ այդ, ինչպես նրանց կարելի է անվանել, ապօրինածին բույսերը ոչ լրիվ պտղաբեր են։ Դիմորֆ տեսակներից հնարավոր է ստանալ ինչպես երկար, այնպես էլ կարճ վարսանդներով ապօրինի բույսեր, և տրիմորֆներից էլ բոլոր երեք ապօրինի ձևերը։ Այս վերջինները կարելի է հետո միացնել սովորական օրինական ձևով։ Երբ այդ արվում է, ապա ոչ մի ակնհայտ պատճառ չկա, որ նրանք չտային նույնքան սերմ, որքան տվել են նրանց ծնողները օրինական բեղմնավորման դեպքում։ Բայց այդպես չի լինում։ Նրանք բոլորն էլ տարբեր աստիճաններով անպտղաբեր են, ըստ որում մի քանիսն այնքան անբուժելիորեն ու կատարելապես անպտղաբեր են, որ չորս տարվա ընթացքում չեն տվել ոչ մի սերմ և նույնիսկ ոչ մի խակ պտղիկ։ Այդ ապօրինի բույսերի անպտղաբերությունը, երբ նրանք բեղմնավորում են մեկը մյուսին օրինական եղանակով, կարելի է խիստ իմաստով համեմատել հիբրիդների անպտղաբերության հետ, երբ նրանք inter se խաչաձևվում են։ Մյուս կողմից, եթե հիբրիդը խաչաձևվում է երկու մաքուր ծնողական տեսակներից մեկի հետ, այդ դեպքում անպտղաբերությունը զգալիորեն նվազում է. նույնը տեղի է ունենում նաև այն ժամանակ, երբ ապօրինի բույսերը բեղմնավորվում են օրինականներով։ Ճիշտ այնպես, ինչպես հիբրիդների անպտղաբերությունը միշտ չէ, որ ընթանում է երկու ծնողական տեսակների միջև առաջին խաչաձևման դժվարության հետ միասին, այդպես էլ որոշ ապօրինածին բույսերի անպտղաբերությունը արտասովոր կերպով մեծ է եղել, մինչդեռ այն միավորման անպտղաւբերությունըանպտղաբերությունը, որից առաջացել են նրանք, բոլորովին մեծ չի եղել։ Մի սերմնատուփիկից վերցրած սերմերից աճեցրած հիբրիդների անպտղաբերության աստիճանը բնածին կերպով փոփոխական է. նույնը նկատելի կերպով երևան է գալիս նաև ապօրինի բույսերի մոտ։ Վերջապես, շատ հիբրիդներ ծաղկում են խիստ առատ ու տևական կերպով, մինչդեռ, մյուսները, ավելի անպտղաբերները, շատ քիչ ծաղիկ են տալիս և ներկայացնում են թույլ, խղճալի թզուկներ, բոլորովին նման դեպքեր հանդիպում են նաև զանազան դիմորֆ և տրիմորֆ բույսերի ապօրինի ժառանգների մեջ։

Ընդհանրապես ապօրինածին բույսերի և հիբրիդների միջև բնույթի և վարքի տեսակետից ամենասերտ նմանություն կա։ Հազիվ թե չափազանցություն լինի, եթե ասենք, որ ապօրինածին բույսերը հիբրիդներ են, որոնք ստացված են միևնույն տեսակի սահմաններում որոշ ձևերի անբնական միավորման հետևանքով, մինչդեռ սովորական հիբրիդներն առաջանում են այսպես կոչված տարբեր տեսակների միջև կատարված անբնական միավորումից։ Մենք արդեն տեսանք նաև, որ բոլոր տեսակետներից շատ մոտ նմանություն կա առաջին ապօրինի միավորումների և առանձին տեսակների առաջին խաչաձևումների միջև։ Գուցե այդ ավելի լրիվ պարզաբանվի հետևյալ օրինակով։ Դիցուք, թե որևէ բուսաբան գտել է տրիմորֆ Lythrum salicaria-ի երկար վարսանգներ վարսանդներ ունեցող երկու խիստ տարբերվող ձևեր (իսկ այդպիսիներ հանդիպում են) և նա որոշել է խաչաձևման միջոցով ստուգել, թե արդյոք նրանք առանձին տեսակներ են, թե ոչ։ Նա կգտներ, որ այդ դեպքում ստացվում է սերմերի նորմալ թվի մոտավորապես մեկ հինգերորդ մասը միայն և որ ընդհանրապես այդ երկու բույսերը բոլոր վերոհիշյալ տեսակետներից իրենց պահում են ինչպես երկու առանձին տեսակներ։ Բայց այդ հարցը վերջնականապես պարզելու համար նա կաճեցներ բույսեր այդ ենթադրյալ հիբրիդային սերմերից և կգտներ, որ նրանք խղճուկ գաճաճներ են, միանգամայն անպտղաբեր և բոլոր տես անկետներից տեսակետներից նման են սովորական հիբրիդներին։ Նա այն ժամանակ կարող էր պնդել, որ ինքն իսկապես ապացուցել է, բոլորի կողմից ընդունված տեսակետի համաձայն, որ իր երկու տարատեuակները տարատեսակները նույնպիսի լավ զատելի տեսակներ են, ինչպես որ յուրաքանչյուր այլ տեսակ, սակայն դա նրա կողմից լիակատար սխալ կլիներ։

Դիմորֆ և տրիմորֆ բույսերի մասին վերոհիշյալ փաստերը շատ կարևոր են, որովհետև, առաջին, նրանք մեզ ապացուցում են, որ ինչպես առաջին խաչաձևումների, այնպես էլ հիբրիդների ֆիզիոլոգիական հատկանիշը՝ նվազած պտղաբերությունը չի կարող վստահելի չափանիշ ծառայել տեսակները տարբերելու համար, համար․ երկրորդ, մենք կարող ենք եզրակացնել, որ գոյություն ունի մի ինչ որ անհայտ կապ ապօրինի միավորումների անպտղաբերության և նրանց ապօրինի հաջորդների անպտղաբերության միջև, և դա մեզ հանգեցնում է նույն տեսակետը տարածելու առաջին խաչաձևումների և հիբրիդների վրա, վրա․ երրորդ, մենք գտնում ենք, և ինձ թվում է սա առանձնապես կարևոր է, որ կարող են գոյություն ունենալ միևնույն տեսակի երկու կամ երեք ձևեր և ոչնչով չտարբերվել միմյանցից իրենց կառուցվածքով և կերտվածքով արտաքին պայմանների նկատմամբ և այնուամենայնիվ լինել անպտղաբեր, եթե նրանց միավորենք որոշ եղանակով։ Չէ որ մենք պիտի հիշենք, որ տվյալ դեպքում անպտղաբերություն է առաջացնում միևնույն ձևի անհատների երկու սեռական տարրերի միավորումը, օրինակ, երկար վարսանդներ ունեցող անհատների միացումը, մինչդեռ երկու տարբեր ձևերին հատուկ սեռական տարրերի միավորումը պտղաբեր է լինում։ Հետևաբար, այս օրինակը առաջին հայացքից թվում է միանգամայն հակառակը այն բանի, ինչ որ տեղի է ունենում մի տեսակի անհատների սովորական միավորումների և տարբեր տեսակների խաչաձևման ժամանակ։ Սակայն կասկածելի է, որ այդ իր որ իրոք այդպես է, բայց ես երկար չեմ խոսի այդ մութ հարցի մասին։

===ԽԱՉԱՁԵՎՎՈՂ ՏԱՐԱՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ԵՎ ՆՐԱՆՑ ԽԱՌՆԱ8ԵՂԵՐԻ ԽԱՌՆԱՑԵՂԵՐԻ ՊՏՂԱԲԵՐՈՒԹՅՈԻՆՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԵՐԵՎՈՒՅԹ ՉԷ===

Տեսակների և տարատեսակների միջև հիմնական տարբերության գոյության մասին որպես ճնշող փաստարկ կարելի է բերել այն, որ տարատեսակներն արտաքին տեսքով ինչքան էլ տարբերվեն մեկը մյուսից, բոլորովին հեշտ կերպով խաչաձևվում են միմյանց հետ և տաղիս տալիս են միանգամայն պտղաբեր հաջորդներ։ Բացառությամբ մի քանիսների, որոնք այժմ կմատնանշվեն, ես լիովին ընդունում եմ, որ ընդհանուր կանոնն այդպես է։ Բայց այդ հարցը շրջապատված է դժվարություններով, որովհետև դառնալով բնության մեջ առաջացած տարատեսակներին, մենք տեսնում ենք, որ երկու ձևեր, որոնք մինչ այդ համարվել են տարատեսակներ, հենց որ խաչաձևվելիս թեկուզ մի քիչ անպտղաբեր են լինում, իսկույն բնախույզների մեծամասնությունը սկսում է նրանց համարել տեսակներ։ Այսպես, օրինակ, կարմիր և կապույտ տզրուկախոտերը<ref>Միամյաներ գնարբուկների ընտանիքից (Primulaceae, Anagallis arvensis L. A. coerula L.)։— ''Խմբ.։''</ref>, որոնց բուսաբանների մեծամասնությունը համարում է որպես տարատեսակներ, Գերտների<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> փորձերում խաչաձևման ժամանակ բոլորովին անպտղաբեր են եղել, և այդ պատճառով նա նրանց դասում է անկասկածելի տեսակների շարքը։ Եթե մենք կշռադատենք՝ դուրս չգալով շրջանակից (այսինքն՝ այդ ենթադրությունից), ապա բնական վիճակում գտնվող բոլոր տարատեսակների պտղաբերությունը, իհարկե, պետք է ընդունենք։

Ժիրու-դը-Բյուզարենգը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Girou_de_Buzareingues>'''Ժիրու-դը-Բյուզարենգը''' (Girou de Buzareingues)։</ref> խաչաձևել է եգիպտացորենի նման բաժանասեռ դդումի երեք տարատեսակներ և պնդում է, որ նրանց փոխադարձ բեղմնավորումը այնքան ավելի հեշտ է ընթանում, որքան մեծ է լինում նրանց միջև տարբերությունը։ Թե որքան կարելի է վստահել այդ փորձերին, ես չգիտեմ, բայց այն ձևերը, որոնց վրա նրանք կատարվել են, Սաժերեն<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Sageret /> համարում է տարատեսակներ, իսկ նա իր դասակարգումը հիմնում է գլխավորապես անպտղաբերության հատկանիշի վրա. նույն եզրակացության է եկել նաև Նոդենը։<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Naudin />

Հետևյալ դեպքը շատ ավելի ուշագրավ է և առաջին հայացքից անհավատալի է թվում, բայց նա ներկայացնում է զարմանալի մեծ թվով փորձերի արդյունք, որոնք մի քանի տարիների ընթացքում կատարվել են խռնդատի (VerhascumVerbascum) ինը տեսակների վրա և այն էլ այնպիսի լավ դիտողի և մեզ թշնամի այնպիսի վկայի կողմից, ինչպիսին է Գերտները.<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> այսինքն այն, որ մի տեսակի պատկանող դեղին ու սպիտակ տարատեսակները միմյանց հետ խաչաձևվելիս առաջացնում են ավելի քիչ սերմեր, քան միևնույն տեսակի միանման գույն ունեցող տարատեսակները։ Բացի դրանից, նա պնդում է, որ երբ մի տեսակի պատկանող դեղին և սպիտակ տարատեսակները խաչաձևվում են մի այլ տեսակի դեղին ու սպիտակ տարատեսակների հետ, ապա միանման գույն ունեցող ծաղիկների միջև կատարվող խաչաձևումից ավելի շատ սերմ է ստացվում, քան տարբեր գունավորումներ ունեցողների խաչաձևումից։ Մ-ր Սկոտտը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Scott /> նույնպես փորձեր է կատարել Verbascum-ի տեսակների և տարատեսակների վրա, և թեև նա գտնում է, որ հնարավորդ չէ հաստատել Գերտների ստացած արդյունքները տարբեր տեսակների խաչաձևման մասին, սակայն նա գալիս է այն եզրակացության, որ մի տեսակի պատկանող ոչ միանման գունավորված տարատեսակները ավելի քիչ սերմ են տալիս՝ 86 : 100 հարաբերությամբ, քան միանման գունավորված տարատեսակները։ Սակայն այդ տարատեսակները ոչնչով չեն տարբերվում, բացառությամբ ծաղիկների գույնի, և մի տարատեսակը երբեմն կարող է ստացվել մյուսի սերմերից։

Հիբրիդների համեմատությամբ խառնացեղերի ունեցած ավելի մեծ փոփոխականությունը զարմանալի չի թվում։ Եվ իրոք, խառնացեղերի ծնողները տարատեսակներն են և այն էլ շատ դեպքերում ընտանի (միայն սակավաթիվ փորձեր են կատարվել բնական տարատեսակների վրա), իսկ դրանից արդեն հասկացվում է, որ հենց ծնողների փոփոխականությունը վաղուցվա ծագում չունի և որ շատ դեպքերում նա կշարունակվի և կուժեղացնի փոփոխականությունը, որը հանդիսանում է հենց խաչաձևման ակտի արդյունքը։ Հիբրիդի առաջին սերնդի մեջ աննշան փոփոխականությունը, հակառակ հաջորդ սերունդներում արտահայտվող ուժեղ փոփոխականության, հետաքրքրական և ուշադրության արժանի փաստ է, որովհետև նա ամրապնդում է իմ տեսակետը, որի համաձայն սովորական փոփոխականության պատճառներից մեկն այն է, որ վերարտա,գրողական վերարտադրողական սիստեմը լինելով չափազանց զգայուն դեպի կենսապայմանների փոփոխությունը, հրաժարվում է այդ դեպքում կատարել իր նորմալ ֆունկցիան՝ արտադրել սերունդ, որը բոլոր տեսակետներից շատ նման է ծնողական ձևերին. ինչ վերաբերում է առաջին սերնդի հիբրիդներին, ապա նրանք առաջացել են տեսակներից, որոնց վերարտադրողական սիստեմը (սակայն բացառությամբ վաղուց մշակվող տեսակների) չի ենթարկվել որևէ խանգարումների և, որոնք փոփոխական չեն. բայց դրա փոխարեն հիբրիդների իրենց իսկ վեր արտադրողական սիստեմը լուրջ կերպով խանգարված է, և նրանց սերունդները շատ փոփոխական են։

Ահա և այն բոլոր անկարևոր տարբերությունները բուսական հիբրիդների և խառնացեղերի միջև, որ կարողացել է մատնանշել Գերտները։<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> Մյուս կողմից, իրենց ծնողների հետ խառնացեղերի և հիբրիդների, մանավանդ մոտ տեսակներից առաջացած հիբրիդների ունեցած նմանության աստիճանը և բնույթը ենթարկվում են միանման օրենքների։ Երկու տեսակների խաչաձևման դեպքում նրանցից մեկը երբեմն ունենում է հիբրիդին իր նմանությունը տալու ավելի մեծ ընդունակություն, ընդունակություն․ նույնը, ես կարծում եմ, հատուկ է նաև բուսական տարատեսակներին։ Կենդանիների մեջ մեկ տարատեսակի այղ գերակշռող ընդունակությունը մյուսի հանդեպ, անկասկած, նույնպես հաճախ է հանդիպում։ Փոխադարձ խաչաձևումից առաջացած հիբրիդային բույսերը սովորաբար միմյանց հետ շատ մոտ նմանություն են ունենում։ Նույնը կարելի է ասել նաև փոխադարձ խաչաձևումից ստացված խառնացեղ բույսերի մասին։ Ինչպես հիբրիդներին, այնպես էլ խառնացեղերին կարելի է վերադարձնել մաքուր ծնողական տիպին, նրանց հաջորդող սերունդները ենթարկելով կրկնողական խաչաձևումների ծնողական ձևերից մեկի հետ։

Ճիշտ այնպես, ինչպես որ ծառերի պատվաստման դեպքում մի տեսակի կամ տարատեսակի մի ուրիշի հետ պատվաստելու ընդունակությունը հանդիսանում է նրանց վեգետատիվ սիստեմում եղած իրենց բնույթով անհայտ տարբերությունների կողմնակի արդյունք, այնպես էլ խաչաձևման ժամանակ մի տեսակի մի այլ տեսակի հետ միանալու ընդունակությունը հանդիսանում է նրանց վերարտադրողական սիստեմում եղած անհայտ տարբերություններին ուղեկցող արդյունք։ Ենթադրելու համար, թե տեսակներն օժտված են անպտղաբերության տարբեր աստիճաններով հատկապես նրա համար, որպեսզի կանխեն նրանց խաչաձևումը և մի աձուլումը միաձուլումը բնության մեջ, նույնքան քիչ հիմք կա, որքան որ կարծելու, թե ծառերն օժտված են զանազան և որոշ տեսակետներից փոխադարձաբար պատվաստելու անընդունակության համանման աստիճաններով նրա համար, որպեսզի կանխեն նրանց միակցումը մեր անտառներում։

Առաջին խաչաձևումների և նրանց հիբրիդային սերունդների անպտղաբերությունը ձեռք չի բերվել բնական ընտրության միջոցով։ Առաջին խաչաձևումների դեպքում նա ըստ երևույթին կախված է զանազան հանգամանքներից. որոշ դեպքերում պատճառ է ծառայում գլխավորապես սաղմի վաղաժամ մահը։ Հիբրիդների մոտ նա հավանորեն կախված է նրանից, որ նրանց ամբողջ կազմվածքը խանգարվել է երկու տարբեր ձևերի միացման հետևանքով։ Ըստ երևույթին նա մոտ է այն անպտղաբերությանը, որից այնքան հաճախ տուժում են մաքուր տեսակները, երբ նրանք ենթարկվում են նոր ու անբնական կենսապայմանների ներգործությանը։ Նա, ով կարող է բացատրել այս վերջին դեպքերը, կկարողանա բացատրել նաև հիբրիդների անպտղաբերությունը։ Այդ տեսակետն իրեն ուժեղ հենարան է գտնում նաև մի այլ համադրության մեջ, այն է՝ մի կողմից, կենսապայմանների թեթև փոփոխություններն ուժեղացնում են բոլոր օրգանական էակների ամրակազմությունը և պտղաբերությունը, իսկ մյուս կողմից, այն ձևերի խաչաձևումը, որոնք գտնվել են թեթևակի տարբերվող կենսապայմաններում կամ ձևափոխվեք են,  բարենպաստ կերպով է ներգործում նրանց սերունդների մեծության, ուժի և պտղաբերության վրա։ Վերոհիշյալ փաստերը, որոնք վերաբերում են դիմորֆ և տրիմորֆ բուրերի ապօրինի միավորումների և նրանց ապօրինի սերունդների անպտղաբերությանը, գուցե հավանական են դարձնում այն, որ այդ բոլոր դեպքերում մի ինչ որ անհայտ կապ միացնում է առաջին միավորումների անպտղաբերության աստիճանը նրանց սերունդների անպտղաբերության աստիճանի հետ։ Դիմորֆիզմի այս փաստերի, ինչպես նաև փոխադարձ խաչաձևումների արդյունքների քննարկությունը պարզորոշ կերպով բերում են մեզ այն եզրակացության, որ խաչաձևվող տեսակների անպտղաբերության սկզբնական պատճառը գտնվում է միայն նրանց սեռական տարրերի տարբերություններում։ Մենք չգիտենք, երբ գործը վերաբերում է տարբեր տեuակներին, թե ինչու սեռական տարրերի այդ ավելի մեծ կամ փոքր ձևափոխությունները, որոնք առաջացնում են փոխադարձ անպտղաբերություն, այնքան սովորական երևույթ են դարձել, սակայն թվում է, թե գա դա բավական սերտ կապ ունի այն բանի հետ, որ տեսակները երկար ժամանակաշրջանների ընթացքում ենթարկվել են գրեթե միանման կենսապայմանների ազդեցության։

Վեցերորդ գլխում ես թվեցի գլխավոր առարկությունները, որոնք միանգամայն հիմնավորապես կարող էին արվել այս գրքում պաշտպանված տեսակետների դեմ։ Նրանց մեծամասնությունը մենք քննարկել ենք։ Այդ առարկություններից մեկը, այն է՝ տեսակային ձևերի առանձնացածության և նրանց միջև անթիվ շաղկապող օղակների բացակայության վրա մատնանշումը ակնհայտ դժվարություններ է ներկայացնում։ Ես նշել եմ, թե ինչու այդպիսի կապող օղակները սովորաբար չեն հանդիպում ներկայումս նրանց գոյության համար ըստ երևույթին շատ նպաստավոր հանգամանքներում, այսինքն՝ աստիճանաբար փոփոխվող ֆիզիկական պայմաններով մի լայնածավալ ու չընդհատվող մարզում։ Ես աշխատել եմ ցույց տալ, որ յուրաքանչյուր տեսակի կյանք ավելի մեծ կախման մեջ է արդեն հաստատված այլ օրգանական ձևերի ներկայությունից, քան կլիմայից, և որ այդ պատճառով, իսկապես ասած, կյանքի ղեկավարող պայմանները միանգամայն աստիճանաբար չեն փոփոխվում, այնպես, ինչպես փոփոխվում է ջերմաստիճանը կամ խոնավությունը։ Ես աշխատել են ցույց տալ նաև, որ միջակա տարատեսակները, որոնք սկզբում գոյություն են ունեցել ավելի քիչ թվով, քան այդ ձևերը, որոնց նրանք շաղկապում ենք հետզհետե դուրս են մղվում և բնաջնջվում, զուգընթաց տեղի ունեցող հետագա փոփոխության ու կատարելագործության։ Սակայն դրա պատճառը, որ այժմ բնության մեջ ամենուրեք չեն հանդիպում անհամար միջակա օղակներ, գտնվում է բնական ընտրության բուն պրոցեսում, որի ընթացքում նոր տարատեսակները միշտ դուրս են մղում իրենց նախածնողական ձևերին ն և գրավում նրանց տեղը։ Բայց չէ, որ այդ դեպքում մի ժամանակ գոյություն ունեցած միջակա տարատեսակների քանակությունը պետք է իսկապես ահագին լինի և համապատասխանի այն հսկայական մասշտաբին, որով կատարվել է բնաջնջման պրոցեսը։ Հապա ինչո՞ւ այդ դեպքում յուրաքանչյուր երկրաբանական ֆորմացիա և յուրաքանչյուր շերտ լեփ լեցուն չէ այդպիսի միջակա օղակներով։ Իրոք, երկրաբանությունը մեր առաջ չի բացում օրգանիզմների մի այդպիսի լրիվ անընդմեջ շղթա, և գուցե դա է ամենաակնհայտ և լուրջ առարկությունը, որ կարող է արվել իմ տեսության դեմ։ Այդ հանգամանքի բացատրությունը, ինչպես ես կարծում եմ, երկրաբանական տարեգրության չափազանց անլրիվության մեջ է։

Ամենից առաջ հարկավոր է միշտ պարզորոշ կերպով պատկերացնել, թե ինչպիսի միջակա ձևեր, տեսության համաձայն, պետք է անցյալում գոյություն ունենային։ Երբ քննարկում ես որևէ երկու տեսակ, դժվարությամբ ես զսպում քեզ, որ երևակայությանդ մեջ չստեղծվեն միջակա ձևեր, որոնք '''անմիջականորեն''' շաղկապում են այդ երկու տեսակները իրար հետ։ Բայց դա բոլորովին սխալ տեսակետ է. մենք պետք է միշտ պատկերացնենք այնպիսի ձևեր, որոնք միջակա են երկու տեսակներից յուրաքանչյուրի և նրա ընդհանուր, բայց անհայտ նախահոր միջև, իսկ նախահայրը, իհարկե, պետք է որևէ բանով տարբերվի իր բոլոր փոփոխված հետնորդներից։ Ահա դրա պարզ լուսաբանությունը. սիրամարգաղավնին և փքունը՝ երկուսն էլ ծագում են առել ժայռաղավնուց, ժայռաղավնուց․ եթե մենք ունենայինք մի ժամանակ գոյություն ունեցած բոլոր միջակա տարատեսակները, մենք կունենայինք անցումների մի բոլորովին անընդմիջվող շարք այդ ձևերից յուրաքանչյուրի և ժայռաղավնու միջև, բայց մենք չէինք ունենա տարատեսակներ, որոնք ուղղակի միջակա են սիրամարգաղավնու և փքունի միջև, չէինք ունենա, օրինակ, այնպիսի ձև, որն իր մեջ համատեղում է փոքր ինչ բացված պոչ և մի քիչ փքված ուռույց, այսինքն հենց նոր հիշված երկու ցեղերի բնորոշ հատկանիշները։ Բացի դրանից, այդ երկու ցեղերն այնքան են ձևափոխվել, որ եթե մենք չունենայինք պատմական կամ որևէ անուղղակի ապացույցներ նրանց ծագման մասին, մենք չէինք կարողանա որոշել, համեմատելով նրանց հատկանիշները ժայռաղավնու՝ C. livia-ի հատկանիշների հետ, թե արդյոք այդ ցեղերը նրանից են, թե մի որևէ մերձավոր այլ ձևից, օրինակ C. oenas-ից։

Անկախ այն բանից, որ մենք չենք գտնում այդ անսահմանորեն բազմաթիվ շաղկապող ձևերի բրածո մնացորդները, թերևս կարելի է առարկել, թե ժամանակը չէր բավականացնի այդպիսի չափերով օրգանական աշխարհի փոփոխման համար, եթե ընդունենք, որ վ։ոփոխությունները փոփոխությունները դանդաղորեն են կատարվել։ Ես գրեթե հնարավորություն չունեմ գործնականորեն երկրաբանությամբ չզբաղվող ընթերցողի ուշադրությունը դարձնելու այն փաստերի վրա, որոնք թույլ են տալիս գեթ թույլ գաղափար կազմելու անցած ժամանակի տևողության մասին։ Նա, ով կարդալով Չարլզ Լյաելի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> մեծ երկը երկրաբանության հիմունքների մասին, որն ապագա պատմաբանը կհամարի բնագիտության մեջ հեղաշրջում կատարած մի ստեղծագործություն, չի կամենա իրեն պատկերացնել անցած դարաշրջանների ժամանակի վիթխարիությունը, նա թող իսկույն փակի այս գիրքը։ Բայց ամենևին դեռ բավական չէ ուսումնասիրել երկրաբանության հիմունքները կամ կարդալ զանազան դիտողների հատուկ տրակտատները առանձին ֆորմացիաների մասին և տեսնել թե ինչպես յուրաքանչյուր հեղինակ ձգտում է մոտավոր հասկացողություն տալ յուրաքանչյուր ֆորմացիայի կամ նույնիսկ յուրաքանչյուր շերտի նստվածքի տևողության մասին, անցած ժամանակների տևողության մասին, որոշ հասկացողություն ստանալու համար հարկավոր է դիտել երկրաբանական գործոնների աշխատանքի բուն պրոցեսը, պետք է լավ իմանալ, թե ինչպիսի հզոր ստվարություններ քայքայվել ու ջրատ արվել ջրատարվել են ցամաքի մակերեսից և նստվածքների ինչպիսի զանգվածներ նստել։ Մեր նստվածքային ֆորմացիաների տարածությունը և հզորությունը ներկայացնում են, ինչպես իրավացիորեն նկատել է Լյաելը, այն ջրաողողման հետևանքն ու չափը, որին որևէ տեղ ենթարկվել է երկրի կեղևը։ Դրա համար էլ հարկավոր է սեփական աչքերով տեսնել մեկը մյուսի վրա կիտված շերտերի հսկայական ստվարությունը, դիտել պղտոր տիղմը դեպի ցած տանող առվակները, ծովեզրյա դարափերը մաշող ալիքները, եթե կուզենք որևէ գաղափար կազմել անցյալ ժամանակ֊ ների ժամանակների տևողության մասին, որոնց հուշարձանները մենք տեսնում ենք ամենուրեք մեր շուրջը։

Ուսանելի է թափառել ոչ այնքան կարծր ապարներից կազմված ծովափի երկարությամբ և դիտել քայքայման պրոցեսը։ Մակընթացությունը շատ դեպքերում օրը երկու անգամ միայն կարճ ժամանակով հասնում է մինչև ժայռերը և ալիքները միայն այն ժամանակ են քանդում նրանց տակը, երբ իրենց հետ բերում են ավազ ու խճաքար, որովհետև մաքուր ջուրը, իհարկե, չի կարող մաշել ապարը։ Երբ վերջապես ժայո,ի ժայռի հիմքը քանդված է, հսկայական բեկորները գլորվում են դեպի ցած. այստեղ, մնալով անշարժ, նրանք քայքայվում են ատոմ առ ատոմ, մինչև որ այնքան են փոքրանում, որ սկսում են ալիքների միջոցով գլորվել և այսպիսով ավելի արագ մանրանալ, վերածվելով խճաքարի, ավազի կամ տղմի։ Բայց ինչքան հաճախ ենք մենք տեսնում ժայռոտ դարափերի ստորոտում կլորացած քարաբեկորներ, որոնք ամեն կողմից պատած են ծովային օրգանիզմներից կազմված համատարած ծածկոցով, որը ցույց է տալիս, թե ինչքան դանդաղ է ընթանում մակընթացության քայքայիչ աշխատանքը և թե ինչքան հազվագյուտ դեպքում այդ բեկորները գլորվում են ալիքների ուժով։ Բացի դրանից, դիտելով քայքայման ենթարկվող ժայռոտ դարափերի գիծը մի քանի մղոն տարածությամբ, մենք կհամոզվենք, որ միայն տեղ-տեղ կարճ տարածության վրա, կամ որևէ կարկառի շուրջը կարելի է ներկայումս տեսնել առափնյա ժայռերի քայքայման պրոցեսը. իսկ մյուս տեղերում մակերևույթի տեսքից ու բուսականության բնույթից կարելի է եզրակացնել, որ շատ տարիներ են անցել այն ժամանակից, երբ ջուրն սկսել է քանդել ժայռերի հիմքը։

Սակայն վերջերս բազմաթիվ հիանալի դիտողների՝ Ռեմզեյի,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Ramsey /> Ջյուքսի,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Jukes>'''Ջյուքս''' (Jukes Joseph-Beete)։— Երկրաբան Անգլիայում (1811—1869)։ Երկրաբանության պրոֆեսոր Դուբլինում։ Մասնակցել է դեպի Նոր Գվինեա և Ավստրալիայի արևելյան ափերը կազմակերպված գիտարշավին։</ref> Գեյկիի,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Geikie>'''Գեյկի''' (Geikie Archibald).— Հայտնի երկրաբան Շոտլանդիայում (1835—1924)։ Երկրաբանության պրոֆեսոր Էդինբուրգում։ Նրա Հիմնական հիմնական աշխատությունները վերաբերում են երկրաբանության բնագավառին և սառցադաշտային ժամանկկաշրջանի ժամանակաշրջանի երևույթների ազդեցության ուսումնասիրությանը Շոտլանդիայում, ինչպես նաև երրորդային ժամանակաշրջանի հրաբխային երևույթների հետազոտության բնագավառին։ Հեղինակ երկրաբանության լայնորեն տարածում ստացած դասագրքի։</ref> Կրոլլի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Croll>'''Կրոլլ''' (Croll James)։— Գիտնական Շոտլանդիայում (1821—1890)։ Գրել է աշխատություններ կլիմայական պայմանների հերթափոխությունների մասին երկրաբանական ժամանակաշրջանների, մասնավորապես սառցադաշտային շրջանի ընթացքում և այդ հերթափոխությունները բացատրել է կոսմիկական պատճառներով։ Նրա տեսությունը, որ սկզբում մեծ հաջողություն է ունեցել, ներկայումս հերքված է։</ref> և այլոց հետազոտությունների շնորհիվ մենք իմացանք, որ մթնոլորտային գործոնների միջոցով ցամաքի մակերեսի քայքայումը պետք է համարել շատ ավելի կարևոր, քան ծովափի քայքայումը ծովի ալիքներից։ Ցամաքի ամբողջ մակերևույթը ենթարկվում է մթնոլորտի և լուծված ածխաթթու պարունակող անձրևաջրի քիմիական ներգործությանը, իսկ ցուրտ երկրներում նաև սառնամանիքի ազդեցությանը, այդ աշխատանքի հետևանքով քայքայված նյութը ուժեղ անձրևի միջոցով ցած է տարվում նույնիսկ թույլ թեքված լանջերով, ինչպես նաև քամու միջոցով, մանավանդ չոր մարգերում, քշվում է ավելի մեծ չափով, քան սովորաբար ենթադրում են. այնուհետև քայքայված նյութը տեղափոխվում է հեղեղների և գետերի միջոցով, որոնք, եթե արագահոս են, խորացնում են իրենց հունը և մանրացնում բեկորները։ Անձրևային օրը, նույնիսկ թույլ ալիքաձև մակերևույթ ունեցող վայրում, մենք տեսնում ենք յուրաքանչյուր լանջից հոսող պղտոր առվակներում մթնոլորտի քայքայիչ աշխատանքը։ Ռեմզեյը և Ույտիկերը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Whitaker>'''Ույտիկեր''' (Whitaker)։— Երկրաբան Անգլիայում։— Էջ 395։Անգլիայում։</ref> ցույց են տվել,— և դա շատ ուշագրավ դիտողություն է,— որ Վելդյան մարզում, ինչպես նաև Անգլիայի լայնքով անցնող ժայռերի շղթաները հին ծովափ չեն եղել, ինչպես առաջները համարում էին դրանց, որովհետև ժայռերի շղթաներից յուրաքանչյուրը կազմված է միևնույն ֆորմացիայից, մինչդեռ մեր առափնյա ժայռերը ամենուրեք կազմված են մեկը մյուսին հաջորդող զանազան ֆորմացիաներից։ Նկատի առնելով այդ, մենք պետք է ընդունենք, որ հիշված ժայռերն իրենց ծագմամբ գլխավորապես պարտական են այն հանգամանքին, որ ժայռերը կազմող ապարները ավելի լավ են դիմադրել մթնոլորտի քայքայիչ աշխատանքին, քան հարակից մակերեսը, դրա հետևանքով վերջինս հետզհետե ցածրացել ,է, թողնելով ավելի կարծր ապարներից կազմված շղթաների ցցվածքները։ Ոչ մի բան մեր գիտակցության վրա ավելի խոր տպավորություն չի թողնում անցած ժամանակի տևողության մասին, եթե այդ ժամանակը հարմարեցնենք ժամանակի մասին մեր ունեցած հասկացողությանը, ինչպես այս եղանակով կազմված համոզմունքը, որ մթնոլորտի ազդեցությունը, որն ուժով այնքան չնչին է թվում և գործում է այնպես դանդաղ, տվել է այնքան խոշոր հետևանքներ։

Այսպիսով, ստանալով հասկացողություն այն դանդաղության մասին, որով ցամաքը քայքայվում է մթնոլորտի աշխատանքներից և ալիքների ափակոծությունից, անցած ժամանակի տևողությունը գնահատելու համար ուսանելի է մի կողմից՝ խորհել ապարի այն զանգվածների մասին, որոնք հեռացվել են շատ ընդարձակ մարզերի մակերեսից և մյուս կողմից՝ մեր նստվածքային ֆորմացիաների հաստության մասին։ Ես հիշում եմ, թե ինչպես ուժեղ կերպով զարմացել էի ես հրաբխային կղզիների տեսքից, որոնց ափերը, քայքայվելով ալեբախությունից, ընդհատվում էին ուղղաբերձ ժայռերով հագար հազար կամ երկու հազար ոտնաչափ բարձրությամբ. այդ ավելի ևս զարմանալի էր, որ լավայի հեղեղների թույլ թեքությունը, որ պայմանավորված է նրա նախկին հեղուկ վիճակով, առաջին հայացքից ցույց էր տալիս, թե կարծր քարային շերտերը մի ժամանակ որքան խորն են մտած եղել բաց օվկիանոսի մեջ։ Նույնպիսի պատմություն, բայց ավելի ևս հասկանալի լեզվով, մեզ պատմում են սահքերը՝ այդ մեծ բեկվածքները, որոնց երկարությամբ շերտերը բարձրացել են մի կողմի վրա և իջել մյուս կողմի վրա հազարավոր ոտնաչափ բարձրությամբ կամ խորությամբ. որովհետև այն ժամանակից սկսած, երբ ճեղքվել է երկրի կեղևը և տեղի է ունեցել շերտերի այդ տեղաշարժը կամ հանկարծակի կամ, ինչպես այժմ կարծում է երկրաբանների մեծամասնությունը, դանդաղ կերպով և կատարվել է մի քանի նվագներով, երկրի մակերևույթը այն աստիճան է հարթվել, որ այժմ արտաքուստ այդ հսկայական տեղաշարժերի ոչ մի հետք չի երևում։ Պեննինյան սահքը, օրինակ, ունի 30 մղոն երկարություն, և այդ տարածության վրա շերտերի ուղղաձիգ տեղաշարժը տատանվում է 600-ից մինչև 3000 ոտնաչափի սահմաններում։ Պրոֆ. Ռեմզեյը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Ramsey /> նկարագրել է Էնգլեսիի սահքը, որն ունի շերտերի 2300 ոտնաչափ տեղաշարժ, և նա էլ հաղորդում է ինձ, որ ինքը միանգամայն համոզված է, որ Մերիոնետշիրում կա 12000 ոտնաչափ բարձրությամբ տեղաշարժ. սակայն հիշատակված դեպքերում երկրի մակերեսի վրա չկա ոչ մի բան, որ ցույց տար այդքան վիթխարի տեղաշարժերը, որովհետև բեկվածքի երկու կողմում ապարների շերտերը հետագայում հարթվել են, մակարդակով հավասարվել։

Մյուս կողմից աշխարհի բոլոր մասերում նստվածքային ապարների շերտերն ունեն զարմանալի մեծ հաստություն։ Կորդիլերներում ես տեսել եմ կոնգլոմերատի մի զանգված 10000 ոտնաչափ հաստությամբ, թեև կոնգլոմերատները ամենայն հավանականությամբ կուտակվել են ավելի արագ, քան ավելի մանրահատիկ մյուս նստվածքները, սակայն կազմված լինելով մաշված ու կլորացած ճալաքարերից, որոնցից յուրաքանչյուրն իր վրա կրում է ժամանակի կնիքը, նրանք կարող են ակնառու ապացույց ծառայել, թե ինչքան դանդաղորեն պետք է կուտակված լինի նրանց զանգվածը։ Պրոֆ. Ռեմզեյը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Ramsey /> հաղորդել է ինձ, թե ինչպիսի առավելագույն հաստություն ունեն հաջորդական ֆորմացիաները Մեծ Բրիտանիայի զանազան մասերում, որ որոշվել է մեծ մասամբ անմիջական չափումով, ահա այդ չափումն երի չափումների արդյունքները.

Սակայն այդ տպավորությունն այնքան էլ ճիշտ չէ։ Մ-ր Կրոլլը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Croll /> մի հետաքրքրական հոդվածում նշում է, որ մենք սխալվում ենք ոչ այն ժամանակ, «երբ շատ չափազանցված հասկացողություն ենք կազմում երկրաբանական ժամանակաշրջանների տևողության մասին», այլ այն ժամանակ, երբ նրանց գնահատում ենք տարիներով։ Երբ երկրաբանը իր ուշադրությունը սևեռում է ընդարձակ ու բարդ երևույթների վրա և հետո նայում է մի քանի միլիոն տարի արտահայտող թվերի վրա, երկու դեպքերը բոլորովին տարթեր տարբեր տպավորություն են առաջացնում, և թվերն առաջին հայացքից չափազանց անբավարար են թվում։ Հաշվելով մի քանի գետերի բերած նստվածքի որոշ քանակությունը, մ-ր Կրոլլը ապացուցում է, որ 1000 ոտնաչափ հաստությամբ միջին մակարդակով ամբողջ տարածությունից պինդ ապարի շերտի աստիճանական փխրեցման ու հեռացման համար հարկավոր է վեց միլիոն տարի։ Այդ եզրակացությունը զարմանալի է թվում, և որոշ նկատառումներ մեզ դրդում են ենթադրելու, թե արդյոք շատ չի չափազանցված այդ թիվը, բայց եթե նույնիսկ այն պակասեցնենք երկու կամ չորս անգամ, այնուամենայնիվ ապշեցուցիչ հետևանք է մնում։ Մեզանից քչերը թերևս գիտեն, թե իրականում ինչ է ներկայացնում միլիոնը, մ-ր Կրոլլը դրան տալիս է հետևյալ լուսաբանությունը. վերցրեք թղթի մի նեղ շերտ 83 ոտնաչափ և 4 դյույմ [25,7 մ] երկարությամբ և ձգեք մի մեծ դահլիճի պատի երկարությամբ, դրանից հետո չափեք այդ ժապավենի մի ծայրից դյույմի մի տասներորդ մասը [0,4 մմ]։ Դյույմի այդ մեկ տասներորդ մասը կլինի հարյուր տարի, իսկ ամբողջ ժապավենը՝ միլիոն տարի։ Բայց պետք է մեղ մեզ լավ պատկերացնենք, թե այս աշխատության խնդրի տեսակետից ինչ են պարփակում իրենց մեջ այդ հարյուր տարիները, որոնք պատկերացված են վերոհիշյալ մեծության դահլիճի մեջ այնքան ծայրահեղ չնչին չափով։ նոր Նոր ցեղեր առաջացնելու մի քանի ականավոր սիրահարներ իրենց կյանքի ընթացքում այն աստիճան են փոփոխել որոշ բարձրակարգ կենդանիների, որոնք բազմանում են ավելի դանդաղ, քան ստորակարգ կենդանիների մեծ մասը, որ նրանք առաջացրել են այն, ինչ կարելի է անվանել նոր ենթացեղ։ Քչերը, հարկ եղած ջանասիրությամբ զբաղվելով որևէ ցեղի ստեղծմամբ, դրա վրա ծախսել են կես դարից ավելի, այնպես որ մեկ դարն արտահայտում է նոր ցեղերի երկու այդպիսի սիրահարների հաջորդական աշխատանքը։ Չի կարելի ենթադրել, որ տեսակները բնական վիճակում կարող էին փոփոխվել այնպես արագ, ինչպես փոփոխվում են ընտանի կենդանիները մեթոդական ընտրության միջոցով։ Համենայն դեպս այդ պրոցեսը կարելի է ավելի մոտ նմանեցնել անգիտակցական ընտրության ներգործությանը, այսինքն առանց ցեղը փոփոխելու մտադրության ամենաօգտակար կամ ամենագեղեցիկ կենդանիներ պահելուն, իսկ այդպիսի անգիտակցական ընտրության միջոցով որոշ տեսակներ նկատելի չափով փոփոխվել են երկու կամ երեք դարերի ընթացքում։

Տեսակները հավանորեն անհամեմատ ավելի դանդաղորեն են փոփոխվում, և միևնույն երկրում միայն քչերն են փոփոխվում միաժամանակ։ Այդ դանդաղությունը նրանից է առաջանում, որ միևնույն երկրի բոլոր բնակիչներն արդեն այնպես լավ հարմարված են միմյանց հետ, որ բնության տնտեսության մեջ նոր տեղեր կարող են բացվել միայն երկար ժամանակամիջոցներ անցնելուց հետո՝ որևէ ֆիզիկական փոփոխությունների ազդեցության տակ կամ երկրի մեջ նոր ձևերի ներգաղթի հետևանքով։ Բացի դրանից, ճիշտ ուղղությամբ փոփոխությունները կամ շեղումները, որոնց շնորհիվ բնակիչներից մի քանիսը կարող էին ավելի լավ, հարմարված լինել փոփոխված պայմաններում իրենց նոր տեղերին, կարող են անմիջապես չառաջանար չառաջանալ։ Դժբախտաբար մենք միջոցներ չունենք տարիների թվով որոշելու, թե ինչ ժամանակաշրջան է հարկավոր, որպեսզի տեսակը կարողանար փոփոխվել։ Բայց մենք հետո կրկին կվերադառնանք ժամանակի հարցին։

Այժմ դառնանք մենք ամենահարուստ երկրաբանական թանգարաններին։ Ի՜նչ խղճուկ պատկեր են ներկայացնում նրանք։ Որ մեր հավաքածուները թերի են, դրան համաձայն են բոլորը։ Երբեք չպետք է մոռանալ Էդվարդ Ֆորբսի,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Forbes /> այդ զարմանալի հնէաբանի դիտողությունները, որ բրածո շատ տեսակներ որոշվել ու անվանվել են միակ և հաճախ ոչ լրիվ օրինակով կամ սակավաթիվ օրինակներով, որոնք հավաքված են փոքր տարածությունից։ երկրի Երկրի մակերեսի միայն մի փոքր մասն է ենթարկվել երկրաբանական հետազոտության, և ոչ մի վայր բավականաչափ լրիվությամբ հետազոտված չէ, որն ապացուցվում է այն կարևոր հայտնագործություններով, որոնք արվում են ամեն տարի Եվրոպայում։ Բոլորովին կակուղ օրգանիզմները ամենևին չեն կարող պահպանվել։ Խեցիներն ու ոսկորները քայքայվում են ու անհետանում, եթե մնում են ծովի հատակին այնպիսի տեղերում, որտեղ նստվածքներ չեն կուտակվում։ Մենք հավանորեն խիստ սխալվում ենք, եթե կարծում ենք, թե նստվածքները նստում են ծովի համարյա ամբողջ հատակի վրա և այնքան արագ կերպով, որ բրածո մնացորդները կարող էին ծածկվել ու պահպանվել։ Օվկիանոսի հսկայական տարածության վրա ջրի վառ կապույտ գույնը վկայում է նրա մաքրության մասին։ Հայտնի են շատ դեպքեր, որ ցույց են տալիս այնպիսի երկրաբանական ֆորմացիաներ, որոնք հսկայական տևողությամբ ընդմիջումից հետո համապատասխանորեն ծածկվել են մի այլ, ավելի ուշ ֆորմացիայով, ըստ որում ստորին շերտը այդ ժամանակամիջոցում քայքայման չի ենթարկվել. ըստ երևույթին, այդ կարելի է բացատրել միայն նրան ովնրանով, որ ծովի հատակը հաճախ երկար ժամանակ մնում է անփոփոխ դրության մեջ։ Ավազի կամ ծովակոպիճի վրա ընկնող մնացորդ֊ ծերը մնացորդները ծովի մակարդակից շերտերի դուրս գալուց հետո սովորաբար լուծվում են ածխաթթու պարունակող անձրևաջրի ներթափանցման շնորհիվ։ Այն բազմաթիվ կենդանիներից, որոնք բնակվում են ծովափերում մակընթացության և տեղատվության մակարդակի միջև, քչերն, ըստ երևույթին, պահպանվում են միայն հազվագյուտ դեպքում։ Օրինակ Chthamalinae (նստակյաց փնջոտնյա խեցգետինների ենթաընտանիքը) շատ տեսակները ամենուրեք անհամար բազմությամբ ծածկում են առափնյա ժայռերը. նրանք բոլորն էլ իսկական ծովափնյա կենդանիներ են, բացի մի միջերկրածովային տեսակից, որն ապրում է մեծ խորություններում և այդ տեսակը գտնվել է Սիցիլիայում բրածո վիճակում, մինչդեռ մինչև այժմ ոչ մի այլ տեսակ գտնված չէ երրորդային սիստեմի նստվածքներում, թեև հայտնի է, որ Chthamalus սեռը գոյություն է ունեցել կավճային ժամանակաշրջանում։ Վերջապես, նստվածքների հզոր շերտերից շատերը, որոնք իրենց կուտակման համար պահանջել են շատ երկար ժամանակ, բոլորովին զուրկ են օրգանական մնացորդներից, և այդ երեվույթի պատճառը մեզ համար անհասկանալի է մնում. դրա ամենազարմանալի օրինակներից մեկն է ներկայացնում ֆլիշ-ֆորմացիան, որը կազմված է մի քանի հազար, տեղ-տեղ մինչև վեց հազար ոտնաչափ հաստությամբ թերթաքարերից ու ավազաքարերից և ձգվում է առնվազն 300 մղոն տարածության վրա՝ Վիենայից մինչև Շվեյցիարիա. այդ ֆորմացիայում, չնայած ամենամանրազնին որոնումներին, ոչ մի բրածո գտնված չէ, բացի բուսական փոքրաթիվ մնացորդներից։

Ինչ վերաբերում է այն օրգանիզմներին, որոնք ապրել են մայր ցամաքների վրա մեզոզոյան և պալեոզոյան ժամանակաշրջաններում, խոսք չկա, որ մեր տեղեկությունները նրանց մասին վերին աստիճանի կցկտուր են։ Բավական է ասել, որ մինչև վերջին ժամանակները գտնված չէ ոչ մի ցամաքային խեցի, որը պատկաներ այդ հսկայական ժամանակաշրջաններից որևէ մեկին, եթե չհաշվենք մի տեսակը, որ հայտնաբերել են Լյաելը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> և Դոուսոնը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Dawson>'''Դոուսոն''' (Dawson John-William)։— Երկրաբան և հնէաբան Կանադայում (1820—1899)։ Նրա անունը կապված է Լավրենտյան նստվածքների բրածո կենդանիների նկարագրության հետ։ Իր աշխատություններում պաշտպանել է աստվածաբանական տեսակետները, համարելով, որ մարդը ծագել է վերջին ժամանակներում։ Հեղինակել է երկրաբանության և հնէաբանության վերաբերյալ բազմաթիվ աշխատություններ։</ref> Հյուսիսային Ամերիկայի քարածխային շերտերում. բայց այժմ խեցիներ գտնված են լեյասում<ref>Լեյասը մեզոզոյի ստորին յուրայի նստվածքներն են։— ''Խմբ.։''</ref>։ Կաթնասունների մնացորդների վերաբերմամբ Լյաելի ձեռնարկում բհրված բերված պատմական աղյուսակի վրա մի հայացք գցելն ավելի լավ կապացուցի, քան մանրամասնությունների ամբողջ էջեր, թե որքան պատահական ու հազվագյուտ դեպքերում են պահպանվում նրանք» նրանք։ Եվ նրանց հազվագյուտ լինելը զարմանալի չէ, եթե հիշենք այն մասին, թե երրորդային կաթնասունների ինչքան շատ ոսկորներ են գտնվել կամ այրերում և կամ լճային նստվածքներում, և այն մասին, որ ոչ մեզոզոյան և ոչ էլ պալեոզոյան գոյացումների մեջ մեզ հայտնի չէ ոչ մի քարայր և ոչ մի լճային նստվածք։

Ինձ թվում է, որ դժվար չէ ըմբռնեի ըմբռնել, թե ինչու յուրաքանչյուր երկրի երկրաբանական ֆորմացիաները գրեթե միշտ լինում են ընդմիջվող, այսինքն մեկը մյուսին չեն հաջորդել առանց ընդհատման։ Երբ ես հետազոտում էի Հարավային Ամերիկայի ափը բազմահարյուր մղոններ տարածությամբ, որը արդի ժամանակաշրջանի ընթացքում մի քանի հարյուր ոտնաչափ բարձրացել է, հազիվ թե որևէ փաստ ինձ ավելի զարմացներ, քան որևէ նոր, այնքան խոշոր նստվածքի բացակայությունը, որից մի բան պահպանված մնար նույնիսկ կարճատև երկրաբանական ժամանակաշրջանում։ Արևմտյան ամբողջ ափի երկարությամբ, որտեղ ապրում են յուրահատուկ ծովային կենդանիներ, երրորդային շերտերն այնքան թույլ են զարգացած, որ այստեղ մեկը մյուսին հաջորդող զանազան յուրահատուկ կենդանիներից մինչև հեռավոր ժամանակները չէր պահպանվի ոչ մի հուշարձան։ Մի փոքր խորհրդածումը կբացատրի մեզ, թե ինչու Հարավային Ամերիկայի բարձրացող արևմտյան ափի երկարությամբ չի կարելի գտնել նոր կամ երրորդային մնացորդներ ունեցող զգալի ֆորմացիաներ, չնայած այն բանին, որ դարերի ընթացքում բերվող նստվածքի քանակությունը պետք է շատ մեծ լիներ՝ առափնյա ժայռերի արագ քայքայման և ծովը թափվող պղտոր հեղեղների շնորհիվ։ Անկասկած այդ բացատրվում է նրանով, որ առափնյա և ենթաառափնյա գոտու նստվածքները շարունակ ողողվում են, հենց որ նրանք երկրի դանդաղ ու աստիճանական բարձրացման հետևանքով մտնում են ափակոծության քայքայիչ ներգործության շրջանի մեջ։

Թվում է, թե այստեղից կարելի է եզրակացնել, որ նստվածքի միայն չափազանց հզոր պինդ և հսկայական զանգվածները կարող են դիմանալ ալեբախության չդադարող ներգործությանը իրենց առաջին բարձրացման ու ծովի մակարդակի հետագա փոփոխությունների ժամանակ, ինչպես նաև մթնոլորտի քայքայիչ աշխատանքին։ Նստվածքի այդպիսի հզոր ու ընդարձակ կուտակումներ կարող են առաջանալ երկու ձևով. կամ ծովի խոր անդունդներում և այս դեպքում ծռվի ծովի հատակն այնպես հարուստ կերպով բնակված չի լինում կյանքի բազմազան ձևերով, ինչպես լինում է ավելի ծանծաղ ծովը, և նստվածքի զանգվածը բարձրանալուց հետո միայն ոչ լրիվ գաղափար կտա այն օրգանիզմների մասին, որոնք նրա կուտակման ժամանակաշրջանում ապրել են ծովի ամենամոտ շրջաններում. կամ որևէ հզորությամբ և տարածությամբ նստվածք կարող է կուտակվել ծովի դանդաղորեն իջնող հատակին։ Այս վերջին դեպքում, քանի դեռ հատակի ցածրացումը և նստվածքի կուտակումը գրեթե հավասարակշռում են միմյանց, ծովը պետք է մնա ծանծաղ և ներկայացնի բարենպաստ պայմաններ շատ ու բազմազան ձևերի համար և այսպիսով կարող է առաջանալ մի ֆորմացիա, որը հարուստ է բրածոներով և բավականաչափ հզոր է, որպեսզի դիմանա այն քայքայիչ ազդեցություններին, որոնց նա կենթարկվի, երբ կբարձրանա ծովի մակարդակից վեր։

Ես համոզված եմ, որ համարյա մեր բոլոր հնագույն ֆորմացիաները, որոնց մեջ գերակշռում են բրածոներով հարուստ շերտերը, այդպես են առաջացել հատակի ցածրացման դեպքում։ Այդ խնդրի մասին իմ տեսակետ ների տեսակետների հրապարակման ժամանակից՝ 1845 թ. սկսած ես անդադար հետևել եմ երկրաբանության հաջողություններին և զարմանքով նկատել եմ, թե ինչպես մի հեղինակ մյուսի հետևից խոսելով երբեմն մի, երբեմն մի այլ մեծ ֆորմացիայի մասին, եկել են այն եզրակացության, որ նա նստել է ծովի հատակի ցածրացման ժամանակ։ Ես դրան կարող եմ ավելացնել, որ մի այն միայն մեկ երրորդային հին ֆորմացիա, Հարավային Ամերիկայի արևմտյան ափին, այնքան մեծ շերտ է ներկայացնում, որ նա դիմացել է քայքայմանը, որին մինչև այժմ էլ ենթարկվել է, և այդ ֆորմացիան կուտակվել է ցածրացման դարաշրջանում և այդ պատճառով ունի զգալի հզորություն, սակայն նա էլ հազիվ թե պահպանվի մինչև ապագա մի քիչ հեռավոր երկրաբանական դարաշրջանը։

Այդ դիտողությունները վերաբերում են գլխավորապես առափնյա և ենթաառափնյա նստվածքներին։ Ինչ վերաբերում է ընդարձակ, բայց ծանծաղ ծովին, ինչպիսին, օրինակ, գոյություն ունի Մալայան արշիպելագի մեծ մասի սահմաններում, որտեղ խորությունը փոփոխվում է 30 կամ 40-ից մինչև 60 ֆաթոմ<refname=fathom>Fathom = 2 յարդի, կամ 6 ոտնաչափի, այսինքն 1,829 մետրի։— ''Խմբ.։''</ref>, այնտեղ կարող է բարձրացման դարաշրջանում առաջանալ լայնածավալ տարածությամբ մի ֆորմացիա, և նա այնքան շատ չի տուժի իր դանդաղ բարձրացման ժամանակ, բայց այդպիսի ֆորմացիայի հզորությունը չի կարող մեծ լինեի լինել, որովհետև հատակի բարձրացող շարժման պատճառով նա ավելի փոքր կլինի) , քան այն խորությունը, որի մեջ տեղի է ունեցել կուտակումը. նստվածքը նաև շատ պնդացած չի լինի և ծածկված չի լինի վերևից նոր ֆորմացիայով, այնպես որ շատ հավանականություններ կան, որ նա կողողվի ու կտարվի մթնոլորտի և ծովի ալեբախության քայքայիչ աշխատանքի հետևանքով՝ մակարդակի հետագա տատանումների ժամանակ։ Սակայն, մ-ր Հոպկինսը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hopkins>'''Հոպկինս''' (Hopkins William)։— Մաթեմատիկոս և երկրաբան Անգլիայում (1793—1866)։ Գրել է մի շարք աշխատություններ ընդհանուր երկրաբանության վերաբերյալ, այդ թվում լեռնակազմական պրոցեսների, Երկրի մակերևույթի վրա ջերմության պայմանների փոփոխությունների մասին և այլն, որոնք քննության է առել մաթեմատիկական հաշվումների հիման վրա։</ref> այն կարծիքն է հայտնել, որ եթե մարզի մի որոշ մասը բարձրանում է և նախքան դենուդացիայի ենթարկվելը կսկսի նորից իջնել, այդ դեպքում բարձրացման դարաշրջանում առաջացած նստվածքների թեկուզև աննշան շերտը կարող է հետո ծածկվել նոր նստվածքներով և, այսպիսով, պահպանվել երկար ժամանակ։

Մ-ր Հոպկինսը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hopkins /> նաև այն կարծիքն է հայտնում, որ հորիզոնական զգալի տարածություն գրավող նստվածքային շերտերը միայն հազվագյուտ դեպքերում են վերջնականապես քայքայվել։ Բայց բոլոր երկրաբանները, բացառությամբ այն քչերի, որոնք ընդունում են, թե մեր այժմյան ձևափոխված թերթաքարերը և պլուտոնական ապարները մի ժամանակ կազմել են երկրի սկզբնական միջուկը, կհամաձայնվեն, որ այդ ապարների մակերևույթից կտրված են նրանց մի ժամանակ ծածկող հսկայական շերտեր, շերտեր․ որովհետև հազիվ թե հնարավոր է ընդունել, որ նման ապարները կարող էին կարծրանալ և բյուրեղանալ, մնալով բաց. սակայն եթե ձևափոխումը տեղի է ունեցել օվկիանոսային մեծ խորության մեջ, այդ ապարների նախկին պաշտպանողական ծածկույթը չպետք է հասներ զգալի հաստության։ Ենթադրելով, թե գնեյսը, փայլարի թերթաքարը, գրանիտը, դիորիտը և այլն առաջ անպայման ծածկված են եղել, ինչպե՞ս կարող ենք բացատրել, որ այդ ապարներն այժմ մերկացած են ընդարձակ տարածությունների վրա աշխարհի զանազան մասերում, բացի այն ենթադրությունից, որ նրանց ծածկող բոլոր շերտերն ամբողջովին ոչնչացել են։ Որ այդպիսի ընդարձակ մարզեր իրոք կան, դրանում ոչ մի կասկած չկա. Պարիմի գրանիտային մարզը, համաձայն Հումբոլդտի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Humboldt>'''Հումբոլդտ Ալեքսանդր''' (Humboldt Friedrich-Heinrich-Alexander)։— Հռչակավոր բնախույզ Գերմանիայում (1769—1859)։ 1799 թ. ձեռնարկել է մի ճանապարհորդություն դեպի Հարավային և Կենտրոնական Ամերիկա, որ տևել է հինգ տարի, հավաքած նյութերը մշակել է 20 տարում և հրատարակել է 30 հատորից բաղկացած մի աշխատություն։ Գրել է 300-ից ավելի աշխատություններ բնագիտության զանազան բնագավառների վերաբերյալ։ Հիմնադիր բույսերի աշխարհագրության՝ որպես գիտության։</ref> նկարագրության, տասնևինը անգամ մեծ է Շվեյցարիայից։ Բուեի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Boue>'''Բուե''' (Boue Ami)։— Երկրաբան Ֆրանսիայում (1794—1881)։ Հեղինակ մի շարք երկրաբանական աշխատությունների։</ref> քարտեզի վրա Ամազոնից դեպի հարավ ցույց է տրված այդ տիպի ապարներից կազմված մի մարզ, որ հավասար է Իսպանիային, Ֆրանսիային, Իտալիային, Գերմանիային և Մեծ Բրիտանիայի մի մասին միասին վերցրած։ Այդ մարզը դեռ հանգամանորեն ուսումնասիրված չէ, բայց ճանապարհորդների միաբերան վկայությամբ գրանիտային ապարները այդտեղ չափազանց լայն տարածում ունեն։ Ֆոն-Էշվեգը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Eshweg>'''Էշվեգ-ֆոն''' (Eshweg Wilhelm-Louis von)։— Լեռնային ինժեներ Գերմանիայում (1777—1855)։ 1809 թ. տեղափոխվել է Բրազիլիա, որտեղ եղել է հանքահորերի դիրեկտոր։ Հեղինակ բազմաթիվ աշխատությունների, որոնց թվումն են նաև Բրազիլիայում իր կատարած ճանապարհորդությունների նկարագրությունները։</ref> տալիս է այդ ապարների մանրամասն կտրվածքը, որն սկսվում է Ռիո-Ժանեյրոյից և ձգվում է ուղիղ գծով 260 աշխարհագրական մղոն դեպի երկրի ներսը. ես ինքս Ճանապարհորդել ճանապարհորդել եմ մի այլ ուղղությամբ 150 մղոն տարածության վրա և ոչինչ չեմ տեսել, բացի գրանիտի ապարներից։ Ես հետազոտել եմ ապարների բազմաթիվ նմուշներ, որ հավաքված էին ամբողջ ափի երկարությամբ Ռիո-Ժանեյրոյից մինչև Լա-Պլատայի գետաբերանը 1100 աշխարհագրական մղոն տարածության վրա, և նրանք բոլորն էլ ապարների այդ դասին էին պատկանում։ Երկրի ներսում, Լա-Պլատայի հյուսիսային ամբողջ ափի երկարությամբ, ես դիտել եմ, բացի նոր երրորդային ապարներից, թույլ ձևափոխված ապարների միայն մի փոքր հողամաս, որը միայն կարող էր ներկայացնել գրանիտային սերիայի սկզբնական ծածկույթի մնացորդը։ Դառնալով լավ հայտնի մի մարզի, այսինքն Միացյալ Նահանգներին և Կանադային, և օգտվելով պրոֆեսոր Ռոջերսի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Rogers>'''Ռոջերս''' (Н. D. Rogers)։</ref> կազմած հիանալի քարտեզից, ես հաշվել եմ տարածությունները, կտրելով դրանք քարտեզից ու թուղթը կշռելով, և գտել եմ, որ ձևափոխված (բացի կիսաձևափոխվածներից) և գրանիտային ապարները 19 : 12,5 հարաբերությամբ գերակշռում են ավելի նոր պալեոզոյիկ ֆորմացիաներին՝ բոլորին միասին վերցրած։ Շատ երկրներում ձևափոխված և գրանիտային ապարները զգալիորեն ավելի շատ տարածված կլինեին, քան այժմ նրանք թվում են, եթե հեռացվեր նստվածքային շերտերի ամբողջ հաստությունը, որն անհամաչափորեն ընկած է նրանց վրա և որը չէր կարող կազմել այն նախկին ծածկույթի մասը, որի տակ նրանք բյուրեղացել են։ Հետևաբար, միանգամայն հավանական է, որ աշխարհի որոշ մասերում ամբողջ ֆորմացիաներ իսպառ քայքայվել են, և նրանցից ոչ մի հետք չի մնացել։

Այստեղ ուշադրության արժանի է ևս մի դիտողություն։ Բարձրացման ժամանակաշրջաններում ցամաքի մարզը և նրան հարակից ծանծաղաջոային ծանծաղաջրային մարզը մեծանում են, և որի հետ միասին կարոդ կարող են առաջանալ բնակվելու նոր կայաններ. և այս բոլորը, ինչպես բացատրվել է ավելի առաջ, նպաստում է նոր տարատեսակների ու տեսակների առաջացմանը, բայց հենց այդ ժամանակաշրջաններն էլ սովորաբար բաց են մնում երկրաբանական տարեգրության մեջ։ Մյուս կողմից, ցածրացման դարաշրջանում բնակելի տարածությունը և բնակիչների թիվը պետք է կրճատվեին (բացառությամբ այն ձևերի, որոնք ապրում են արշիպելագի վերածվող մայր ցամաքի ափերի մոտ). հետևաբար, այդ դարաշրջաններում պետք է տեղի ունենա ուժեղ մահաջնջում, և միայն քիչ նոր տարատեսակներ ու տեսակներ կարող են առաջանալ, և հենց այդ իջեցման ժամանակաշրջաններում էլ կուտակվել են բրածոներով ամենահարուստ նետվածքները։

Ծովային կենդանիների մասին մենք համարձակ կերպով կարող ենք ենթադրել, որ այստեղ լայն չափով տեղի են ունեցել գաղթեր, որոնց դրդապատճառ եղել են կլիմայական և այլ փոփոխությունները, և երբ մենք տեսնում ենք, որ մի տեսակ առաջին անգամ է երևում որևէ ֆորմացիայի մեջ, մենք կարող ենք հավանական համարել, որ նա այդ ժամանակ միայն առաջին անգամ վերաբնակվել է այդ մարզում։ Օրինակ, քաջ հայտնի է, որ շատ տեսակներ մի քիչ ավելի վաղ են երևացել Հյուսիսային Ամերիկայի պալեոզոյան շերտերում, քան Եվրոպայի միևնույն շերտերում, շերտերում․ ըստ երևույթին ամերիկական ծովերից եվրոպական ծովերը նրանց գաղթելու համար որոշ ժամանակ է պահանջվել։ Աշխարհի զանազան մասերում հետագա նստվածքներն ուսումնասիրելիս ամենուրեք նկատվել է, որ որոշ մինչև այժմ ապրող քիչ տեսակներ սովորական են տվյալ նստվածքում, բայց հարևան ծովում անհետացել են, կամ ընդհակառակը, որ որոշ տեսակներ հարևան ծովում շատ առատ են, բայց հազվագյուտ են կամ բոլորովին բացակայում են առանձին վերցրած այդ նստվածքի մեջ։ Վերին աստիճանի ուսանելի է խորհել Եվրոպայի բնակիչների վերաբնակման միանգամայն ապացուցված շատ դեպքերի մասին, որոնք տեղի են ունեցել մի ամբողջ երկրաբանական ժամանակաշրջանի միայն մի մասը ներկայացնող սառցադաշտային դարաշրջանի ընթացքում, ինչպես նաև խորհել ծովի մակարդակի փոփոխությունների մասին, կլիմայի ծայրահեղ փոփոխությունների և ժամանակի հսկայական տևողության մասին դարձյալ նույն սառցադաշտային ժամանակաշրջանի սահմաններում։ Սակայն, կարելի է կասկածել այն բանում, որ աշխարհի որևէ մասում անընդհատ կուտակվեք կուտակվել են '''իրենց մեջ բրածո մնացորդներ պարունակող''' նստվածքային շերտեր ամբողջ այդ ժամանակաշրջանի ընթացքում հենց միևնույն մարզում։ Անհավատալի է, օրինակ, որ ամբողջ սառցադաշտային ժամանակաշրջանի ընթացքում նստվածքները կուտակվել են Միսիսիպիի գետաբերանի մոտ այն խորության սահմաններում, որի մեջ ծովային կենդանիները կարող են ամենից ավելի լավ զարգանալ, որովհետև մենք գիտենք, որ Ամերիկայի այլ մասերում հենց այդ ժամանակամիջոցում կատարվել են աշխարհագրական մեծ փոփոխություններ։ Երբ այդ շերտերը, որոնք Միսիսիպիի գետաբերանի մոտ ծանծաղ ծովում նստել են սառցադաշտային ժամանակաշրջանի մի որոշ մասի ընթացքում, կենթարկվեն բարձրացման, ապա օրգանական մնացորդները հավանորեն առաջին անգամ երևան կգան նստվածքների մեջ և կանհետանան զանազան մակարդակների վրա՝ տեսակների տեղափոխության և աշխարհագրական փոփոխությունների հետևանքով։ Եվ հեռավոր ապագայում երկրաբանը, ուսումնասիրելով այդ շերտերը, կհակվի այն եզրակացության գալու, որ այդ շերտերում պարփակված օրգանիզմների գոյության միջին տևողությունն ավելի քիչ է, քան սառցադաշտային ժամանակաշրջանի տևողությունը, մինչդեռ իրականում նա զգալիորեն ավելի մեծ է, որովհետև այդ օրգանիզմները սկսել են գոյություն ունենալ սառցադաշտային ժամանակաշրջանից առաջ և գոյություն ունեն մինչև այժմ։

Որպեսզի կարելի լինի երկու ձևերի միջև եղած անցումների լրիվ սերիան ստանալ միևնույն ֆորմացիայի վերին ու ստորին մասերից, նստվածքը պետք է կուտակվի անընդհատ կերպով երկար ժամանակաշրջանի ընթացքում, որը բավականանար փոփոխելիության դանդաղ պրոցեսի համար. հետևապես, նստվածքը պետք է ունենա շատ մեծ հզորություն, և փոփոխվող տեսակները պետք է ապրեն ամբողջ այդ ժամանակ հենց նույն մարզում։ Բայց մենք տեսանք, որ իր ամբողջ շերտերում բրածոներ պարունակող հզոր ֆորմացիան կարող է կուտակվել միայն հատակի իջեցման ժամանակաշրջանում, և որպեսզի խորությունը մոտավորապես միանման մնա, որը անհրաժեշտ պայման է հանդիսանում ծովային օրգանիզմների համար հենց նույն մարզում, նստվածքի կուտակման արագությունը պետք է մոտավորապես հավասարակշռի իջեցման արագությանը։ Բայց իջեցման հենց այդ պրոցեսի հետևանքը չինում լինում է այն մարզի ընկղմումը, որտեղից բերվում է նստվածքի նյութը, և այսպիսով բերվող նյութի քանակը պակասում է, մինչդեռ իջեցումը դեռ շարունակվում է։ Իրականության մեջ բերվող նյութի քանակության և իջնելու արագության այդ գրեթե ճիշտ համապատասխանությունը հավանորեն հազվագյուտ պատահականություն է ներկայացնում, որովհետև շատ հնէաբաններ նկատել են, որ շատ հզոր նստվածքները սովորաբար չեն պա֊ բունակում պարունակում բրածո օրգանիզմներ, որոնք հանդիպում են նստվածքների այդ ստվարության միայն վերին կամ միայն ստորին սահմանի մոտ։

Ըստ երևույթին նաև յուրաքանչյուր ֆորմացիան, որևէ երկրի ֆորմացիաների ամբողջ սերիայի նման, սովորաբար ներկայացնում է ընդմիջվող շերտակուտակում։ Երբ մենք դիտում ենք, ինչպես այդ հաճախ պատահում է, զանազան հանքաբանական կազմություն ունեցող շերտերից բաղկացած մի ֆորմացիա, մենք իրավունք ունենք ենթադրելու, որ նրա կուտակման պրոցեսում եղել են ավելի մեծ կամ փոքր ընդմիջումներ։ Եվ որևէ ֆորմացիայի ամենաուշադիր հետազոտությունը մեզ ոչ մի պատկերացում չի տալիս այն ժամանակի տևողության մասին, որը հարկավոր է եղել նրա կուտակման համար։ Կարելի է շատ օրինակներ բերել, որ ընդամենը մի քանի ոտնաչափ հաստությամբ շերտերը իրենցից ներկայացնում են ֆորմացիաներ, որոնք այլ վայրերում ունեն հազարավոր ոտնաչափ հզորություն և իրենց կուտակման համար հսկայական ժամանակաշրջան են պահանջել, սակայն չգիտենալով այս փաստը, ոչ ոքի մտքով էլ չի անցնի, որ այդ ամենաքիչ հզորություն ունեցող ֆորմացիան այդպիսի հսկայական ժամանակամիջոց է արտահայտում։ Կարելի է նշել շատ դեպքեր, որտեղ որևէ ֆորմացիայի ստորին շերտերը բարձրացել են, ենթարկվել քայքայման, կրկին իջել են և ծածկվել նույն ֆորմացիայի վերին շերտերով, փաստեր, որոնք ցույց են տալիս, որ երկարատև, բայց ուշադրությունից հեշտությամբ վրիպող ընդմիջումներ տեղի են ունեցեք ունեցել այդպիսի շերտերի կուտակման ժամանակ։ Այլ դեպքերում բրածո մեծ ծառերը, որոնք դեռ պահպանել են ուղղաձիգ դիրքը, ինչ դիրքի մեջ նրանք աճել են, մեզ պարզ կերպով ցույց են տալիս ժամանակի այն շատ երկարատև ժամանակամիջոցները և երկրի մակարդակի փոփոխությունները կուտակման պրոցեսի ընթացքում՝ փոփոխություններ, որոնց մասին չէինք կարող կռահել, եթե չպահպանվեին այդ ծառերը. այսպես, սըր Չ. Լյաելը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> և դ-ր Դոուսոնը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Dawson /> նոր Նոր Շոտլանդիայում գտել են ածուխ պարունակող շերտեր 2400 1400 ոտնաչափ հաստությամբ, որի մեջ գտնվել են արմատներ պարունակող հին միջնաշերտեր, որոնք դասավորված են եղել մեկը մյուսի վրա 68-ից ոչ պակաս տարբեր մակարդակների վրա։ Այսպիսով, երբ միևնույն տեսակը հանդիպում է որևէ ֆորմացիայի հիմքում, միջին շերտերում և վերին հորիզոններում, խիստ հավանական է ենթադրել, որ նա միևնույն տեղում չի ապրել կուտակման ամբողջ ժամանակաշրջանի ընթացքում, այլ անհետացել ու վերստին երևացել է, և գուցե թե շատ անգամ, քանի դեռ շարունակվել է միևնույն երկրաբանական ժամանակաշրջանը։ Հետևաբար, եթե այդ տեսակը զգալի փոփոխություն է կրել երկրաբանական մեկ ֆորմացիայի կուտակման ժամանակ, նրա մեկ կտրվածքը իր մեջ չի պարփակի բոլոր այն նուրբ միջակա անցումները, որոնք, մեր տեսության համաձայն, պետք է գոյություն ունեցած լինեին, այլ կպարունակի այդ ձևի ցայտուն կերպով արտահայտված, թերևս նաև աննշան փոփոխությունները։

Կարելի է նշել նաև Ֆոկոների (Falconer)<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Falconer /> վերջերս արտահայտված մի ավելի կարևոր կշռադատությունը, որը բերում է այն եզրակացության, որ այն ժամանակաշրջանը, որի ընթացքում յուրաքանչյուր տեսակ փոփոխություն է կրել, թեև շատ երկարատև է, եթե այն չափենք տարիներով, հավանորեն կարճ է եղել ա,յն ժամանակի համեմատությամբ, որի ընթացքում տեսակը ոչ մի փոփոխության չի ենթարկվեք։ենթարկվել։

Չպետք է մոռանալ, որ ներկայումս հետազոտության համար ունենալով նույնիսկ լրիվ օրինակները, մենք միայն հազվագյուտ դեպքերում կարող ենք երկու ձև միջակա տարատեսակներով շաղկապել միմյանց հետ և այսպիսով ապացուցել նրանց պատկանելիությունը միևնույն տեսակին, եթե չունենք զանազան վայրերից հավաքած մեծ թվով օրինակներ, իսկ բրածո տեսակների վերաբերմամբ դա հազվադեպ է լինում հնարավոր։ Մենք թերևս ամենից ավելի լավ կպատկերացնենք այն ենթադրության ամբողջ անհավանականությունը, որ մեզ կհաջողվի բազմաթիվ բրածո անցումային օղակներով միմյանց հետ շաղկապել տեսակները, եթե մեզ հարց տանք, օրինակ՝ թե ապագա մի որոշ ժամանակաշրջանի երկրաբան ի վիճակի՞ է արդյոք ապացուցելու, որ մեր անասունների՝ ոչխարների, ձիերի, շների բազմազան ցեղերը առաջացել են մեկ արմատից կամ մի քանի նախասկզբնական արմատներից, արմատներից․ կամ ինչպես նաև այն ծովային խեցիները, որոնք ապրում են Հյուսիսային Ամերիկայի ափերի մոտ և որոնց կոնխիլիոլոգներից ոմանք համարում են նրանց եվրոպական ներկայացուցիչների տարբեր տեսակներ, իսկ մյուսները համարում են տարատեսակներ, արդյոք իսկապես իսկապե՞ս տարատեսակներ են միայն, թե նրանք տարբերվում են միմյանցից որպես տեսակներ։ Դա ապագայի երկրաբանի համար հնարավոր կլինի այն դեպքում, եթե նա կհայտնաբերի բրածո վիճակում բազմաթիվ անցումային ձևեր։ Բայց նման հաջողությունը վերին աստիճանի անհավանական է։

Տեսակների անփոփոխելիության հավատացող հեղինակները չեն դադարել պնդելուց, թե երկրաբանությունը բոլորովին չի հայտնաբերում անցումային ձևեր։ Այդ պնդումը, ինչպես մենք կտեսնենք ամենամոտ գլխում, միանգամայն սխալ է։ Սըր Ջոն Լեբբոկի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lubbock /> դիտողության համաձայն՝ «յուրաքանչյուր տեսակ ներկայացնում է շաղկապող օղակ մյուս ազգակից ձևերի միջև»։ Եթե մենք վերցնենք մի սեռ, որը բաղկացած է ապրող և մահաջնջված երկու տասնյակ տեսակներից և ոչնչացնենք նրանցից չորս հինգերորդը, ապա մնացած տեսակները, առանց որևէ կասկածի, կսկսեն զգալիորեն ավելի շատ տարբերվել մեկը մյուսից։ Եթե լինի, որ պատահմամբ այսպիսով ոչնչացեք են հատկապես ծայրային ձևերը, ապա ամբողջ սեոն սեռն այն ժամանակ ավելի առանձնացած կլինի մյուս մերձավոր սեռերից։ Այն, ինչ դեռ ևս չեն հայտնաբերել երկրաբանական հետազոտությունները, դա անսահմանորեն բազմաթիվ անցումների գոյությունն է, որոնք այնքան մոտ են միմյանց, որքան մոտ են այժմյան տարատեսակները, անցումներ, որոնք միմյանց հետ շաղկապում են բոլոր գոյություն ունեցող և մահաջնջված տեսակներին։ Բայց դրա վրա հույս դնել չի կարելի, թեև այդպիսի անցումների բացակայությունը բազմիցս նշվել է որպես ամենալուրդ ամենալուրջ առարկություն իմ տեսակետների դեմ։

Գուցե տեղին կլիներ երկրաբան ական երկրաբանական տարեգրության անլրիվության պատճառների մասին եղած նախորդ դատողությունները եզրափակենք հետևյալ երևակայական լուսաբանությամբ։ Մալայան արշիպելագն իր մեծությամբ համարյա հավասար է Եվրոպային՝ սկսած Նորդ-Կապից մինչև Միջերկրական ծովը և Մեծ Բրիտանիայից մինչև Ռուսաստան, և հետևաբար տարածությամբ հավասար է այն բոլոր երկրաբանական ֆորմացիաներին, որոնք որքան և իցե հանգամանորեն ուսումնասիրված են, չհաշված Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում զարգացած ֆորմացիաները։ Ես միանգամայն համաձայն եմ մ-ր Գոդվին-Աուստենի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Godwin_Austen>'''Գոդվին-Աուստեն''' (Godwin-Austen Robert-Alfred-Cloyne)։ Երկրաբան Անգլիայում (1808—1884)։ Հեղինակ Անգլիայի երկրաբանության վերաբերյալ մի շարք աշխատությունների։</ref> հետ, որ Մալայան արշիպելագի այժմյան վիճակն իր բազմաթիվ մեծ կղզիներով, որ մեկը մյուսից բաժանված են լայն, բայց ծանծաղ ծովերով, հավանորեն մեզ ներկայացնում են այն դրությունը, որի մեջ առաջներում գտնվել է Եվրոպան, այն ժամանակ, երբ տեղի է ունեցել մեր ֆորմացիաների մեծ մասի կուտակումը։ Մալայան արշիպելագը այն մարզերից մեկն է, որոնք ամենից ավելի հարուստ են օրգանական էակներով. սակայն եթե հավաքենք այն բոլոր տեսակները, որոնք երբևիցե ապրել են այստեղ, ինչքա՜ն թերի կներկայացնեին նրանք աշխարհի բնապատմությանը։

Բազմազան բրածոներովդ բրածոներով հարուստ և բավականաչափ հզոր ֆորմացիաները որպեսզի պահպանվեին մինչև ապագա մի դարաշրջան, որը մեզանից այնքան հեռու է, որքան անցյալում հեռու են երկրորդային ֆորմացիաները, կարող էին արշիպելագում առաջանալ միայն իջնելու ժամանակաշրջաններում։ Իջնելու այդ ժամանակաշրջանները պետք է մեկը մյուսից բաժանված լինեն հսկայական ժամանակամիջոցներով, որոնց ընթացքում տվյալ մարզը կամ մնացել է անշարժ, կամ բարձրացել է. բայց բարձրանալու ժամանակ, եթե ափերը զառիվայր են, բրածո պարունակող ֆորմացիաները պիտի քայքայվեին ծովի ափակոծության ներգործություն ից ներգործությունից նույնքան արագ կերպով, որքան արագ որ կուտակվել էին, որի օրինակը մենք այժմ տեսնում ենք Հարավային Ամերիկայի ափերի մոտ։ Նույնիսկ արշիպելագի ընդարձակ և ծանծաղ ծովերում բարձրացման ժամանակաշրջաններում նստվածքային շերտերը հազիվ թե կարողանային մեծ զանգվածներով կուտակվել կամ ծածկվել հետագա նստվածքների պաշտպանական ծածկույթով և այսպիսով ապահովել մինչև հեռավոր ապագա ժամանակները իրենց պահպանման հավանականությունը։ Իջեցման ժամանակաշրջաններում այստեղ մեծ չափերով մահաջնջում պիտի տեղի ունենար, բարձրացման ժամանակաշրջաններում այստեղ հավանորեն ձևերի ուժեղ փոփոխելիություն է ընթացել, բայց այդ վերջին ժամանակաշրջանների ընթացքում երկրաբանական տարեգրությունը չէր կարող առանձնապես լրիվ լինել։

Կարելի է կասկածել, որ արշիպելագի ամբողջ տարածության վյւա վրա կամ նրա մի մասում իջեցման նույնիսկ ամենաերկար ժամանակաշրջանի և դրա հետ միաժամանակ նստվածքների կուտակման տևողությունը գերազանցել է միևնույն տեսակային ձևերի գոյության միջին տևողությանը, իսկ այդ դեպքերը անհրաժեշտ պայման են երկու կամ մի քանի տեսակների միջև բոլոր միջակա ձևերի պահպանման համար։ Եթե այղ միջակա ձևերը ոչ բոլորն են պահպանվել, ապա անցումային բոլոր տարատեսակները պետք է թվան նոր, թեև մերձավոր ազգակից տեսակներ։ Հավանական է նույնպես, որ յուրաքանչյուր իջեցման մեծ ժամանակաշրջան պետք է ընդհատվեր մակարդակի տատանումներով և որ այդ երկարատև ժամանակաշրջաններում պետք է տեղի ունենային նաև որոշ կլիմայական փոփոխություններ, իսկ այդ պայմաններում արշիպելագի բնակիչները պետք է գաղթեին և չէին կարող որևէ ֆորմացիայում պահպանվել նրանց փոփոխությունների խիստ հաջորդական հուշարձանները։

Այսպես ուրեմն՝ եթե այս դիտողություններում ճշմարտության նշույլ կա, ապա մենք իրավունք չունենք հուսալու, որ մեր երկրաբանական ֆորմացիաներում հնարավոր է գտնել անսահման թվով այն անցումային ձևերը, որոնց միջոցով, մեր տեսության համաձայն, միևնույն խմբին պատկան ույ պատկանող բոլոր նախկին և ժամանակակից ձևերը շաղկապված են միմյանց հետ՝ կազմելով կյանքի երկար ու ճյուղավորված մի շղթա։ Մենք կարող ենք հուսալ, որ կգտնենք միայն քիչ օղակներ, և դրանք մենք իրոք գտնում ենք, մի քանիսը ավելի հեռավոր, մյուսներն ավելիr ավելի սերտորեն կապված իրար հետ. և այդպիսի օղակները, ինչքան էլ մոտ լինեն միմյանց, բայց եթե միայն նրանք գտնվում են միևնույն ֆորմացիայի տարբեր հարկերում, շատ հնէաբանների կողմից համարվում են առանձին տեսակներ։ Չեմ թաքցնում, որ ես երբեք էլ չէի կասկածի, թե ինչքան աղքատիկ են երկրաբանական հուշարձանները ամենալավ պահպանված երկրաբանական կտրվածքներում, եթե յուրաքանչյուր ֆորմացիայի սկզբում և վերջում ապրող տեսակների միջև կապող անհամար օղակ֊ կերի օղակների բացակայությունը այնքան ծանրակշիռ փաստարկ չլիներ իմ տեսության դեմ։

Շատ հնէաբաններ, օրինակ ԱգասսխսըԱգասսիսը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Agassis /> Պիկտեն<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Pictet /> և Սեջվիկը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Sedgwick>'''Սեջվիկ''' (Sedgwick Adam)։— Երկրաբան Անգլիայում (1786—1873)։ Հիմնադիր երկրաբանական ընկերության՝ Լոնդոնում, երկրաբանության պրոֆեսոր Քեմբրիջում։ Հիմնական աշխատանքները վերաբերում են Բրիտանական կղզիների պալեոզոիկ շրջանին։ Աստծու կողմից աշխարհի ստեղծման և տեսակների անփոփոխության գաղափարի կողմնակից։</ref> համառորեն նշել են տեսակների ամբողջ խմբերի երևան գալը զանազան ֆորմացիաներում որպես ճակատագրական առարկություն, որը հերքում է տեսակների փոփոխելիության մասին եղած կարծիքը։ Եթե միևնույն սեռերին կամ ընտանիքներին պատկանող բազմաթիվ տեսակները իսկապես մի անգամից են սկսել իրենց գոյությունը, ապա այդ փաստը ճակատագրական կլիներ բնական ընտրության միջոցով կատարվող էվոլյուցիայի տեսության համար, որովհետև մի որոշ ընդհանուր նախածնողից առաջացած բոլոր ձևերի խմբի այդ ճանապարհով զարգացումը պետք է ներկայացներ չափազանց դանդաղ մի պրոցես, և նախածնողներն էլ պետք է ապրեին իրենց փոփոխված հաջորդներից շատ առաջ։ Բայց մենք միշտ չափազանցնում ենք երկրաբանական տարեգրության լրիվությունը, և այն փաստից, որ որոշ սեռեր կամ ընտանիքներ չեն գտնվել որոշ հարկից ներքև, սխալ կերպով եզրակացնում ենք, որ նրանք գոյություն էլ չեն ունեցել այդ հարկից առաջ։ Համենայն դեպս հնէաբանության դրական ցուցմունքներին կարելի է լիովին վստահել, մինչդեռ բացասական տվյալները նշանակություն չունեն, ինչպես այդ հաճախ հաստատվել է փորձով։ Մենք միշտ մոռանում ենք, թե որքան մեծ է աշխարհը այն մարզի համեմատությամբ, որի մեջ մեր երկրաբանական ֆորմացիաները մանրազնին կերպով հետազոտված են. մենք մոռանում ենք, որ տեսակների խմբերը նախքան երևան են եկել Եվրոպայի և Միացյալ նահանգների հին արշիպելագներում, կարող էին երկար ժամանակ գոյություն ունենալ և դանդաղ կերպով բազմանալ որևէ այլ տեղում։ Մենք բավարար չափով չենք գնահատում այն ժամանակամիջոցները, որոնք բաժանում են մեր հաջորդական ֆորմացիաները մեկը մյուսից և որոնք շատ դեպքերում գուցե ավելի երկարատև են, քան յուրաքանչյուր ֆորմացիայի կուտակման համար անհրաժեշտ ժամանակը։ Այդ ժամանակամիջոցները բավական են մեկ նախահայր ձևից ծագում առած տեսակների բազմացման համար, և հաջորդ ֆորմացիայում տեսակների այդպիսի խմբեր կարող են հանկարծ երևալ՝ կարծես թե հանկարծ ստեղծվածներ են։

Ես այժմ կբերեմ մի քանի օրինակներ, որոնք պարզաբանում են վերոհիշյալ դիտողությունները, և ցույց կտամ, թե ինչպես մենք սխալի մեջ ընկնելու վտանգի ենք ենթարկվում, ենթադրելով, որ տեսակների ամբողջ խմբեր հանկարծակի են առաջացել։ Նույնիսկ այնպիսի կարճատև ժամանակամիջոցում, որն անցել է Պիկտեի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Pictet /> հնէաբանական մեծ աշխատության առաջին և երկրորդ հրատարակությունների միջև, որ հրատարակվել են 1844—1846 և 1853—1857 թվականներին, մեր տեղեկությունները կենդանիների շատ խմբերի առաջին անգամ երևալու և անհետանալու մասին զգալիորեն փոխվել են, իսկ երրորդ հրատարակությունը հավանորեն կպահանջի է՛լ ավելի զգալի փոփոխություններ։ Ես կարող եմ հիշեցնել մի լավ հայտնի փաստ, որ ընդամենը մի քանի տարի առաջ հրատարակված երկրաբանական ձեռնարկներում ասվում էր, որ կաթնասունները հանկարծակի երևան են եկել երրորդային սերիայի սկզբում, իսկ այժմ բրածո կաթնասունների գտնվելու ամենահարուստ վայրերից մեկը հայտնի է երկրորդային սերիայի կեսին և բացի դրանից, իսկական կաթնասուններ են հայտնաբերվել նոր կարմիր ավազաքարի մեջ՝ այդ մեծ սերիայի գրեթե ամենասկզբում։ Կյուվիեն<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Cuvier /> բազմիցս հայտնել է այն համոզմունքը, որ երրորդային նստվածքներից ոչ մեկի մեջ բրածո կապիկներ չկան, իսկ այժմ բրածո տեսակներ հայտնաբերված են Հնդկաստանում, Հարավային Ամերիկայում և Եվրոպայում, նույնիսկ այնպիսի խոր շերտերում, ինչպես միոցենայիններն են։ Եթե չլինեին Միացյալ նահանգների նոր կարմիր ավազաքարի վրա ոտների հետքերի պահպանման հազվագյուտ դեպքերը, ո՞վ կարող էր ենթադրել, որ այդ ժամանակաշրջանում գոյություն են ունեցել առնվազն երեսուն զանազան տեսակի թռչնանման կենդանիներ և նրանցից մի քանիսները հասնում էին հսկայական մեծության։ Այդ շերտերում ոսկրի ոչ մի բեկոր չի գտնվել։ Դեռ ոչ այնքան վաղ հնէաբանները այն կարծիքին էին, թե թռչունների ամբողջ դասը հանկարծակի կերպով երևան է եկել էոցենի ժամանակաշրջաններում, իսկ այժմ մենք գիտենք ըստ պրոֆ. Օուենի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Owen /> վկայության, որ թռչունների մի ձև անկասկած գոյություն է ունեցել ներին կանաչ ավազաքարի նստվածքների դարաշրջանում, իսկ դեռ ավելի վերջերս Սոլենհոֆենի<ref>Սոլենհոֆենում 1869 թ. գտնված է թռչունի մի առանձին փետուր, 1861 թ. նույն տեղում գտել են Archeopteryx թռչունի ոչ լրիվ մի օրինակ, իսկ 1877 թվականին՝ այդ թռչունի լրիվ օրինակը։— ''Խմբ.։''</ref> յուրայի թերթաքարերում գտնված է Archeopteryx տարօրինակ թռչունը, որն ունեցել է մողեսի նման երկար պոչ, որի յուրաքանչյուր ողի վրա նստած են եղել երկու փետուրներ և թևեր, որոնց վրա եղել են երկուական ճանկեր։ Այդ հայտնագործությունը հազիվ թե ոչ ավելի քիչ> , քան մի որևէ ուրիշը, ցույց տվեց, թե ինչքան մենք դեռ քիչ գիտենք երկրի հին բնակիչների մասին։

Ես կարող եմ բերել ևս մեկ օրինակ, որին ես ինքս վկա եմ եղել, և որը այղ պատճառով առանձնապես զարմացրել է ինձ։ Բրածո նստակյաց փնջոտնյա խեցգետինների (Cirripedia) մասին, իմ մեմուարում, հիմնվելով այժմ ապրող և երրորդային մահաջնջված տեսակների մեծ թվի վրա, անհատներով արտասովոր հարուստ շատ տեսակների վրա, որոնք տարածված են ամբողջ աշխարհում՝ սկսած արկտիկական մարզերից մինչև հասարակած և ապրում են խորության զանազան գոտիներում՝ սկսած մակընթացության վերին սահմանից մինչև 50 ֆատոմըֆաթոմը<ref>Տե՛ս 401 էջի ծանոթությունը։— ''Խմբ.։''<name=fathom /ref>, հիմնվելով նույնիսկ ամենահին երրորդային շերտերում օրինակների հիանալի պահպանվածության վրա և այն հեշտության վրա, որով կարելի է ճանաչել այդ կենդանու փեղկի նույնիսկ բեկորը, հիմնվելով այս բոլոր հանգամանքների վրա, ես պնդել եմ, որ եթե բրածո Cirripedia-ները գոյություն ունենային երկրորդային ժամանակաշրջանում, նրանք անպայման պահպանված ու գտնված կլինեին. բայց քանի որ այն ժամանակ ոչ մի տեսակ չէր հայտնաբերվել այդ տարիքն ունեցող շերտերում, ուստի ես դրանից եզրակացրել եմ, որ այդ մեծ խումբը հանկարծակի կերպով զարգացել է երրորդային դարաշրջանի սկզբում։ Դա խիստ կերպով շփոթեցնում էր ինձ, ավելացնելով էլի մի ավելորդ օրինակ, ինչպես ես այն ժամանակ կարծում էի, որ տեսակների մի մեծ խումբ հանկարծակի կերպով է երևան եկել։ Բայց հենց որ լույս տեսավ իմ աշխատությունը, մի փորձառու հնէաբան՝ Բոսկեն,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Boskuet>'''Բոսկե''' (Boskuet)։— Երկրաբան և հնէաբան։</ref> ինձ ուղարկեց նստակյաց Cirripedia-ի անկասկածելի մի ներկայացուցչի լրիվ օրինակի նկարը. այդ բրածոյին նա ինքն էր հանել Բելգիայի կավճային նստվածքներից, և կարծես թե դեպքը առանձնապես զարմանալի դարձնելու համար դուրս եկավ, որ դա Chthamalus էր, մի շատ սովորական, խոշոր և ամենուրեք տարածված սեռ, որի ոչ մի տեսակը մինչև այժմ գտնված չէ նույնիսկ ոչ մի երրորդային նստվածքում։ Ավելի ևս վերջերս մ-ր Վուդվորդը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Woodward /> վերին կավճի մեջ հայտնաբերել է մի Pyrgoma, որը նստակյաց Cirripedia-ի մի առանձին ենթաընտանիքի ներկայացուցիչ է. այնպես որ ներկայումս մենք բավականաչափ ապացույցներ ունենք, որ կենդանիների այդ խումբը գոյություն է ունեցել երկրորդային ժամանակաշրջանի ընթացքում։

Հնէաբանների առանձնապես հաճախ հիշատակած տեսակների ամբողջ խմբի հանկարծակի կերպով երևան գալու օրինակ հանդիսանում են ոսկրավոր ձկները, որոնք երևացել են, Ագասսիսի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Agassis /> վկայությամբ, կավճային ժամանակաշրջանին պատկանող շերտերում։ Այդ խումբն իր մեջ պարփակում է այժմ ապրող տեսակների հսկայական մեծամասնությունը։ Բայց յուրայի և տրիասի մի քանի ձևեր այժմ բոլորը համարվում են որպես ոսկրավորներին պատկանողներ. մի բարձր հեղինակություն այղ խմբի մեջ է զետեղել նույնիսկ պալեոզոյան որոշ ձևեր։ Եթե ոսկրավոր ձկները իրոք հանկարծակի կերպով են երևացել հյուսիսային կիսագնդում կավճային ֆորմացիայի սկզբում, այդ շատ ուշագրավ փաստ կլիներ, բայց դա անհաղթահարելի դժվարություն կներկայացներ միայն այն դեպքում, եթե կարելի լիներ ապա ցուցելապացուցել, որ հենց նույն ժամանակաշրջանում տեսակները հանկարծակի և միաժամանակ զարգացել են աշխարհի մյուս մասերում։ Գրեթե ավելորդ է նշել, որ հազիվ թե գոնե մի բրածո ձուկ գտնված լինի հասարակածի մյուս կողմում, և աչքի անցկացնելով Պիկտեի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Pictet /> «Հնէաբանությունը», կարելի է համոզվել, որ Եվրոպայի մի քանի ֆորմացիաներում հայտնի են բրածո ձկների շատ քիչ թվով տեսակներ։ Ձկների մի քանի սակավաթիվ ընտանիքներ այժմ ունեն սահմանափակ տարածում. ոսկրավոր ձկները կարող էին առաջներում նույնպես ունենալ սահմանափակ տարածում, և որևէ ծովում զգալի զարգացման հասնելուց հետո նրանք կարող էին լայնորեն տարածվել ամենուրեք։ Մենք ոչ մի իրավունք չունենք ենթադրելու, որ երկրագնդի վրա ծովերը միշտ էլ այնպես ազատ կերպով բաց են եղել հյուսիսից մինչև հարավ, ինչպես այժմ մենք տեսնում ենք։ Նույնիսկ այժմ էլ, եթե Մալայան արշիպելագը վերածվեր ցամաքի, Հնդկական օվկիանոսի արևադարձային մասը կառաջացներ մի ընդարձակ ու բոլորովին փակ ավազան, որի մեջ ծովային կենդանիների ամեն մի խոշոր խումբ կարող էր բազմանալ, մնալով ինքնապարփակ, մինչև որ նրա մի քանի տեսակները կհարմարվեին ավելի զով կլիմայի և հնարավորություն կստանային շրջանցելու Աֆրիկայի կամ Ավստրալիայի հարավային հրվանդանները և այսպիսով հասնելու այլ հեռավոր ծովեր։

Այն հարցին, թե ինչս լ ինչո՞ւ մենք չենք գտնում բրածոներով հարուստ նստվածքներ, որոնք վերաբերում են կեմբրիի սիստեմին նախորդած այդ ենթադրյալ հնագույն ժամանակաշրջաններին, ես բավարար պատասխան չեմ կարող տալ։ Շատ ականավոր երկրաբաններ, սըր Ռ. Մուրչիսոնի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Murchison /> գլխավորությամբ, մինչև վերջին ժամանակները համոզված էին, որ սիլուրի ամենաստորին շերտի օրգանական մնացորդների մեջ մենք տեսնում ենք կյանքի առաջին արշալույսը։ Այլ իրազեկ դատավորներ, ինչպես Լյաելը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> և Է. Ֆորբսը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Forbes /> առարկում էին այդ կարծիքի դեմ։ Մենք չպետք է մոռանաքմոռանանք, որ աշխարհի միայն մի փոքր մասն է հանգամանորեն ուսումնասիրված։ Ոչ այնքան վաղ Բարրանդն<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Barrande>'''Բարրանդ Իոախիմ''' (Barrande Ioachitn)։— Երկրաբան և հնէաբան Ավստրիայում (1799—1883)։ Հակաէվոլյուցիոնիստ, տեսակների անփոփոխելիության կողմնակից։ 1831 թ. ապրել է Պրագայում։ Գրել է Չեխիայի սիլուրի մասին կապիտալ աշխատություններ։</ref> ավելացրել է նոր և յուրօրինակ տեսակներով մի ավելի ցածր հարկ այն հարկերի վրա, ինչպիսիք հայտնի են սիլուրի սիստեմում, իսկ այժմ մ-ր Հիկսը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hicks>'''Հիկս''' (Hicks Henry)։— Հնէաբան Անգլիայում (1837—1899)։ Կրթությամբ բժիշկ։ Գրել է մի շարք աշխատություններ Անգլիայի հնէաբանության վերաբերյալ։ Լոնդոնում երկրաբանական ընկերության նախագահ (1896—1898)։</ref> հարավային Ուելսում գտել է շերտեր, որոնք հարուստ են տրիլոբիտներով և պարունակում են կակղամորթների ու օղակավորների բազմազան ձևեր դեռ ավելի ցածրում՝ ստորին կեմբրիի ֆորմացիայում։ Ֆոսֆորիտային սերտ աճած կտորների և խեժային նյութի ներկայությունը ազոյան ամենաստորին շերտերում հավանորեն ցույց է տալիս, որ կյանք գոյություն է ունեցել այդ ժամանակաշրջաններում։ Eozoon-ի գոյությունը Կանադայում լավրենտյան ֆորմացիայի մեջ հանրաճանաչ է։ Կանադայում սիլուրի սիստեմի տակ գոյություն ունեն շերտերի երեք մեծ սերիաներ, և Eozoon-ը գտնված է նրանցից ամենաստորինի մեջ։ Սըր Վ. Լոգանը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Logan>'''Լոգան''' (Logan William Edmond)։— Երկրաբան Անգլիայում (1798—1875)։ Աշխատել է քարածխի և Անգլիայում գտնվող քարածխային շերտերի առաջացման հարցերի ուսումնասիրությամբ։</ref> հաստատում է, որ նրանց «հզորությունը ամբողջովին վերցրած թերևս շատ ավելի կգերազանցի պալեոզոյան սերիայի սկզբից մինչև հիմա եղած հետագա բոլոր ապարների հզորությանը։ Այսպիսով մենք վերադառնում ենք այնքան հեռավոր ժամանակաշրջաններ, որ այսպես կոչված մերձմորդիալ կենդանիների (Բարրանդի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Barrande />) երևան գալը կարելի է համարել համեմատաբար նոր եղելություն»։ Eozoon-ը պատկանում է կենդանիների ամենից ավելի ցածր կազմվածք ունեցող դասին, բայց իր դասի համար նա բարձր կազմվածք ունի. նա գոյություն է ունեցել անհամար թվով և, ինչպես նկատել է դ-ր Դոուսոնը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Dawson /> անկասկած սնվել է այլ մանր օրգանական էակներով, որոնք հավանորեն նույնպես գոյություն են ունեցել հսկայական քանակությամբ։ Այսպիսով այն արտահայտությունները, որոնցով ես 1859 թ. հայտնել եմ, որ կենդանի էակները գոյություն են ունեցել կեմբրիի ժամանակաշրջանից շատ առաջ, և որոնք համարյա նույնն են, ինչ որ հետագայում ասել է սըր Վ. Լոգանը, ճիշտ դուրս եկան։ Այնուամենայնիվ, կեմբրիի սիստեմից ավելի ցած բրածոներով հարուստ հզոր շերտերի բացակայության համար որևէ հարմար բացատրություն գտնելու դժվարությունը դեռևս շատ մեծ է։ Շատ հավանական չի թվում, որ ամենահին շերտերը բոլորովին քայքայվել են դենուդացիայի հետևանքով կամ նրանց բրածոները իսպառ ոչնչացել են մետամորֆիզացիայի պրոցեսի շնորհիվ, որովհետև, եթե այդ այդպես լիներ, մենք կունենայինք ըստ հասակի նրանց հետևից անմիջապես հաջորդող ֆորմացիաների միայն աննշան մնացորդները և նրանք միշտ կմնա չին կմնային մասամբ մետամորֆոզի ենթարկված վիճակում։ Սակայն Ռուսաստանի և Հյուսիսային Ամերիկայի ընդարձակ տերիտորիաների վրա սիլուրի նստվածքների մասին մեր ունեցած նկարագրությունները չեն հաստատում այղ ենթադրությունը, թե որքան ավելի հին է ֆորմացիան, այնքան նա ավելի է ենթարկվել դենուդացիայի և մետամորֆոզի պրոցեսներին։

Դառնալով այժմյան օվկիանոսներին, որ,:նք որոնք ցամաքի համեմատությամբ երեք անգամ ավելի մեծ տարածություն են գրավում, մենք տեսնում ենք, որ նրանք ծածկված են բազմաթիվ կղզիներով, բայց հազիվ թե հայտնի է գեթ մեկ իսկական օվկիանոսային կղզի (բացառությամբ Նոր Զելանդիայի, եթե նա կարող է անվանվել իսկական օվկիանոսային կղզի), որի վրա գոյություն ունենային պալեոզոյան կամ երկրորդային որևէ ֆորմացիաների գոնե մնացորդները։ Մենք կարող ենք ըստ երևույթին դրանից եզրակացնել, որ պալեոզոյան և երկրորդային ժամանակաշրջանների ընթացքում ոչ ցամաքներ, ոչ էլ կղզիներ են եղել այնտեղ, որտեղ այժմ տարածվում են մեր օվկիանոսները, որովհետև եթե նրանք գոյություն ունենային, այդ դեպքում պալեոզոյան և երկրորդային ֆորմացիաները ամենայն հավանականությամբ կառաջանային այն նստվածքների հաշվին, որոնք կգոյանային նրանց քայքայման ժամանակ. և այդ ֆորմացիաները պետք է գեթ մասամբ բարձրանային ծովի մակարդակից վեր երկրի մակերևույթի այն տատանումների ժամանակ, որոնք պետք է տեղի ունենային այդ չափազանց երկարատև ժամանակաշրջանների ընթացքում։ Հետևաբար, եթե մենք այս փաստերից կարող ենք որևէ եզրակացություն հանել, պետք է ընդունենք, որ այնտեղ, որտեղ այժմ տարածվում են մեր օվկիանոսները, վերջիններս գոյություն են ունեցել այն ամենահեռավոր ժամանկաշրջանից սկսած, որի մասին մենք որևէ տեղեկություն ունենք. մյուս կողմից, այնտեղ, որտեղ այժմ գտնվում են մեր մայր ցամաքները, գոյություն են ունեցել ցամաքի ընդարձակ տարածություններ, որոնք անպայման ենթարկվել են մակերևույթի մեծ տատանումների՝ սկսած կեմբրիի ժամանակաշրջանից։ Կորալյան ծովախութերի մասին իմ աշխատության կցված գունավոր քարտեզը բերում է ինձ այն եզրակացության, որ մեծ օվկիանոսներն այժմ էլ ներկայացնում են իջեցման գլխավոր մարզերը, մեծ արշիպելագները ներկայացնում են մակերևույթի տատանումների մարզեր, իսկ մայր ցամաքները՝ բարձրացման մարզեր։ Բայց մենք ոչ մի հիմք չունենք կարծելու, որ իրերի դրությունը աշխարհի սկզբից այդպես էլ մնացել է։ Մեր մայր ցամաքները հավանորեն գոյացել են այն բանի հետևանքով, որ երկրի մակերևույթի բազմաթիվ տատանումների ժամանակ գերակշռել է բարձրացման ուժը, բայց մի՞թե չէին կարող գերակշռող բարձրացման մարզերը դարերի ընթացքում փոխել իրենց տեղերը։ Կեմբրիի դարաշրջանից շատ առաջ եղած ժամանակաշրջանում մայր ցամաքները կարող էին գոյություն ունենալ այնտեղ, որտեղ այժմ տարածվում են օվկիանոսները և օվկիանոսները կարող էին գոյություն ունենալ այնտեղ, որտեղ այժմ գտնվում են մեր մայրցամաքները։ Եվ մենք հիմք չունենք ենթադրելու, որ եթե, օրինակ, Խաղաղ օվկիանոսի հատակը այժմ դառնար մայր ցամաք, մենք կարող էինք այնտեղ ճանաչել ավելի հին ֆորմացիաներ, քան կեմբրիյան շերտերը, կարծելով, որ այդ ֆորմացիաներն առաջ այնտեղ են գոյացել, որովհետև շատ հեշտությամբ կարող էր պատահել, որ այն շերտերը, որոնք մի քանի մղոն իջել են դեպի երկրի կենտրոնը և ենթարկվել են վերևում գտնվող ջրի հսկայական ճնշմանը, կարող էին շատ ավելի մեծ չափով կերպարանափոխվել, քան շարունակ մակերևույթին մոտիկ մնացած շերտերը։ Ինձ միշտ թվացել է, թե այն մետամորֆիկ ապարների հսկայական տարածությունները, որոնք մերկացած են աշխարհի զանազան մասերում, օրինակ Հարավային Ամերիկայում, պետք է ենթարկված լինեն տաքացման մեծ ճնշման տակ, պահանջում են որոշ յուրահատուկ բացատրություն, և թվում է, թե կարելի է կարծել, որ այդ ընդարձակ տարածությունները ներկայացնում են կեմբրիյանից շատ ավելի հին ֆորմացիաներ բոլորովին կերպարանափոխված և ողողման պրոցեսների ազդեցությամբ մերկացած։

Այդ զանազան փաստերը լավ համապատասխանում են իմ տեսությանը, որը չի ենթադրում զարգացման որոշակի օրենքներ, որոնք պահանջում են, որպեսզի երրորդային մարզի բոլոր բնակիչները փոփոխվեին հանկարծակի կամ միաժամանակ, կամ միանման չափով։ Փոփոխության պրոցեսը պետք է ընթանար դանդաղ կերպով և տարածվեր միաժամանակ միայն քիչ տեսակների վրա, որովհետև յուրաքանչյուր տեսակի փոփոխելիությունը կախված չէ մյուս բոլոր տեսակների փոփոխելիությունից։ Բնական ընտրությունը մեծ կամ փոքր չափով կկուտակի՞ արդյոք այդ փոփոխությունները կամ առաջացող անհատական տարբերությունները, դրանով առաջ բերելով ավելի կամ պակաս կայուն փոփոխություններ, դա կախված կլինի բազմաթիվ և բազմազան պատահականություններից, այ,սինքն այսինքն նրանից, թե արդյոք օգտակար է փոփոխությունը, խաչաձևման ազատությունից, երկրի ֆիզիկական պայմանների դանդաղ փոփոխությունից, տվյալ երկիրը նոր գաղթականների գալուստից և մյուս բնակիչների առանձնահատկություններից, որոնց հետ մրցման մեջ են մրանում մտնում փոփոխվող տեսակները։ Ուստի բոլորովին զարմանալի չէ, որ որևէ տեսակ պահպանվում է իր անփոփոխ ձևով ավելի երկար, քան մյուս տեսակները, կամ եթե նույնիսկ փոփոխվում է, ապա պակաս չափով։ Նման հարաբերություններ մենք նկատում ենք զանազան երկրների այժմ գոյություն ունեցող բնակիչների միջև, միջև․ օրինակ, Մադեյրայի ցամաքային խեցիները և կարծրաթև միջատները զգալիորեն շեղվել են Եվրոպայի մայր ցամաքի վրա ապրող իրենց մերձավոր ազգակիցներից, մինչդեռ ծովային խեցիները և թռչունները մնացել են անփոփոխ։ Ցամաքային և բարձր կազմակերպված ձևերի ավելի արագ փոփոխելիությունը՝ համեմատած ծովային ու կազմվածքով ավելի ցածր ձևերի հետ, մենք կարող ենք ըստ երևույթին բացատրել կյանքի օրգանական և անօրգանական պայմանների հետ բարձիր բարձր ձևերի ունեցած ավելի բարդ փոխհարաբերություններով, ինչպես այդ պարզաբանված է նախորդ գլուխներից մեկում։ Երբ որևէ մարզի բնակիչներից շատերը փոփոխվել կամ կատարելագործվել են, մենք կարող ենք ըմբռնել, որ գոյության կռվում օրգանիզմների միջև, եղած մրցման ու անխուսափելի փոխհարաբերությունների սկզբունքի հետևանքով յուրաքանչյուր ձև, որը չի ենթարկվել որոշ փոփոխության և կատարելագործության, դատապարտված է մահաջնջման։ Դա բացատրում է մեզ, թե ինչու միևնույն մարզի բոլոր տեսակները, եթե մենք նրանց ուսումնասիրում ենք բավականաչափ երկար ժամանակամիջոցներից հետո, ի վերջո փոփոխված են լինում, որովհետև առանց փոփոխվելու նրանք պետք է անհետանային։

Միևնույն դասի ներկայացուցիչների մոտ փոփոխելիության միջին հանրագումարը երկարատև ու հավասար ժամանակաշրջանների ընթացքում ըստ երևույթին կարող է գրեթե միանման լինել, բայց քանի որ երկար ժամանակ պահպանվող և բրածոներով հարուստ ֆորմացիաների կուտակումը պայմանավորվում է նրանով, որ նստվածքների մեծ զանգվածները կուտակվում են իջվածքների մարզերում, ապա համարյա մեր բոլոր ֆորմացիաները պետք է կուտակվեին ժաման ակի ժամանակի մեծ և անկանոն ընդմիջումներից հետո. հետևաբար և օրգանական կյանքի փոփոխությունների ընդհանուր հանրագումարը, որը դրսևորում են հաջորդական ֆորմացիաներում թաղված բրածոները, նույնը չէ։ Այդ տեսակետից յուրաքանչյուր ֆորմացիա ստեղծագործական նոր և լրիվ ակտ չի ներկայացնում, այլ միայն մի պատահական տեսարան, որը համարյա դիպվածաբար վերցված է դանդաղ ու անընդհատ փոփոխվող դրամայից։

Տեսակների խմբերը, այսինքն սեռերն ու ընտանիքները իրենց երևան գալու և անհետանալու ընթացքում ղեկավարվում են նույն կանոններով, ինչ կանոններով որ ղեկավարվում են առանձին տեսակները, փոփոխվելով ավելի կամ պակաս արագությամբ և մեծ կամ փոքր չափով։ Մի անգամ անհետացած խումբը երբեք կրկին երևան չի գալիս. այլ խոսքով՝ նրա գոյությունը քանի դեռ շարունակվում է, այնքան ժամանակ անընդհատ է։ Ես գիտեմ, որ այս կանոնից կան որոշ առերևույթ բացառություններ, բայց նրանք չափազանց քիչ են, այնքան քիչ, որ Է. Ֆորբսը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Forbes /> Պիկտեն<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Pictet /> և Վուդվորդն<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Woodward /> ընդունում են կանոնի ճշտությունը, չնայած որ նրանք բոլորն էլ խիստ հակառակ են իմ պաշտպանած հայացքներին, հայացքներին․ իսկ այդ կանոնը խիստ կերպով համապատասխանում է իմ տեսությանը, որի իմաստի համաձայն միևնույն խմբի բոլոր տեսակները ինչքան էլ երկար ժամանակ խումբը գոյություն ունենա, առաջացել են մեկը մյուսից աստիճանական փոփոխությունների միջոցով, իսկ բոլորը միասին առաջացել են մի ընդհանուր նախածնողից։ Օրինակ, Lingula սեռի մեջ բոլոր տեսակները, որոնք հաջորդաբար երևացել են զանազան դարաշրջաններում, պետք է շաղկապված լինեն մեկը մյուսի հետ սերունդների հաջորդական շարքով, որը չի ընդհատվել սկսած սիլուրի ամենաստորին շերտի կուտակման ժամանակից մինչև ներկա ժամանակ։

Մենք նախորդ գլխում տեսանք, որ տեսակների ամբողջ խմբեր երբեմն թվում են հանկարծակի երևան եկած, և ես աշխատել եմ բացատրություն տալ այդ փաստին, որ եթե ճիշտ լիներ, նա ճակատագրական նշանակություն կունենար իմ տեսության համար։ Բայց նման դեպքերն անկասկած բաց առու֊ թյուն բացառություն են, իսկ ընդհանուր կանոն է տեսակների թվի աստիճանական ավելանալը, մինչև որ խումբը հասնում է իր գագաթնակետին, որից հետո վաղ թե ուշ հետևում է նրա աստիճանական պակասումը։ Եթե որևէ սեռի տեսակների թիվը կամ որևէ ընտանիքի սեռերի թիվը պատկերենք ոչ միանման հաստություն ունեցող ուղղաձիգ գծով, որը բարձրանում է երկրաբանական հաջորդական այն ֆորմացիաների միջով, որտեղ այդ տեսակները գտնվում են, այդ դեպքում կարող է երբեմն սխալ կերպով թվալ, թե այդ գիծը ներքևում սկսվում է ոչ թե սուր ծայրով, այլ միանգամից ընթանում է ցայտուն գծով. հետո նա դեպի վեր աստիճանաբար հաստանում է, երբեմն որոշ տարածության վրա պահպանելով միանման հաստություն, և վերջապես վերին շերտերում բարակում է, դրանով արտահայտելով տեսակների նվազումը և վերջնական անհայտացումը։ Խմբի մեջ տեսակների թվի այդպիսի աստիճանական աճումը ամբողջովին համապատասխանում է իմ տեսությանը, որովհետև միևնույն սեռի տեսակները և միևնույն ընտանիքի սեռերը կարող են բազմանալ միայն դանդաղորեն ու աստիճանաբար, քանի որ փոփոխության և ազգակից շատ ձևերի առաջացման պրոցեսն անկասկած պետք է լինի դանդաղ ու աստիճանական, այսինքն՝ մի տեսակ ամենից առաջ սկիզբ է տալիս երկու կամ երեք տարատեսակների, վերջինները դանդաղ կերպով դառնում են տեսակներ, որոնք իրենց հերթին նույն դանդաղ ճանապարհով առաջացնում են այլ տարատեսակներ ու տեսակներ, և այդպես շարունակ, նման մի մեծ ծառի, որը ճյուղավորվում է մի ընդհանուր բնից, մինչև որ վերջապես խումբը հասնում է լայնածավալ զարգացման։

Մինչև այժմ մենք ի միջի այլոց ենք խոսել տեսակների և նրանց խմբերի մահաջնջման մասին։ Բնական ընտրության տեսության համաձայն հին ձևերի մահաջնջվելը և նոր ու կատարելագործված ձևերի երևան գալը սերտ կերպով կապված են միմյանց հետ։ Նախկին ուսմունքը, թե երկրի ամբողջ բնակչությունը ոչնչացել է պարբերաբար կրկնվող աղետներով, այժմ լքված է գրեթե բոլոր, նույնիսկ այնպիսի երկրաբանների կողմից, ինչպես Էլի դը-Բոմոնը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Elie_de_Beaumont>'''Էլի-դը-Բոմոն''' (Elie de Beaumont Jean Baptiste-Armand-Louis-Leonce)։— Երկրաբան Ֆրանսիայում, (1798—1874)։ Հեղինակ բազմաթիվ երկրաբանական ուսումնասիրությունների, այդ թվում լեռնակազմական պրոցեսների վերաբերյալ ղեկավար աշխատությունների։ Նրա ամենահայտնի երկասիրություններն են՝ «Երկրագնդի մակերևույթի վրա տեղի ունեցած մի քանի ռևոլյուցիաների ուսումնասիրությոէնները» ուսումնասիրությունները» (1829—1830) և «Դիտողություն լեռնային սիստեմների մասին» (1840—1852)։</ref> Մուրչիսոնը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Murchison /> Բարրանդը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Barrande /> և ուրիշներ, որոնց ընդհանուր հայացքները պետք է որ բնականորեն բերեին այդպիսի եզրակացության։ Ընդհակառակը, հիմնվելով երրորդային ֆորմացիաների ուսումնասիրության վրա, մենք իրավունք ունենք կարծելու, որ տեսակները և տեսակների խմբերը աստիճանաբար մեկը մյուսի հետևից անհետանում են՝ սկզբում մի տեղում, հետո մի ուրիշ և վերջապես ամենուրեք երկրի վրա։ Ասենք՝ որոշ հազվագյուտ դեպքերում, օրինակ մի պարանոցի պատռվելու դեպքում և դրա հետևանքով հարևան ծովի մեջ բազմաթիվ նոր բնակիչների ներխուժման ժամանակ կամ որևէ կղզու վերջնական խորասուզման ժամանակ մահաջնջման պրոցեսը կարող էր արագ կատարվել։ Ինչպես առանձին տեսակների, այնպես էլ տեսակների ամբողջ խմբերի գոյության տևողությունը շատ տարբեր է. շատ խմբեր, ինչպես մենք տեսանք, գոյություն ունեին կյանքի մեզ հայտնի առաջին նշույլների երևալու ժամանակից սկսած մինչև մեր օրերը, մյուսները անհետացել են դեռ մինչև պալեոզոյան էրայի վերջանալը։ Ըստ երևույթին ճշտորոշ օրենք չկա, որով սահմանվեր առանձին տեսակի կամ առանձին սեռի գոյության տևողությունը։ Հիմք կա կարծելու, որ տեսակների մի ամբողջ խմբի մահաջնջումը ավելի դանդաղ է ընթանում, քան նրանց առաջացումը, եթե նրանց հայտնվելը և անհետանալը պատկերացնենք, ինչպես այդ արել ենք առաջ, անհավասար հաստություն ունեցող ուղղաձիգ գծով, ապա այդ գիծը իր վերին ծայրում, որը պատկերում է մահաջնջման ընթացքը, կնեղանա ավելի աստիճանաբար, քան ստորին ծայրում, որը ներկայացնում է տեսակների առաջին անգամ հայտնվելը և նրանց թվի սկզբնական աճումը։ Սակայն որոշ դեպքերում տեսակների ամբողջ խմբերի, օրինակ երկրորդային ժամանակաշրջանի վերջին ամմոնիտների անհետացումը տեղի է ունեցել զարմանալիորեն արագ կերպով։

Տեսակների անհետացման պրոցեսը թվում էր անըմբռնելի գաղտնիքով սքողված։ Մի քանի հեղինակներ նույնիսկ ենթադրել են, որ ինչպես անհատի կյանքն ունի միայն որոշակի տևողություն, այնպես էլ տեսակները գոյություն ունեն միայն մի որոշակի ժամանակ։ Տեսակների մահաջնջումը ինձ ավելի զարմանալի էր թվում, քան որևէ մեկ ուրիշին։ Երբ ես Լա-Պլատայում գտա ձիու մի ատամ, որը գտնվում էր մաստոդոնտի, մեգաթեբիայիմեգաթերիայի, տոքսոդոնտի և այլ մահաջնջված հրեշների մնացորդների հետ միասին, որոնք բոլորն էլ վերջին երկրաբանական ժամանակաշրջաններից մեկում գոյություն են ունեցել այժմ ևս գոյություն ունեցող խեցիների հետ միաժամանակ, դա ինձ վերին աստիճանի զարմացրեց, որովհետև ես գիտեի, որ ձին այն ժամանակից սկսած, երբ իսպանացիները նրան բերել են Հարավային Ամերիկա, այնտեղ վայրենացել է և բազմացել ամենուրեք անսովոր չափով, և ես ինձ հարց էի տալիս, թե ինչ պատճառ կարող էր այդքան նոր ժամանակներում այդտեղ առաջացնել նախկին ձիու անհետացումբ, երբ կյանքի պայմանները ակնհայտորեն բարենպաստ են։ Բայց իմ զարմանքը անհիմն էր։ Պրոֆ. Օուենը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Owen /> շուտով նկատեց, որ թեև այդ ատամը շատ նման է այժմյան ձիու ատամին, բայց պատկանում է մահաջնջված մի տեսակի։ Եթե այդ ձին մինչև այժմ գոյություն ունենար, բայց լիներ բավական հազվագյուտ, ոչ մի բնախույզի դա տարօրինակ չէր թվա, որովհետև բոլոր երկրներում, բոլոր դասերի տեսակների ահագին քանակություն պատկանում է հազվագյուտների թվին։ Երբ մենք հարց ենք տալիս, թե ինչո՞ւ այս կամ այն տեսակը հազվագյուտ է, մենք գտնում ենք պատասխանը, որ նրա կենսապայմաններում ինչ որ անբարենպաստ բան կա. բայց ի՞նչ է այդ ինչ-որ բանը, մենք համարյա երբեք չենք կարող ասել։ Եթե այդ բրածո ձին մինչև այժմ գոյություն ունենար որպես հազվագյուտ տեսակ, մենք կարող էինք հավատացած լինել, մյուս բոլոր կաթնասունների անալոգիայով, չբացառելով նաև դանդաղ բազմացեղ փղին, ինչպես նաև գիտենալով ընտանի ձիու նատուրալիզացիայի պատմությունը Հարավային Ամերիկայում, որ ավելի բարենպաստ պայմաններում նա շատ կարճ ժամանակում կլցներ ամբողջ մայր ցամաքը։ Բայց մենք չէինք կարողանա ասել, թե ինչպիսին են եղել այն անբարենպաստ պայմանները, որոնք արգելք են եղել նրա զարգացմանը, արդյոք այստեղ ներգործել է որևէ մե՞կ պատճառ, թե շատ պատճառներ, ձիու կյանքի ի՞նչ շրջանում և ի՞նչ չափով գործել են նրանք։ Եթե այդ պայմանները, թեև դանդաղ կերպով, շարունակ ավելի ու ավելի անբարենպաստ են դարձել, մենք հավանորեն չէինք նկատի այդ հանգամանքը, մինչդեռ բրածո ձին ավելի ու ավելի հազվադեպ կհանդիպեր ու վերջապես կանհետանար, իսկ նրա տեղը կգրավեր որևէ ավելի բախտավոր մրցակից։

Բնական ընտրության տեսությունը հիմնվում է այն դրույթի վրա, որ յուրաքանչյուր նոր տարատեսակ և վերջ ի վերջո յուրաքանչյուր նոր տեսակ առաջանում է և մնում է շնորհիվ այն հանգամանքի, որ ունենում է որևէ առավելություն նրա հանդեպ, որի հետ նա ընդհարման մեջ է մտնում, դրան իր գրեթե անխուսափելիորեն հետևում է ավելի պակաս հաջողակորեն կազմակերպված ձևերի մահաջնջում։ Նույնը նկատվում է նաև մեր ընտանի ձևերի վերաբերմամբ։ Հենց որ ստացվում է նոր, փոքր ինչ ավելի լավ տարատեսակ, նա դուրս է մղում իր հարևան ավելի նվազ կատարելագործված տարատեսակներին. ավելի ևս կատարելագործված լինելով, նա տարածվում է ամենուրեք, մեր շորտհորն (կարճաեղջյուր) անասունների նման, և իրենով փոխարինում է նախկին ցեղերին նաև այլ երկրներում։ Հետևաբար նոր ձևերի հայտնվելը և նախկինների անհետանալը, թեկուզ ստացվել են այդ ձևերը բնական ճանապարհով, թե արհեստականորեն, սերտ կերպով կապված են միմյանց հետ։ Բարգավաճող վիճակում գտնվող խմբերում որոշ ժամանակի ընթացքում առաջացող նոր տեսակային ձևերի քանակությունը որոշ ժամանակաշրջաններում ըստ երևույթին եղել է ավելի մեծ, քան ն ախկիննախկին, անհետացած տեսակային ձևերի քանակությունը. բայց մենք գիտենք, որ տեսակների թիվը, գոնե նորագույն երկրաբանական դարաշրջաններում, անսահման կերպով չի ավելացել, այնպես որ նորագույն ժամանակների վերաբերմամբ մենք կարող ենք կարծել, որ նոր ձևերի առաջացում պատճառել է համարյա նույն քանակությամբ նախկին ձևերի մահաջնջում։

Ինչպես ավելի առաջ պարզաբանված և օրինակներով լուսաբանված է, որ մրցումն ավելի համառ է լինում այն ձևերի միջև, որոնք բոլոր տեսակետներից ավելի մոտ են միմյանց, այդ պատճառով որևէ տեսակի փոփոխված ու կատարելագործված հաջորդները սովորաբար ոչնչացնում են նախահայր տեսակին, իսկ եթե որևէ մի տեսակից զարգացել են մի քանի նոր ձևեր, այն ժամանակ նրան մերձավոր, այսինքն նրա հետ միասին մի սեռի պատկանող տեսակները ամենից ավելի մեծ չափով են ենթարկվում ոչնչացման։ Հատկապես այդ եղանակով, ինչպես ես կարծում եմ, մի տեսակից ծագում առած նոր տեսակների խումբը, այսինքն նոր սեռը, կարող է դուրս մղել միևնույն ընտանիքին պատկանող նախկին սեռը։ Բայց հաճախ պիտի պատահեր, որ մի որևէ խմբի պատկանող նոր տեսակ գրավել է մի այլ խմբի տեսակին պատ֊ կան ող պատկանող տեղը և դրանով էլ առաջ բերել նրա ոչնչացումը։ Եթե մերձավոր շատ ձևեր զարգանում են այդպիսի հաղթական մրցակցից, այն ժամանակ նաև այլ շատ ձևեր պետք է իրենց տեղը զիջեն նրանց և դրանք կլինեն սովորական ձևեր, առաջուց դուրս մղված ձևին ամենամոտ կանգնածներ, որոնք բոլորը միասին երևան կհանեն որևէ ժառանգված անկատարելություն իրենց կազմվածքում։ Բայց արդյոք այդ տեսակները, որ իրենց տեղերը զիջել են փոփոխված ու կատարելագործված այլ տեսակներին, կպատկանեն միևնույն դասին, թե մի այլ դասի։ Զիջողների թվից մի քանիսները երբեմն կարող են երկար ժամանակ պահպանվել շնորհիվ այն բանի, որ նրանք գրավում են հեռավոր ու մեկուսացած մի մարզ, որտեղ նրանք խուսափել են ուժեղ մրցակցությունից։ Օրինակ, երկրորդային ֆորմացիաներում լայնորեն տարածված խեցիների խոշոր սեռի՝ Trigonia-ի որոշ տեսակները պահպանվել են ավստրալիական ծովերում, գանոիդ ձկների մեծ և համարյա մահաջնջված խմբի քիչ ներկայացուցիչներ մինչև հիմա ապրում են մեր քաղցրահամ ջրերում։ Հետևաբար, մենք տեսնում ենք, որ որևէ խմբի վերջնական անհետացումը սովորաբար տեղի է ունենում ավելի դանդաղ ճանապարհով, քան նրա առաջացումը։

Ինչ վերաբերում է ամբողջ ընտանիքների կամ կարգերի, օրինակ պալեոզոյան ժամանակաշրջանի վերջին տրիլոբիտների, երկրորդային ժամանակաշրջանի վերջին ամմոնիտների թվացող հանկարծակի անհետացմանը, մենք պետք է այստեղ վերհիշենք այն, ինչ որ արդեն ասվել է հնարավոր մեծ ընդմիջումների մասին, որոնք բաժանում են մեր հաջորդական ֆորմացիաները միմյանցից. այդ ընդմիջումների ընթացքում կարող էին տեղի ունենալ դանդաղ մահաջնջման բազմաթիվ դեպքեր։ Բացի դրանից, եթե նոր գաղթականների հանկարծակի երևան գալու կամ արտասովոր արագությամբ բազմա նալու բազմանալու հետևանքով որևէ նոր խմբի շատ տեսակներ գրավել են մի որոշ մարզ, այդ դեպքում նախկին տեսակների թվից շատերը պետք է համապատասխանորեն արագ կերպով անհետանան. իրենց տեղը այս կերպով զիջող ձևերը սովորաբար միմյանց մոտ են, ունենալով իրենց կազմվածքում որևէ ընդհանուր անկատարություն։

Հազիվ թե ամենազարմանալի հնէաբանական հայտնագործությունը պետք է համարել այն փաստը, որ կյանքի ձևերը երկրագնդի վրա գրեթե միաժամանակ են փոփոխվում։ Մեր եվրոպական կավճային ֆորմացիան կարելի է որոշել ըստ բրածոների չափազանց տարբեր կլիմա ունեցող միմյանցից խիստ շատ հեռու գտնվող մարզերում, նույնիսկ այնտեղ, որտեղ չի կարելի գտնել կավճի, որպես ապարի ոչ մի բեկոր, այն է՝ Հյուսիսային Ամերիկայում, հասարակածային Հարավային Ամերիկայում, Հրո երկրում, Բարեհուսո հրվանդանում և Արևելյան Հնդկաստանում։ Այդ հեռավոր կետերում որոշ շերտերի մեջ գտնված օրգանական մնացորդները ցուցաբերում են անկասկածելի նմանություն այն օրգանական մնացորդների հետ, որոնք բնորոշ են կավճի համար։ Չի կարելի ասել, որ այնտեղ մենք հանդիպում ենք միևնույն տեսակներին, որոշ դեպքերում ոչ մի միանգամայն նույնանման տեսակ չկա, բայց նրանք պատկանում են միևնույն սեռերին ու ենթասեռերին և հաճախ նմանություն են ցուցաբերում նույնիսկ այնպիսի քիչ կարևոր հատկանիշներում, ինչպիսին է խեցիների մակերեսի քանդակը։ Բացի դրանից, այլ ձևերը, որոնք չեն գտնվում եվրոպական կավճի մեջ, բայց հանդիպում են կամ վերևում կամ ներքևում գտնվող ֆորմացիայում, երկրագնդի այդ հեռավոր կետերում միևնույն կարգով են դասավորված։ Զանազան հեղինակներ Ռուսաստանում, Արևմտյան Եվրոպայում և Հյուսիսային Ամերիկայում պալեոզոյան խմբի զանազան հաջորդական ֆորմացիաներում նկատել են կյանքի օրգանական ձևերի նման զուգահեռություն, նույնն էլ, Լյաելի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> խոսքերով, նկատվում է Եվրոպայի և Հյուսիսային Ամերիկայի երրորդային նստվածքներում։ Եթե նույնիսկ ուշադրություն չդարձնենք այն սակավաթիվ բրածո տեսակների վրա, որոնք ընդհանուր են Հին և Նոր աշխարհներին, այնուամենայնիվ ակներև կլինի երկու երկրների պալեոզոյան և երրորդային հարկերում կյանքի հաղորդական հաջորդական ձևերի ընդհանուր զուգահեռությունը և զանազան ֆորմացիաները հեշտությամբ կարող են համեմատվել իրար հետ։

Սակայն այս դիտողությունները վերաբերում են երկրագնդի ծովային բնակիչներին, մենք բավականաչափ տվյալներ չունենք, որպեսզի դատենք այն մասին, թե արդյոք ցամաքի և քաղցրահամ ջրերի բնակիչները այդքան մեկը մյուսից հեռավոր վայրերում ներկայացնում են նույնպիսի զուգահեռություն իրենց փո՛փոխություններում։ փոփոխություններում։ Հիմք կա կասկածելու դրանում, որ նրանք փոփոխվում են այդպիսի ձևով, եթե Megatherium-ը, Mylodon-ը, Macrauchenia-ն և Toxodon-ը Լա Պլատայից Եվրոպա բերված լինեին առանց նշելու նրանց երկրաբանական դրությունը, ոչ ոք չէր կասկածի, որ նրանք ապրել են այն խեցիների հետ միաժամանակ, որոնք ապրում են այժմ էլ. բայց քանի որ այդ արտասովոր հրեշներն ապրել են մաստոդոնտի և ձիու հետ միաժամանակ, ուստի և կարելի է առնվազն ենթադրել, որ նրանք ապրել են երրորդային ուշ դարաշրջաններից մեկում։

Աշխարհի հեռավոր մասերում կյանքի ձևերի միաժամանակյա փոփոխության փաստը վերոհիշյալ լայն իմաստով խիստ զարմացրել է այնպիսի հիանալի դիտողների, ինչպես Վերնեյլն<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Verneuil>'''Վերնեյլ''' (Verneuil Philippe Edouard)։— Երկրաբան և հնէաբան Ֆրանսիայում (1805—1873)։ Կատարել է մի շարք ճանապարհորդություններ, այդ թվում նաև դեպի Ղրիմ և հարավային Ռուսաստան՝ զանազան երկրների երկրաբանության ծանոթանալու համար։</ref> ու դ’Արշիակն<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=D_Archiac>'''Դ’Արշիակ''' (D’Archiac Etjenne-Jules-Adolphe-Desmier de Saint-Simon)։— Երկրաբան Ֆրանսիայում (1802—1868)։ Գրել է Ֆրանսիայի երկրաբանության վերաբերյալ բազմաթիվ աշխատություններ և «Երկրաբանության հաջողությունների պատմությունը 1834 թվականից սկսած մինչև 1851 թվականը»։</ref> են։ Նրանք ցույց տալով կյանքի պալեոզոյան ձևերի զուգահեռությունը Եվրոպայի զանազան մասերում, ավելացնում են. «Եթե այդ տարօրինակ հաջորդականությամբ ապշած մենք մեր ուշադրությունը դարձնենք Հյուսիսային Ամերիկայի վրա և այնտեղ գտնենք մի շարք անալոգիական երևույթներ, ապա մեզ անկասկածելի կթվա, որ տեսակների այդ բոլոր փոփոխությունները, նրանց անհետանալը և նորերի երևան գալը չի կարելի բացատրել միայն ծովային հոսանքների փոփոխություններով կամ շատ թե քիչ տեղական ու ժամանակավոր այլ պատճառներով, այլ կախված են ընդհանուր օրենքներից, որոնք ղեկավարում են ամբողջ կենդանական թագավորությունը»։ Բարրանդը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Barrande /> հենց նույն իմաստով անում է ծանրակշիռ դիտողություններ։ Եվ իրոք, բոլորովին անօգուտ է դիմել հոսանքների, կլիմայի կամ այլ ֆիզիկական պայմանների փոփոխություններին, նրանց մեջ որոնելով կյանքի ձևերի այդ մեծ փոփոխությունների պատճառները. փոփոխություններ, որոնք կատարվում են երկրի վրա ամենուրեք՝ ամենաբազմազան կլիմաներում։ Մենք պետք է, ինչպես նկատել է Բարրանդը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Barrande />, այստեղ որոնենք ինչ-որ մի առանձին օրենք։ Դա ավելի պարզ կլինի մեզ, երբ մենք ուշադրություն դարձնենք օրգանական ձևերի այժմյան տեղաբաշխման վրա և կտեսնենք, թե որքան թույլ է զանազան երկրների ֆիզիկական պայմանների և նրանց բնակչության բնույթի միջև եղած կախումը։

Այդ հարցի վերաբերմամբ ուշադրության արժանի է մի դիտողություն ևս։ Ես նշել եմ պատճառները, որոնք բերում են ինձ այն եզրակացության, որ մեր բրածո պարունակող խոշոր ֆորմացիաների մեծ մ ասր մասը կուտակվել է իջնելու ժամանակաշրջանների ընթացքում և հսկայական տևողությամբ ընդմիջումները, որ նկատվում են ըստ բրածոների, համընկնում են այն ժամանակաշրջանների հետ, երբ ծովի հատակը կամ մնացել է անշարժ, կամ բարձրացեք բարձրացել է, կամ էլ երբ նստվածքները կուտակվել են ոչ բավարար չափով արագ, որպեսզի օրգանական մնացորդները կարողանային նրանց տակ թաղվել ու պահպանվել։ Ես ենթադրում եմ, որ այդ միջակա երկար ժամանակաշրջանների ընթացքում յուրաքանչյուր մարզի բնակիչներ ենթարկվել են զգալի փոփոխությունների ու մահաջնջման և տեղի են ունեցել մեծ չափերով ներգաղթումներ աշխարհի այլ մասերից։ Քանի որ մենք հիմք ունենք կարծելու, որ մեծ մարզեր են ենթարկվել միանման բնույթի շարժման, ուստի չափազանց հավանական է, որ աշխարհի միևնույն մասի շատ ընդարձակ տարածությունների վրա հաճախ նստել են խիստ միաժամանակյա ֆորմացիաներ, սակայն մենք ոչ մի իրավունք չունենք կարծելու, որ այդ միշտ տեղի է ունեցել այդպես և որ մեծ մարգերը մարզերը միշտ ունեցել են միանման շարժումներ։

Այժմ մեր ուշադրությունը սևեռենք մահաջնջված և այժմ ապրող տեսակների փոխհարաբերությունների վրա։ նրանք Նրանք բոլորը խմբավորվում են փոքրաթիվ ընդարձակ դասերի մեջ, և այդ փաստը անմիջապես բացատրվում է զարգացման տեսությամբ։ Որքան հին է որևէ ձև, այնքան սովորաբար նա ավելի շատ է տարբերվում այժմ ապրողներից։ Բայց մահաջնջված տեսակները, ինչպես արդեն վաղուց նկատել է Բոկլենդը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Buckland>'''ԲոկլենգԲոկլենդ''' (Buckland William)։— Հայտնի երկրաբան և հնէաբան Անգլիայում (1784—1856)։ Սկզբում Օքսֆորդի համալսարանի պրոֆեսոր, հետագայում Վեստմինստերյան աբբայության ավագ քահանա։ Մի շարք երկրաբանական և հնէաբանական աշխատությունների հեղինակ է։ Կրեացիոնիստ, փորձել է համաձայնեցնել երկրաբանական տվյալները աստվածաշնչի հետ։</ref> բոլորն էլ կարող են տեղավորվել կամ այժմ գոյություն ունեցող խմբերում կամ նրանց միջև եղած արանքներում։ Որ կյանքի մահաջնջված ձևերն օգնում են լցնելու այժմյան սեռերի, ընտանիքների և կարգերի միջև եղած արանքները, դա միանգամայն ճիշտ է. բայց քանի որ այդ դրույթը հաճախ անտեսվում է կամ նույնիսկ բացասվում է, ավելորդ չի լինի մի քանի դիտողություններ անել այդ առթիվ և բերել մի քանի օրին ակներ։ օրինակներ։ Եթե մենք սահմանափակվենք միևնույն դասի կամ ապրող, կամ մահաջնջված տեսակներն առանձին-առանձին քննարկելով, ապա մենք ամենևին այնպես լրիվ շարքեր չենք ունենա, ինչպես նրանք կստացվեն, եթե մեկը և մյուսը դասենք մի ընդհանուր սիստեմի մեջ։ Պրոֆեսոր Օուենի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Owen /> աշխատություններում մենք շարունակ հանդիպում ենք մահաջնջվածների վերաբերմամբ գործածվող «ընդհանրացած ձևեր» արտահայտությանը, իսկ Ագասսիսի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Agassis /> աշխատություններում «մարգարեական կամ սինթետիկ տիպեր» արտահայտությունը, և այդ տերմինները ցույց են տալիս, որ այդպիսի ձևերը իրոք հանդիսանում են միջակա կամ շաղկապող օղակներ։ Մի այլ հեղինակավոր հնէաբան՝ Գոդրին<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaudry>'''Գոդրի''' (Gaudry Albert)։— Հնէաբան Ֆրանսիայում (ծն. 1827 թ.)։ Հայտնի է իր կատարած հնէաբանական հետազոտություններով Հունաստանում (1855—1860) և ընդհանրապես Արևելքում։ Գրել է մի շարք աշխատություններ հնէաբանության վերաբերյալ, այդ թվում նաև Արկտիկայի բրածո կենդանիների մասին։ Իդեալիստ, վիտալիստ։</ref> ամենապարզ կերպով ցույց է տվել, որ Ատտիկայում<ref>Ատտիկան միջին Հունաստանի հարավ-արևելյան մասն է՝ Աթենք գլխավոր քաղաքով։— ''Խմբ.։''</ref> իր հայտնաբերած բրածո կաթնասուններից շատերը լրացնում են գոյություն ունեցող սեռերի միջև եղած տարածությունները։ Կյուվիեն<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Cuvier /> որոճողներին և հաստակաշիներին համարել է կաթնասունների երկու բոլորովին տարբեր կարգեր, բայց մինչև այժմ այնքան բրածո միջակա օղակներ են հայտնաբերվել, որ Օուենը ստիպված է եղել փոխել ամբողջ դասակարգությունը և մի քանի հաստակաշիների զետեղել որոճողների հետ մեկ ենթակարգի մեջ. օրինակ, խոզին ուղտից բաժանող մեծ տարածությունը լցվել է միջակա ձևերով։ Ungulata կամ սմբակավոր չորքոտանիները այժմ ստորաբաժանվում են զուգամատավորների և անզուգամատավորների, բայց հարավամերիկյան Macrauchenia-ն որոշ լափով այդ երկու մեծ ստորաբաժանումները կապում է միմյանց հետ։ Ոչ ոք չի ժխտի, որ հիպպարիոնը հանդիսանում է անցումային ձև այժմյան ձիու և մի քանի ավելի հին սմբակավորների միջև։ Ինչ զարմանալի միացուցիչ օղակ է ներկայացնում կաթնասունների շղթայի մեջ հարավամերիկյան տիպոթերիան, որը և արտահայտում է պրոֆ. Ժերվեի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gervais>'''Ժերվե''' (Gervais Paul)։— Կենդանաբան և հնէաբան Ֆրանսիայում (1816—1879)։ Կենդանաբանության և համեմատական անատոմիայի պրոֆեսոր սկզբում Մոնպելյեում և ապա Փարիզում՝ Սորբոնում։ Գրել է կենդանաբանության և հնէաբանության վերաբերյալ բազմաթիվ աշխատություններ, այդ թվում՝ «Կաթնասունների բնապատմությունը» երկհատոր աշխատությունը։</ref> կողմից նրան տրված անունը, մի ձև, որը չի կարելի տեղավորել գոյություն ունեցող կարգերից և ոչ մեկի մեջ։ Կաթնասունների բոլորովին մի առանձին խումբ են կազմում ծովակովերը, և ներկայումս ապրող դյուգոնի և լամանտինի ամենաուշագրավ առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ նրանք չունեն հետևի վերջավորություններ, որոնցից նույնիսկ սաղմեր չեն մնացել, բայց բրածո Halitherium-ը, ըստ պրոֆեսոր Ֆլոուերի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Flower /> խոսքերի, ունի ոսկրացած ազդոսկրը, «որը հոդավորվում է կոնքի պարզ կերպով արտահայտված ազդրային հոդափոսի հետ», և, այսպիսով, այս կենդանին փոքր ինչ մոտենում է սմբակավոր չորքոտանիներին, որոնց հետ ծովակովերը նմանություն ունեն ուրիշ տեսակետներից։ Cetacea-ը կամ կետերը խիստ կերպով տարբերվում են մյուս բոլոր կաթնասուններից, բայց երրորդային Zeulodon-ը և Squalodon-ը, որոնց մի քանի բնագետներ զետեղել են մի առանձին ինքնուրույն կարգի մեջ, ներկայացնում են, պրոֆ. Հյոքսլիի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Huxley /> կարծիքով, իսկական Cetacea «և շաղկապող օղակ են հանդիսանում ջրում ապրող գիշատիչների հետ»։

Մի քանի հեղինակներ ժխտում են այն, որ հնարավոր է որևէ մահաջնջված տեսակ կամ տեսակների խումբ գիտել դիտել որպես միջակա ձև այժմ ապրող երկու տեսակների կամ տեսակների խմբերի միջև։ Եթե դրա տակ հասկանանք՝ հասկանանք թե մահաջնջված ձևը իր բոլոր հատկանիշներով ուղղակի միջակա դիրք է գրավում այժմ ապրող երկու ձևերի կամ խմբերի միջև, այդ դեպքում այդպիսի ժխտումը հավանորեն հիմնավոր է։ Բայց բնական դասակարգության մեջ բրածո շատ տեսակներ անկասկածելիորեն կանգնած են այժմյան տեսակների միջև, և մահաջնջված սեռերը կանգնած են այժմ ապրող սեռերի միջև, նույնիսկ այն սեռերի միջև, որոնք պատկանում են զանազան ընտանիքների։ Ամենասովորական դեպքը, մանավանդ շատ հեռավոր խմբերի վերաբերմամբ, ինչպիսիք են, օրինակ, ձկներն ու սողունները, կլինի ըստ երևույթին հետևյալը, եթե երկու խմբերը ներկայումս միմյանցից տարբերվում են երկու տասնյակ հատկանիշներով, ապա նրանց հին ներկայացուցիչները միմյանցից տարբերվել են ավելի փոքրաթիվ հատկանիշներով, այնպես որ երկու խմբերն առաջ մեկը մյուսին մի քիչ ավելի մոտ են կանգնած եղել, քան այժմ։

Այժմ տեսնենք, թե այդ բազմազան փաստերն ու եզրակացություններն ինչպես են համաձայնվում փոփոխությունների միջոցով տեղի ունեցած զարգացման տեսության հետ։ Քանի որ այդ հարցը մի քիչ բարդ է, ուստի կխնդրեմ ընթերցողին դիմել չորրորդ գլխում զետեղված դիագրամին (էջ 205)։ Ենթադրենք, թե շեղագիր տպված և թվանշաններ ունեցող տառերը ներկայացնում են սեռեր, իսկ նրանցից ճյուղավորվող կետագծերը՝ յուրաքանչյուր սեռի տեսակներ։ Հորիզոնական գծերը թող ցույց տան հաջորդական երկրաբանական ֆորմացիաները, և դիցուք, բոլոր այն ձևերը, որոնք զետեղված են ամենավերին գծից ներքև, պատկերեն մահաջնջված ձևեր։ Այժմ գոյություն ունեցող երեք՝ <math>a^{14}</math>, <math>q^{14}</math>, <math>p^{14}</math> սեռերը կազմում են մի փոքրիկ ընտանիք, <math>b^{14}</math> և <math>f^{14}</math>` մոտ ազգակից մի ընտանիք կամ ենթաընտանիք, իսկ <math>o^{14}</math>, <math>e^{14}</math>, <math>m^{14}</math>` երրորդ ընտանիքը։ Այս երեք ընտանիքները, մահաջնջված շատ սեռերի հետ միասին, որոնք կանգնած են նախահայր (A) ձևից ճյուղավորվող տոհմաբանական զանազան գծերի վրա, կազմում են մի կարգ, որովհետև նրանք բոլորն էլ իրենց հին նախածնողից պիտի ժառանգած լինեն ինչ-որ ընդհանուր բան։ Հատկանիշների տարամիտվելու մշտական ձգտման սկզբունքով, որի լուսաբանության համար էլ բերված է այս դիագրամը, որքան նոր է մի որևէ ձև, այնքան նա ավելի կտարբերվի իր հին նախածնողից։ Սրանից հասկանալի է այն կանոնը, որ ամենահին ձևերը ամենից շատ են տարբերվում այժմ ապրողներից։ Սակայն մենք չպետք է կարծենք, որ հատկանիշների տարամիտումը մի ինչ-որ անխուսափելի բան է. նա կախված է միայն նրանից, որ որևէ տեսակի հաջորդներին հաջողվում է բնության տնտեսության մեջ գրավել շատ ու բազմազան վայրեր։ Ուրեմն, միանգամայն հնարավոր է, ինչպես մենք այդ տեսանք սիլուրյան մի քանի ձևերի օրինակի վրա, որ տեսակը կարող է իր գոյությունը շարունակել, թույլ կերպով փոփոխել իր կենսապայմանների թույլ փոփոխության պատճառով և, այնուամենայնիվ, հսկայական ժամանակա-ժամանակաշրջանի ընթացքում պահպանել միևնույն ընդհանուր հատկանիշները։ Դիագրամի վրա այդ պատկերված է <math>F^{14}</math> տառով։

շրջանի ընթացքում պահպանել միևնույն ընդհանուր հատկանիշները։ Դիագրամի վրա A-ից առաջացած բոլոր մահաջնջված և այժմյան ձևերը կազմում են, ինչպես արդեն նշվել է, մի կարգ, իսկ այդ պատկերված կարգը մահաջնջման ու հատկանիշների տարամիտման շարունակ գործող ազդեցությունների հետևանքում բաժանվել է զանազան ենթաընտանիքների և ընտանիքների, որոնցից մի քանիսը, հավանորեն, պետք է <math>F^{14}</math> տառով։ոչնչանային զանազան ժամանակաշրջաններում, իսկ մյուսները շարունակում են ապրել մինչև ներկա ժամանակները։

A-ից առաջացած բոլոր Զննելով այդ դիագրամը, կարելի է տեսնել, որ եթե մահաջնջված և այժմյան ձևերը կազմում ենձևերից շատերը, ինչպես արդեն նշվել որոնք պետք էգոյություն ունենային հաջորդական ֆորմացիաներում, հայտնաբերվեին սերիայի ստորին մասի զանազան տեղերում, ապա ամենավերին գծի վրայի երեք այժմյան րնտանիքները միմյանցից ավելի քիչ կզանազանվեին։ Օրինակ, եթե հայտնաբերվեին <math>a^1</math>, <math>a^5</math>, <math>a^{10}</math>, <math>f^8</math>, <math>m^3</math>, <math>m^6</math>, <math>m^9</math> սեռերը, ապա այդ ընտանիքներն այնպես սերտորեն միացած կլինեին մի կարգմեծ ընտանիքի մեջ, իսկ ինչպես որ այդ կարգը մահաջնջման տեղի է ունեցել որոճողների ու հատկանիշների տարամիտման շարունակ գործող ազդեցությունների հետևանքում բաժանվել մի քանի հաստակաշիների հետ։ Սակայն նա,ով չի համաձայնի երեք ընտանիքների այժմ ապրող սեռերն այս ձևով իրար հետ շաղկապող մահաջնջված սեռերի վրա նայել որպես միջակա սեռերի, կարող է զանազան ենթաընտանիքների մասամբ իրավացի լինել, որովհետև նրանք միջակա լինում են ոչ թե անմիջականորեն, այլ երկար ու զարտուղի ճանապարհով՝ անցնելով բազմաթիվ խիստ տարբեր ձևերով։ Եթե մահաջնջված ձևերից շատերը հայտնաբերվեին երկրաբանական ֆորմացիաները ցույց տվող միջին հորիզոնական գծերից մեկի վերևում, օրինակ VI գծից բարձր և ընտանիքներիոչ մեկը չհայտնաբերվեր այդ գծից ցած, որոնցից մի քանի֊ սրայդ դեպքում ընտանիքներից միայն երկուսը (այսինքն ձախ կողմում գտնվող <math>a^{14}</math> և այլն և <math>b^{14}</math> և այլն) կմիանային իրար հետ և այն ժամանակ կմնային երկու ընտանիքներ, որոնք ավելի քիչ կտարբերվեին միմյանցից, քան տարբերվում էին մինչև բրածոների հայտնաբերումը։ Այնուհետև, եթե ենթադրենք, որ այն երեք ընտանիքները, որոնք կանգնած են վերին գծի վրա և իրենց մեջ պարփակում են ութ սեռեր (սկսած <math>a^{14}</math>-ից մինչև <math>m^{14}</math>), տարբերվում են մեկը մյուսից կես դյուժին կարևոր հատկանիշներով, այդ դեպքում այն ընտանիքները, որոնք գոյություն են ունեցել VI թվանշանով նշանակված ժամանակաշրջանում, հավանորենկտարբերվեին մեկը մյուսից ավելի քիչ թվով հատկանիշներով, որովհետև իրենց զարգացման այդ վաղ շրջանում նրանք պետք է ոչնչանային զանազան ժամանակաշրջաններումավելի քիչ չափով տարբերվեին իրենց ընդհանուր նախածնողից։ Այսպիսով, իսկ մյուսները շարունակում հին և մահաջնջված սեռերը հաճախ իրենց հատկանիշներով շինում են ապրել մինչև ներկա ժամանակները։ավելի կամ պակաս չափով միջականեր իրենց փոփոխված հաջորդների միջև կամ իրենց կողմնակի ազգականների միջև։

Զննելով այդ դիագրամը, կարելի է տեսնել, որ եթե մահաջնջված ձևերից շատերը, որոնք պետք է գոյություն ունենային հաջորդական ֆորմացիաներում, հայտնաբերվեին սերիայի ստորին մասի զան աղան տեղերում, ապա ամենավերին գծի վրայի երեք այժմյան րնտանիքները միմյանցից ավելի քիչ կզանազանվեին։ Օրինակ, եթե հայտնաբերվեին <math>a^1</math>, <math>a^5</math>, <math>a^{10}</math>, <math>f^8</math>, <math>m^3</math>, <math>m^6</math>, <math>m^9</math> սեռերը, ապա այդ ընտանիքներն այնպես սերտորեն միացած կլինեին մի մեծ ընտանիքի մեջ, ինչպես որ այդ տեղի է ունեցել որոճողների ու մի քանի հաստակաշիների հետ։ Սակայն նա, ով չի համաձայնի երեք ընտանիքների այժմ ապրող սեռերն այս ձևով իրար հետ շաղկապող մահաջնջված սեռերի վրա նայել որպես միջակա սեռերի, կարող է մասամբ իրավացի լինել, որովհետև նրանք միջակա լինում են ոչ թե անմիջականորեն, այլ երկար ու զարտուղի ճանապարհով՝ անցնելով բազմաթիվ խիստ տարբեր ձևերով։ Եթե մահաջնջված ձևերից շատերը հայտնաբերվեին երկրաբանական ֆորմացիաները ցույց տվող միջին հորիզոնական գծերից մեկի վերևում, օրինակ VI գծից բարձր և ոչ մեկը չհայտնաբերվեր այդ գծից ցած, այդ դեպքում ընտանիքներից միայն երկուսը (այսինքն ձախ կողմում գտնվող <math>a^{14}</math> և այլն և <math>b^{14}</math> և այլն) կմիանային իրար հետ և այն ժամանակ կմնային երկու ընտանիքներ, որոնք ավելի քիչ կտարբերվեին միմյանցից, քան տարբերվում էին մինչև բրածոների հայտնաբերումը։ Այնուհետև, եթե ենթադրենք, որ այն երեք ընտանիքները, որոնք կանգնած են վերին գծի վրա և իրենց մեջ պարփակում են ութ սեռեր (սկսած <math>a^{14}</math>-ից մինչև <math>m^{14}</math>), տարբերվում են մեկը մյուսից կես դյուժին կարևոր հատկանիշներով, այդ դեպքում այն ընտանիքները, որոնք գոյություն են ունեցել VI թվանշանով նշանակված ժամանակաշրջանում, հավանորեն կտարբերվեին մեկը մյուսից ավելի քիչ թվով հատկանիշներով, որովհետև իրենց զարգացման այդ վաղ շրջանում նրանք պետք է ավելի քիչ չափով տարբերվեին իրենց ընդհանուր նախածնողից։ Այսպիսով, հին և մահաջնջված սեռերը հաճախ իրենց հատկանիշներով շինում են ավելի կամ պակաս չափով միջականեր իրենց փոփոխված հաջորդների միջև կամ իրենց կողմնակի ազգականների միջև։ Բնության մեջ այդ հարաբերությունները պետք է անհամեմատ ավելի բարդ լինեն, քան այդ պատկերված է դիագրամով, որովհետև խմբերը եղել են ավելի բազմաթիվ, նրանք պետք է գոյություն ունենային ամենևին ոչ միաժամանակ և փոփոխվեին շատ տարբեր չափով։ Քանի որ մենք ունենք երկրաբանական տարեգրության միայն վերջին հատորը, և այն էլ խիստ կցկտուր ձևով, ուստի մենք ոչ մի իրավունք չունենք ակնկալելու, բացառությամբ միայն մի քանի հազվագյուտ դեպքերի, որ հնարավորություն կունենանք լրացնելու մեծ բացերը բնական սիստեմի մեջ, և այդպիսով միացնելու առանձին ընտանիքները կարգերի մեջ։ Ամենաշատը, որ մենք իրավունք ունենք սպասելու, այդ այն է, որպեսզի որոշ երկրաբանական ժամանակաշրջանում մեծ փոփոխությունների ենթարկված խմբերը ավելի հին ֆորմացիաներում մեկը մյուսից փոքր ինչ ավելի մոտ կանգնած լինեն, այնպես որ խմբերի հին ներկայացուցիչները իրենց որոշ հատկանիշներով ավելի քիչ տար֊ բերվեին տարբերվեին միմյանցից, քան տարբերվում են այդ խմբերի այժմյան ներկայացուցիչները միմյանցից, իսկ այդ, համաձայն մեր լավագույն հնէաբանների միահամուռ վկայության, պատահում է շատ հաճախ։

Այդ տեսության տեսակետից ակնհայտ է, որ երկրի պատմության որևէ մեծ ժամանակաշրջանի կենդանական աշխարհն իր ընդհանուր բնույթով պետք է միջակա տեղ գրավի նախորդ ու հաջորդ կենդանական աշխարհների միջև. օրինակ, այն տեսակները, որոնք ապրել են զարգացման վեցերորդ մեծ դարաշրջանում, որը նշված է դիագրամի վրա, հանդիսանում են հինգերորդ դարաշրջանում ապրածների փոփոխված հաջորդները և յոթերորդ դարաշրջանում ավելի ևս փոփոխված ձևերի նախահայրերը, հետևաբար, նրանք հազիվ թե իրենց հատկանիշներով չեն կարող համարյա միջակա ձևեր լինել կյանքի ավելի վաղ և ուշ ձևերի միջև։ Սակայն մենք պետք է ուշադրության առնենք, որ նախորդ որոշ ձևերն իսպառ մահաջնջվել են, տվյալ մարզում երևացել են այլ մարզերից եկած նոր ձևեր և մեծ չափով փոփոխություններ են կատարվել հաջորդական ֆորմացիաների միջև ընկած երկարատև ընդմիջումների ժամանակ։ Այդ սահմանափակումներով յուրաքանչյուր երկրա՛բանական երկրաբանական ժամանակաշրջանի կենդանական աշխարհն անկասկած պետք է իր հատկանիշներով միջակա լինի նախորդ և հաջորդ կենդանական աշխարհների միջև։ Ես կբերեմ միայն մեկ օրինակ, այսինքն այն, որ երբ դեվոնյան սիստեմը առաջին անգամ հայտնաբերվել է, հնէաբանները նրա մեջ գտնվող բրածոներին, նրանց հատկանիշների համաձայն, համարել են միջակա այն բրածոների միջև, որոնք պարունակվել են վերևում գտնվող քարածխային և ցածում գտնվող սիլուրյան սիստեմների մեջ։ Բայց յուրաքանչյուր կենդանական աշխարհ չպետք է անպայման լինի միջակա, բառիս նեղ իմաստով, որովհետև հաջորդական ֆորմացիաների միջև անցած ժամանակամիջոցները կարող էին նաև անհավասար լինել։

Այն հանգամանքը, որ որոշ տեսակներ այս կանոնից բացառություն են ներկայացնում, չի հակասում այն դրույթի ճշմարտությանը, որ յուրաքանչյուր ժամանակաշրջանի կենդանական աշխարհն ամբողջությամբ վերցրած իր հատկանիշներով միջակա է լինում նախորդ և հաջորդ կենդանական աշխարհների միջև։ Օրինակ, երբ դոկտոր Ֆոկոները<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Falconer /> մաստոդոնտների և փղերի տեսակները դասավորել է երկու շարքում՝ մեկն ըստ նրանց փոխադարձ ազգակցության և մյուսն ըստ նրանց գոյության ժամանակաշրջանների, ապա ստացվել է այն, որ երկու շարքը չեն համապատասխանում իրար ձևերի դասավորությամբ, այսինքն՝ ծայրային հատկանիշներ ունեցող տեսակները լինում են ոչ ամենահները և ոչ էլ ամենանորերը, իսկ միջակա հատկանիշներ ունեցող տեսակները տարիքի համեմատ միջակա տեղ չեն գրավում։ Բայց, մի րոպե ենթադրելով, որ այդ և ուրիշ նման դեպքերում մենք ստույգ տվյալներ ունենք տեսակների առաջին անգամ երևան գալու և անհետանալու ժամանակի մասին, որը իրականում բնավ չկա, մենք հիմք չունենք կարծելու, որ հաջորդականորեն առաջացած ձևերի կյանքը պետք է տևի համապատասխան ժամանակամիջոցների ընթացքում։ Որոշ դեպքերում ավելի հին ձևը կարող էր գոյություն ունենալ ավելի երկար, քան որևէ տեղում ավելի ուշ առաջացած մի. ձև, և դա առանձնապես բնական է ցամաքային ձևերի վերաբերմամբ, որոնք բնակվել են բաժան-բաժան մարզերում։ Խոշոր ձևերից հետո, օրինակի համար վերցնենք փոքրերին։ Եթե մենք ընտանի աղավնու այժմ ապրող և մահաջնջված գլխավոր տեսակները շարքերով դասավորենք ըստ նրանց ազգակցության, ապա այդպիսի դասավորությունը ոչ լիովին կհամապատասխանի այն կարգին, ինչ կարգով ծագել են այդ ցեղերը, և ավելի ևս քիչ նրանց անհետացման կարգին, որովհետև նախահայր ժայռաղավնին ապրում է մինչև հիմա, իսկ մի քանի տարատեսակներ, որ միջակա են նրա և փոստատար աղավնու միջև, մահաջնջվել են. փոստատար աղավնիները, որոնք էական հատկանիշով՝ կտուցի երկարությամբ ծայրային տեղ են գրավում, ավելի վաղ են առաջացել, քան կարճակտուց թուրմանները, որոնք այդ տեսակետից տվյալ շարքում հակադիր տեղ են գրավում։

Զարգացման տեսության տեսակետից միանգամայն հասկանալի է, որ մեկը մյուսին մոտիկ հաջորդող ֆորմացիաների օրգանական մնացորդները սերտ կերպով կապված են միմյանց հետ, թեև նրանք պատկան ում պատկանում են զանազան տեսակների։ Քանի որ յուրաքանչյուր ֆորմացիայի կուտակումը հաճախակի ընդհատվել է և քանի որ հաջորդական ֆորմացիաների միջև գոյություն ունեն խոշոր բաց տեղեր, ուստի, ինչպես ես փորձել եմ ցույց տալ վերջին գլխում, մենք չենք կարող սպասել, որ որևէ մեկ կամ երկու ֆորմացիաներում կգտնենք բոլոր միջակա տարատեսակները այն տեսակների միջև, որոնք երևան են եկել այդ ժամանակաշրջանների սկզբում և վերջում. բայց այդպիսի ընդմիջումներից հետո, որոնք շատ երկար են, եթե չափում ենք տարիներով, և այնքան էլ երկարատև չեն, եթե նրանց չափում ենք երկրաբանորեն, մենք կարող ենք գտնել իրար հետ սերտ կերպով կապված ձևեր կամ, ինչպես մի քանի հեղինակներ անվանում են դրանց, ներկայացուցիչ-տեսակներ կամ փոխարինող տեսակներ և նրանց մենք իսկապես գտնում ենք։ Մի խոսքով, մենք գտնում ենք տեսակային ձևերի դանդաղ և հազիվ նշմարելի փոփոխությունների հենց այնպիսի ապացույցներ, ինչպիսիք մենք իրավունք ունենք սպասելու։

Այդ եզրակացության դեմ չի կարելի լուրջ առարկություն համարել այն հանգամանքը, որ մի քանի բազկոտանիներ ամենահեռավոր երկրաբանական դարաշրջաններից սկսած, մնացել են քիչ փոփոխված և որոշ ցամաքային ու քաղցրահամ ջրերի կակղամորթներ մնացել են համարյա նույնը այն ժամանակվանից սկսած, ինչքան մենք դիտենքգիտենք, երբ նրանք առաջին անգամ երևացել են։ Անհաղթահարելի դժվարություն չի ներկայացնում նաև այն, որ արմատոտանիները, դոկտոր Կարպենտերի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Carpenter>'''Կարպենտեր''' (Carpenter William-Benjamin)։— Բնախույզ և բժիշկ Անգլիայում (1813—1885)։ Դատական բժշկականության պրոֆեսոր Լոնդոնումt գրել Լոնդոնում։ Գրել է կենդանաբանության և ընդհանուր ֆիզիոլոգիայի, ինչպես նաև մարդու ֆիզիոլոգիայի վերաբերյալ աշխատություններ։ Գերմանական և Միջերկրական ծովերում խորջրյա գիտարշավի ղեկավարներից մեկը։</ref> հավաստիացմամբ, իրենց կազմվածքով չեն առաջադիմել սկսած նույնիսկ լավրենտյան դարաշրջանից, որովհետև որոշ օրգանիզմներ պետք է պարզ կենսապայմաններին հարմարված մնային, իսկ ի՞նչը կարող էր ավելի լավ հարմարվել այդ պայմաններին, քան այդ ցածր կազմվածքով Protozoa-ն։ Վերոհիշյալներին նման առարկությունները իմ տեսության համար ճակատագրական կլինեին, եթե նա կազմվածքի առաջադիմությունը որպես անհրաժեշտ պայման ընդուներ, նմանապես նրանք ճակատագրական կլինեին, եթե կարելի լիներ ապացուցել, որ, օրինակ, վերոհիշյալ արմատոտանիներն առաջին անգամ երևացել են լավրենտյան դարաշրջանում կամ վերոհիշյալ բազկոտանիները կեմբրիյան դարաշրջանում, որովհետև այդ դեպքում բավականաչափ ժամանակ չէր լինի, որպեսզի այդ օրգանիզմները հասնեին զարգացման այն աստիճանին, որին նրանք հասեք հասել են այդ դարաշրջաններում. բայց քանի որ նրանք հասել են զարգացման տվյալ աստիճանին, ապա բնական ընտրության տեսակետից բոլորովին անհրաժեշտություն չկա, որ նրանք շարունակեին է՛լ ավելի կատարելագործվել, թեև նրանք պետք է որ յուրաքանչյուր հաջորդող դարաշրջանում թեթևակի փոփոխվեին, որպեսզի պահեին իրենց տեղերը այն թույլ փոփոխությունների ժամանակ, ինչպիսիք տեղի են ունենում նրանց գոյության պայմաններում։ Վերոհիշյալ առարկությունները սերտ կերպով կապված են այն հարցի հետ, թե մենք արդյոք գիտե՞նք, թե իսկապես որքան հին է մեր աշխարհը և կյանքի զանազան ձևերը առաջին անդամ անգամ ո՞ր ժամանակաշրջաններում են երևացել. այդ մասին կարելի է դեռ շատ վիճել։

Ագասսիսը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Agassis /> և շատ այլ գիտակ դատավորներ պնդում են, որ հին կենդանիները որոշ չափով նման են նույն դասի նոր կենդանիների սաղմերին և մահաջնջված ձևերի երկրաբանական հաջորդականությունը գրեթե զուգահեռ է՝ այժմյան ձևերի սաղմնաբանական զարգացման հետ։ Այդպիսի հայացքը զարմանալիորեն լավ համաձայնվում է մեր տեսության հետ։ Հաջորդ գլուխներից մեկում ես կաշխատեմ ցույց տալ, որ չափահաս ձևը տարբերվում է իր սաղմից այն փոփոխությունների հետևանքով, որոնք սկսվում են ոչ ամենավաղ հասակում և երևան են գալիս զարգացման համապատասխան ժամանակաշրջաններում որպես ծնողներից ժառանգվածներ։ Այդ պրոցեսը, թեև նա սաղմը թողնում է համարյա առանց փոփոխությունների, հաջորդական սերունդներում շարունակ կուտակում է չափահաս ձևի ավելի ու ավելի մեծ փոփոխություններ։ Այսպիսով, սաղմը կարծես ներկայացնում է տեսակի նախկին և ավելի քիչ փոփոխված վիճակի բնության կողմից պահպանած պատկերը։ Հնարավոր է, որ այդ դրույթը ճիշտ է, բայց հազիվ թե երբևիցե կարելի կլինի այն ապացուցել։ Եթե, օրինակ, մենք տեսնում ենք, որ մեզ հայտնի ամենահին կաթնասունները, սողունները և ձկները խիստ կերպով վերցրած պատկանում են միևնույն դասերին, թեև այղ այդ հին ձևերից մի քանիսները քիչ ավելի պակաս են տարբերվում միմյանցից, քան նույն խմբերի այժմյան տիպիկ ներկայացուցիչները, ապա զուր կլիներ որոնել ողնաշարավորների ընդհանուր սաղմնաբանական գծերն ունեցող կենդանիներ, քանի դեռ հայտնաբերված չեն բրածոներով հարուստ շերտեր կեմբրիյան ամենաստորին շերտերից ավելի ցած. սակայն այդ հայտնադործման վրա քիչ հույս կա։<ref>Դարվինի այս դրույթներում է պարփակվում բիոգենետիկական օրենքի էությունը, որի համաձայն օրգանիզմն իր զարգացման ընթացքում կարծես անցնում է այն ստադիաները, որոնք համապատասխանում են նրա նախնիների կառուցվածքում եղած հաջորդական փոփոխություններին։— ''Խմբ.։''</ref>

Դեռ շատ տարիներ առաջ մ-ր Կլիֆտը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Clift>'''Կլիֆտ''' (Clift Williaim)։— Բնախույզ Անգլիայում (1775—1849)։ Աշխատել է ոսկրաբանության, հնէաբանության և այլ բնագավառներում։</ref> ցույց է տվել, որ ավստրալիական քարանձավներում գտնված բրածո կաթնասունները մերձավոր ազգակից են այդ մայր ցամաքի վրա այժմ ապրող պարկավորների հետ։ Հարավային Ամերիկայում նույնիսկ անպատրաստ դիտողը նկատում է նման հարաբերություններ՝ տեսնելով Լա-Պլատայի զանազան վայրերում գտնված զրահակրի զրահին նմանվող հսկա զրահի կտորները, և պրոֆեսոր Օուենը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Owen /> զարմանալի կերպով ապացուցել է, որ այդպիսի առատությամբ այնտեղ թաղված բրածո կաթնասունների մեծ մասը պատկանում է հարավամերիկյան տիպին։ Այդ ազգակցությունն ավելի ևս պարզ կերպով հաստատվում է բրածո ոսկորների զարմանայի կոլեկցիայով, որ հավաքել են Լունդը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lund>'''Լունդ''' (Lund P. W.)։— Հնէաբան Դանիայում։ Աշխատել է Բրազիլիայում, որտեղ գտել է հարուստ բրածո կենդանական աշխարհ, որը հիանալի կերպով նկարագրել է (1841—1845)։</ref> և Կլաուզենը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Clausen>'''Կլաուզեն''' (Clausen)։— Հնէաբան։</ref> Բրազիլիայի քարանձավներում։ Այդ փաստերն ինձ վրա այնպիսի ուժեղ տպավորություն են գործել, որ 1839 և 1845 թվականներին ես հանդես եմ եկել որպես «տիպերի հաջորդականության օրենքի» միևնույն մայր ցամաքի վրա ապրածի և ապրողի այդ զարմանալի հարաբերակցության ջերմ պաշտպան։ Հետագայում պրոֆ. Օուենը նույն ընդհանրացումը տարածել է նաև Հին Աշխարհի կաթնասունների վրա։ Այդ հեղինակը նույն օրենքը երևան է հանում նաև Նոր Զելանդիայի մահաջնջված հսկա թռչունների վերաբերյալ իր տված ռեստավրացիաներում. մենք այդ նույնը տեսնում ենք նաև բրազիլիական քարանձավներում գտնված թռչունների վրա։ Միստեր Վուդվորդը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Woodward /> ցույց է տվել, որ այդ օրենքը կիրառելի է նաև ծովային խեցիների վերաբերմամբ, բայց կակղամորթների մեծամասնության լայն տարածման շնորհիվ այդ օրենքն այնքան էլ պարզորոշ կերպով չի արտահայտվում նրանց վրա։ Կարելի է նշել այլ օրինակներ էլ, օրինակ Մադերայի բրածո և այժմ ապրող քաղցրահամ ջրերի կակղամորթների միջև կամ Արալա-Կասպիական<ref>Այսպես է բնագրում։ Պետք էր ասել '''Կասպիական ծովի''', քանի որ ըստ Լ. Բերգի վկայության (Աշխարհագր. ընկ. Թուրքեստ. բաժ. Տեղեկագիր, 5-րդ 1908, 451) Արալյան ծովում արաչակասպիական արալակասպիական կենդանիները գրեթե բացակայում են։— ''Խմբ.։''</ref> ծովի բրածո և կիսաքաղցրահամ ջրերում այժմ ապրող խեցիների միջև եղած հարաբերակցությունը։

Ես աշխատել եմ ցույց տալ, որ երկրաբանական տարեգրությունը վերին աստիճանի թերի է, որ երկրաբանները խնամքով հետազոտել են միայն երկրի մակերեսի մի փոքր մասը, որ օրգանիզմների մի քանի դասերը միայն առատությամբ են պահպանվել բրածո վիճակում, որ մեր թանգարաններում պահպանվող ինչպես նմուշների, այնպես էլ տեսակների թիվը միանգամայն աննշան է այն սերունդների թվի համեմատությամբ, որոնք հաջորդել են մեկը մյուսին նույնիսկ մեկ ֆորմացիայի ընթացքում։ Ես աշխատել եմ ցույց տալ, որ քանի որ ծովի հատակի իջնելը համարյա անհրաժեշտ պայման է նստվածքների կուտակման համար, որոնք պիտի լինեն բրածո բազմազան տեսակներով հարուստ և բավականաչափ հզոր, որպեսզի կարողանան դիմանալ հետագա քայքայմանը, ուստի մեր հաջորդական ֆորմացիաների միջև պետք է մեծ ժամանակամիջոցներ անցնեին, որ մահաջնջումը իջեցման ժամանակաշրջաններում պետք է որ գերակշռեր, իսկ փոփոխելիությունը՝ բարձրացման ժամանակաշրջաններում և որ այդ երկրորդ ժամանակաշրջաններից հուշարձաններ պահպանվել են ավելի թերի ձևով. որ յուրաքանչյուր առանձին ֆորմացիա անընդհատ կերպով չի կուտակվել, կուտակվել․ որ յուրաքանչյուր ֆորմացիայի տևողությունը հավանորեն կարճ է տեսակային ձևերի միջին տևողության համեմատությամբ։ Այնուհետև, ես աշխատել եմ ցույց տալ, որ գաղթերը կարևոր դեր են կատարել որևէ մարզում և ֆորմացիայում նոր ձևերի առաջին անգամ երևան գալու գործում, որ հենց այդ լայն տարածված տեսակներն են ամենից շատ փոփոխվել և ամենից ավելի հաճախ սկիզբ տվել նոր տեսակների և որ տարատեսակները սկզբում եղել են տեղական։ Վերջապես, ես ձգտել եմ նաև ցույց տալ, որ թեև յուրաքանչյուր տեսակ պետք է անցներ բազմաթիվ անցումային ստադիաներ, այնուամենայնիվ, այն ժամանակաշրջանները, որոնց ընթացքում յուրաքանչյուր տեսակ ենթարկվել է փոփոխությունների, բազմաթիվ են ու երկար, եթե չափենք նրանց տարիներով, հավանորեն կարճատև են եղել այն ժամանակաշրջանների համեմատությամբ, որոնց ընթացքում յուրաքանչյուր տեսակ մնացել է առանց փոփոխությունների։ Այս պատճառները բոլորը միասին վերցրած մեծ չափով բացատրում են, թե ինչու մենք թեև գտնում ենք շատ անցումային օղակներ, բայց և այնպես չենք գտնում այն անհամար տարատեսակները, որոնք կկապակցեին բոլոր մահաջնջված և գոյություն ունեցող ձևերը միմյանց հետ նուրբ աստիճանական անցումներով։ Պետք է միշտ ինկատի ունենալ նաև այն, որ երկու ձևերի միջև գտնվող մի տարատեսակ մեզ հանդիպելիս կարող է համարվել որպես մի նոր ուրույն տեսակ, եթե միայն չի հաջողվել վերականգնել անցումների ամբողջ շղթան, որովհետև չի կարելի պնդել, թե կարծես մենք ունենք ճիշտ չափանիշ, որով կարելի է զանազանել տեսակները տարատեսակներից։

Ով որ չի համաձայնի ընդունել երկրաբանական տարեգրության անլրիվությունը, նա իրավացիորեն պետք է ժխտի նաև իմ տեսությունը, որովհետև նա իզուր կհարցնի՝ հապա ո՞ւր են այն անհամ ար անհամար անցումային օղակները, որոնք պետք է կապակցեին միևնույն ֆորմացիայի հաջորդական հարկերում գտնվող մոտ նմանություն ունեցող կամ փոխարինող տեսակները միմյանց հետ։ Նա կարող է չհավատալ, որ հսկայական ժամանակամիջոցներ պետք է անցած լինեն մեր հաջորդական ֆորմացիաների միջև, նա կարող է ուշադրություն չդարձնել այն կարևոր դերի վրա, որ կատարել են գաղթերը որևէ մեծ մարզի, օրինակ Եվրոպայի ֆորմացիաների վերաբերմամբ, վերաբերմամբ․ նա կարող է համառորեն մատնանշել տեսակների ամբողջ խմբերի տեսանելի, թեև հաճախ միայն սխալ կերպով տեսանելի, հանկարծակի երևան գալը։ Սա Նա կարող է հարցնել, ո՞ւր են այն անհամար օրգանիզմների մնացորդները, որոնք պետք է գոյություն ունեցած լինեին կեմբրիյան սիստեմի նստվածքներից շատ առաջ։ Մենք այժմ գիտենք, որ գոնե մի կենդանի հաստատապես գոյություն է ունեցել այն ժամանակ, ժամանակ․ բայց վերջին հարցին ես կարող եմ պատասխանել այն ենթադրությամբ, որ այնտեղ, որտեղ այժմ տարածվում են մեր օվկիանոսները, նրանք գոյություն են ունեցել հսկայական ժամանակաշրջանի ընթացքում և այնտեղ, որտեղ այժմ գտնվում են մեր տատանվող մայր ցամաքները, նրանք գտնվել են կեմբրիյան սիստեմի սկզբից, բայց այդ դարաշրջանից շատ առաջ աշխարհը ներկայացրել է բոլորովին այլ պտտկեր պատկեր և որ հին մայր ցամաքները, որ կազմված են ավելի հին ֆորմացիաներից։ ֆորմացիաներից, քան մեզ հայտնի բոլոր ֆորմացիաները, այժմ պահպանվել են միայն կերպարանափոխված վիճակում գտնվող մնացորդների ձևով կամ մինչև այժմ թաղված են օվկիանոսի տակ։

Մի կողմ թողնելով այդ դժվարությունները, մենք տեսնում ենք, որ հնէաբանությունը զարմանալի կերպով համաձայնվում է տեսակների ծագման և փոփոխականության ու բնական ընտրության միջոցով նրանց ձևափոխության վերաբերյալ տեսության հետ։ Մենք այսպիսով կարող ենք հասկանալ, թե ինչու նոր տեսակներն առաջանում են դանդաղորեն ու հաջորդականորեն. թե ինչու տարբեր դասերի տեսակները չեն փոփոխվում անպայման միասին, կամ միանման արագությամբ, կամ միանման լափովչափով, բայց և այնպես ժամանակի ընթացքում բոլորն էլ որոշ չափով փոփոխվում են։ Հին ձևերի մահաջնջումը նորերի առաջացման գրեթե անխուսափելի հետևանք է։ Մենք կարող ենք հասկանալ, թե ինչու մի անգամ անհետացած տեսակն այլևս երբեք նորից երևան չի գալիս։ Տեսակների խմբերը թվով դանդաղ կերպով ավելանում են և գոյություն են ունենում անհավասար ժամանակամիջոցների ընթացքում, որովհետև փոփոխությունների պրոցեսը պետք է անպայման դանդաղ կերպով ընթանա և կախված է բազմաթիվ բարդ պատահականություններից։ Ընդարձակ և տիրապետող խմբերին պատկանող տիրապետող տեսակները ձգտում են թողնել բազմաթիվ փոփոխված հաջորդներ, որոնք առաջ են բերում նոր ենթախմբեր և խմբեր։ Նրանք առաջացման հետ զուգընթաց ավելի պակաս ուժեղ խմբերի տեսակները՝ որպես ընղհանուր նախահորից ժառանգած լինելով կազմվածքի որոշ անկատարելություն, ցուցաբերում են բոլորը միասին մահաշնջվելու տենդենց և չեն թողնում երկրի երեսին փոփոխված հաջորդներ։ Բայց տեսակների ամբողջ խմբի իսպառ մահաջնջումը երբեմն կարող է տեղի ունենալ շատ դանդաղ կերպով շնորհիվ այն հանգամանքի, որ սակավաթիվ հաջորդներ գերապրում են, երկար մնալով պաշտպանված և մեկուսացած վայրերում։ Եթե որևէ խումբ բոլորովին անհետացել է, նա կրկին երևան չի գա, որովհետև սերունդների շղթան ընդհատված է։

Մեզ հասկանալի է դառնում, թե ինչու կյանքի բոլոր հին ու նոր ձևերը բոլորը միասին դասավորվում են սակավաթիվ մեծ դասերի մեջ։ Մեզ հասկանալի է դառնում, որ որքան որևէ ձև ավելի հին է, այնքան ավելի՝ հատկանիշների տարամիտման մշտական ձգտում ունենալու շնորհիվ սովորաբար տարբերվում է այժմ ապրողից, ապրողից․ ինչու հին և մահաջնջված ձևերը հաճախ լցնում են գոյություն ունեցող ձևերի միջև եղած տարածությունները, երբեմն մի խմբի մեջ կապակցում են երկու խմբեր, որոնք առաջ համարվել են նրանց ձին առանձին խմբեր, բայց ավելի հաճախ միայն փոքր ինչ ավելի մոտեցնում են իրանց միմյանց։ Որքան որևէ ձև հին է, այնքան ավելի հաճախ նա գրավում է այնպիսի դրություն, որը որոշ չափով միջակա է այժմ առանձին կանգնած խմբերի միջև, որովհետև որքան հին է ձևը, այնքան նա ավելի սերտորեն կապված է, հետևապես և ավելի նման է այն խմբերի նախահորը, որոնք վաղուց արդեն իրարից հեռացել են։ Մահաջնջմած ձևերը հազվագյուտ դեպքերում են գրավում այժմ գոյություն ունեցող ձևերի միջև ուղիղ միջին տեղը, բայց նրանք միջակա են, որոնք երկար ու զարտուղի ճանապարհով անցնում են զանազան այլ մահաջնջված ու իրենցից տարբերվող ձևերի միջով։ Մեզ համար պարզ է դառնում, թե ինչու մեկը մյուսին անմիջականորեն հաջորդող ֆորմացիաների օրգանական մնացորդները մոտ նմանություն ունեն միմյանց հետ, որովհետև նրանց միջև գոյություն ունի մոտ ազգակցական կապ։ Մեղ Մեզ համար միանգամայն հասկանալի է, թե ինչու որևէ միջակա ֆորմացիայից վերցված օրգանական մնացորդները իրենց հատկանիշներով էլ գրավում են միջակա տեղ։ Աշխարհի բնակիչները նրա պատմության յուրաքանչյուր հաջորդական ժամանակաշրջանում գոյության կռվի մեջ հաղթել են իրենց նախորդներին, այդ իմաստով նրանք ավելի բարձր են իրենց նախորդներից և կազմվածքով սովորաբար ավելի մասնագիտացած են. գուցե դրանով է բացատրվում այն ընդհանուր կարծիքը, որին համաձայն են հնէաբաններից շատերը, որ կազմվածքը ամբողջությամբ վերցրած զարգացել է առաջադիմորեն։ Մահաջնջ-

ված Աշխարհի բնակիչները նրա պատմության յուրաքանչյուր հաջորդական ժամանակաշրջանում գոյության կռվի մեջ հաղթել են իրենց նախորդներին, այդ իմաստով նրանք ավելի բարձր են իրենց նախորդներից և կազմվածքով սովորաբար ավելի մասնագիտացած են. գուցե դրանով է բացատրվում այն ընդհանուր կարծիքը, որին համաձայն են հնէաբաններից շատերը, որ կազմվածքը ամբողջությամբ վերցրած զարգացել է առաջադիմորեն։ Մահաջնջված և հին կենդանիները որոշ չափով նման են նույն դասերին պատկանող ավելի նոր կենդանիների սաղմերին, և այդ զարմանալի փաստը մեր տեսության տեսակետից պարզ բացատրություն է ստանում։ Միևնույն մարզերում կազմվածքի միևնույն տիպերի հաջորդականությունը հետագա երկրաբանական ժամանակաշրջաններում գագարում դադարում է հանելուկային լինելուց և հաս֊ կանալի հասկանալի է դառնում, ժառանգականության սկզբունքի տեսակետից։

Վերջերս այդպիսի եզրակացության է եկել այդ հարցով զբաղվողներից համարյա թե ամեն մեկը։ Եվ նրա ճշտությունը ապացուցելու համար բավական է բերել թեկուզ Ամերիկայի ներկայացրած օրինակը. եթե մենք հանենք նրա բևեռային և հյուսիսային բարեխառն մասերը, ապա բոլոր հեղինակները համաձայն են այն բանում, որ օրգանիզմների աշխարհագրական տարածման մեջ ամենահիմնական բաժանումներից մեկը Նոր և Հին աշխարհների միջև եղած տարբերությունն է։ Սակայն ճանապարհորդելով Ամերիկայի ընդարձակ մայր ցամաքի վրա՝ սկսած Միացյալ Նահանգների կենտրոնական մասերից և վերջացրած նրա ամենահարավային կետով, մենք հանդիպում ենք ամենաբազմազան ֆիզիկական պայմանների, ինչպիսիք միայն կարող են ունենալ խոնավ մարզերը, ջրազուրկ անապատները, բարձր լեռները, խոտավետ հարթավայրերը, անտառները, ճահիճները, լճերը և մեծ գետերը գրեթե ամեն մի ջերմաստիճաններով։ Հին աշխարհում հազիվ թե գտնվեին այնպիսի կյիմայական կամ որևէ այլ ֆիզիկական պայմաններ, որոնց համապատասխանը չգտնվեր Նոր աշխարհում, գոնե այնքան, որքան այդ անհրաժեշտ է միևնույն տեսակի համար։ Իհարկե, Հին աշխարհում կարելի է նշել ավելի տաք երկրամասեր, քան որևէ մեկը նոր աշխարհում, սակայն նրանց բնակչությունը չի տարբերվում շրջապատող մարզերի բնակչությունից, որովհետև հազվադեպ է, որ օրգանիզմների մի խումբ հարմարված է լինում մի փոքրիկ երկրամասի, որը տարբերվում է միայն փոքր ինչ յուրահատուկ պայմաններով։ Բայց, չնայած նոր Նոր և Հին աշխարհների ֆիզիկական պայմաններում եղած այդ ընդհանուր զուգահեռությանը, ինչքա՜ն մեծ է նրանց բնակիչների միջև եղած տար֊ թերությունը։տարբերությունը։

Մյուս կարևոր փաստը, որը մեզ զարմացնում է մեր ընդհանուր ակնարկի ժամանակ, աչդ այդ այն է, որ ազատ տեղափոխության համար հնարավոր արգելքները կամ խոչընդոտները ամենասերտ առնչության մեջ են գտնվում զանազան մարզերի բնական արտադրանքների հետ։ Մենք այդ տեսնում ենք Նոր և Հին աշխարհների գրեթե բոլոր ցամաքային ձևերի տարբերության մեջ, բացառելով նրանց հյուսիսային մասերը, որտեղ երկուսի ցամաքները համարյա միանում են իրար հետ և որտեղ փոքր ինչ տարբեր կլիմայի դեպքում կարող էր տեղի ունենալ բարեխառն գոտու հյուսիսային մասերի ձևերի ազատ տեղափոխություն, այնպես, ինչպես այժմ այդ տեղի է ունենում միայն իսկական բևեռային ձևերի համար։ Մենք նույնը տեսնում ենք Ավստրալիայի, Աֆրիկայի և Հարավային Ամերիկայի միևնույն լայնությունից վերցրած բնակիչների միջև եղած մեծ տարբերության մեջ, որովհետև այդ երկրները մեկուսացած են մեկը մյուսից այնքան, որքան որ դա հնարավոր է։ Վերջապես, նույն փաստին մենք հանդիպում ենք յուրաքանչյուր մայր ցամաքի վրա. բարձր և երկայնաձիգ լեռնաշղթաների, լայնածավալ անապատների, նույնիսկ մեծ գետերի հակադիր կողմերում մենք գտնում ենք զանազան ձևեր, բայց քանի որ լեռնաշղթաները, անապատները և այլն այնքան անանցանելի չեն, ինչքան մայր ցամաքները բաժանող օվկիանոսները, և ամենայն հավանականությամբ այնքան երկար ժամանակ գոյություն չունեն, դրա համար էլ այդ դեպքերում տարբերությունը շատ ավելի փոքր է, քան զանազան մայր ցամաքների միջև եղած տարբերությունը։

Երրորդ կարևոր փաստը, որը մասամբ արդեն ընդգրկվել է նախորդ տվյալներում, միևնույն մայր ցամաքի կամ ծովի բնական արտադրանքների նմանության մեջ է, թեև տեսակներն իրենք զանազան վայրերում և կայաններում կարող են տարբեր լինել։ Դա մի չափազանց ընդհանուր օրենք է, որն ապացուցվում է անթիվ օրինակներով յուրաքանչյուր մայր ցամաքի վրա։ Այնուամենայնիվ, բնախույզը ճանապարհորդելով, օրինակ, հյուսիսից դեպի հարավ, միշտ զարմանում է, թե ինչպես մերձավոր, բայց տեսակային տեսակետից տարբեր հաջորդական խմբերը փոխարինում են մեկը մյուսին։ Նա լսում է, որ թռչունների մերձավոր, բայց և այնպես տարբեր տեսակներն ունենում են գրեթե միևնույն ձայնը և տեսնում է, որ նրանց բները շատ նման են, բայց իրենց կառուցվածքով ոչ բոլորովին նույնն են, և նրանց ձվերի դույնն գույնն էլ համարյա միանման է։ Մագելլանի նեղուցի մոտ փռվող հարթավայրերում բնակվում է ամերիկական ջայլամի մի տեսակը, իսկ Լա-Պլատայի ավելի հյուսիս ընկած հարթավայրերում՝ միևնույն սեռի մի այլ տեսակ, բայց ոչ իսկական ջայլամ և ոչ էլ էմու, որոնք նման են Աֆրիկայում և Ավստրալիայում նույն լայնության տակ ապրողներին։ Լա-Պլատայի նույն հարթավայրերում մենք տեսնում ենք ագուտիին և վիսկաշային, որոնք իրենց բարքերով շատ նման են մեր նապաստակներին ու ճագարներին և պատկանում են կրծողների նույն կարգին, բայց ունեն կազմվածքի ցայտուն կերպով արտահայտված ամերիկական տիպ։ Բարձրանալով Կորդիլերների բարձր գագաթները, մենք գտնում ենք վիսկաշայի ալպիական տեսակը, ջրերում՝ կուղբի և մշկամկան փոխարեն՝ հարավ ամերիկական տիպի կրծողներ կոիպուին և կապիբարային։ Կարելի է բերել անթիվ քանակությամբ նաև այլ օրինակներ։ Այսպես, ամերիկական ափերի մոտ գտնվող կղզիների բնակիչները, ինչքան էլ այդ կղզիները երկրաբանական տեսակետից տարբեր լինեն, միշտ ունենում են խիստ արտահայտված ամերիկական տիպ, թեև կարող են ներկայացված լինել տարրեր տարբեր տեսակներով, որոնք հատուկ են առանձին կղզիների։ Դառնալով հեռավոր անցյալին, ինչպես այդ ցույց է տրված վերջին գլխում, մենք գտնում ենք, որ ամերիկական տիպը տիրապետող է ինչպես ամերիկական մայր ցամաքի վրա, այնպես էլ ամերիկական ծովերում։ Այդ փաստերում մենք տեսնում ենք այն խոր օրգանական կապը, որ գոյություն ունի ժամանակի և տարածության մեջ ցամաքի կամ ջրի մի որոշ տարածության վրա՝ անկախ ֆիզիկական պայմաններից։ Եվ քննախույզ չէ այն բնագետը, որն իր առաջ հարց չի դնում, թե ինչ է նշանակում այգ այդ կապը։

Ինչպես նկատվել է վերջին գլխում, մենք ոչ մի ցուցում չունենք, որ գոյություն ունի անհրաժեշտ զարգացման օրենք։ Քանի որ փոփոխականության հակումը յուրաքանչյուր տեսակի անկախ հատկությունն է և բնական ընտրության կողմից կօգտագործվի միայն այնքան ժամանակ, քանի դեռ նա նպաստում է ամեն մի անհատի նրա գոյության բարդ կռվի մեջ, ուստի զանազան տեսակների փոփոխականության սահմանները չեն կարող միանման լինել։ Եթե որոշ թվով տեսակներ, որոնք երկար ժամանակ ապրել են միասին և իրենց բուն մարզում մրցել իրար հետ, մասսայորեն գաղթել են մի նոր և հետագայում առանձնացած մարզ, այդ դեպքում նրանց փոփոխությունը չի կարող մեծ լինել, որովհետև ոչ գաղթը, ոչ էլ մեկուսանալը ինքնին չեն կարող որևէ բան առաջ բերել այդ ուղղությամբ։ Այդ գործոնները նշանակություն ունեն միայն այն դեպքում, երբ օրգանիզմները դրվում են նոր պայմանների մեջ միմյանց նկատմամբ և արդեն ավելի փոքր չափով էլ շրջապատող ֆիզիկական պայմանների նկատմամբ։ Ինչպես որ որոշ ձևեր պահպանել են իրենց առանձնահատկությունները համարյա անփոփոխ վիճակում՝ սկսած չափազանց հեռավոր երկրաբանական ժամանակաշրջանից, ինչպես մենք տեսանք վերջին գլխում, այնպես էլ որոշ տեսակներ տարաբնակվել են րնդարձակ ընդարձակ տարածությունների վրա, մնալով գրեթե կամ բոլորովին անփոփոխ։

Այս տեսակետների համաձայն ակներև է, որ միևնույն սեռի տարրեր տարբեր տեսակները, թեկուզ նրանք գրավեին երկրագնդի ամենահեռավոր տեղամասերը, պետք է ծագում առնեին մի տեղից, որովհետև առաջացել են մի ընդհանուր նախածնողից։ Այն տեսակների վերաբերմամբ, որոնք երկրաբանական ամբողջ շրջանների ընթացքում միայն աննշան փոփոխություններ են կրել, դժվար չէ ապացուցել, որ նրանք մի մարզից տարաբնակվել են այն պատճառով, որ ամենահին ժամանակներից սկսած տեղի ունեցած աշխարհագրական ու կլիմայական զգալի փոփոխությունների ընթացքում գաղթեր կարող էին տեղի ունենալ համ ար յա համարյա անսահմանափակ չափերով։ Բայց այլ շատ դեպքերում, երբ մենք հիմք ունենք կարծելու, որ մի սեռի տեսակները առաջացել են համեմատաբար նոր ժամանակներում, այդ մեծ դժվարություններ է ներկայացնում։ Ճիշտ այդպես էլ ակներև է, որ միևնույն տեսակի անհատները, որոնք թեև ներկայումս ապրում են հեռավոր ու մեկուսացած մարզերում, պետք է առաջացած լինեն մի տեղից, որտեղ սկզբում ապրել են նրանց ծնողները, որովհետև, ինչպես այդ բացատրվել է, անհավանական է, որ միմյանց միանգամայն նման անհատները կարող էին առաջանալ զանազան տեսակների պատկանող ծնողներից։

Մենք մոտեցել ենք այն հարցին, որը բազմիցս քննարկվել է բնախույզների կողմից, այն է՝ թե արդյոք յուրաքանչյուր տեսակ ստեղծվել է երկրագնդի երեսին մե՞կ, թե մի քանի տեղերում։ Իհարկե, կան դեպքեր, երբ շատ դժվար է ըմբռնել, թե ինչ կերպով տեսակը որևէ տեղից կարող էր տարածվել մինչև հեռավոր ու մեկուսացած վայրերը, որտեղ նա այժմ գտնվում է։ Այնուամենայնիվ, այդ տեսակետի պարզությունը, ըստ որի յուրաքանչյուր տեսակ սկզբում երևացել է միայն մեկ մարզում, գերում է մեր միտքը։ Նա, ով մի կողմ է նետում այդ տեսակետը, հրաժարվում է ըմբռնել, թե ինչումն է տեսակի սովորական ծննդի և նրան հաջորդող տարաբնակման vera causa-ն<ref>Իսկական պատճառը։— ''Խմբ.։''</ref>, օգնության է կանչում հրաշագործությանը։ Առհասարակ ընդունում են, որ մեծ մասամբ յուրաքանչյուր տեսակի մարզը լինում է համատարած, և եթե կենդանին կամ բույսը հանդիպում են երկու կետերում, որոնք այնքան հեռացած են մեկը մյուսից կամ բաժանված են այնպիսի տարածությամբ, որ դա տեղափոխության համար խոչընդոտ է հանդիսանում, ապա այդպիսի դեպքը ցուցադրվում է որպես ինչ որ ուշագրավ ու բացառիկ բան։ Կաթնասուն կենդանիների համար ծովի ընդարձակ տարածության վրայով տեղափոխվելու անընդունակությունը գուցե ավելի պարզորոշ է, քան որևէ մի այլ էակի համար, բայց և այնպես մենք ոչ մի անբացատրելի բան չենք տեսնում, որ միևնույն կաթնասունները կան երկրագնդի զանազան կետերում։ Ոչ մի երկրաբան դժվարություն չի տեսնում այն բանում, որ Բրիտանիայի կղզիները Եվրոպայի հետ ունեն ընդհանուր կաթնասուններ, որովհետև կասկած չկա, որ նրանք իրար հետ մի ժամանակ միացած են եղել։ Բայց եթե միևնույն տեսակը կարող է երևան գալ երկու տարբեր կետերում, հապա ինչո՞ւ մենք ոչ մի կաթնասուն չենք գտնում, որը ընդհանուր լիներ Եվրոպայի և Ավստրալիայի կամ Հարավային Ամերիկայի համար։ Գոյության պայմանները այնտեղ ու այստեղ այնքան միանման են, որ եվրոպական բազմաթիվ կենդանիներ ու բույսեր նատուրալիզացիայի են ենթարկվել Ամերիկայում և Ավստրալիայում, և հյուսիսային ու հարավային կիսագնդերի այդ հեռավոր կետերից վերցրած մի քանի բույսեր բոլորովին նույնական են։ Դրա պատասխանը, ես կարծում եմ, այն է, որ կաթնասուններն անընդունակ են տեղափոխվելու ընդարձակ ընդհատվող տարածությունների վրայով, մինչդեռ բույսերը կատարել են այդ տեղափոխությունը տարածման համար իրենց ունեցած զանազան միջոցների շնորհիվ։ Բազմազան արգելքների հսկայական և կարևոր նշանակությունը հասկանալի է միայն այն դեպքում, եթե մենք կանգնած ենք այն տեսակետի վրա, որ տեսակների մեծամասնությունը երևացել է արգելքի մի կողմում և չի կարողացել տեղափոխվել մյուս կողմը։ Փոքրաթիվ ընտանիքներ, շատ ենթաընտանիքներ, խիստ շատ սեռեր և էլ ավելի մեծ թվով սեռային ստորաբաժանումներ հարմարված են մի միասնական մարզի, բացի դրանից, շատ բնախույզներ նկատել են, որ ամենաբնական սեռերը, այսինքն այնպիսիները, որոնց տեսակները ամենից ավելի մոտ են իրար, սովորաբար կապված են մի մարզի հետ, կամ եթե ունեն լայն տաբածումտարածում, ապա գրավում են անընդմիջվող մարզեր։ Շատ տարօրինակ կլիներ, եթե դրան միանգամայն հակառակը նկատվեր այն դեպքում, երբ մենք նույն շարքում իջնում ենք ավելի ևս ցած, հասնում ենք միևնույն տեսակի անհատներին և հանկարծ նրանք, թեկուզ սկզբում, սահմանափակված չեն լինում մի մարզով։

Քննարկելով այդ հարցը, մենք միևնույն ժամանակ պետք է կանգ առնենք մեզ համար մի շատ կարևոր կետի վրա, այն է՝ կարո՞ղ են արդյոք մի սեռի պատկանող զանազան տեսակները, որոնք մեր տեսության համաձայն առաջացել են մի ընդհանուր նախածնողից, տարաբնակվել մի մարզից, տարաբնակման ժամանակ ենթարկվելով փոփոխությունների։ Եթե այն դեպքում, երբ մի մարզի տեսակների մեծ մասը տարբերվում է մյուս մարզի թեկուզև մերձավոր տեսակներից, հաջողվի ապացուցել, որ գաղթը մի մարզից մյուսը տեղի է ունեցել հավանորեն ավելի վաղ ժամանակաշրջանում, ապա մեր ընդհանուր եզրակացությունը զգալի չափով կհաստատվի, որովհետև այդպիսի բացատրությունը համաձայնվում է փոփոխությունների միջոցով ծագում առնելու սկզբունքի հետ։ Օրինակ, մի հրաբխային կղզի, որ բարձրացել և գոյացել է մայր ցամաքից մի քանի հարյուր մղոն հեռավորության վրա, ժամանակի ընթացքում, հավանորեն, նրանից կարող էր ստանալ փոքրաթիվ գաղթողներ, և վերջինների սերունդները, թեև փոփոխված, բայց և այնպես ժառանգականության շնորհիվ կպահպանեին իրենց ազգակցական կապը մայր ցամաքի բնակիչների հետ։ նման Նման դեպքերը սովորական են և, ինչպես մենք կտեսնենք հետագայում, անկախ ստեղծման տեսակետից, անբացատրելի են։ Մի մարզի տեսակների մի այլ մարզի տեսակների հետ ունեցած առնչության վերաբերյալ այդպիսի տեսակետը էականորեն չի տարբերվում մ-ր Ուոլլեսի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wallace /> կարծիքից, որը գալիս է այն եզրակացության, որ «յուրաքանչյուր տեսակ իր գոյությունն սկսում է թե՛ ժամանակի և թե՛ տարածության տեսակետից սերտ կապի մեջ գտնվելով իրեն նախորդած մերձավոր տեսակի հետ»։ Ներկայումս լավ հայտնի է, որ նա այդ կապը բացատրում է ընդհանուր ծագմամբ, որին ուղեկցում է փոփոխությունը։

Սըր Չ. Լյաելը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> և ուրիշ հեղինակներ արդեն հմտորեն պարզաբանել են այդ հարցը։ Ես իմ կողմից կարող եմ այստեղ ներկայացնել միայն շատ համառոտ քաղվածք ամենակարևոր փաստերից, փաստերից։ Կլիմայական փոփոխումները պետք է հզոր ազդեցություն ունենային տեղափոխության վրա։ Այն մարզը, որն իր կլիմայի պատճառով ներկալումս ներկայումս անմատչելի է որոշ օրգանիզմների համար, կարող էր լայն ճանապարհ ծառայել տեղափոխությունների համար, երբ նրա կլիման այլ է եղել։ Սակայն շուտով ես առիթ կունենամ այդ հարցի վրա ավելի մանրամասնորեն կանգ առնելու։ Ցամաքի մակարդակի փոփոխությունները նույնպես կարող էին մեծ ազդեցություն ունենալ։ Օրինակ մի նեղ պարանոց ներկայումս բաժանում է երկու ծովային կենդանական աշխարհներ. բայց եթե նա խորասուզվի կամ առաջներում խորասուզվել է ծովի մակարդակի տակ, այդ դեպքում երկու կենդանական աշխարհները կարող են միանալ, դառնալ մեկ կամ կարող էին առաջներում միանալ։ Այնտեղ, որտեղ ներկայումս տարածվում է ծովը, նախկին ժամանակներում ցամաքը կարող էր միացնել կղզիները և նույնիսկ մայր ցամաքները, որր որը կարող էր առաջ բերել ցամաքային բնակիչների գաղթ մեկից մյուսը։ Երկրաբաններից ոչ ոք չի առարկում, որ ցամաքի մակարդակի մեծ փոփոխություններն են տեղի ունեցել այն ժամանակի ընթացքում, ինչ գոյություն ունեն օրգանիզմները։ Էդվարդ Ֆորբսը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Forbes /> պնդել է, որ ատլանտ յան ատլանտյան բոլոր կղզիները ոչ շատ առաջ միացած են եղել Եվրոպայի կամ Աֆրիկայի հետ, իսկ Եվրոպան իր հերթին՝ Ամերիկայի հետ։ Այլ հեղինակներ այդ հիպոթեզը փոխադրել են համարյա բոլոր օվկիանոսների վրա և համարյա յուրաքանչյուր կղզի միացրել են այս կամ այն մայր ցամաքի հետ։ Եվ իրոք, եթե Ֆորբսի բերած ապացույցները ճշմարտացի են, ապա մենք պետք է ընդունենք, որ հազիվ թե կա գոնե մի կղզի, որը ոչ այնքան վաղուց միացած չի եղել որևէ մայր ցամաքի հետ։ Այդ տեսակետը կտրում է մեկը մյուսից խիստ հեռավոր մարզերում, միևնույն տեսակի տարածման գորդյան հանգույցը և վերացնում է շատ դժվարություններ, բայց որքան ես կարող եմ դատել, մենք իրավունք չունենք ենթադրելու, որ այդպիսի հսկայական աշխարհագրական փոփոխություններ են կատարվել այժմյան տեսակների գոյության ժամանակի ընթացքում։ Ինձ թվում է, թե մենք բազմաթիվ ապացույցներ ունենք, որ ցամաքի և ծովի մակարդակը մեծ տատանումներ է կրել, բայց մենք որոշակի ցուցմունքներ չունենք մայր ցամաքների դիրքի և չափերի այնպիսի զգալի փոփոխությունների մասին, որպեսզի միացնենք նրանց նորագույն ժամանակաշրջանի ընթացքում ինչպես մեկը մյուսի հետ, այնպես էլ զանազան նրանց միջև ընկած օվկիանոսային կղզիների հետ։ Ես հաճությամբ ընդունում եմ, որ առաջները եղել են կղզիներ, որոնք այժմ սուզվել են ծովի մեջ, որոնք կարող էին մեկնակետեր ծառայել բույսերի և շատ կենդանիների հետագա տարաբնակման համար։ Կորալյան կղզիներ ունեցող ծովերում այդպիսի սուզված կղզիները ներկայումս նկատվում են ծովի մակերևույթից վեր բարձրացող կորալյան կառուցումների օղակներով, կամ ատոլլներով։ Երբ լիակատար կերպով կընդունվի, իսկ այդ երբևիցե կլինի, որ յուրաքանչյուր տեսակ առաջացել է մի հիմնական մարզից և երբ ժամանակի ընթացքում մենք կիմանանք որևէ որոշակի բան տարածման եղանակների մասին, մենք կկարողանանք մեծ համոզվածությամբ կշռադատել ցամաքի նախկին տարածման մասին։ Բայց ես չեմ կարծում, որ երբևիցե կապացուցեն, որ այժմ միմյանցից բոլորովին անջատված մայր ցամաքները մեծ մասամբ անընդմեջ կամ համարյա անընդմեջ կերպով միացած են եղել մեկը մյուսի և այժմյան օվկիանոսային շատ կղզիների հետ։ Օրգանիզմների տարածման վերաբերյալ մի քանի փաստերը, այն է՝ համարյա յուրաքանչյուր մայր ցամաքի հակադիր կողմերում ծովային կենդանական աշխարհների կազմում եղած մեծ տարբերությունը, զանազան երկրների և նույնիսկ ծովերի երրորդային բնակիչների սերտ կապը նրանց ժամանակակից բնակիչների հետ, կղզիների և նրանց ամենամերձավոր մայր ցամաքի կաթնասունների միջև ազգակցությունը, որը մասամբ որոշվում է նրանց միջև ընկած օվկիանոսի խորությամբ (դրա հետ մենք կծանոթանանք հետագայում), այդ և այլ նման փաստերը խոսում են ընդդեմ նորագույն շրջանի ընթացքում այդպիսի հսկայական աշխարհագրական հեղաշրջումներ ընդունելուն, որոնք անհրաժեշտ են Ֆորբսի տեսակետից և ընդունվում են նրա հետևորդների կողմից։ Օվկիանոսային կղզիների բնակիչների առանձնահատկությունները և հարաբերական քանակը նույնպես վկայում են, որ կղզիները մայր ցամաքների հետ առաջներում անընդհատ միացած չեն եղել։ Այդ կղզիների համարյա բացառապես հրաբխային կազմությունը նույնպես չի վկայում այն ենթադրության օգտին, որ նրանք անհետացած մայր ցամաքների մնացորդներ են, որովհետև եթե նրանք լինեին սկզբնապես չընդհատվող լեռնաշարքեր, ապա առնվազն նրանցից մի քանիսը այլ լեռնագագաթների նման կազմված կլինեին գրանիտից, մետամորֆիկ ապարներից, բրածոներ պարունակող հին շերտերից և այլ լեռնային ապարներից, այլ ոչ թե կներկայացնեին բացառապես հրաբխային ծագում ունեցող պարզ կուտակումներ։

Այժմ ես պետք է մի քանի խոսք ասեմ այն մասին, որ անվանում են տարաբնակման պատահական եղանակներ, բայց որն ավելի ճիշտ կլիներ անվանել տարաբնակում բարենպաստ դեպքում, ըստ որում ես կսահմանափակվեմ բույսերով։ Բուսաբանական աշխատություններում հաճախ պնդում են, որ այս կամ այն բույսը վատ է հարմարված իր սերմերը մեծ տարածությունների վրա տարածելու համար, բայց ծովի վրայով բույսերի տեղափոխվելու առավել կամ պակաս ընդունակությունը, կաբելի կարելի է ասել, գրեթե բոլորովին անհայտ է։ Քանի դեռ ես մ֊ր մ-ր Բերկլեի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Berkeley>'''Բերկլե''' (Berkeley)։</ref> օգնությամբ չէի կատարել մի քանի փորձեր, անհայտ էր մնացել նույնիսկ այն, թե սերմերն ինչքան երկար ժամանակ կարող են դիմանալ ծովի ջրի վնասակար ներգործությանը։ Ի զարմանս իմ, ես գտա, որ 87 սերմից 64-ը կարողացան ծլել 28 օր ծովի ջրում նրանց պահելուց հետո, իսկ մի քանիսը դիմացան նույնիսկ 137 օր տևող թրջոցին։ Պետք է նշել, որ մի քանի կարգեր տուժեցին ավելի, քան մյուսները. փորձի համար վերցրած ինը թիթեռնածաղկավոր բույսերից, բացառությամբ մեկի, վատ դիմացան ծովի ջրի ներգործությանը, Hydrophyllaceae և Polemoinaceae մերձավոր ընտանիքներից վերցրած յոթ տեսակները փչացան մի ամիս թրջոցից հետո։ Հարմարության համար ես փորձի ենթարկում էի գլխավորապես մանր սերմեր առանց տուփիկների կամ պտուղների, և որովհետև մի քանի օր հետո նրանք բոլորն էլ սուզվեցին, ուրեմն նրանց չէին կարողանա լողալով անցնել ծովի մեծ տարածություն, անկախ նրանց վրա աղի ջրի գործած վնասակար ազդեցությունից։ Դրանից հետո ես վերցրի մի քանի խոշոր պտուղներ, տուփիկներ և այլն, և նրանցից մի քանիսը երկար ժամանակ մնում էին ջրի երեսին։ Լավ հայտնի է, թե ինչքան մեծ է թարմ և չոր փայտի լողունության տարբերությունը, և իմ մեջ միտք ծագեց, որ ջրերը հաճախ կարող են ծովը տանել չոր բույսեր կամ նրանց ճյուղերը՝ նրանց վրա մնացած սերմերով ու պտուղներով միասին։ Դրա համար ես վճռեցի չորացնել 94 բույսերից վերցրած ցողուններ ու ճյուղեր հասունացած պտուղներով միա՛սին միասին և դրանք դրեցի ծովի ջրի մեջ։ Նրանց մեծամասնությունը շուտով սուզվեց, բայց մի քանիսը, որ կանաչ վիճակում լողում էին միայն կարճատև ժամանակ, չոր վիճակում լողում էին անհամեմատ ավելի երկար ժամանակ։ Այսպես, օրինակ, հասած անտառային կաղինն իսկույն սուզվեց, իսկ չորացրածը լողում էր 90 օր շարունակ և դրանից հետո հողի մեջ դրվելով՝ ծլեց. հասունացած հատապտուղներ ունեցող ծնեբեկի բույսը լողաց 23 օր, չորացրածը՝ 85 օր, որից հետո նրա սերմերն, այնուամենայնիվ, ծլեցին. հովանացավոր Helosciadium-ի հասունացած սերմերը սուզվեցին երկու օրից հետո, իսկ չորացրածները լողացին 90 օրից ավելի և, դրանից հետո ծլեցին։ Ընդհանրապես 94 չորացած բույսերից 18-ը լողացին 28 օրից ավելի, և այդ 18-ից մի քանիսը նույնիսկ շատ ավելի երկար։ Քանի որ վերցրած սերմերի <math>^{64}/_{87}</math>-ը ծլեցին 20 օր ջրի մեջ մնալուց հետո և հասունացած սերմեր ունեցող զանազան տեսակի բույսերի <math>^{18}/_{94}</math> մասը (բայց ոչ բոլոր նույն տեսակներից, ինչպես նախորդ փորձում) լողացին նախապես չորացնելուց հետո 28 օրից ավելի, ուստի կարող ենք եզրակացնել (ընդհանրապես որքան կարելի է եզրակացություններ անել այդ աղքատիկ տվյալների հիման վրա), որ որևէ երկրի բույսերի տեսակների <math>^{14}/_{100}</math>-ի սերմերը կարող են ծովային հոսանքներով տարվել 28 օր շարունակ, պահպանելով իրենց ծլունակությունը։ Ջոնստոնի <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Johnston>'''Ջոնստոն''' (Johnston)։</ref> ֆիզիկական ատլասում Ատլանտյան օվկիանոսի զանազան հոսանքների միջին արագությունը ցույց է տրված օրական 33 մղոն (որոշ հոսանքները օրական անում են միջին հաշվով 60 մղոն), ․ ելնելով սրանից, մենք ունենք, որ մի երկրի պատկանող բույսերի <math>^{14}/_{100}</math> մասի սերմերը կարող են ծովով լողալ 924 մղոն մինչև մի այլ երկիր և եթե հասնելով ափին, քամու միջոցով կքշվեն մի որևէ բարենպաստ տեղ, այդ դեպքում կծլեն։

Կենդանի թռչունները նույնպես սերմերի տարածման համար գործունյա գործոններ են։ Ես կարող էի բերել բազմաթիվ օրինակներ, ապացուցելու համար, թե ինչպես հաճախ թռչունների զանազան տեսակներ քամու միջոցով քշվում են օվկիանոսի ընդարձակ տարածությունների վրայով։ Ընդ որում մենք կարող ենք առանց տատանվելու ընդունել, որ նրանց թռիչքի միջին արագությունը այդպիսի պայմաններում հաճախ լինում է մեկ ժամում 35 մղոն [մոտավորապես 56 կմ], իսկ մի քանի հեղինակներ տալիս են է՛լ ավելի բարձր թվեր։ Ես ոչ մի անգամ չեմ տեսել, որ սննդարար սերմերն ամբողջական անցնեն թռչունի աղիքների միջով, բայց պտուղների պինդ սերմերն անվնաս անցնում են նույնիսկ հնդուհավի մարսողության օրգաններով։ Ես իմ այգում երկու ամսվա ընթացքում մանր թռչնակների կղկղանքներից հանել եմ 12 տեսակների սերմեր, որոնք անվնաս էին թվում, և նրանցից մի քանիսը փորձարկելիս ծլեցին։ Բայց հետևյալ փաստը առանձին նշանակություն ունի, թռչունների կտնառքը ստամոքսահյութ չի արտադրում և, ինչպես ես փորձերից գիտեմ, ոչ մի վնասակար ազդեցություն չի թողնում բույսերի ծլելու ընդունակության վրա. եթե թռչունը գտել է ու կուլ տվել մեծ քանակությամբ կեր, ապա, ինչպես հաստատապես հայտնի է, բոլոր հատիկները տասներկու և նույնիսկ տասնևութ ժամից շուտ չեն ընկնի ստամոքսը։ Այդ ժամանակամիջոցում թռչունը կարող է հեշտությամբ տարվել 500 մղոն հեռու, հեռու․ ինչպես մենք գիտենք, գիշատիչները բռնում են հոգնած թռչուններ, և վերջիններիս պատառոտված կտնառքի պարունակությունը այդ ժամանակ հեշտությամբ կարող է դուրս թափվել։ Մի քանի ցերեկային գիշատիչ թռչուններ և բվերը իրենց որսն ուտում են ամբողջությամբ, իսկ տասներկուսից մինչև քսան ժամ հետո թափում են աղտեղությունները, որոնք, ինչպես ես գիտեմ կենդանական այգիներում կատարած փորձով, պարունակում են ծլելու ընդունակ սերմեր։ Որոշ դեպքերում վարսակը, ցորենը, կորեկը, կանեփը, դեղձանիկի կուտը, երեքնուկը և ճակնդեղը ծլել են, մնալով զանազան գիշատիչ թռչունների ստամոքսում տասներկուսից մինչև քսան և մեկ ժամ, ճակնդեղի երկու սերմիկներ ծիլ տվել են, թռչունի ստամոքսում երկու օր ու տասնչորս ժամ մնալուց հետո։ Քաղցրահամ ջրերի ձկները, իմ դիտումների համաձայն, ուտում են ցամաքային և ջրային բույսերի սերմեր և դրա շնորհիվ նույնպես սերմերը կարող են տեղից տեղ փոխադրվել։ Ես զանազան սերմեր խոթել եմ մեռած ձկների ստամոքսները և դրանցից հետո նրանց գցել եմ ձկնկեր գիշատիչներին, արագիլնեըին և պելիկաններին, մի քանի ժամից հետո այդ թռչունները սերմերը դուրս են շպրտել կամ բերանից աղտեղությունների հետ, կամ կղկղանքների հետ, ընդ որում սերմերից մի քանիսը պահպանել են ծլելու ընդունակությունը։ Սակայն այլ սերմեր այդ դեպքում միշտ մեռած էին լինում։

Մեզ հայտնի է նաև այն, որ լողացող սառցակույտերն իրենց հետ բերում են հող և քարեր, իսկ որոշ դեպքերում էլ ջախ, ոսկորներ և ցամաքային թռչունների բներ, այնպես որ հազիվ թե կարելի է կասկածել, որ նրանք կա֊ բոզ կարող են պատահական կերպով, ինչպես այդ ենթադրել է Չ. Լյաելը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> սերմերը տեղափոխել արկտիկական կամ անտարկտիկական մարզի մի մասից մյուսը, իսկ սառցադաշտային ժամանակաշրջանում նրանք կարող էին սերմերը տարածել այժմյան բարեխառն գոտու սահմաններում։ Այսպես, ելնելով այն հանգամանքից, որ Ազորյան կղզիների և Եվրոպայի բուսական շատ տեսակներ, որոնք նման են իրար, համեմատած Ատլանտյան օվկիանոսի այն կղզիների տեսակների հետ, որոնք ավելի մոտ են գտնվում մայր ցամաքին, և ինկատի առնելով (ինչպես այդ նկատել է մ-ր Հ. Կ. Ուոտսոնը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Watson />) այդ բույսերի փոքր ինչ հյուսիսային բնույթը աշխարհագրական լայնության համեմատությամբ, ես կասկածում եմ, որ Ազորյան կղզիները սերմեր ստացել են սառցադաշտային ժամանակաշրջանում լողացող սառցակույտերի մասնակցությամբ։ Իմ խնդրանքով սըր Չ. Լյաելը գրել է Մ. Հարտունգին,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Harcourt>'''Հարտունգ Մ.''' (Hartung)։</ref> հարցնելով, թե արդյոք նա չի՞ գտել այդ կղզիների վրա գլաքարային գոլացումներգոյացումներ, և պատասխան է ստացել, որ նա գտել է գրանիտի և այլ այնպիսի ապարների մեծ կտորներ, որոնք արշիպելագի վրա չեն հանդիպում։ Այդ պատճառով մենք կարող ենք համոզված կերպով ենթադրել, որ լողացող սառույցները ժայռերի բեկորներից բաղկացած իրենց բեռը մի ժամանակ թափել են օվկիանոսային այդ կղզիների ափերի վրա և համենայն դեպս հնարավոր է, որ նրանք կարող էին այստեղ բերել հյուսիսային բույսերի որոշ սերմեր։

Ուշադրության առնելով այն, որ սերմերի տարածման վերոհիշյալ եղանակները, ինչպես նաև այլ եղանակներ, որոնք անկասկած դեռ մնում են չհայտնագործված, տեղի են ունեցել տարեցտարի՝ տասնյակ հազարամյակ֊ ների հազարամյակների ընթացքում, ես կարծում եմ, տարօրինակ կլիներ, եթե շատ բույսեր չկարողանային լայն կերպով տարածվել։ Այդ եղանակները երբեմն անվանվում են պատահական, բայց այդպիսի արտահայտությունը այնքան էլ ճիշտ չէ, որովհետև ծովային հոսանքները պատահական չեն, ինչպես որ պատահական չէ նաև իշխող քամիների ուղղությունը։ Պետք է նշել, որ հազիվ թե լինի մեծ տարածության վրա սերմեր տեղափոխելու որևէ եղանակ, որը կարող է նրանց պահել լավ վիճակում, որովհետև մի կողմից սերմերը չեն կարող պահպանել իրենց ծլունակությունը ծովի ջրի երկարատև ազդեցության տակ, մյուս կողմից նրանք չեն կարող պահպանվել թռչունների կտնառքի և աղիքների մեջ։ Բայց և այնպես այդ եղանակները բավարար են, որպեսզի սերմերը պատահականորեն տեղափոխվեն մի քանի հարյուր մղոն լայնությամբ ծովի վրայով, ինչպես նաև տեղափոխվեն մի կղզուց մյուս կղզու վրա կամ մի մայր ցամաքից մոտիկ գտնվող կղզիների վրա, թեև անբավարար են մի մայր ցամաքից հեռու գտնվող մի այլ մայր ցամաքի վրա տեղափոխելու համար։ Միմյանցից հեռու գտնվող մայր ցամաքների բուսական աշխարհները չեն կարող խառնվել այդպիսի պատճառների ազդեցության տակ և մնում են այնքան տարբեր, որքան մենք այդ տեսնում ենք ներկայում։ Ծովային հոսանքներն իրենց ուղղության շնորհիվ երբեք չեն բերում սերմեր Հյուսիսային Ամերիկայից Բրիտանական կղզիները, բայց նրանք կարող են սերմեր բերել և իրոք բերում են Արևելյան Հնդկաստանից դեպի մեր արևմտյան ծովափերը, որտեղ նրանք, եթե չեն էլ փչանում ծովի ջրում չափազանց երկարատև մնալուց, այնուամենպյնիվ փչանալու են, որովհետև չեն դիմանում մեր կլիմային։ Գրեթե ամեն տարի մեկ կամ երկու ցամաքային թռչուն Հյուսիսային Ամերիկայից ամբողջ Ատլանտյան օվկիանոսի վրայով անցնում են Իռլանդիայի կամ Անգլիայի արևմտյան ափերը. բայց սերմերն այդ հազվագյուտ թափառաշրջիկների միջոցով միայն մի դեպքում կարող են տեղափոխվել, այն է՝ պահպանվելով նրանց ոտներին և կտուցին կպած հողի մեջ, որն ինքնըստինքյան քիչ է պատահում։ Սակայն նույնիսկ այդ դեպքում էլ շատ քիչ հավանականություն կա, որ սերմը կընկնի բարենպաստ հողի մեջ և նրանից դուրս եկած բույսը կհասնի լրիվ զարգացման։ Այնուամենայնիվ մեծ սխալ կլիներ կարծել, որ եթե Մեծ Բրիտանիայի նման հարուստ բնությամբ մի կղզի, որքան հայտնի է (թեև այդ շատ դժվար կլիներ ապացուցել), վերջին մի քանի դարերի ընթացքում թափառաշրջիկների տեղափոխության պատահական այդ եղանակներով սերմեր չի ստացել Եվրոպայից կամ մի այլ մայր ցամաքից, ապա իր բնությամբ աղքատ և մայր ցամաքից ավելի հեռավոր մի այլ կղզի չէր կարող գաղթականներ ստանալ այդ նույն եղանակներով։ Բրիտանիայից նույնիսկ անհամեմատ ավելի քիչ հարուստ մի կղզու վրա ընկած սերմերի կամ կենդանիների հարյուրավոր տեսակներից թերևս մեկը միայն կլիներ այնքան լավ հարմարված իր նոր բնակավայրին, որպեսզի ենթարկվեր նատուրալիզացիայի։ Բայց դա ամենևին չի կարող լուրջ առարկություն լինել տեղափոխության պատահական եղանակների նշանակության նկատմամբ, որոնք գործել են երկրաբանական երկարատև ժամանակաշրջանների ընթացքում, քանի դեռ կղզին բարձրանում էր և մինչև որ նա լիովին լցվել է բնակիչներով։ Գրեթե մերկ հողի վրա, որը բնակված է միայն փոքրաթիվ միջատներով և թռչուններով, կամ նույնիսկ բոլորովին զուրկ է դրանցից, համարյա յուրաքանչյուր սերմ հնարավորություն կունենար ծլելու և ապրելու, եթե միայն հարմարվել է կլիմային։

Մի վայրից մյուսը տեղափոխության անհնարին թվացող պայմաններում առանձնացած տեղամասերում տեսակի տարածման ամենազարմանալի դեպքերից մեկն է այն նմանությունը, որ ունեն այնպիսի լեռնագագաթների վրա ապրող շատ բույսեր ու կենդանիներ, որոնք միմյանցից անջատված են հարյուրավոր մղոն տարածություն գրավող ցածրավայրերով, որտեղ ալպիական տեսակները չեն կարող գոյություն ունենալ։ Իրոք, ուշագրավ է այն փաստը, որ միևնույն տեսակին պատկանող շատ բույսեր ապրում են Ալպերի և Պիրենյան լեռների ձյունի շրջանում և Եվրոպայի ծայր հյուսիսում, բայց առավել ևս ուշագրավ է այն, որ Ամերիկայի Միացյալ նահանգներում Սպիտակ լեռների բույսերը նույնն են, ինչ որ Լաբրադորում, և համարյա նույն բույսերն են, ինչպես այդ գիտենք Ազա-Գրեյից,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gray_Asa /> որոնք աճում են Եվրոպայի ամենաբարձր լեռների վրա։ Նման փաստերը դեռ 1747 թվականին Գմելինին<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gmelin>'''Գմելին Յոհանն-Գեորգ''' (Gmelin Iohann- Georg)։— Հայտնի բնախույզ և ճանապարհորդ (1709—1755)։ 1727 թ. Գերմանիայից տեղափոխվել է Ռուսաստան, որտեղ մնացել է մինչև 1747 թվականը, 1731 թ. ընտրվել է ակադեմիկոս։ T733 1733 թ, մասնակցել է դեպի Սիբիր կատարված գիտարշավին, որը տևել է 10 տարի։ Գիտարշավի արդյունքները հրատարակված են «Ճանապարհորդություն Սիբիրում» չորս հատորյակում, նույնպես և «Սիբիրի բուսականությունը» չորս հատորյակում։ 1747 թ. վերադարձել է Գերմանիա, որտեղ մինչև իր մահը եղել է բուսաբանության պրոֆեսոր Տյուբինգենում։</ref> բերել են այն եզրակացության, որ միևնույն տեսակը կարող է ստեղծված լինել անկախ կերպով զանազան կետերում և մենք կմնայինք այդ տեսակետի վրա, եթե Ագասսիսը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Agassis /> և ուրիշներ լուրջ ուշադրություն չդարձնեին սառցադաշտային ժամանակաշրջանի վրա, որը, ինչպես մենք այժմ կտեսնենք, պարզ բացատրություն է տալիս այդ փաստերին։ Մենք ունենք վկայություններ, որոնք ընձեռում են թե՛ օրգանական և թե՛ անօրգանական ամենաբազմազան առարկաները, որ կենտրոնական Եվրոպան և Հյուսիսային Ամերիկան նորագույն երկրաբանական ժամանակաշրջանի ընթացքում կրել են բևեռային կլիմա։ Հրդեհից ոչնչացած տան փլատակները ավելի լրիվ չեն կարող հաղորդել պատահածի մասին, քան Շոտլանդիայի և Ուելսի լեռները պատմում են մեզ իրենց խզբզված լանջերով, հղկված մակերեսներով և կուտակված գլաքարերով սառցի հեղեղների մասին, որոնք ոչ այնքան վաղուց լցրել են լեռնային հովիտները։ Եվրոպայի կլիման այնքան շատ է փոխվել, որ հյուսիսային Իտալիայում նախկին սառցադաշտերի թողած հսկայական քարակարկառները ծածկված են խաղողի այգիներով և եգիպտացորենի դաշտերով։ Էռատիկական գլաքարերը և խզբզված ժայռերը համոզիչ կերպով ապացուցում են ավելի վաղ ցուրտ ժամանակաշրջանի գոյությունը Միացյալ Նահանգների զգալի մասի տարածության վրա։

Սառցադաշտային կլիմայի անցյալ ներգործությունը Եվրոպայի բնակիչների տարածման վրա, Էդվարդ Ֆորբսի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Forbes /> բացատրության համաձայն, ըստ էության հետևյալն է։ Նրա հարուցած փոփոխություններն ավելի լավ հասկանալու համար մենք ենթադրենք, թե մի նոր սառցադաշտային ժամանակաշրջան նորից դանդաղ կերպով դալիս գալիս է և անցնում, ինչպես այդ եղել է նաև առաջներում։ Քանի ցուրտն ուժեղացել է, այնքան մեկը մյուսի հետևում գտնվող հարավային գոտիները պիտանի են դարձել հյուսիսի բնակիչների համար և վերջինները գրավել են բարեխառն երկրների նախկին բնակիչների տեղերը։ Միաժամանակ այդ նախկին ձևերը նահանջել են շարունակ ավելի ու ավելի հարավ, մինչև որ նրանց կանգնեցրել են արգելքները,— այդպիսի դեպքում նրանք պետք է ոչնչանային։ Լեռները ծածկվել են ձյունով ու սառույցներով, և նախկին ալպիական բնակիչները պետք է իջնեին հովիտները։ Իսկ այդ ժամանակ, երբ ցուրտը հասել է իր maximum-ին, արկտիկական կենդանական և բուսական աշխարհները գրավել են Եվրոպայի կենտրոնական մասերը, Ալպերից և Պիրենյան լեռներից դեպի հարավ, և նույնիսկ մտել են Իսպանիա։ Միացյալ Նահանգների այժմյան բարեխառն մարզերում նույն ձևով պետք է բնակություն հաստատեին բևեռային կենդանիներն ու բույսերը, որոնք համարյա չեն տարբերվում եվրոպականներից, քանի որ այժմյան մերձբևեռային ձևերը, որոնց վերաբերմամբ մենք ենթադրում ենք, որ նրանք ամեն տեղից գաղթել են դեպի հարավ, զարմանալիորեն միակերպ են ամբողջ բևեռային մարզում։

Այստեղից մենք կարող ենք հասկանալ, թե ինչու իրար նման են այն բույսերը, որոնք գտնվում են միմյանցից այնքան հեռավոր կետերում, ինչպես Միացյալ նահանգների և Եվրոպայի լեռներն են։ Այստեղից մենք կարող ենք նաև հասկանալ, թե ինչու յուրաքանչյուր լեռնաշղթայի ալպիական բույսերն առանձնապես մոտ են այն արկտիկական ձևերին, որոնք ապրում են նրանցից ուղիղ դեպի հյուսիս կամ գրեթե ուղիղ դեպի հյուսիս, որովհետև ցրտերի վրա հասնելու ժամանակ առաջին գաղթը և տաքերն ընկնելիս նրանց վերադարձը տեղի են ունեցել ընդհանրապես կամ ուղիղ դեպի հարավ կաս ուղիղ դեպի հյուսիս։ Օրինակ, Շոտլանդիայի ալպիական բույսերը, ըստ մ-ր Հ. Կ. Ուոտսոնի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Watson /> դիտողության, և Պիրենյան բույսերը, ըստ Ռամոնի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Ramond>'''Ռամոն''' (Ramond de Carbonnieres Louis François-Elisabeth)։— Քաղաքագետ և գիտնական Ֆրանսիայում (1755—1827)։ Կատարել է ճանապարհորդություն Պիրենյան լեռներում։ 1796 թ. եղել է բնապատմության պրոֆեսոր Տարբեում։ Որպես գիտնական մեծ ավանդ է մտցրել Պիրենյան լեռների երկրաբանության ուսումնասիրության տեսակետից։ Պիրենյան լեռների վերաբերմամբ կատարած դիտումները և այդ լեռների ու Ալպերի համեմատությունները նա հրատարակել է մի քանի աշխատությունների մեջ։</ref> դիտողության, առանձնապես մոտիկ են հյուսիսային Սկանդինավիայի բույսերին. Միացյալ նահանգների բույսերը՝ լաբրադոր ական լաբրադորական բույսերին. Սիբիրի լեռների բույսերը՝ այդ երկրի արկտիկական մարզի բույսերին։ Այդպիսի բացատրությունը, որը հիմնվում է նախկին սառցադաշտային ժամանակաշրջանի միանգամայն հաստատված փաստի վրա, իմ կարծիքով այնքան բավարար կերպով է բացատրում Եվրոպայի և Ամերիկայի ալպիական և արկտիկական արտադրանքների ժամանակակից տարածումը, որ երբ մենք միևնույն տեսակները գտնում ենք այլ երկրներում իրարից հեռու ընկած լեռնագագաթներ իր վրա, մենք ավելի մեծ կամ փոքր իրավունքով կարող ենք, առանց հետագա ապացույցների, գալ այն եզրակացության, որ մի ավելի ցուրտ կլիմա ղրանից առաջ հնարավորություն է տվել այդ բույսերին տեղափոխվելու լեռների միջև ընկած ՚ ցածրավայրերով, որոնք այժմ նրանց համար չափազանց տաք են։

Քանի որ արկտիկական ձևերը, կլիմայի փոփոխությունների կապակցությամբ, սկզբում շարժվել են դեպի հարավ, իսկ հետո ետ՝ դեպի հյուսիս, ուստի նրանք իրենց այդ երկարատև թափառումների ընթացքում ջերմության առանձին տարբերություն չեն կրել, իսկ քանի որ նրանք գաղթել են մասսայորեն, ապա նրանց փոխհարաբերություններն էլ զգալի չափով չեն խանգարվել։ Այդ հիման վրա, այս գրքում անցկացվող սկզբունքների համաձայն, այդ ձևերը մեծ փոփոխությունների չեն ենթարկվել։ Բայց ինչ վերաբերում է ալպիական ձևերին, որոնք տաքության վերադարձի ժամանակից սկսած մնացել են մեկուսացած սկզբում ստորոտներում, իսկ հետագայում լեռնագագաթների վրա, ապա նրանց դրությունը մի քիչ տարբեր էր, որովհետև անհավատալի է, որ բոլոր արկտիկական ձևերը, որոնք մնացել են միմյանցից հեռու գտնվող լեռնագագաթների վրա, այն ժամանակվանից պահպանվեին այստեղ, ամենայն հավանականությամբ նրանք խառնվել են նաև հին ալպիական տեսակների հետ, որոնք պետք է գոյություն ունենային լեռների վրա մինչև սառցադաշտային դարաշրջանի սկիզբը, բայց ամենացուրտ ժամանակաշրջանի ընթացքում դուրս մղվեին դեպի հարթավայրերը. բացի դրանից, նրանք որոշ չափով ենթարկվել են նաև կլիմայական ազդեցությունների։ Այդ պատճառով նրանց փոխհարաբերությունները կարող էին ավելի կամ պակաս չափով խանգարվել, իսկ դրա հետևանքով նրանք կարող էին փոփոխվել և փոփոխվել են, են․ այսպես,եթե մենք համեմատենք Եվրոպայի զանազան մեծ լեռնաշղթաների այժմյան ալպիական կենդանիներին ու բույսերին միմյանց հետ, ապա կգտնենք, որ թեև շատ տեսակներ մնացել են բոլորովին անփոփոխ, բայց մի քանիսն առաջացրել են տարատեսակներ, մյուսները գոյություն ունեն որպես կասկածելի ձևեր, կամ ենթատեսակներ, և վերջապես մի քանիսն էլ դարձել են տարբեր, թեպետ և մերձավոր տեսակներ, որոնք զանազան մարզերում փոխարինում են միմյանց։

Վերոհիշյալի հիման վրա ընդունելով, որ մեր մայր ցամաքները երկար ժամանակ պահպանել են մոտավորապես միևնույն հարաբերական դիրքը, թեև նրանց մակերևույթը մեծ փոփոխությունների է ենթարկվել, ես որոշակիորեն հակվում եմ ընդարձակելու իմ ավելի առաջ արտահայտած տեսակետը և ընդունելու, որ մի է՛լ ավելի վաղ և էլ ավելի տաք ժամանակաշրջանի ընթացքում, ինչպիսին, օրինակ, եղել է վաղ պլիոցենը, միևնույն բույսերի և կենդանիների մեծ քանակություն է բնակվել գրեթե չընդհատված շուրջբևեռային ցամաքի վրա և որ այդ բույսերն ու կենդանիները թե Հին և թե Նոր աշխարհում սկսել են աստիճանաբար շարժվել դեպի հարավի կլիմայի ցրտելու հետ զուգընթաց, դեռ սառցադաշտային ժամանակաշրջանից շատ առաջ։ Ես կարծում եմ, որ ներկայումս մենք տեսնում ենք նրանց հետնորդներին մեծ մասամբ փոփոխված վիճակում. Եվրոպայի և Միացյալ Նահանգների կենտրոնական մասերում։ Այս տեսակետից մենք կարող ենք հասկանալ Հյուսիսային Ամերիկայի և Եվրոպայի օրգանիզմների ազգակցությունը շատ նվազ նմանության դեպքում, մի ազգակցություն, որ վերին աստիճանի ուշագրավ է, եթե ուշադրության առնենք այդ երկու մարզերի հեռավորությունը միմյանցից և բաժանվածությունը ամբողջ Ատլանտյան օվկիանոսով։ Այնուհետև մենք կարող ենք հասկանալ մի քանի դիտողների նկատած ուշագրավ փաստը, որ Եվրոպայի և Ամերիկայի օրգանիզմները երրորդային դարաշրջանի ավելի ուշ շրջանների ընթացքում անհամեմատ ավելի մոտ են եղել միմյանց հետ, քան այժմ, այժմ․ այդ բացատրվում է նրանով, որ Հին ու Նոր աշխարհների հյուսիսային մասերի ավելի տաք ժամանակաշրջանների ընթացքում գրեթե առանց ընդհատվելու միացած են եղել իրար հետ որպես կամուրջ ծառայող ցամաքով, որը ցրտերի հետևանքով դարձել է անօգուտ թե մեկ և թե մյուս ուղղությամբ տեղափոխվելու համար։

Պլիոցենյան ժամանակաշրջանում, ջերմության դանդաղ կերպով իջնելու ընթացքում, Հին և Նոր աշխարհների տեսակները բևեռային գոտուց գաղթելով դեպի հարավի դրանով իսկ դարձել են մեկը մյուսից կտրված։ Այդ անջատումը, որքանով, որ դա վերաբերում է բարեխառն կլիմայի արտադրանքներին, կարող էր տեղի ունենալ շատ դարեր առաջ։ Քանի որ բույսերն ու կենդանիները բոլորը շարժվել են դեպի հարավ, ապա մի լայնածավալ մարզում նրանք պետք է խառնվեին և մրցման մեջ մտնեին բուն ամերիկական արտադրանքների հետ, մյուս մարզում՝ Հին աշխարհի արտադրանքների հետ։ Հետևաբար, մենք այստեղ ունենք բոլոր բարենպաստ պայմանները մեծ փոփոխությունների համար, շատ ավելի մեծ, քան, օրինակ, ալպիական բնակիչների դեպքում, որոնք մեկուսացած մնացել են անհամեմատ ավելի նոր ժամանակաշրջանում զանազան լեռնաշղթաների վրա և Եվրոպայի ու Հյուսիսային Ամերիկայի արկտիկական երկրներում։ Այստեղից էլ հետևում է այն, որ Նոր և Հին աշխարհների բարեխառն մարզում այժմ ապրող ձևերը համեմատելիս մենք գտնում ենք շատ քիչ նույնանման տեսակներ (թեև Ազա-Գրեյը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gray_Asa /> վերջերս ցույց է տվել, որ նույնանման բույսերն անհամեմատ ավելի շատ են, քան ենթադրվել է առաջ), բայց յուրաքանչյուր մեծ դասի մեջ մենք գտնում ենք շատ ձևեր, որոնք մի քանի բնախույզների կողմից համարվում են աշխարհագրական ցեղեր, մյուսների կողմից՝ որպես առանձին տեսակներ, և չափազանց շատ մերձավոր կամ միմյանց փոխարինող ձևեր, որոնք բոլոր բնախույզների կողմից համարվում են որպես առանձին տեսակներ։

Հյուսիսային Ամերիկայի արևելյան ու արևմտյան ափերի, Միջերկրական և Ճապոնական ծովերի, ինչպես նաև Հյուսիսային Ամերիկայի և Եվրոպայի բարեխառն երկրների այժմյան կամ առաջները բնակված տեսակների մոտ ազգակցության աչդ այդ դեպքերը չի կարելի բացատրել տեսակների առանձին-առանձին ստեղծագործության տեսությամբ։ Մենք չենք կարող պնդել, որ այդ տեսակներն ստեղծվել են մարզերի ունեցած գրեթե միանման պայմանների համաձայն, որովհետև համեմատելով, օրինակ Հարավային Ամերիկայի, հարավային Աֆրիկայի և Ավստրալիայի որոշ մասերը, մենք տեսնում ենք երկրներ, որոնք իրենց ֆիզիկական պայմաններով շատ մոտ են միմյանց, բայց բնակիչներով շատ տարբեր են։

Դառնանք Ամերիկային։ Նրա հյուսիսային կեսում գտնված են գլաքարեր մայր ցամաքի արևելյան մասում՝ մինչև 36—37° դեպի հարավ, իսկ Խաղաղ օվկիանոսի ափերին, որտեղ կլիման ներկայումս այնքան տարբեր է, մինչև 46° դեպի հարավ։ Էռատիկական գլաքարեր նկատված են նաև ժայռոտ լեռների վրա։ Հարավային Ամերիկայի Կորդիլերներում, համարյա հենց հասարակածի մոտերքը, սառցադաշտերը մի ժամանակ իրենց այժմյան մակարդակից շատ ավելի ցած են իջել։ Կենտրոնական Չիլիում ես ուսումնասիրել եմ Պորրտիլոյի Պորտիլոյի հովիտը կտրվող խոշոր գլաքարերի մնացորդներից կազմված մի ընդարձակ թումբ, որի վերաբերմամբ հազիվ թե կասկած կարող է լինել, որ այստեղ մի ժամանակ եղել է մի հսկայական քարակարկառ. իսկ մ-ր Դ. Ֆորբսը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Forbes /> հաղորդում է ինձ, որ նա Կորդիլերների զանազան մասերում՝ հարավային լայնության 13° և 30° միջև մոտավորապես 12000 ոտնաչափ [3658 մետր] բարձրության վրա գտել է խոր ակոսված ժայռեր, որոնք նման են իրեն լավ հայտնի նորվեգիական ժայռերին, ինչպես նաև գծված գետաքարեր ունեցող բեկորների զանգվածներ։ Կորդիլերների նշված ամբողջ տարածության վրա այժմ չկան իսկական սառցադաշտեր նույնիսկ շատ ավելի մեծ բարձրությունների վրա։ Ավելի դեպի հարավ, մայր ցամաքի երկու կողմերում, սկսած 41°-ից մինչև նրա հարավային ծայրը, մենք գտնում ենք նախկին սառցադաշտերի ներգործության ամենաակներև ապացույցներն այն բազմաթիվ գլաքարերի մեջ, որոնք իրենց գտնվելու վայրերից հեռու են տարվել։

Դոկտոր Հուկերը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> Հարավային Ամերիկայի մասին ցույց է տվել, որ բացի բազմաթիվ մերձավոր տեսակներից, Հրո երկրի քառասունից մինչև հիսուն ծաղկավոր բույսեր, որոնք կազմում են նրա աղքատիկ բուսական աշխարհի բավական զգալի մասը, ընդհանուր են Հյուսիսային Ամերիկայի և Եվրոպայի բույսերի հետ, չնայած այն հսկայական հեռավորությանը, որր բաժանում է տարբեր կիսագնդերում գտնվող այդ երկու մայր ցամաքները։ Հասարակածային Ամերիկայի բարձր լեռների վրա հանդիպում են բազմաթիվ յուրահատուկ տեսակներ, որոնք պատկանում են եվրոպական սեռերին։ Բրազիլիայի Օրգանի լեռներում Գարդները <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gardner>'''Գարդներ''' Gardner)։</ref> գտել է բարեխառն Եվրոպայի մի քանի, անտարկտիկական և անդական մի քանի սեռերի ներկայացուցիչներ, որոնք չեն հանդիպում հարակից տաք ցածրավայրերում։ Սիլյա դը Կարակաս լեռնաշղթայի վրա հռչակավոր Հումբոլդտը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Humboldt /> դեռ վաղուց գտել է տեսակներ, որոնք պատկանում են Կորդիլերների բնորոշ սեռերին։

Ավստրալիայի հարավային լեռների վրա դոկտ. Ֆ. Մյուլլերը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> հայտնաբերել է եվրոպական մի քանի տեսակներ, տեսակներ․ մարդու միջոցով չբերված այլտեսակներ այլ տեսակներ հանդիպում են ցածրավայրերում և, ինչպես հաղորդում է ինձ Հուկերը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> կարելի է տալ եվրոպական սեռերի մի երկար ցուցակ, որոնք գտնված են Ավստրալիայում, բայց գտնված չեն միջանկյալ տաք մարզերում։ Դոկտոր Հուկերն իր «Ներածություն Նոր Զելանդիայի ֆլորայի ուսումնասիրության» սքանչելի աշխատության մեջ բերում է նույնանման զարմանալի փաստեր այդ մեծ կղզու բույսերի վերաբերյալ։ Այստեղից մենք տեսնում ենք, որ որոշ բույսեր, որոնք աճում են աշխարհիս բոլոր մասերի արևադարձային գոտու ավելի բարձր լեռների վրա և հյուսիսային ու հարավային կիսագնդերի բարեխառն գոտիների հարթավայրերում, կամ միևնույն տեսակներն են, կամ թե միևնույն տեսակների տարատեսակները։ Սակայն անհրաժեշտ է նկատել, որ այդ բույսերը բառիս ճիշտ իմ աստով իմաստով արկտիկական չեն, որովհետև, ըստ մ-ր Հ. Կ. Ուոտսոնի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Watson /> դիտողության, «բևեռներից դեպի հասարակածային լայնությունները նահանջելով ալպիական կամ լեռնային բուսական աշխարհը ավելի ու ավելի քիչ արկտիկական են դառնում»։ Բացի այս նույնական և չափազանց մերձավոր ձևերից, շատ տեսակներ, որոնք բնակվում են միևնույն, միմյանցից հեռու գտնվող մարզերում, պատկանում են արևադարձային միջանկյալ ցածրավայրերում այժմ չհանդիպող սեռերին։

Այս համառոտ դիտողությունները վերաբերում են միայն բույսերին, բայց կան մի քանի փաստեր նաև ցամաքային կենդանիների վերաբերմամբ։ Ծովային արտադրանքների համար նմանապես կարելի է բերել նման տվյալներ, այսպես, օրինակ, ես կարող եմ հիմնվել այնպիսի մի բարձր հեղինակության վկայությունների վրա, որպիսին է պրոֆ. Դանան,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Dana /> որ «իհարկե, զարմանալի է, որ Նոր Զելանդիան իր խեցեմորթներով ավելի մոտ է կանգնած Մեծ Բրիտանիային, իր հակոտնյային, քան աշխարհի որևէ այլ մի մասի»։ Սըր. Ջ. Ռիչարդսոնը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Richardson /> նույնպես ասում է, որ Նոր Զելանդիայի, Թասմանիայի և այլ ափերի մոտ երևան են գալիս ձկների հյուսիսային ձևեր։ Դ-ր Հուկերը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> հաղորդում է ինձ, որ քսանհինգ տեսակ ջրիմուռներ ընդհանուր են Նոր Զելանդիայի և Եվրոպայի համար, բայց գտնված չեն միջանկյալ արևադարձային ծովերում։

Բերված փաստերի հիման վրա, այսինքն, որ բարեխառն գոտիների ձևերը գտնվում են ամբողջ հասարակածային Աֆրիկայի և Հնդկաստանի լեռների վրա՝ մինչև Ցեյլոն և Մալայան արշիպելագը և ավելի նվազ չափով արևադարձային Հարավային Ամերիկայի ընդարձակ տարածությունների վրա, կարելի է համարյա հաստատապես ընդունել, որ ավելի հին ժամանակաշրջաններից մեկում, անպայման սառցադաշտային ժամանակաշրջանի ամենախիստ ժամանակ, այդ ընդարձակ մայր ցամաքների ցածրավայրերը հասարակածի մոտերքը ամենուրեք բնակված են եղել մեծ քանակությամբ բարեխառն գոտու ձևերով։ Այդ ժամանակաշրջանում հասարակածային կլիման ծովի մակարդակի վրա հավանորեն եղել է մոտավորապես այնպես, ինչպես այժմ է այդ լայնության վեց հազար ոտնաչափ բարձրության վրա, գուցե թե նույնիսկ մի քիչ ավելի ցուրտ։ Այդ ամենացուրտ ժամանակաշրջանի ընթացքում հասարակածի մոտերքի ցածրավայրերը պետք է ծածկվեին հասարակածային և բարեխառն երկրների խառը բուսականությամբ, նման Հուկերի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> նկարագրած այն փարթամ բուսականությանը, որը պատում է Հիմալայան լեռների ստորին լանջերը չորսից հինգ հազար ոտնաչափ բարձրության վրա, բայց գուցե և բարեխառն գոտու ձևերն ավելի գերակշռություն են ունեցել։ Ճիշտ այդպես էլ մ-ր Մենը <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mann>'''Մեն''' (Mann)։</ref> հայտնաբերել է, որ Գվինեի ծոցում Ֆերնանդո-Պո լեռնոտ կղզու եվրոպական բարեխառն ձևերն սկսում են երևան գալ մոտավորապես հինգ հազար ոտնաչափ բարձրության վրա։ Պանամայի լեռների վրա, ընդամենը երկու հազար ոտնաչափ բարձրության վրա, դոկտ. Զեեմանը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Seemann>'''Զեեման''' (Seemann Berthold)։— Ճանապարհորդ և բնախույզ Գերմանիայում (1825—1871)։ 1846 թ. մասնակցել է որպես բնագետ Խաղաղ օվկիանոսում «Հերալդ» նավով կատարված գիտարշավին, որը տևել է չորս տարի։ Այցելել է Հարավային Ամերիկայի զանազան մասերը և ուսումնասիրել է Պանամայի պարանոցը, որն այն ժամանակ դեռ բոլորովին չէր հետազոտված։ Այդ ճանապարհորդության բուսաբանական արդյունքները հրատարակվեի են 1752—1757 թվականներին։</ref> գտել է մեքսիկականին նման բուսականություն, որն «ունի տաք գոտու ձևեր, հավասարաչափորեն խառնված բարեխառն ձևերի հետ»։

Երևույթների կանոնավոր հաջորդականության դեպքում հարավային կիսագունդն իր հերթին ենթարկվել է դաժան սառցադաշտային ժամանակաշրջանին, մինչդեռ հյուսիսային կիսագնդում ավելի տաք էր, որի հետևանքով հարավային բարեխառն ձևերը կարող էին գրավել հասարակածային ցածրավայրերը։ Հյուսիսային ձևերը, որոնք մինչև այդ մնացել էին լեռների վրա, այդ ժամանակ կարող էին իջնել ցածրավայրերը և խառնվել հարավային ձևերի հետ։ Վերջիններս, տաքության վերադարձի հետ միասին, պետք է վերադառնային իրենց նախկին մարզերը, թողնելով որոշ տեսակներ լեռների վրա և տանելով իրենց հետ մի քանի հյուսիսային բարեխառն ձևեր, որոնք իջել են իրենց լեռնային ապաստարաններից։ Դրա հետևանքով մենք կկարողանայինք գտնել ինչպես հյուսիսային և հարավային գոտիներում, այնպես էլ միջանկյալ արևադարձային մարզերի լեռների վրա սակավաթիվ տեսակներ, որոնք միանգամայն. միևնույնն են։ Սակայն այն տեսակները, որոնք երկար ժամանակ մնացել են այդ լեռների վրա կամ զանազան կիսագնդերում, պետք է մրցման մեջ մտնեին որոշ նոր ձևերի հետ և ընկնեին մի քիչ տարբեր ֆիզիկական պայմանների մեջ. դրա շնորհիվ նրանք կարող էին ազատ կերպով ենթարկվել փոփոխության և ընդհանրապես դառնալ այժմ կամ տարատեսակներ, կամ փոխարինող տեսակներ, և իրոք այդ այդպես էլ է։ Մենք չպետք է մոռանանք նաև այն, որ երկու կիսագնդերում գոյություն են ունեցել սառցադաշտային շրջաններ ավելի վաղ դարաշրջաններում, դարաշրջաններում․ նրանք, համաձայն նույն սկզբունքների, մեզ բացատրում են, թե ինչու բոլորովին տարբեր տեսակներ բնակվում են միմյանցից հեռու ընկած մարզերում և պատկանում են այնպիսի սեռերի, որոնք այժմ չեն հանդիպում միջանկյալ տաք գոտիներում։

Վերին աստիճանի ուշագրավ է, որ նման կամ թեթևակի փոփոխված շատ տեսակներ գաղթել են հյուսիսից դեպի հարավ, այլ ոչ թե հակառակ ուղղությամբ. այդ խիստ կերպով մատնանշել է Հուկերը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> Ամերիկայի և Ալֆոնս դը-Կանդոլը՝<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> Ավստրալիայի վերաբերմամբ։ Միայն քիչ թվով հարավային ձևեր մենք տեսնում ենք Բոինեոյի Բորնեոյի և Հաբեշստանի լեռների վրա։ Ես կասկածում եմ, որ այդ գերակշռող գաղթը հյուսիսից դեպի հարավ բացատրվում է ցամաքի հյուսիսում ունեցած ավելի մեծ տարածությամբ և նրանով, որ հյուսիսային ձևերն իրենց բուն մարզում գոյություն են ունեցել ավելի մեծ քանակությամբ. դրա հետևանքով բնական ընտրությունը և մրցությունը նրանց հասցրել են ավելի բարձր աստիճանի կատարելության կամ գերիշխելու ընդունակության, քան հարավային ձևերին. այդ պատճառով էլ, երբ երկու խմբերի անհատները խառնվել են միմյանց հետ հասարակածային մարզերում սառցադաշտային ժամանակաշրջանների փոխառփոխ կատարվող զարգացման ընթացքում, հյուսիսային ձևերն ավելի ուժեղ են դուրս եկել և ընդունակ են եղել սկզբում պահպանել իրենց գրաված վայրերը լեռների վրա, իսկ հետո նաև տարաբնակվել դեպի հարավի հարավային ձևերի հետ միասին. բայց այդպես չի եղել վերջիններիս հետ հյուսիսայինների նկատմամբ։ Ճիշտ այդպես էլ մենք տեսնում ենք ներկայումս, թե եվրոպական շատ ձևեր ծածկում են Լա-Պլատայի, Նոր-Զելանդիայի և ավելի քիչ չափով Ավստրալիայի հողը, դուրս մղելով տեղական բնիկներին, մինչդեռ չափազանց քիչ հարավային ձևեր որոշ տեղերում նատուրալիզացիայի են ենթարկել հյուսիսային կիսագնդում, թեև մորթիներ, բուրդ և այլ առարկաներ, որոնց մեջ սերմերը կարող էին պահպանվել ու տեղափոխվել, լայն չավերով Եվրոպա են ներմուծվում Լա-Պլատայից երկու կամ երեք դար շարունակ և Ավստրալիայից՝ վերջին քառասունից-հիսուն տարիների ընթացքում։ Սակայն Նիլգերի լեռները Հնդկաստանում բացառություն են ներկայացնում, որովհետև այստեղ, ինչպես ես այդ գիտեմ դ-ր Հուկերի ասածից, ավստրալիական ձևերն արագ կերպով և՛ բազմանում են, և, և՛ նատուրալիզացիայի ենթարկվում։ Կասկած չկա, որ վերջին սառցադաշտային ժամանակաշրջանից առաջ մերձարևադարձային լեռները ծածկված են եղել էնդեմիկ ալպիական ձևերով, բայց վերջիններս գրեթե ամենուրեք տեղի են տվել ավելի տարածված ձևերի առաջ, որոնք զարգացել են հյուսիսի ավելի լայնածավալ մարզերում և ավելի գործոն արտադրողական կենտրոններում։ Շատ կղզիների վրա բնական արտադրանքները թվով կամ հավասարվել են նատուրալիզացիայի ենթարկվածներին կամ նույնիսկ զիջում են նրանց, որը մահաջնջվելու առաջին քայլն է։ Լեռները դրանք կղզիներ են ցամաքի վրա, և նրանց բնակիչներն իրենց տեղը զիջել են այն ձևերին, որոնք լյարդացել զարգացել են հյուսիսի րնդարձակ ընդարձակ մարզերում, ճիշտ այնպես, ինչպես որ իսկական կղզիների բնակիչները զիջել են ու շարունակում են զիջել իրենց տեղերը մայր ցամաքի այն ձևերին, որոնք այստեղ նատուրալիզացիայի են ենթարկվում մարդու միջոցով։

Այդ նույն սկզբունքներն էլ կիրառվում են բացատրելու համար ինչպես հյուսիսային ու հարավային բարեխառն գոտիների, այնպես էլ մերձարևադարձային լեռների ցամաքային և ծովային կենդանիների տարածումը։ Երբ սառցադաշտային ժամանակաշրջանի առավելագույն զարգացման ընթացքում օվկիանոսային հոսանքները խիստ տարբերվել են այժմյան հոսանքներից, բարեխառն ծովերի բնակիչներից մի քանիսը կարող էին հասնել հասարակածին. թերևս նրանցից քչերին է հաջողվել իսկույն տարածվել դեպի հարավ, օգտվելով ավելի սառ հոսանքներով, մինչդեռ մյուսները կարող էին մնալ և ապրել ավելի խոր ու սառ շերտերում, մինչև որ հարավային կիսագունդն էլ իր հերթին ձեռք կբերեր սառցադաշտային կլիմա, որը հնարավոր է դարձրել նրանց հետագա շարժումը ճիշտ այնպես, ինչպես, ըստ Ֆորբսի, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Forbes /> ներկայումս գոյություն ունեն արկտիկական օրգանիզմներ ունեցող մեկուսացած տեղամասեր հյուսիսային բարեխառն ծովերի ավելի խոր մասերում։

Քանի որ լճերն ու գետային սիստեմները բաժանված են միմյանցից ցամաքի տեղամասերով, ապա կարելի է կարծել, որ քաղցրահամ ջրերի օրգանիզմները լայն կերպով տարածված չեն լինում միևնույն երկրի սահմաններում, իսկ քանի որ ծովը ՚ ավելի խոշոր արգելք է ներկայացնում, ապա կարելի է գալ այն եզրակացության, որ նրանք երբեք չեն տարածվում դեպի հեռավոր երկրները։ Իրականության մեջ ճիշտ հակառակն է նկատվում։ Հսկայական տարածում ունեն ոչ միայն զանազան դասերի պատկանող քաղցրահամ ջրային շատ տեսակներ, այլև նրանց մերձավոր տեսակները նկատելի կերպով գերիշխում են ամբողջ երկրագնդի վրա։ Ես լավ հիշում եմ, որ առաջին անգամ Բրազիլիայի քաղցրահամ ջրերում կոլեկցիա հավաքելիս ես վերին աստիճանի զարմացել էի այդտեղ քաղցրահամ ջրերի միջատների կակղամորթների և այլոց նմանությամբ ու դրանց կողքին ապրող ցամաքային էակների ոչ նմանությամբ Բրիտանիայում ապրող համապատասխան ձևերի հետ։

Ես կարծում եմ, որ քաղցրահամ ջրերի օրգանիզմների լայն կերպով տարածվելու ընդունակությունը կարող է մեծ մասամբ բացատրվել նրանով, որ նրանք ամենաօգտակար կերպով հարմարվել են իրենց հաճախակի տեղափոխությունների համար կարճ տարածությունների վրա՝ լճակից լճակ, կամ հոսանքից հոսանք իրենց բուն երկրների սահմաններում, լայնորեն տարաբնակվելու հակումը բխում է այդ ընդունակությունից գրեթե որպես անհրաժեշտ հետևանք։ Մենք այստեղ կարող ենք կանգ առնել միայն մի քանի դեպքերի վրա, և նրանց մեջ բացատրելու համար ամենադժվարներից մեկը վերաբերում է ձկներին։ Առաջները կարծում էին, թե քաղցրահամ ջրում ապրող միաբույն տեսակը երբեք չի հանդիպում երկու միմյանցից հեռու գտնվող մայր ցամաքների վրա։ Սակայն դոկտոր Գյունտերը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Guenther /> վերջերս ապացուցել է, որ Galaxios attenuatus-ը բնակվում է Թասմանիայիում, նոր Նոր Զելանդիայում, Ֆալկլանդյան կղզիների և Հարավային Ամերիկայի մայր ցամաքի վրա։ Դա ներկայացնում է մի ուշագրավ դեպք և հավանորեն ցույց է տալիս, որ նրա տարածումը տեղի է ունեցել ավելի վաղ տաք ժամանակաշրջանում անտարկտիկական կենտրոնից։ Սակայն այդ դեպքը որոշ չափով ավելի պակաս զարմանալի է դառնում աչն այն պատճառով, որ այդ սեռին պատկանող տեսակները օժտված են մեզ համար անհայտ ձևով բաց օվկիանոսի մեծ տարածություններ անցնելու ընդունակությամբ, այսպես, այդ տեսակներից մեկը Նոր Զելանդիայի և Աոլկլանդյան Աուկլանդյան կղզիների համար ընդհանուր է, թեև նրանք բաժանված են իրարից մոտավորապես 230 մղոն տարածությամբ։ Միևնույն մայր ցամաքի սահմաններում քաղցրահամ ջրերի ձկները հաճախ տարածված են լինում թե լայն կերպով և թե կարծես առանց պատճառի. այսպես, օրինակ, իրար կողքի գտնվող երկու գետային սիստեմներում որոշ տեսակներ կարող են ընդհանուր լինել, իսկ մյուսները բոլորովին տարբեր։

Քաղցրահամ ջրերի կակղամորթների որոշ տեսակներ ունեն տարածման շատ ընդարձակ մարզեր, և երկրագնդի վրա գերակշռող են հանդիսանում մերձավոր տեսակները, որոնք մեր տեսության համաձայն ծագել են մի ընդհանուր նախածնողից և պիտի տարածվեին՝ դուրս գալով մի հիմնական մարզից։ Այդ կակղամորթների տարածումը սկզբում ինձ շատ էր շփոթեցնում, որովհետև դժվար թե հավանական լինի, որ նրանց ձվերը կարող էին փոխադրվել թռչունների միջոցով, մանավանդ որ թե ձվերը և թե կենդանիներն իրենք անմիջապես փչանում են ծովի ջրի մեջ։ Ես չէի կարողանում նույնիսկ հասկանալ, թե նատուրալիզացիայի ենթարկված մի քանի տեսակներ ինչպես կարողացել են արագ կերպով տարածվել երկրի վրա։ Սակայն իմ կատարած երկու դիտողությունները (իսկ շատ այլ դիտողություններ անկասկած դեռ պետք է կատարել) որոշ լույս են սփռում այդ հարցի վրա։ Երբ բադերը արագ կերպով դուրս են գալիս լճակից, որը ծածկված է ջրոսպով, այդ բույսը, ինչպես ես նկատել եմ երկու անգամ, կպչում է նրանց մեջքին և պատահել է, որ ջրոսպը մի ակվարիումից մյուսը տեղափոխելով, առանց որևէ դիտավորության բազմացրել իմ եմ նրանցից մեկում առաջինից վերցրած քաղցրահամ ջրերի խխունջներ։ Սակայն մյուս միջոցը թերևս ավելի իրական է. ես մտցրի բադի թաթիկները ակվարիումի մեջ, որտեղ կային քաղցրահամ ջրերի կակղամորթների շատ ձվեր և տեսա, որ որոշ քանակությամբ չափազանց մանր ձվեր և դեռ նոր դուրս եկած խխունջներ կպել են թաթիկներին և ամրացել են այնքան պինդ կերպով, որ նրանց դուրս հանելով ջրից։ Խխունջներին ջրից, խխունջներին չէր կարելի թոթափել նրանց վրայից, թեև մի քիչ ավելի մեծ հասակի հասածները թափվում էին ազատ կերպով։ Այդպիսի դեռ նոր դուրս եկած խխունջները իրենց բնույթով ջրային կենդանիներ լինելով հանդերձ, ապրում էին բադի թաթիկների վրա՝ խոնավ մթնոլորտի մեջ, տասներկուսից մինչև քսան ժամ, այդ ժամանակի ընթացքում բադը կամ ձկնկուլը կարող է թռչել առնվազն վեց հարյուր կամ յոթ հարյուր մղոն և տարվելով քամու միջոցով ծովի վրայով դեպի մի օվկիանոսային կղզի կամ որևէ այլ հեռավոր կետ, անպայման կիջնի մի լճակի կամ գետակի վրա։ Սըր Չ. Լյաելը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> հաղորդել է ինձ, որ բռնել է մի լողաբզեզ (Dytiscus), որին ամուր կերպով կպած է եղել մի Ancylus (ափսեի նմանվող քաղցրահամ ջրային խեցի), իսկ մի այլ ջրաբզեզ նույն ընտանիքից (Colymbetes) մի անգամ թռավ «Բիգլի» տախտակամածի վրա ամենամոտ երկրից քառասուն և հինգ մղոն հեռավորությամբ և ոչ ոք չի կարող ասել, թե բարենպաստ քամու դեպքում ինչքան հեռու կարող էր նա սլանալ։

Բույսերի վերաբերմամբ վաղուց արդեն հայտնի է, թե ինչպիսի հսկայական մարզեր են գրավում քաղցրահամ ջրերի և նույնիսկ ճահճային շատ տեսակներ ինչպես մայր ցամաքների, այնպես էլ ամենահեռավոր օվկիանոսային կղզիների վրա։ Ըստ Ա. դը-Կանդոլի,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> այդ առանձնապես ցայտունորեն է արտահայտվում ցամաքային բույսերի այն մեծ խմբերում, որոնք պարփակում են ջրային շատ քիչ ներկայացուցիչներ, որովհետև վերջիններս կարծես հենց այդ պատճառով, անհապաղ գրավում են ընդարձակ մարզ։ Ես կարծում եմ, որ դա բացատրվում է տարաբնակման բարենպաստ եղանակներով։ Առաջները ես արդեն հիշատակել եմ, որ փոքր քանակությամբ հող պատահաբար կպչում է թռչունների ոտներին ու կտուցներին։ Լճակների տղմոտ եզերքները հաճախ այցելող բարձրասրունք թռչունները, երբ նրանց խրտնեցնում են, ամենայն հավանականությամբ ոտների վրա տիղմ են տանում։ Այդ խմբի թռչունները մյուսներից ավելի շատ են թափառում և հանդիպում են երբեմն բաց օվկիանոսի մեջ չափազանց հեռավոր և անպտուղ֊ անպտուղ կղզիների վրա, հազիվ թե նրանք իջնում են ծովի մակերևույթի վրա և այսպիսով, նրանց ոտներին կպած տիղմը չի լվացվի, իսկ հասնելով ցամաքին նրանք անկասկած կգնան իրենց բնական քաղցրահամ ջրերի ապաստարանը։ Ես չեմ կարծում, որ բուսաբանները պարզ պատկերացում ունեն այն մասին, թե լճակների տիղմը ինչքան հարուստ է սերմերով։ Ես մի քանի փոքրիկ փորձեր եմ կատարել այդ ուղղությամբ, բայց այստեղ կհաղորդեմ ամենահետաքրքիր դեպքի մասին. փետրվարին ես վերցրի կերակրի երեք գդալ տիղմ ջրի տակից, փոքրիկ լճակի եզրի երեք զանազան տեղերից. չորացնելուց հետո այդ ցեխը կշռում էր 6¾ ունցիա<ref>Անգլիական ունցիան կազմում է 28,55 գր., հետևաբար, 6¾ ունցիան կլոր հաշված հավասար է 191,4 գրամի։— ''Խմբ.։''</ref>. վեց ամիս շարունակ ես այդ ցեխը պահում էի աշխատասենյակում խուփի տակ, պոկելով ու հաշվելով յուրաքանչյուր ծլող բույսը։ Բույսերը պատկանում էին զանազան տեսակների, և նրանց ընդհանուր թիվը հասնում էր 537-ի. և այդ մի թեյի գավաթում տեղավորված ջրիկ տիղմի մեջ։ Ուշադրության առնելով այդպիսի փաստերը, ես կարծում եմ, որ բոլորովին անբացատրելի կլիներ, եթե ջրային թռչունները քաղցրահամ ջրերում ապրող բույսերի սերմերը չտարածեին շատ հեռավոր կետերում գտնվող լճակներում ու հոսանքներում։ Նույնն է կատարվում նաև քաղցրահամ ջրերում ապրող մի քանի մանր կենդանիների ձվերի հետ։

Հավանորեն նաև այլ մեզ անհայտ պայմաններ են մասնակցում այդպիսի դեպքերում։ Ես արդեն մատնանշել եմ, որ քաղցրահամ ջրերի ձկներն ուտում են որոշ բույսերի սերմեր, բայց շատերին դուրս են նետում կուլ տալուց հետո, նույնիսկ մանր ձկները կուլ են տալիս միջին մեծությամբ սերմեր, օրինակ դեղին սափորիկի, կամ Potamogeton։ Ձկնկուլները և այլ թռչուններ դարեդար ամեն օր ուտում են ձկներ։ Հետո նրանք օդն են բարձրանում և չվում են դեպի այլ ջրեր կամ քամու միջոցով տարվում են ծովի վրայով, իսկ մենք տեսանք, որ սերմերն իրենց ծլելու ընդունակությունը պահպանում են, երբ դուրս են շպրտվում փղձկոցի միջոցով կամ կղկղանքի մեջ նույնիսկ շատ ժամեր անցնելուց հետո։ Երբ ես ծանոթացա փարթամ Nelumbium ջրաշուշանի սերմերի խոշոր չափերի հետ և հիշեցի Ա. դը-Կանդոյի Կանդոլի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> դիտողությունը այդ բույսի տարածման մասին, ես մտածեցի, որ նրա տարածման եղանակները պետք է անբացատրելի մնան, բայց Օդյուբոնը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Audubon /> պնդում է, որ գտել է հարավային մեծ ջրաշուշանի (դոկտոր Հուկերի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> կարծիքով, հավանորեն, Nelumbium luteum-ի) սերմերը ձկնկուլի ստամոքսում։ Քանի որ այդ թռչունը պետք է թռչի լիքը լցրած ստամոքսով դեպի հեռավոր ջրավազանները և հետո սկսի ուտել կշտացնող ձկնային ուտելիքը, ապա ես, ըստ անալոգիայի կարծում եմ, որ նա կարող է փղձկոցի հետ դուրս նետել նաև ծլելու ընդունակ սերմեր։

Տարածման զանազան եղանակները ուսումնասիրելով, պետք է հիշել, որ երբ լճակը կամ հոսանքը դեռ նոր է գոյանում, օրինակ, մի բարձրացող կղզյակի վրա, նրանք դեռ ոչնչով չեն գրավված, և սերմը կամ ձուն հաջողությամբ զարգանալու շատ շանսեր ունեն։ Թեև գոյության կռիվը միշտ է տեղի ունենում լճակի բնակիչների միջև, ինչքան էլ նրանք քիչ լինեն, սակայն քանի որ տեսակների թիվը նույնիսկ լավ բնակված լճակում մեծ չէ այն տեսակների թվի համեմատությամբ, որոնք ապրում են ցամաքի համապատասխան տարածության վրա, ուստի մրցումը նրանց միջև հավանորեն ավելի թույլ է, քան ցամաքային տեսակների միջև՝ դրա հիման վրա օտար երկրի ջրերից գաղթողը նոր տեղ ձեռք բերելու ավելի մեծ շանսեր ունի, քան ցամաքային գաղթականները։ Մենք պետք է նաև հիշենք, որ քաղցրահամ ջրերի շատ օրգանիզմներ բնության սանդուխքի վրա ցածր տեղ են գրավում, և մենք հիմք ունենք կարծելու, որ այդպիսի էակները բարձրակարգներից ավելի դանդաղ են փոփոխվում, որը ժամանակ է տալիս ջրային տեսակների տարաբնակման համար։ Բացի դրանից, մենք չպետք է մոռանանք և այն հավանականությունը, որ քաղցրահամ ջրերի շատ տեսակներ առաջները անընդհատ կերպով տարածված են եղել հսկայական տարածության վրա, բայց հետո մահաջնջվել են միջակա կետերում։ Սակայն քաղցրահամ ջրերի բույսերը և ստորակարգ կենդանիները կպահպանե՞ն արդյոք իրենց նույնական ձևը կամ թե որոշ չափով փոփոխված կլինե՞ն, այդ միևնույն է, նրանց լայն տարածումը գլխավորապես կախված է սերմերի և ձվերի լայն տարածումից, որը կատարվում է կենդանիների, առանձնապես քաղցրահամ չբերում ջրերում ապրող թռչունների միջոցով, որոնք օժտված են թռչելու ընդունակությամբ, բնականաբար թափառում են մի ջրավազանից դեպի մյուսը։

Օվկիանոսային կղզիների վրա բնակվող զանազան էակների տեսակները սակավաթիվ են այն տեսակների համեմատությամբ, որոնք գրավում են ցամաքի հավասար տարածություն. Ա. դը-Կանդոլը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> այդ ընդունում է բույսերի համար, Ուոլլստոնը՝ Ուոլլաստոնը՝<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wollastone /> միջատների համար։ Նոր Զելանդիան, օրինակ, իր բարձր լեռներով և բազմազան բնակավայրերով, հասնելով 780 մղոնից ավելի լայնության, ունի Աուկլենդյան, Կեմպբել և Տատամ Չատամ կղզիների հետ միասին ընդամենը ծաղկավոր բույսերի 960 տեսակ. եթե մենք այս համեստ թիվը համեմատենք այն տեսակների թվի հետ, որոնք աճում են նույնքան տարածության վրա հարավ-արևմտյան Ավստրալիայում կամ Բարեհոսսո Բարեհուսո հրվանդանի վրա, ապա մենք պետք է ընդունենք, որ թվի մեջ եղած մեծ տարբերությունը բացատրվում է ինչ որ պատճառով՝ անկախ ֆիզիկական պայմաններում եղած տարբերությունից։ Նույնիսկ Քեմբրիջի միակերպ կոմսությունն ունի 847 բույս, իսկ Էնգլեսի փոքրիկ կղզին՝ 764. բայց այդ թվերի մեջ մտնում են մի քանի պտերներ և նատուրալիզացիայի ենթարկված բույսեր, և համեմատությունը այնքան էլ ճիշտ չէ մի քանի այլ տեսակետներից։ Մենք ապացույց ունենք, որ Համբարձման անբնակ կղզին սկզբնապես ունեցել է կես դյուժինից պակաս ծաղկավոր բույսեր, բույսեր․ ներկայումս բուսական շատ տեսակներ նատուրալիզացիայի են ենթարկվել նրա վրա, ինչպես որ Նոր Զելանդիայի և օվկիանոսային կղզիներից ամեն մեկի վրա։ Հիմք կա կարծելու, որ Սուրբ Հեղինեի կղզին բերված բույսերն ու կենդանիները գրեթե կամ լիովին բնաջնջել են բնական շատ արտադրանքներ։ Նա, ով ընդունում է յուրաքանչյուր տեսակի առանձին ստեղծման ուսմունքը, պետք է նաև ընդունի, որ օվկիանոսային կղզիների համար մեծ թվով լավագույն կերպով հարմարված բույսեր nr ու կենդանիներ չեն ստեղծվել, որովհետև մարդը չնախամտածված կերպով դրանք բնակեցրել է շատ ավելի լրիվ և ավելի լավ, քան այդ արել է բնությունը։

Թեև օվկիանոսային կղզիների վրա տեսակների ընդհանուր թիվը քիչ է, բայց էնդեմիկ, այսինքն երկրագնդի վրա ուրիշ ոչ մի տեղ չհանդիպող, ձևերի քանակությունը հաճախ շատ մեծ է լինում։ Դրա ճշտությանը կհամոզվենք, եթե օրինակի համար համեմատենք Մադեյրա կղզու էնդեմիկ ցամաքային կակղամորթների կամ Գալապագոսի արշիպելագի էնդեմիկ թռչունների քանակը որևէ մայր ցամաքի նույն կենդանիների քանակության հետ, իհարկե եթե կղզիների տարածությունը հավասար է մայր ցամաքի տարածությանը։ Այդ կարելի է սպասել նաև տեսական կշռադատումների հիման վրա, որովհետև, ինչպես արդեն բացատրվել է, այն տեսակները, որոնք մեծ ժամանակամիջոցներից հետո պատահմամբ ընկնում են նոր և առանձնացած մարզերի մեջ և դրա հետ միասին մտնում են մրցության նոր պայմանների մեջ, անկասկած կենթարկվեն փոփոխության և շատ դեպքերում կտան փոփոխված հաջորդների խմբեր։ Բայց դրանից բնավ չի հետևում, որ եթե որևէ կղզու վրա մի դասի համարյա բոլոր տեսակները բնորոշ են այդ կղզու համար, ապա մյուս դասի տեսակները կամ առաջինի ստորաբաժանումներն էլ բնորոշ կլինեն. այդ տարբերությունը մասամբ կախված է նրանից, որ տեսակները չեն փոփոխվում, եթե մեծ թվով են ընկնում կղզին, որովհետև այդ դեպքում նրանց փոխհարաբերությունները որքան և իցե մեծ չափով չեն խախտվում, մասամբ էլ նրանից, որ չփոփոխված գաղթականները հաճախ կարող են կղզին ընկնել հիմնական մարզից, և հետո խաչաձևվել կղզու ձևերի հետ։ Կարելի է կարծել, որ այդպիսի խաչաձևումներից առաջացած հաջորդները զգալի չափով շահում են ուժի տեսակետից, և այսպիսով նույնիսկ պատահական խաչաձևումը ավելի մեծ նշանակություն կունենա, քան այդ կարելի էր ենթադրել։ Ասածիս օգտին ես կբերեմ մի քանի օրինակներ։ Գալապագոսյան կղզիների վրա կան ընդամենը 26 ցամաքային թռչուններ, որոնցից քսանմեկը կամ գուցե նույնիսկ քսաներեքը հատուկ են միայն այդ կղզիներին, մինչդեռ տասնմեկ ծովային թռչուններից էնդեմիկ են միայն երկուսը, երկուսը․ ակնհայտ է, որ ծովային թռչունները կարող են այդ կղզիներն ընկնել թե՛ ավելի հեշտ կերպով և թե՛ ավելի հաճախ, քան ցամաքայինները։ Մյուս կողմից, Բերմուդյան կղզիները, որոնք նույնպիսի հեռավորության վրա են գտնվում Հյուսիսային Ամերիկայից, ինչպիսի հեռավորության վրա են Գալապագոսյան կղզիները Հարավային Ամերիկայից, և ունեն չափազանց յուրահատուկ հող, չունեն և ոչ մի էնդեմիկ ցամաքային թռչուն, բայց մենք գիտենք մ-ր Ջ. Մ. Ջոնսի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Jones>'''Ջոնս Դ. Մ.''' (J. M. Jones)։</ref> Բերմուդյան կղզիների մասին գրած հիանալի նկարագրությունից, որ հյուսիս-ամերիկական շատ ու շատ թռչուններ ժամանակ առ ժամանակ և նույնիսկ համեմատաբար հաճախակի այցելում են այդ կղզիները։ Գրեթե յուրաքանչյուր տարի, ինչպես հաղորդում է ինձ մ-ր էԷ. Վ. Հարկուրտը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Harcourt>'''Հարկուրտ Է. Վ.''' (Harcourt Е. V.)։— Թռչնաբան։</ref> շատ եվրոպական և աֆրիկական թռչուններ քամու միջոցով տարվում են Մադեյրա կղզին. այդ կղզու վրա բնակվում են իննսունինը տեսակներ, որոնցից միայն մեկն է հատուկ նրան, այն էլ շատ մերձավոր եվրոպական ձևին, և երեք կամ չորս այլ տեսակներ պատկանում են այդ կղզուն և Կանարյան կղզիներին։ Սրանից հետևում է, որ Բերմուդների և Մադեյրայի վրա բնակություն են հաստատել հարևան մայր ցամաքներից եկած թռչունները, որոնք երկար ժամանակ իրենց գոյության համար պայքարել են իրար հետ և հարմարվել մեկը մյուսին։ Դրա շնորհիվ յուրաքանչյուր տեսակ ընկնելով մի նոր մարզ, մյուսների կողմից կասեցվում է իր տեղում և իր սովորություններով և այդ պատճառով միայն քիչ չափով է հակված լինում փոփոխվելու։ Բացի դրանից, փոփոխվելու ամեն հակում ճնշվում է չփոփոխված գաղթականների հետ խաչաձևվելով, որոնք հաճախ գալիս են հիմնական մարզից։ Մադեյրայի վրա բնակվում են նաև զարմանալի մեծ թվով բնորոշ ցամաքային խեցիներ, մինչդեռ նրա ափերին չկա ոչ մի բնորոշ ծովային խեցի։ Թեև մենք չգիտենք, թե ինչպես են տարածվում ծովային խեցիները, սակայն կարող ենք հասկանալ, որ նրանց ձվերն ու թրթուրները կպչելով գուցե ջրիմուռներին կամ լողացող ծառերին կամ բարձրասրունք թռչունների ոտներին, կարող են ավելի հեշտությամբ տեղափոխվել բաց ծովի վրայով երեք կամ չորս հարյուր մղոն հեռավորության վրա, քան ցամաքային խեցիները։ Մադեյրայի վրա ապրող միջատների զանազան խմբերը ներկայացնում են գրեթե զուգահեռ դեպքեր։

Օվկիանոսային կղզիները երբեմն զուրկ են լինում որոշ դասերի կենդանիներից, ապա այդպիսի դեպքում նրանց տեղը գրավում են այլ դասերի ներկայացուցիչները. այսպես, Գալապագոսյան կղզիների վրա սողունները, Նոր Զելանդիայի վրա հսկա անթև թռչունները գրավում են կամ ոչ այնքան վաղուց գրավում էին կաթնասունների տեղը։ Թեև մենք այստեղ խոսում ենք Նոր Զելանդիայի մասին որպես օվկիանոսային մի կղզու մասին, բայց որոշ չափով կասկածելի է համարել նրան այդպիսին, որովհետև, մի կողմից, նա չափազանց մեծ է և Ավստրալիայից բաժանված չէ շատ խոր ծովով, մյուս կողմից, նրա լեռնաշղթաների երկրաբանական բնույթի և ուղղության հիման վրա հարգարժան Վ. Բ. Կլարկը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Clarke /> վերջերս հայտնել է այն կարծիքը, որ այդ կղզին, ինչպես նաև Նոր Կալեդոնիան, կարելի է համարել Ավստրալիացին Ավստրալիային պատկանող։ Դառնալով բույսերին, մենք տեսնում ենք, որ ըստ ԼուկերիՀուկերի, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> Գալապագոսյան կղզիների վրա զանազան կարգերի հարաբերական թիվը բոլորովին տարբեր է նրանից, ինչ նկատվում է մի որևէ այլ տեղ։ Թվի բոլոր նման տարբերությունները և կենդանիների ու բույսերի որոշ խմբերի լիակատար բացակայությունը սովորաբար բացատրվում են ենթադրելի տարբերությամբ կղզիների ֆիզիկական պայմանների մեջ. բայց այդպիսի բացատրությունը շատ կասկածելի է։ Այն դյուրությունը, որով տեղի է ունենում նրանց վրա բնակություն հաստատելը, ըստ երևույթին, նույնքան մեծ նշանակություն ունի, ինչքան որ այդ կղզիների ներկայացրած պայմանների բնույթը։

Օվկիանոսային կղզիների բնակիչների վերաբերմամբ կարելի է հաղորդել բազմաթիվ ուշագրավ մանր փաստեր։ Օրինակ, մի քանի կղզիների վրա, որտեղ ոչ մի կաթնասուն չկա, էնդեմիկ բույսերից մի քանիսն ունեն հիանալի զարգացած կեռիկներով սերմեր, սակայն հազիվ թե որևէ փոխհարաբերություն այնքան ակնառու է, ինչպես այն, որ կեռիկները ծառայում են կաթնասունների մազերին կպչելու միջոցով սերմերը տարածելու համար։ Բայց այդպիսի սերմերը կարող էին ընկնել կղզու վրա նաև այլ եղանակով, իսկ բույսը փոփոխվելով ու դառնալով էնդեմիկ տեսակ, շարունակում է պահպանել կեռիկները, որոնք այժմ անօգուտ հավելվածների նշանակություն ունեն, նման կղզու շատ բզեզների վերնաթևերի տակ կծկված ետևի թևերին։ Այնուհետև կղզիների վրա հաճախ հանդիպում են այնպիսի ընտանիքների պատկանող ծառեր և թփուտներ, որոնք այլ տեղերում կազմված են միայն խոտանման տեսակներից. բայց ծառերը, ինչպես այդ ցույց է տվել Ալֆոնս դը-Կանդոլը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> ընդհանրապես ունեն, ինչ էլ ուզում է լինի դրա պատճառը, սահմանափակ տարածում, և դրա համար էլ քիչ հավանական է, որ ծառերը կարող էին իրարից հեռու գտնվող օվկիանոսային կղզիները հասնել։ Բայց այն խոտանման բույսը, որը շանսեր չունի հաջողությամբ մրցելու մայր ցամաքի վրա բուսնող լավ զարգացած շատ ծառերի հետ, հաստատվելով կղզու վրա կարող է ձեռք բերել առավելություններ այլ խոտանման բույսերի հանդեպ, շարունակ աճելով բարձր ու բարձր և ծավալելով իր գագաթը նրանց վրա։ Այս դեպքում բնական. ընտրությունը ձգտում է բարձրացնել բույսի հասակը, ինչ ընտանիքի էլ նա պատկանի, և սկզբում դարձնում է նրան թփուտ, իսկ հետո ծառ։

Օվկիանոսային Կղզիների կղզիների վրա կենդանիների ամբողջ կարգերի բացակայության մասին Բորի Սեն-Վենսենը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Boryde>'''Բորի Սեն-Վենսեն''' (Boryde Saint-Vincent)։— Բնախույզ, Ֆրանսիայում (1780—1846)։ Հետազոտել է Ատլանտյան և Հնդկական օվկիանոսների այն կղզիները, որոնք հարակից են Աֆրիկային։ Մասնակցել է բազմաթիվ գիտական հանդեսների, խմբագրել է «Բնապատմության դասական բառարանը»։</ref> դեռ վաղուց նշել է, որ երկկենցաղները (գորտերը, դոդոշները, տրիտոնները) երբեք չեն գտնվել այն կղզիներից ոչ մեկի վրա, որոնք ցրված են օվկիանոսի լայնածավալ տարածության մեջ։ Ես աշխատեցի ստուգել այդ ցուցմունքը և գտա, որ նա միանգամայն ճիշտ է, բացառելով Նոր Զելանդիան, Նոր Կալեդոնիան, Անդամանյան և գուցե Սողոմոնյան ու Սեյշելյան կղզիները։ Բայց ես արդեն նշել եմ, որ կասկածելի է, թե արդյոք կարելի է Նոր Զելանդիան և Նոր Կալեդոնիան տեղավորել օվկիանոսային կղզիների թվում, և ավելի ևս կասկածելի նույնը Անդամանյան ու Սողոմոնյան խմբերի և Սեյշելյան կղզիների վերաբերմամբ։ Գորտերի, դոդոշների և տրիտոնների այդ ընդհանուր բացակայությունը անկասկածելիորեն օվկիանոսային շատ կղզիների վրա չի կարելի բացատրել վերջիններիս ֆիզիկական պայմաններով, պայմաններով․ ընդհակառակր, թվում է, թե այդ կղզիներն առանձնապես հարմար են հիշված կենդանիների համար, որովհետև գորտերը բերվել են Մադեյրա, Ազորյան և Մավրիկիա կղզիները և այնտեղ այնքան են բազմացել, որ դարձել են վնասատուներ։ Քանի որ այդ կենդանիներն ու նրանց ձվերն անմիջապես փչանում են ծովի ջրում (որքան գիտենք՝ բացառությամբ մի հնդկական տեսակի) ուստի նրանց համար չափազանց դժվար է անցնել ծովի վրայով, և դա բացատրում է մեզ, թե ինչու նրանք բացակայում են իսկական օվկիանոսային կղզիների վրա։ Բայց թե ինչու նրանք, եթե հետևենք, ստեղծագործության տեսությանը, այստեղ չեն ստեղծվել, դա բացատրել շատ դժվար է։

Կաթնասուններն իրենց կողմից ներկայացնում են նման դեպքեր։ Ես ուշադիր կերպով կարդացել եմ հին ճանապարհորդություններ և չեմ գտել ոչ մի անկասկածելի ցուցմունք այն մասին, որ մի ցամաքային կաթնասուն (բացառությամբ բնիկների բուծած ընտանի կենդանիների) ողջ վիճակում գտնված լինի այնպիսի կղզու վրա, որը 300 մղոնից ավելի հեռու է մայր ցամաքից կամ մայր ցամաքային մի մեծ կղզուց, կղզուց․ իսկ նույնիսկ անհամեմ ատ անհամեմատ ավելի մոտ գտնվող շատ կղզիներ միանգամ այն անբնակ են։ Ֆալկլանդյան կղզիները, որոնց վրա ապրում է գայլի նմանությամբ մի աղվես, ավելի շուտ բացառության են համապատասխանում, համապատասխանում․ բայց կղզիների այդ խումբը չի կարելի դիտել որպես օվկիանոսային, որովհետև նա գտնվում է ծանծաղուտի վրա, որը միացնում է նրան մոտավորապես 280 մղոն հեռավորության վրա ընկած մայր ցամաքի հետ, բացի դրանից, լողացող սառույցները նախկին ժամանակները գլաքարեր են բերել այդ կղզիների արևմտյան ափերը և կարող էին տանել նաև աղվեսին, ինչպես այդ այժմ հաճախ լինում է արկտիկական երկրներում։ Չի կարելի ասել նաև այն, թե փոքր կղզին չի կարող կերակրել գոնե փոքրիկ կաթնասուններին, որովհետև այդպիսիները հանդիպում են աշխարհի շատ մասերում շատ փոքրիկ կղզիների վրա, եթե այդպիսի կղզիները հեռու չեն մայր ցամաքից, և հազիվ թե կարելի է անվանել մի կղզի, որի վրա մեր մանր չորքոտանիները չենթարկվեին նատուրալիզացիայի և չբազմանային։ Անկախ ստեղծագործություն ընդունող սովորական տեսակետի համաձայն չի կարելի ասել, որ այդ դեպքերում ժամանակ չի եղել կաթնասուններ ստեղծելու համար, համար․ հրաբխային շատ կղզիներ բավականաչափ հին են, ինչպես այդ կարելի է տեսնել նրանց կրած հսկայական քայքայումից և նրանց երրորդային շերտերից, շերտերից․ այստեղ նաև ժամանակ եղել է այլ դասերի էնդեմիկ տեսակներ ստեղծելու համար, իսկ մայր ցամաքների մասին հայտնի է, որ կաթնասունների նոր տեսակներն ավելի արագ են երևան գալիս ու անհետանում, քան մյուսները, ցածրակարգ կենդանիները։ Թեև ցամաքային կաթնասունները չեն հանդիպում օվկիանոսային կղզիների վրա, բայց օդայինները հանդիպում են համարյա յուրաքանչյուր կղզու վրա։ Նոր Զելանդիայի վրա կան երկու տեսակ չղջիկներ, որոնք երկրագնդի վրա ուրիշ ոչ մի տեղ չկան. Նորֆոլկ կղզին, Վիտի արշիպելագը, Բոնին կղզիները, Կարոլինյան և Մարիանլան Մարիանյան արշիպելագները և Մավրիկիա կղղին՝ կղզին՝ բոլորն էլ ունեն իրենց բնորոշ չղջիկները։ Իսկ ինչո՞ւ, կարելի է հարցնել, ենթադրյալ ստեղծագործական գործունեությունը առաջացրել է հեռավոր կղզիների վրա չղջիկներ, այլ ոչ թե ուրիշ կաթնասուններ։ Իմ կարծիքով այդ հարցին հեշտ է պատասխանել, որովհետև ոչ մի ցամաքային կենդանի չի կարող անցնել ծովի ընդարձակ տարածությունը, իսկ չղջիկները կարող են նրա վրայով թռչել։ Այդ կենդանիներին տեսել են ցերեկը Ատլանտյան օվկիանոսի վրայով հեռու թռչելիս, հյուսիս-ամերիկական երկու տեսակներ կանոնավոր կերպով կամ ժամանակ առ ժամանակ այցելում են Բերմուդները, որոնք գտնվում են մայր ցամաքից 600 մղոն հեռու։ Ես իմանում եմ մ-ր Տոմսից,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Tomes>'''Տոմս''' (Tomes)։</ref> որը հատկապես ուսումնասիրել է այդ ընտանիքը, որ շատ տեսակներ ունեն տարածման հսկայական շրջան և գտնված են թե՛ մայր ցամաքների և թե՛ հեռավոր կղզիների վրա։ Այստեղից մեզ մնում է միայն ենթադրել, որ այդպիսի թափառող տեսակը փոփոխվել է իր բնակավայրի նոր հանգամանքներին հարմարվելով, և մեզ հասկանալի կդառնա էնդեմիկ չղջիկների ներկայությունը օվկիանոսային կղզիների վրա, երբ բացակայում են մյուս բոլոր ցամաքային կաթնասունները։

Կա ևս մի հետաքրքրական հարաբերակցություն, այն է՝ կղզիները միմյանցից կամ ամենամոտ մայր ցամ,աքից ցամաքից բաժանող ծովի խորության և նրանց կաթնասունների ունեցած նմանության աստիճանի միջև։ Մ-ր Ուինդզոր Իրլը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Windsor>'''Իրլ Ուինձոր''' (Windsor Earl)։</ref> այդ տեսակետից կատարել է մի քանի կարևոր դիտողություններ, որոնք դրանից հետո զգալիորեն ընդարձակվել են մ-ր Ուոլլեսի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wallace /> հիանալի հետազոտություններով Մալայան արշիպելագի վրա, որը Ցելեբեսի մոտերքը խոր օվկիանոսի մի շերտով բաժանվում է կաթնասունների երկու խիստ տարբեր կենդանական աշխարհների։ Նեղուցի յուրաքանչյուր կողմում կղզիները տեղավորված են համեմատաբար ոչ խոր ստորջրյա հիմքի վրա և բնակված են միևնույն կամ շատ մերձավոր կաթնասուններով։ Ես դեռ ժամանակ չեմ ունեցել հետամուտ լինելու այդ հարաբերակցությանր հարաբերակցությանը աշխարհի բոլոր երկրներում, բայց որքան ես այդ կարողացել եմ անել, այդպիսի հարաբերակցություն կա։ Օրինակ, Բրիտանիան Եվրոպայից բաժանված է մի նեղ ջրանցքով, որի երկու կողմում ապրում են միևնույն կաթնասունները. նույնը ճիշտ է նաև Ավստրալիայի ափերի շուրջը գտնվող բոլոր կղզիների վերաբերմամբ։ Մյուս կողմից, Վեստ Ինդիայի կղզիները, որոնք նստած են ստորջրյա խոր, մոտավորապես 1000 ֆաթոմ խորությամբ, հիմքի վրա, բնակված են միանգամայն տարբեր տեսակների և նույնիսկ սեռերի պատկանող ամերիկական ձևերով։ Քանի որ այն փոփոխությունների չափը, որոնց ենթարկվում են զանազան կենդանիներ, մասամբ կախված է ժամանակամիջոցից, իսկ կղզիները, որոնք մայր ցամաքից կամ մեկը մյուսից բաժանված են ծանծաղ ջրանցքով, ամենայն հավանականությամբ միացած են եղել ավելի նոր ժամանակաշրջանում, քան խոր ջրանցքներով բաժանված կղզիները, ապա մենք կարող ենք հասկանալ, թե ինչպիսի հարաբերակցություն գոյություն ունի կաթնասունների երկու ֆաունան բաժանող խոր ծովի և նրանց նմանության աստիճանի միջև, մի հարաբերակցություն, որը միանգամայն անբացատրելի է անկախ ստեղծագործական ակտերի տեսությամբ։

Ես չեմ ժխտում, որ շատ լուրջ դժվարություններ կան հասկանալու համար այն, թե ինչ կերպով ամենահեռավոր կղզիների բնակիչներից շատերը՝ կամ նախկին տեսակային ձևը պահպանողները, կամ արդեն փոփոխվածները հասել են իրենց այժմյան բնակավայրերը։ Բայց չպետք է մոռանալ այլ կղզիների գոյության հավանականությունը, որոնք մի ժամանակ կայանների դեր են կատարել և բոլորովին անհետ կորել են։ Ես ուզում եմ պարզաբանել մի դժվարին դեպք։ Գրեթե բոլոր օվկիանոսային կղզիները, նույնիսկ ամենից ավելի մեկուսացածները և փոքրագույն մեծություն ունեցողները բնակված են ցամաքային կակղամորթներով, սովորաբար էնդեմիկ տեսակներով, երբեմն ամենուրեք տարածված տեսակներով, որի զարմանալի օրինակները Խաղաղ օվկիանոսի համար տվել է դոկտոր Ա. Ա. Գուլդը։<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gould_Augustus>'''Գուլդ Ա. Ա.''' (Gould Augustus A.)։— Ականավոր մալակոալոգ Ամերիկայում (մեռել է 1866 թ.)։ Շատ է աշխատել հյուսիս-ամերիկյան թերթախռիկավոր կակղամորթների սիստեմատիկայի վրա։</ref> Միաժամանակ պետք է նկատել, որ ծովի ջուրը հեշտությամբ սպանում է ցամաքային կակղամորթներին, կակղամորթներին․ նրանց ձվերը, գոնե փորձի համար իմ վերցրածները, սուզվում են նրա մեջ և փչանում են։ Հետևաբար, պետք է լինեն որևէ անհայտ, բայց առիթի դեպքում իրական միջոցներ նրանց տեղափոխության համար։ Արդյոք չե՞ն կարող երբեմն հենց նոր ծնված անհատները կպչել գետնի վրա ման եկող թռչունների ոտներին և տեղափոխվել նրանց միջոցով։ Ինձ թվացել է նաև այն, որ ձմեռող կակղամորթները խեցու անցքը թաղանթով ծածկված վիճակում կարող են տեղափոխվել ոչ այնքան լայն ծովային նեղուցով լողացող ծառերի ճեղքերում։ Ես գտել եմ, որ այդ վիճակում զանազան տեսակներ առանց վնասի 7 օր դիմանում են ծովի ջրի մեջ սուզվելուն. իսկ Helix pomatia-ի մի խեցի նման մի փորձից հետո ձմեռային հանգստի միևնույն վիճակում իջեցվել է քսան օրով ծովի ջրի մեջ և հիանալի կերպով դիմացել է այդ ստուգմանը։ Իսկ այդ ժամանակամիջոցի ընթացքում խեցին կարող է միջին արագություն ունեցող ծովային հոսանքով տեղափոխվել 660 աշխարհագրական մղոն հեռավորության վրա։ Քանի որ Helix-ը հաստ կրային կափարիչ ունի, ես հեռացրի այն, իսկ երբ գոյացավ նոր, թաղանթանման ծածկոցը, ես նրան տասնչորս օրով նորից սուզեցի ծովային ջրի մեջ, որից հետո նա կրկին կազդուրվեց և կարող էր սողալ։ Ինձնից հետո նման փորձեր կատարել է բարոն Աուկեպտենը. <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Aucapitaine>'''Աուկեպտեն''' (Aucapitaine)։ Կակղամորթների մասնագետ։</ref> նա զետեղել է տասը տեսակների պատկանող հարյուր ցամաքային կակղամորթներ ծակոտկեն պատերով արկղի մեջ և այն սուզել է երկու շաբաթով ծովի մեջ։ Հարյուրից կենդանի են մնացել քսանյոթը։ Կափարիչի ներկայությունը, ամենայն հավանականությամբ, այդ դեպքում նշանակություն ունի, որովհետև այդ կափարիչն ունեցող Cyclostoma elegans-ի տասներկու անհատներից տասնմեկը կենդանի են մնացել։ Ուշագրավ է այն, որ այն ժամանակ, երբ իմ փորձի համար վերցրած Helix pomatia-ն լավ դիմադրել է ծովի ջրի ազդեցությանը, Աուկեպտերի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Aucapitaine>'''Աուկեպտեն''' (Aucapitaine)։ Կակղամորթների մասնագետ։ Էջ 488։</ref> Աուկեպտենի վերցրած Helix-ի այլ չորս տեսակներին պատկանող հիսունչորս անհատներից ոչ մեկը չի դիմացել ստուգմանը։ Սակայն ամենևին չի կարելի հավանական համարել, որ ցամաքային կակղամորթները հաճախակի են փոխադրվել այդ ձևով. թռչունների ոտները հանդիսանում են ամենահավանական եղանակը։

Ամենից ավելի զարմանալի և մեզ համար կարևոր փաստ է ներկայացնում կղզիների վրա բնակվող տեսակների նմանությունը ամենամոտ մայր ցամաքի տեսակների հետ՝ չնայած նրանց միջև նույնություն չկա։ Դա կարելի է հաստատել բազմաթիվ օրինակներով։ Հասարակածի մոտերքն ընկած Գալապագոսյան արշիպելագը գտնվում է Հարավային Ամերիկայի ափերից 500—600 մղոն հեռավորության վրա, և նրա ցամաքի կամ ջրերի գրեթե յուրաքանչյուր արտադրանք իր վրա կրում է Ամերիկայի մայր ցամաքի անկասկածելի դրոշմը։ Այնտեղ բնակվում են քսանվեց ցամաքային թռչուններ, որոնցից քսանմեկը կամ գուցե քսաներեքը համարվում են լավ առանձնացած տեսակներ և ընդհանրապես կարող էին դիտվել որպես այստեղ ծնվածներ, սակայն այդ թռչունների մեծամասնության մոտ ազգակցությունը ամերիկական տեսակների հետ արտահայտվում է ամեն բանում՝ սովորությունների, շարժումների, ձայնի մեջ։ Նույն բանն է նաև թե այլ կենդանիների և թե մեծ քանակությամբ բույսերի նկատմամբ, ինչպես այդ ցույց է տվել դոկտոր Հուկերն<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> իր Գալապագոսյան արշիպելագի բուսականության մասին գրած հիանալի աշխատության մեջ։ Մայր ցամաքից մի քանի հարյուր մղոն հեռու Խաղաղ օվկիանոսի մեջ ընկած այդ հրաբխային կղզիների բնակիչների հետ ծանոթացող բնախույզն զգում է այնպես, թե ինքը գտնվում է ամերիկական հողի վրա: վրա։ Ինչո՞ւ է այդ այդպես։ Ինչո՞ւ այն տեսակները, որոնք, ինչպես ենթադրում են, ստեղծված են Գալապագոսյան արշիպելագի վրա և ոչ մի այլ տեղ, կրում են Ամերիկայում ստեղծված տեսակների հետ նմանության այնպիսի անկասկածելի դրոշմ։ Կղզիների ո՛չ կենսապայմաններում, ո՛չ երկրաբանական կառուցվածքում, ո՛չ բարձրության և կլիմայի մեջ, ո՛չ էլ առանձին դասերի միմյանց հետ ունեցած հարաբերակցության մեջ ոչինչ չկա, որ շատ նման լինի Հարավային Ամերիկայի մայր ցամաքի պայմաններին. իրականում բոլոր տեսակետներից մեծ տարբերություն կա։ Մյուս կողմից, հողի հրաբխային բնույ֊ թովբնույթով, կլիմայով, բարձրությամբ և մեծությամբ Գալապագոսյան արշիպելագի ^ՂԳՒ^երր կղզիները մեծ նմանություն ունեն Կանաչ հրվանդանի կղզիների հետ. բայց ինչպիսի լիակատար ու բացարձակ տարբերություն կա նրանց բնակիչների միջև։ Կանաչ հրվանդանի կղզիների բնակիչները պատկանում են Աֆրիկայի բնակիչներին, ինչպես որ Գալապագոսյան բնակիչները ամերիկականներին։ Նման փաստերը բացատրվել չեն կարող անկախ ստեղծագործություն ընդունող տեսակետով, մինչդեռ այստեղ ընդունված տեսակետից ակներև է այն, որ Գալապագոսյան կղզիներն ամենայն հավանականությամբ իրենց գաղթականներն ստացել են Ամերիկայից կամ գաղթի պատահական եղանակի շնորհիվ, կամ նրանք մի ժամանակ միացած են եղել ցամաքի հե,տ հետ առանց ընդհատման (թեև այս վերջինին ես չեմ հավատում), իսկ Կանաչ հրվանդանի կղզիները՝ Աֆրիկայից, այդպիսի գաղթականները կարող էին փոփոխություններ կրել, բայց ժառանգականության սկզբունքը դեռևս մատնանշում է նրանց ծագման վայրը։

Միևնույն օրենքը, որը որոշում է կղզիների և նրանց ամենամոտ րնդարձակ ընդարձակ ցամաքի բնակիչների միջև եղած ազգակցությունը, երբեմն արտահայտվում է ավելի փոքր չափերով, բայց վերին աստիճանի հետաքրքրական ձևով միևնույն արշիպելագի սահմաններում։ Այսպես, Գալապագոսյան արշիպելագի կղզիներից ամեն մեկն ունի մի քանի առանձին տեսակներ, մի բան, որն ինքնին զարմանալի փաստ է ներկայացնում. այդ տեսակներն անհամեմատ ավելի մոտ են միմյանց, քան Ամերիկայի մայր ցամաքի կամ աշխարհի որևէ այլ երկրի բնակիչներին։ Այդ էլ կարելի էր սպասել, որովհետև այդպես իրար մոտ գտնվող կղզիները իրենց գաղթականներն անպայման պիտի ստանային մի ընդհանուր աղբյուրից և մեկը մյուսից։ Բայց ինչպե՞ս է պատահել, որ գաղթականներից շատերը տարրեր տարբեր կերպով են փոփոխվել, թեև միայն թույլ չափով, այն կղզիների վրա, որոնք գտնվում են իրար մոտ, ունեն միևնույն երկրաբանական կառուցվածքը, միևնույն բարձրությունը, միևնույն կլիման և այլև։ Ինձ համար դա երկար ժամանակ մնում էր որպես մեծ դժվարություն, բայց այդ բացատրվում էր գլխավորապես ամուր կերպով արմատացած այն մոլորությամբ, որ ֆիզիկական պայմաններն են համարվում ամենից ավելի կարևոր, մինչդեռ չի կարելի վիճել, որ այն տեսակների հատկությունները, որոնց հետ ամեն մեկը հարկադրված է մրցման մեջ մտնելու, ներկայացնում են հաջողության համար առնվազն նույնքան կարևոր և ընդհանրապես նույնիսկ ավելի կարևոր տարր։ Այժմ եթե մենք դառնանք այն տեսակներին, որոնք ապրում են Գալապագոսյան արշիպելագի վրա և գտնված են նաև աշխարհի այլ մասերում, մենք կտեսնենք, որ նրանք տարրեր տարբեր կղզիների վրա շատ խիստ զանազանվում են։ Սակայն այդ տարբերությունը կարելի է սպասել, եթե կղզիները բնակեցվել են պատահական եղանակների օգնությամբ, օրինակ, եթե մի բույսի սերմ ընկել է մի կղզու վրա, իսկ մյուսի սերմը մի այլ կղզու վրա, թեև նրանք բոլորն էլ ծագում են առել միևնույն աղբյուրից։ Հետևաբար, երբ նախկին ժամանակներում գաղթականն ընկել է կղզիներից մեկը և հաջորդականորեն տարածվել է մեկից մյուսի վրա, նա իհարկե զանազան կղզիների վրա ընկել է տարբեր պայմանների մեջ, որովհետև նա պետք է մրցեր օրգանիզմների տարրեր տարբեր խմբերի հետ. օրինակ, բույսը կարող էր զանազան կղզիների վրա գտնել, որ իրեն համար ամենապետքական գետինը զբաղված է մի քանի տարբեր տեսակներով և ինքը կարող էր ենթարկվել մի քանի տարբեր թշնամիների հարձակմանը։ Եթե նա սկսեր այստեղ փոփոխվել, ապա բնական ընտրությունը հավանորեն կսկսեր զանազան կղզիների վրա նպաստել զանազան տարատեսակների։ Սակայն որոշ տեսակներ կարող են տարաբնակվել, պահպանելով իրենց առանձնահատկությունները, այնպես, ինչպես որոշ տեսակներ լայն կերպով տարաբնակվում են մայր ցամաքի վրա և մնում են նույնը։

Իրոք, ինչպես Գալապագոսյան արշիպելագի վերաբերմամբ, այնպես էլ նվազ չափով այլ համանման դեպքերում զարմանալի է թվում այն փաստը, որ նոր տեսակներն առաջանալով մի կղզու վրա, հետո արագ կերպով չեն տարաբնակվել մյուսների վրա։ Այդ կղզիները թեև մեկը մյուսին մոտ են, բայց բաժանված են ծովի խոր բազուկներով, որոնք մեծ մասամբ Բրիտանական ջրանցքից ավելի լայն են, և հիմք չկա կարծելու, որ նրանք երբևիցե անմիջականորեն միացած են եղել։ Կղզիների միջև անցնող ծովային հոսանքներն արագ են, այստեղ փոթորիկներն արտասովոր հազվագյուտ են, և այդ պատճառով այդ կղզիներն իսկապես միմյանցից բաժանված են անհամեմատ ավելի իրականորեն, քան այդ թվում է քարտեզի վրա։ Այնուամենայնիվ, մի քանի տեսակներ, թե աշխարհի այլ մասերում գտնվածներից և թե արշիպելագին պատկանողներից, տարածված են մի քանի կղզիների վրա, և հիմնվելով նրանց այժմյան տարածման վրա, մենք կարող ենք կարծել, որ նրանք մի կղզուց տարաբնակվել են մյուսների վրա։ Սակայն ես կարծում եմ, որ մենք հաճախ սխալ տեսակետ ունենք մերձավոր տեսակների մեկը մյուսին պատկանող մարզերը փոխադարձաբար թափանցելու հավանականության մասին, երբ նրանց միջև ազատ հաղորդակցություն կա։ Կասկած չկա, որ եթե մի տեսակ ունի որևէ առավելություն մյուսի հանդեպ, նա կարճ ժամանակում իսպառ կամ մասամբ դուրս կմղի նրան. բայց եթե երկուսն էլ միանման լավ հարմարված են իրենց գրաված մարզերին, այդ դեպքում, հավանորեն, երկուսն էլ կպահպանեն իրենց տեղերը անկախ ժամանակի տևողությունից։ Լավ գիտենալով այն փաստը, որ մարդու միջոցով նատուրալիզացիայի ենթարկված շատ տեսակներ տարածվել են զարմանալի արագությամբ ընդարձակ տարածությունների վրա, մենք հակված ենք կարծելու, որ այդ բանին ընդունակ է տեսակների մեծ մասը. բայց մենք պետք է հիշենք, որ այն տեսակները, որոնք նատուրալիզացիայի են ենթարկվել նոր երկրներում, սովորաբար բոլորովին մոտ չեն բուն բնակիչներին, այլ շատ տարբերվում են նրանցից, մեծ մասամբ պատկանելով, ինչպես այդ ցույց է տվել Ա. դր-Կանդոլը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> զանազան սեռերի։ Գալապագոսյան արշիպելագի վրա նույնիսկ շատ թռչուններ, չնայած նրան, որ լավ հարմարված են կղզուց կղզի թռչելու համար, զանազան կղզիների վրա զանազան են. այսպես, նրանց մեջ կան երեք տեսակի կեռնեխներ, որոնցից ամեն մեկը հարմարված է իր կղզուն։ Այժմ ենթադրենք, թե քամին Չատամ կղզուց կեռնեխին քշել է Չարլզ կղզին, որն ունի իր կեռնեխը. նա ինչո՞ւ պիտի կարողանար հաջողությամբ հաստատվել այստեղ։ Մենք համարձակորեն կարող ենք կարծել, որ Չարլզ կղզին ամբողջովին բնակված է իր սեփական տեսակով, որովհետև ամեն տարի ավելի շատ ձու է ածվում և ավելի շատ ձագեր հանվում, քան իրականում կարելի է կերակրել, և մենք կարող ենք ենթադրել, որ Չարլղ Չարլզ կղզուն պատկանող կեռնեխը գոնե նույնքան լավ է հարմարված իր մարզին, ինչքան Չատամ կղզուն պատկանող տեսակը։ Սըր Չ. Լյաելը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> և մ-ր Ուոլլաստոնը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wollastone /> դրա մասին հաղորդել են ինձ հետևյալ ուշագրավ փաստը. Մադեյրա կղզին և նրան հարակից Պորտո-Սանտո կղզյակն ունեն ցամաքային կակղամորթների տարբեր, բայց միմյանց փոխարինող շատ տեսակներ, որոնցից մի քանիսն ապրում են քարերի ծերպերում. և թեև ամեն տարի Պորտո-Սանտոյից մեծ քանակությամբ քար են փոխադրում Մադեյրա, սակայն վերջին կղզին դեռևս չի բնակված Պորտո-Սանտոյի տեսակներով, այնուամենայնիվ, երկու կղզիներն էլ գրավել են եվրոպական ձևերը, որոնք հանկասկածելիորեն որոշ առավելություն ունեն տեղական տեսակների հանդեպ։ Այս նշումներից հետո, ես կարծում եմ, մենք առանձնապես չենք զարմանա, որ Գալապագոսյան արշիպելագի զանազան կղզիների վրա բնակվող էնդեմիկ տեսակներից ոչ բոլորն են տարածվել մի կղզուց մյուսը։ Մայր ցամաքի վրա տեղի ավելի վաղ գրավումը հավանորեն մեծ դեր է կատարում այն տեսակների գաղթականների տեղափոխման իրադրության մեջ, որոնք բնակվում են նման ֆիզիկական պայմաններ ունեցող այլ մարզերում։ Այսպես, Ավստրալիայի հարավ-արևելյան և հարավ-արևմտյան անկյուններն ունեն համարյա միևնույն ֆիզիկական պայմանները և միացած են իրար հետ չընդհատվող ցամաքով, բայց և այնպես նրանց վրա ապրում են մեծ թվով զանազան կաթնասուններ, թռչուններ և բույսեր, ըստ Բետսի,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bates /> նույնն է ստացվում նաև թիթեռների և այլ կենդանիների վերաբերմամբ, որոնք բնակվում են Ամազոնի լայնարձակ, բաց ու չընդհատվող հովտում։

Մենք պետք է հիշենք, որ բոլոր դասերի մեջ շատ սեռեր շատ հին ծագում ունեն, և այդպիսի դեպքում նրանց տեսակները բավականաչափ ժամանակ են ունեցել տարաբնակման և հետագա փոփոխությունների համար։ Երկրաբանական տվյալներն իրենց հերթին հնարավորություն են տալիս ենթադրելու, որ յուրաքանչյուր խոշոր դասի սահմաններում ցածրակարգ օրգանիզմները ավելի դանդաղ են փոփոխվում, քան բարձրակարգ օրգանիզմները, օրգանիզմները․ հետևաբար, նրանք ավելի շատ շանսեր են ունեցել լայն տարածման համարի պահպանելով միևնույն տեսակային առանձնահատկություններրը։ Այդ փաստը այն հանգամանքի հետ միասին, որ ամենից ավելի ցածր կազմվածք ունեցող ձևերի սերմերն ու ձվերը շատ փոքր են և ավելի հարմար են հեռավոր տարածություններ տեղափոխվելու համար, հավանորեն բացատրում է արդեն վաղուց հայտնի այն օրենքը, որը վերջերս քննարկել է Ա. դը-Կանդոլը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> բույսերի վերաբերմամբ, որ որքան ցածր է կանգնած օրգանիզմների խումբը, այնքան լայն է նրա տարածումը։

Հենց նոր բերված հարաբերակցությունները, այսինքն, որ ցածրակարգ օրգանիզմներն ավելի լայն կերպով են տարածված, քան բարձրակարգները, որ լայնորեն տարածված սեռերի մի քանի տեսակներն իրենց հերթին ունեն լայն տարածում. այնպիսի փաստերը, այն է՝ որ ալպիական, լճային և ճահճային արտադրանքներն ընդհանրապես մոտ են հարակից ցածր ու չոր վայրերում ապրողներին. ուշագրավ առնչությունը կղզիների և ամենամոտ մայր ցամաքի բնակիչների միջև, միջև․ միևնույն արշիպելագի կղզիների բնակիչների ավելի ես սերտ հարաբերակցությունը մեկը մյուսի նկատմամբ, ահա այս ամենը անբացատրելի է այն սովորական տեսակետով, որն ընդունում է յուրաքանչյուր տեսակի անկախ ստեղծագործությունը, բայց բացատրեցի բացատրելի է, եթե մենք ընդունենք, որ գաղթականները եղել են ամենամոտ և ամենահարմար մի աղբյուրից՝ հետագայում հարմարվելով նոր բնակավայրին։

Այս գլուխներում ես աշխատել եմ ցույց տալ, որ եթե մենք անհրաժեշտորեն ընդունենք մեր անտեղյակությունը կլիմայի և ցամաքի մակերևույթի այն փոփոխությունների բազմակողմանի ազդեցության մասին, որոնք անկասկած տեղի են ունեցել վերջին երկրաբանական ժամանակաշրջանի ընթացքում, նմանապես և այլ փոփոխությունների ազդեցության մասին, որ հավանորեն տեղի են ունեցել, եթե մենք մտաբերենք մեր անծանոթությունը տարածման շատ հետաքրքրական պատահական եղանակների հետ, եթե ըմբռնենք (որը վերին աստիճանի կարևոր է), թե ինչքան հաճախ տեսակները գրավել են լայնարձակ, անընդմեջ մի մարզ ու հետո մահաջնջվել են միջակա մարզերում, ապա մեր առջև անհաղթահարելի խոչընդոտ չի լինի, որպեսզի ընդունենք այն դրույթը, որ մի տեսակի բոլոր անհատները, որտեղ էլ նրանք գտնված լինեն, ծագում են առել ընդհանուր նախածնողներից։ Այդ եզրակացությանը, որին եկել են նաև ստեղծագործության կենտրոնի միասնականության գաղափարը պաշտպանող շատ բնախույզներ, մեզ բերում են զանազան ընդհանուր կշռադատություններ, առավելապես բազմապիսի արգելքների նշանակությունը և ենթասեռերի. , սեռերի և ընտանիքների նույնանման տարածումը։

Եթե անհաղթահարելի դժվարությունների չի հանդիպում այն ենթադրությունը, որ մի տեսակի պատկանող բոլոր անհատները կամ մի սեռի պատկանող բոլոր տեսակները երկար ժամանակամիջոցի ընթացքում դուրս են եկել մի աղբյուրից ու տարաբնակվել, այդ դեպքում աշխարհագրական տարածման բոլոր ղեկավար փաստերը բացատրվում են գաղթերի տեսությամբ, դրանց հաջորդական փոփոխությամբ և նոր ձևերի բազմացմամբ։ Այստեղից մեզ հասկանալի է դառնում արգելքների կամ անջրպետների — լինեն նրանք ջուր կամ ցամաք — հսկայական նշանակությունը ոչ միայն որպես սահմանազատիչների, այլև որպես բուսաբանական ու կենդանաբանական մարզեր առաջացնողների։ Այստեղից էլ մեզ հասկանալի է դառնում մերձավոր տեսակների կենտրոնացումը մի մարզի սահմաններում, ինչպես նաև այն, թե ինչու տարբեր լայնությունների տակ, օրինակ, Հարավային Ամերիկայում, հարթավայրերի և լեռների, անտառների, ճահիճների և անապատների բնակիչները միմյանց հետ կապված են այնքան խորհրդավոր կապերով և հավասարապես կապված են մահաջնջված օրգանիզմների հետ, որոնք առաջ ապրել են այդ մայր ցամաքի վրա։ Ընդունելով, որ օրգանիզմների փոխհարաբերությունները հսկայական նշանակություն ունեն, մենք կարող ենք հասկանալ, թե ինչու համարյա միանման ֆիզիկական պայմաններ ունեցող երկու երկրներ հաճախ բնակված են լինում շատ տարբեր ձևերով։ Կախված այն ժամանակամիջոցից, որ անցել \է այն ժամանակից սկսած, երբ գաղթականները գրավել են մեկ կամ երկու մարզ, կախված հաղորդակցության այն եղանակից, որով պայմանավորվել է առավել կամ պակաս չափով այս ձևերի, այլ ոչ թե մյուս ձևերի տեղափոխությունը. կախված կամ անկախ նրանից, թե գաղթականներն ինչ չափով են ստիպված եղել շատ թե քիչ ուղղակի բախվելու միմյանց հետ և բնիկների հետ և վերջապես ,կախված նրանից, թե գաղթականներն ինչ արագությամբ կարողացել են փոփոխվել երկու կամ ավելի մարզերում, անկախ նրանց ֆիզիկական պայմաններից,— այս բոլորից կախված կարող էին ստացվել անսահմանորեն բազմազան կենսապայմաններ,— այստեղ կարող է լինել օրգանական ազդեցությունների ու հակազդեցությունների անվերջ բազմազանություն, և մենք կարող ենք սպասել, որ մի քանի խմբեր կգտնենք շատ խիստ, մյուսները միայն թույլ կերպով փոփոխված, մի քանիսը մեծ, մյուսները փոքր քանակությամբ, որը և մենք իսկապես էլ տեսնում ենք երկրագնդի աշխարհագրական մի քանի մեծ մարզերում։

Նույն սկզբունքների հիման վրա մենք կարող ենք հասկանալ, ինչպես ես աշխատել եմ ցույց տալ, թե ինչու օվկիանոսային կղզիների վրա բնակիչները քիչ են, բայց նրանց մեջ էնդեմիկ կամ տեղական ձևերը շատ են, թե ինչու տեղափոխության եղանակներից կախված էակների մի խումբը կազմված է միայն բնորոշ տեսակներից, մինչդեռ մյուսը, որը նույնիսկ միևնույն դասից է, կարող է ունենալ հարևան աշխարհամասի հետ նույն տեսակները։ Մենք կարող ենք նաև հասկանալ, թե ինչու օրգանիզմների ամբողջ խմբեր, ինչպիսիք են երկկենցաղները և ցամաքային կաթնասունները, բոլորովին բացակայում են օվկիանոսային կղզիների վրա, մինչդեռ ամենահեռավոր օվկիանոսային կղզիներն անգամ կարող են ունենալ իրենց օդային կաթնասունների սեփական բնորոշ տեսակները, այսինքն՝ չղջիկները։ Հասկանալի է դառնում, թե ինչու որոշ կապ կա կղզիների վրա ավելի կամ պակաս չափով փոփոխված կաթնասունների ներկայության և այդպիսի կղզիները մայր ցամաքից բաժանող ծովի խորության միջև։ Մեզ համար պարզ է դառնում, թե ինչու արշիպելագի բնակիչները զանազան կղզիների վրա զանազան տեսակ ծերով տեսակներով ներկայացված լինելով հանդերձ, այնուամենայնիվ իրար մոտ են և ավելի նվազ չափով մոտ են նաև այն ամենամերձավոր մայր ցամաքի կամ մի այլ տեղի բնակիչներին, որտեղից գաղթականները կարող էին դուրս եկած լինել։ Կարելի է հասկանալ, թե ինչու երկու մարզերում, անկախ նրանց բաժանող տարածությունից, եթե կան միմյանց մոտ կամ փոխարինող տեսակներ, ապա գրեթե միշտ կգտնվեն նաև մի քանի ընդհանուր տեսակներ։

Կյանքը ղեկավարող օրենքները հանդես են բերում ժամանակի և տարածության տեսակետից ուշագրավ զուգահեռություն, որի վրա հաճախ մատնանշել է հանգուցյալ Էդվարդ Ֆորբսը,Ֆորբսը․<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Forbes /> այն օրենքները, որոնք անցյալ ժամանակներում որոշել են ձևերի հաջորդումը, գրեթե նույնն են, ինչ որ այժմ զանազան աշխարհագրական մարզերում ձևերի տարբերությունը որոշող օրենքները։ Մենք այդ տեսնում ենք բազմաթիվ փաստերի վրա։ Յուրաքանչյուր տեսակի կամ տեսակների խմբի գոյությունն անընդհատ է ժամանակի տեսակետից. թվացող բացառություններն այդ կանոնից այնքան քիչ են, որ մենք կարող ենք դրանք վերադրել այն հանգամանքին, որ միջանկյալ շերտերում մենք դեռ չենք գտել այն ձևերը, որոնք գոյություն ունեն վերևում և ներքևում։ Ճիշտ նույնը նաև տարածության վերաբերմամբ պետք է որպես կանոն ընդունել, որ յուրաքանչյուր տեսակի կամ մի քանի տեսակների մարզն անընդմեջ է, իսկ բացառությունները, թեև նրանք հազվագյուտ չեն, կարող են բացատրվել, ինչպես ես աշխատել եմ ցույց տալ, կամ տարբեր պայմաններում կատարված նախկին գաղթերով, կամ տարածման պատահական եղանակներով, կամ տեսակի մահաջնջմամբ միջանկյալ մարզերում։ Տեսակները և տեսակների խմբերն ունեն առավելագույն զարգացման կետեր հավասարապես ինչպես ժամանակի, այնպես էլ տարածման տեսակետից։ Տեսակների խմբերը, որոնք ապրում են միևնույն ժամանակաշրջանի ընթացքում կամ մի մարզում, հաճախ բնորոշվում են նույնիսկ չնչին ընդհանուր գծերով, ինչպիսիք են նախշերը կամ գույները։ Անցյալ դարերի երկար հաջորդականության կամ երկրագնդի վրա միմյանցից հեռու գտնվող մարզերի մասին խոսելով, մենք գտնում ենք, որ մի քանի դասերի տեսակներ քիչ են տարբերվում իրարից, մինչդեռ մի այլ դասի մեջ կամ նույն խմբի ստորաբաժանման մեջ նրանց միջև գոյություն ունի մեծ տարբերություն։ Յուրաքանչյուր դասի ցածր կազմվածք ունեցող ներկայացուցիչները սովորաբար բարձր կազմվածք ունեցողներից ավելի քիչ են փոփոխվում ինչպես ժամանակի, այնպես էլ տարածության մեջ. բայց երկու դեպքում էլ նկատված են այդ կանոնից բացառություններ։ Մեր տեսության համաձայն ժամանակի և տարածության միջև եղած հարաբերակցությունները հասկանալի են, որովհետև, երբ մենք խոսում ենք այն մերձավոր ձևերի մասին, որոնք փոփոխվել են հաջորդական դարերի ընթացքում, կամ այն ձևերի մասին, որոնք փոփոխվել են հեռավոր մարզեր գաղթելուց հետո, միևնույնն է, երկու դեպքում էլ նրանք միմյանց հետ կապված են հաջորդող սերունդների սովորական կապերով, երկու դեպքում էլ փոփոխականության օրենքները նույնն են, և փոփոխությունները կուտակվել են բնական ընտրության միշտ նույն եղանակով։

<FONT SIZE="-1">ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՄԸ, ԽՄԲԵՐԻ ՀԱՄԱՍՏՈՐԱԴԱՍՈՒՄԸ։— ԲՆԱԿԱՆ ՍԻՍՏԵՄ։— ԴԱՍԱԿԱՐԳՄԱՆ ԿԱՆՈՆՆԵՐՆ ՈՒ ԴԺՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ, ՈՐՈՆՔ ԲԱՑԱՏՐԵԼԻ ԵՆ ԾԱԳՄԱՆ ՄԻԱՍՆԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՀԱՋՈՐԴԱԿԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄԱՆ ՎՐԱ։— ՏԱՐԱՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՄԸ։— ԴԱՍԱԿԱՐԳՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ՄԻՇՏ ՕԳՏԱԳՈՐԾՈՒՄ ԵՆ ԾԱԳՈԻՄԸ։— ԱՆԱԼՈԳԻԱԿԱՆ ԿԱՄ ՀԱՐՄԱՐՈՂԱԿԱՆ ՆՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ։— ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ, ԲԱՐԴ ԵՎ ՏԱՐԱՄԻՏՎՈՂ ԱԶԳԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ։— ՄԱՀԱՋՆՋՈՒՄԸ ՄԵԿՈՒՍԱՑՆՈՒՄ ՈՒ ՍԱՀՄԱՆԱԶԱՏՈՒՄ Է ԽՄԲԵՐԸ։— ՄՈՐՖՈԼՈԳԻԱ. ՄԻԵՎՆՈՒՅՆ ԽՄԲԻ ԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ԵՎ ՄԻԵՎՆՈՒՅՆ ՕՐԳԱՆԻԶՄԻ ՄԱՍԵՐԻ ՀԱՄԵՄԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸ։— ՍԱՂՄՆԱԲԱՆՈՒԹՑՈՒՆ, ՆՐԱ ՕՐԵՆՔՆԵՐԸ, ՆՐԱՆՑ ԲԱՑԱՏՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՎ, ՈՐՈՆՔ ԵՐԵՎԱՆ ԵՆ ԳԱԼԻՍ ՈՉ ՎԱՂ ՀԱՍԱԿՈՒՄ Եվ ԺԱՌԱՆԳՎՈՒՄ ԵՆ ՀԱՄԱՊԱՏԱՍԽԱՆ ՀԱՍԱԿՈՒՄ։— ԹԵՐԱՃ ՕՐԳԱՆՆԵՐ. ՆՐԱՆՑ ԾԱԳՄԱՆ ԲԱՑԱՏՐՈՒԹՅՈՒՆԸ։— ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ։ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՄ</FONT>

Ես աշխատել եմ նաև ցույց տալՄենք գիտենք, որ թվով հետզհետե ավելացող և հատկանիշներով տարամիտվող ձևերն ունեն մշտական ձգտում ճնշելու և մահաջնջման հասցնելու այն ավելի հին ձևերին, որոնք հատկանիշներով ավելի քիչ են տարամիտվում և ավելի քիչ են կատարելագործվում։ Խնդրում եմ ընթերցողին, ուշադրություն դարձնի այն դիագրամին, որը, ինչպես այդ առաջներն արդեն պարզաբանված է, լուսաբանում երկրագնդի պատմության ամենահեռավոր ժամանակաշրջաններից սկսած օրգանիզմների միջև նմանությունն արտահայտվում է այդ զանազան սկզբունքների ազդեցությունը, և նա կտեսնիվայրընթաց աստիճաններով, այնպես որ անխուսափելի հետևանքը կլինի ընդհանուր նախածնողի փոփոխված հաջորդների առանձնանալը, նրանց կարելի է դասավորել ստորադաս նշանակություն ունեցող խմբերի վերածվելը։ Դիագրամի վերին գծի վրա գտնվող յուրաքանչյուր տառ նշանակում է մի սեռնշանակության խմբերով։ Այդ դասակարգումը կամայական չէ, որ պարփակում ինչպես կամայական է մի քանի տեսակներ. այդ վերին գծի վրա տեղավորված բոլոր սեռերը միասին կազմում են մի դաս, որովհետև առաջացել են մի ընդհանուր նախահորից և այդ պատճառով նրանից ժառանգել են մի ինչ֊որ ընդհանուր բան։ Բայց նույն հիման վրա էլ ձախակողմյան երեք սեռերըօրինակ, որոնք անհամեմատ ավելի շատ ընդհանուր գծեր ունեն միմյանց հետաստղերի խմբավորումը համաստեղություններում։ Խմբերի գոյությունը պարզ նշանակություն կունենար, կազմում են եթե մի ենթաընտանիքխումբը հարմարված լիներ բացառապես ցամաքային կյանքի համար, տարբեր այն ենթաընտանիքիցիսկ մյուսը՝ ջրային, որը բովանդակում է երկու աջակողմ յան ամենամոտ սեռերը, որոնք իրենց հատկանիշներով հեռացել են ընդհանուր նախածնողից զարգացման հինգերորդ ստադիայում։ Այս հինգ սեռերը նույնպես շատ ընդհանուր բան ունեն միմյանց հետմեկը մսեղեն սնունդ գործածելու համար, մյուսը՝ բուսական նյութեր և այլն. բայց ավելի պա կասիրականության մեջ դրությունը բոլորովին այլ է, քան յուրաքանչյուր ենթաընտանիքի սեռերը և միասին կազմում են մի ընտանիք, որը տարբերվում որովհետև լավ հայտնի է ավելի վաղ ժամանակաշրջանում հեռացած ավելի ևս աջակողմյան երեք սեռ ընդգրկող ընտանիքից։ A-ից առաջացած բոլոր սեռերը կազմում են կարգ, որը թե ինչպես հաճախ նույնիսկ մի ենթախմբի անդամները տարբերվում է նրանից, որն ընդգրկում է I-ից առաջացած սեռերը։ Այսպիսով մենք այստեղ ունեք տեսակներ, որոնք առաջացել են ընդհանուր նախահորից միմյանցից իրենց կենցաղով։ Երկրորդ և չորրորդ գլուխներում խոսելով փոփոխականության և խմբավորվում են սեռերի մեջբնական ընտրության մասին, սեռերը՝ ենթաընտանիքներիես աշխատել եմ ցույց տալ, ընտանիքների և կարգերի մեջոր յուրաքանչյուր երկրի սահմաններում ամենից ավելի փոփոխական են լայն կերպով տարածված ու սովորական ձևերը, բոլորը միասին՝ մի մեծ այսինքն յուրաքանչյուր դասի մեջ։ Իմ կարծիքով, սրանով է բացատրվում սեռային ընդարձակ խմբերի մեջ օրգանիզմների բնական ստորադասման կարևոր փաստըգերիշխող տեսակները։ Այս կերպ առաջացող տարատեսակները կամ սկզբնավորվող տեսակները վերջիվերջո դառնում են նոր, մի փաստառանձնացած տեսակներ, որն իր սովորական լինելու պատճառով միշտ չէվերջիններս ժառանգականության օրենքով ձգտում են առաջացնել նոր և գերիշխող տեսակներ։ Հետևաբար, որ իր վրա բավականաչափ ուշադրություն է գրավում։ Ոչ մի կասկած չկաայժմյան ընդարձակ խմբերը, որ օրգանիզմները այլ առարկաների նման կարող որոնք ընդգրկում են դասակարգվել զանազան կերպովգերիշխող շատ տեսակներ, այն է՝ կամ արհեստականորենձգտում են զարգանալու, առանձին հատկանիշների հիման վրա, կամ ծավալով շարունակ ավելի բնականորենու ավելի մեծանալու։ Այնուհետև ես աշխատել եմ ցույց տալ, որ յուրաքանչյուր տեսակի փոփոխված հաջորդները ձգտում են բնության տնտեսության մեջ գրավել հնարավորին չափ մեծ թվով բազմազան տեղեր և դրա հետևանքով նրանք երևան են հանում հատկանիշների գումարի հիման վրա։ Մենք գիտենք, օրինակտարամիտման հակում։ Վերջին եզրակացությունը հաստատվում է նրանով, որ այդ ձևով կարելի նկատվում է դասակարգել հանքերը և պարզ մարմինները։ Այդ դեպքումձևերի մեծ բազմազանություն, իհարկեորոնք ամեն մի փոքր շրջանում մտնում են ամենամոտ մրցության մեջ, ոչ ինչպես նաև մի առնչություն չկա դասակարգման և ծննդաբանական հաջորդականության միջևքանի տվյալներով, և ներկայումս անհայտ է, թե ինչի հիման վրա որ վերաբերում են նրանք բաժանվում խմբերի։ Բայց օրգանիզմների վերաբերմամբ բանն այլ կերպ է, որովհետև վերևում շարադրված տեսակետը լիովին համաձայնվում է օրգանիզմները ստորադաս նշանակություն ունեցող խմբերով դասավորելու հետ, և երբեք փորձ չի արվել այլ բացատրություն տալու այդ փաստին։նատուրալիզացիային։

Ինչպես մենք տեսանքԵս աշխատել եմ նաև ցույց տալ, բնախույզներն աշխատում են յուրաքանչյուր դալի տեսակներըոր թվով հետզհետե ավելացող և հատկանիշներով տարամիտվող ձևերն ունեն մշտական ձգտում ճնշելու և մահաջնջման հասցնելու այն ավելի հին ձևերին, սեռերը որոնք հատկանիշներով ավելի քիչ են տարամիտվում և ընտանիքները դասավորելավելի քիչ են կատարելագործվում։ Խնդրում եմ ընթերցողին ուշադրություն դարձնի այն դիագրամին, այսպես կոչվածորը, բնական սիստեմում։ Բայց ի՞նչ ինչպես այդ առաջներն արդեն պարզաբանված է, լուսաբանում է հասկացվում այդ սիստեմի տակ։ Մի քանի հեղինակներ նրա զանազան սկզբունքների ազդեցությունը, և նա կտեսնի, որ անխուսափելի հետևանքը կլինի ընդհանուր նախածնողի փոփոխված հաջորդների առանձնանալը, ստորադաս նշանակություն ունեցող խմբերի վերածվելը։ Դիագրամի վերին գծի վրա նայում են որպես գտնվող յուրաքանչյուր տառ նշանակում է մի պարզ սխեմայիսեռ, որով կարելի որ պարփակում է մի քանի տեսակներ. այդ վերին գծի վրա տեղավորված բոլոր սեռերը միասին դասավորել ամենից ավելի միանման օրգանիզմները և բաժանել ամենից ավելի չնմանվողներըկազմում են մի դաս, կամ այն համարում որովհետև առաջացել են մի արհեստական եղանակ ընդհանուր գրույթները հնարավորին չափ համառոտակի շարադրելու համարք այսինքն մեկ նախադասության մեջ տալ նախահորից և այդ պատճառով նրանից ժառանգել են մի ինչ-որ ընդհանուր հատկանիշներըբան։ Բայց նույն հիման վրա էլ ձախակողմյան երեք սեռերը, օրինակորոնք անհամեմատ ավելի շատ ընդհանուր գծեր ունեն միմյանց հետ, բոլոր կաթնասունների համարկազմում են մի ենթաընտանիք, մյուսի մեջ՝ բոլոր գիշատիչների համարտարբեր այն ենթաընտանիքից, մի ուրիշի մեջ էլ շների սեռի համար որը բովանդակում է երկու աջակողմյան ամենամոտ սեռերը, որոնք իրենց հատկանիշներով հեռացել են ընդհանուր հատկանիշներընախածնողից զարգացման հինգերորդ ստադիայում։ Այս հինգ սեռերը նույնպես շատ ընդհանուր բան ունեն միմյանց հետ, իսկ հետո ավելացնելով մասնավոր սահմանում՝ տալ արդեն շների բայց ավելի պակաս, քան յուրաքանչյուր տեսակի լրիվ նկարագրությունը։ Այդպիսի սիստեմի հարմարությունը ենթաընտանիքի սեռերը և օգտակարությունը իհարկե չի կարելի վիճարկել։ Բայց շատ բնախույզներ կարծում միասին կազմում ենմի ընտանիք, որ բնական սիստեմի տակ պետք որը տարբերվում է ինչ֊որ ավելի մեծ բան հասկանալ. նրանք հավատում վաղ ժամանակաշրջանում հեռացած ավելի ևս աջակողմյան երեք սեռ ընդգրկող ընտանիքից։ A-ից առաջացած բոլոր սեռերը կազմում ենկարգ, որ նրա մեջ արտահայտվում որը տարբերվում է արարչի պլանընրանից, սակայն քանի դեռ չի որոշվածորն ընդգրկում է I-ից առաջացած սեռերը։ Այսպիսով մենք այստեղ ունեք տեսակներ, թե ինչ պետք է հասկանալ արարչի պլան ասելով արդյոք որոշ կարգ ժամանակի ու տարածության որոնք առաջացել են ընդհանուր նախահորից և խմբավորվում են սեռերի մեջ, կամ թե մեկը սեռերը՝ ենթաընտանիքների, ընտանիքների և թե մյուսը միասին կամ էլի որևէ այլ բանկարգերի մեջ, ինձ թվում բոլորը միասին՝ մի մեծ դասի մեջ։ Իմ կարծիքով, սրանով էբացատրվում խմբերի մեջ օրգանիզմների բնական ստորադասման կարևոր փաստը, մի փաստ, որն իր սովորական լինելու պատճառով միշտ չէ, որ այդ ձևով մեր գիտելիքների իր վրա ոչինչ չի ավելանում։ Այնպիսի արտահայտություններըբավականաչափ ուշադրություն է գրավում։ Ոչ մի կասկած չկա, որոնք որ օրգանիզմները այլ առարկաների նման կարող են ավելի կամ պապկաս ծածուկ ձևով կրկնվող դասակարգվել զանազան կերպով, այն հայտնի խոսքերինէ՝ կամ արհեստականորեն, որ ասել է Լիննեյըառանձին հատկանիշների հիման վրա,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Linne /> թե հատկանիշները չեն որոշում սեռըկամ ավելի բնականորեն, այլ սեռն է որոշում հատկանիշներըհատկանիշների գումարի հիման վրա։ Մենք գիտենք, ըստ երևույթին ցույց են տալիս, որ մեր դասակարգումները ենթադրում են ավելի խոր կապ, քան պարզ նմանություն։ Ես կարծում եմօրինակ, որ այդ այդպես էլ ձևով կարելի է դասակարգել հանքերը և որ ծագման ընդհանրությունըպարզ մարմինները։ Այդ դեպքում, օրգանիզմների մերձավոր նմանության այդ միակ հայտնի պատճառըիհարկե, հենց այն կապն է նրանց ոչ մի առնչություն չկա դասակարգման և ծննդաբանական հաջորդականության միջև, որը մասամբ բացվում և ներկայումս անհայտ է մեր առջև փոփոխությունների զանազան աստիճանները նկատող դասակարգումների միջոցով։, թե ինչի հիման վրա են նրանք բաժանվում խմբերի։ Բայց օրգանիզմների վերաբերմամբ բանն այլ կերպ է, որովհետև վերևում շարադրված տեսակետը լիովին համաձայնվում է օրգանիզմները ստորադաս նշանակություն ունեցող խմբերով դասավորելու հետ, և երբեք փորձ չի արվել այլ բացատրություն տալու այդ փաստին։

Ինչպես մենք տեսանք, բնախույզներն աշխատում են յուրաքանչյուր դասի տեսակները, սեռերը և ընտանիքները դասավորել, այսպես կոչված, բնական սիստեմում։ Բայց ի՞նչ է հասկացվում այդ սիստեմի տակ։ Մի քանի հեղինակներ նրա վրա նայում են որպես մի պարզ սխեմայի, որով կարելի է միասին դասավորել ամենից ավելի միանման օրգանիզմները և բաժանել ամենից ավելի չնմանվողները, կամ այն համարում են մի արհեստական եղանակ ընդհանուր գրույթները հնարավորին չափ համառոտակի շարադրելու համար, այսինքն մեկ նախադասության մեջ տալ ընդհանուր հատկանիշները, օրինակ, բոլոր կաթնասունների համար, մյուսի մեջ՝ բոլոր գիշատիչների համար, մի ուրիշի մեջ էլ շների սեռի համար ընդհանուր հատկանիշները, իսկ հետո ավելացնելով մասնավոր սահմանում՝ տալ արդեն շների յուրաքանչյուր տեսակի լրիվ նկարագրությունը։ Այդպիսի սիստեմի հարմարությունը և օգտակարությունը իհարկե չի կարելի վիճարկել։ Բայց շատ բնախույզներ կարծում են, որ բնական սիստեմի տակ պետք է ինչ-որ ավելի մեծ բան հասկանալ. նրանք հավատում են, որ նրա մեջ արտահայտվում է արարչի պլանը․ սակայն քանի դեռ չի որոշված, թե ինչ պետք է հասկանալ արարչի պլան ասելով արդյոք որոշ կարգ ժամանակի ու տարածության մեջ, կամ թե մեկը և թե մյուսը միասին կամ էլի որևէ այլ բան, ինձ թվում է, որ այդ ձևով մեր գիտելիքների վրա ոչինչ չի ավելանում։ Այնպիսի արտահայտությունները, որոնք նման են ավելի կամ պակաս ծածուկ ձևով կրկնվող այն հայտնի խոսքերին, որ ասել է Լիննեյը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Linne /> թե հատկանիշները չեն որոշում սեռը, այլ սեռն է որոշում հատկանիշները, ըստ երևույթին ցույց են տալիս, որ մեր դասակարգումները ենթադրում են ավելի խոր կապ, քան պարզ նմանություն։ Ես կարծում եմ, որ այդ այդպես էլ է և որ ծագման ընդհանրությունը, օրգանիզմների մերձավոր նմանության այդ միակ հայտնի պատճառը, հենց այն կապն է նրանց միջև, որը մասամբ բացվում է մեր առջև փոփոխությունների զանազան աստիճանները նկատող դասակարգումների միջոցով։ Այժմ ծանոթանանք դասակարգության կանոններին և այն դժվարություններին, որոնք առաջանում են այն տեսակետի պատճառով, որ դասակարգությունը կամ բացահայտում է ստեղծագործության մի ինչ֊որ անիմանալի պլան, կամ պարզապես ներկայացնում է մի սխեմա ընդհանուր դրույթներ շարադրելու համար և միմյանց հետ ամենից ավելի նման ձևերը զետեղելու համար։ Կարելի է կարծել, և, նախկին ժամանակում իսկապես այդպես էլ կարծում էին, որ դասակարգության մեջ ամենամեծ նշանակություն ունեն կառուցվածքի այն առանձնահատկությունները, որոնք իրենցով որոշում են յուրաքանչյուր էակի կենցաղը և գրաված ընդհանուր տեղը բնության տնտեսության մեջ։ Ոչինչ չի կարող ավելի սխալ լինել, քան այդ տեսակետը։ Ոչ ոք չի համարի, որ մկան և սրնչակի, դյուգոնի և կետի, կետի և ձկան արտաքին նմանությունն ունի որևէ նշանակություն։ Այդպիսի նմանությունը, ինչքան էլ նա սերտորեն կապված է այդ էակների ամբողջ կյանքի հետ, միայն որպես «հարմարողական կամ անալոգիական հատկանիշների» նշանակություն ունի և մենք դեռ կվերադառնանք այդպիսի նմանության վերլուծությանը։ Նույնիսկ կարելի է որպես ընդհանուր կանոն ընդունել, որ օրգանիզմի մի որևէ մաս որքան քիչ է կապված կենցաղի առանձնահատկությունների հետ, այնքան ավելի մեծ նշանակություն է ստանում դասակարգության համար։ Օրինակ, Օուենը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Owen /> խոսելով դյուգոնի մասին, նկատում է. «Քանի որ վերարտադրողական օրգանները շատ հեռավոր առնչություն ունեն կենդանու կենցաղի և կերի հետ, ես նրանը նրանց միշտ համարել եմ այնպիսի օրգաններ, որոնք պարզորոշ ցուցում են տալիս կենդանու իսկական ազգակցության մասին։ Քիչ հավանական է, օր այդ օրգանների ձևափոխությունների մեջ մենք խառնենք պարզապես հարմարողական հատկանիշների ու էական հատկանիշների առանձնահատկությունները»։ Ինչքա՜ն զարմանալի է բույսերի նկատմամբ, որ նրանց վեգետատիվ օրգանները, որոնցից կախված է թե նրանց սննդառությունը և թե կյանքը, փոքր նշանակություն ունեն դասակարգման համար, մինչդեռ նրանց վերարտադրության օրգաններն իրենց արտադրած սերմի և սաղմի հետ միասին հսկայական կարևորություն ունեն։ Նույնն է նաև վերևում քննված մի քանի մորֆոլոգիական առանձնահատկությունների նկատմամբ, որոնք ֆունկցիոնալ տեսակետից կարևոր չեն, բայց, ինչպես մենք տեսանք, հաճախ մեծ ծառայություն են մատուցում դասակարգությանը։ Դա պայմանավորվում է նրանց կայունությամբ մերձավոր շատ խմբերի մոտ, իսկ նրանց կայունությունն իր հերթին կախված է նրանից, որ բնական ընտրությունը չի պահպանում և չի ուժեղացնում նրանց շեղումները, որովհետև նրա ազդեցությունը տարածվում է միայն սպասարկու առանձնահատկությունների վրա։

Այնուհետև, ոչ ոք չի ասի, որ թերաճ կամ ատրռֆիայի ատրոֆիայի ենթարկված օրգաններն ունեն բարձր ֆիզիոլոգիական նշանակություն կամ մեծ դեր են կատարում օրգանիզմների կյանքում. սակայն ոչ մի կասկած չկա, որ նման վիճակում գտնվող օրգանները հաճախ մեծ նշանակություն ունեն դասակարգման համար։ Ոչ ոք չի վիճարկի, որ մատղաշ որոճողի վերին ծնոտում թերաճ ատամները և նրանց վերջավորությունների մի քանի թերաճ ոսկորները էական են որոճողների և հաստակաշիների մոտ ազգակցությունը ապացուցելու համար։ Ռոբերտ Բրոունը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Brown /> խիստ պնդել է, որ թերաճ ծաղիկների դիրքադրությունը շատ կարևոր է հացազգիների դասակարգման համար։

Կարելի էր բերել բազմաթիվ օրինակներ, որ այն հատկանիշները, որոնք վերցված են շատ կասկածելի ֆիզիոլոգիական նշանակություն ունեցող մասերից, բոլորի գնահատությամբ շատ պիտանի են ամբողջ խմբերի բնութագրման համար։ Օրինակ, քթանցքներից դեպի բերանի խոռոչը տանող բաց անցքի ներկայությունը կամ բացակայությունը, ըստ Օուենի,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Owen /> միակ հատկանիշն է, որով անպայման զատվում են ձկները սողուններից, սողուններից․ այդպիսին են՝ պարկավորների ստորին ծնոտի անկյան շեղումը, շեղումը․ միջատների թևերը ծալելու եղանակը, եղանակը․ որոշ ջրիմուռների գույնը, գույնը․ հացազգիների ծաղկի որոշ մասերի վրա մազմզուկները. ողնաշարավորների մաշկային գոյացումների՝ փետուրների և մազերի բնույթը։ Եթե բադակտուցը մազերի փոխարեն ծածկված լիներ փետուրներով, ապա այդ արտաքին և քիչ նշանակություն ունեցող հատկանիշը բնախույզների կողմից կհամարվեր մի կարևոր միջոց այդ տարօրինակ էակի և թռչունների ազգակցության աստիճանը որոշելու համար։

Դասակարգման համար անկարևոր առանձնահատկությունների այդպիսի նշանակությունը կախված է գերազանցապես նրանց հարաբերակցությունից ավելի կամ պակաս կարևոր այլ առանձնահատկությունների հետ։ Իսկ առանձնահատկությունների կամ հատկանիշների ամբողջ գումարի նշանակությունը բնապատմության մեջ ինքնըստինքյան ակներև է։ Ուրեմն, ինչպես այդ հաճախ նշվել է, տեսակը կարող է տարբերվել իր մերձավորներից շատ հատկանիշներով, որոնք թե ֆիզիոլոգիական տեսակետից կարևոր են և թե ընդհանրապես ցայտուն կերպով են արտահայտված, բայց և այնպես մեզ թողել են կասկածանքի մեջ այն հարցի վերաբերմամբ, թե սիստեմի մեջ որտեղ պետք է զետեղել նրան։ Այստեղից էլ հայտնի է դարձել, որ մի հատկանիշի վրա հիմնված դասակարգությունը, ինչքան էլ հատկանիշը կարևոր լինի, միշտ սխալական է չինումլինում, որովհետև չկա կազմվածքի մի այնպիսի գիծ, որը շարունակ անփոփոխ լիներ։ Հատկանիշների գումարի նշանակությունը, նույնիսկ այն դեպքում, երթ նրանց մեջ ոչ մեկը էական չէ, բացատրում է մեզ Լիննեյի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Linne /> արտահայտած այն աֆորիզմը, որ ոչ թե հատկանիշներն են որոշում սեռը, այլ սեռը՝ հատկանիշները, որովհետև, ինչպես թվում է, այդ աֆորիզմը բխում է նմանության այնպիսի անկարևոր շատ գծերի նշանակության գնահատումից, որոնք չափազանց թույլ են, որպեսզի կարողանային սահմանման ենթարկվել։ Malpighiaceae-ներին պատկանող մի քանի բույսեր տալիս են լրիվ և թերազարգացած ծաղիկներ, ծաղիկներ․ վերջինների մոտ, ինչպես նկատում է Ա. դը-Ժյուսյեն,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Jussien /> «տեսակի, սեռի, ընտանիքի և դասի հատկանիշների մեծ մասն անհետանում է, և այսպիսով նրանք ծիծաղում են մեր դասակարգության վրա»։ Բայց Aspicarpa-ն թեև մի քանի տարի շարունակ Ֆրանսիայում տվել է միայն այնպիսի թերազարգացած ծաղիկներ, որոնք բազմաթիվ ամենակարևոր առանձնահատկություններով զարմանալիորեն այնպես տարբերվում էին այն ընտանիքի իսկական տիպից, որին նա պատկանում է։ Ռիշարը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Richard>'''Ռիշար''' (Richard Louis-CIaude-Marie)։— Բուսաբան Ֆրանսիայում (1754—1821)։ Կատարել է ճանապարհորդություններ ֆրանսիական Գվիանայում, Անտիլյան կղզիներում և Մեքսիկական ծովածոցի կղզիներում։ 1789 թվականին վերադարձել է Ֆրանսիա և իր հետ բերել է նոր և հազվագյուտ բույսերի մեծ հավաքածուներ։ Գրել է մի շարք բուսաբանական աշխատություններ։</ref> համաձայն Ժյուսյեի դիտողության, այնուամենայնիվ խորաթափանց կերպով եկել է այն եզրակացության, որ այդ սեռը դարձյալ պետք է մնա Malpighiaceae-ների մեջ։ Այս դեպքը լավ պարզաբանում է մեր դասակարգումների ոգին։

Գործնականում բնախույզները, երբ աշխատում են, հոգ չեն տանում այն հատկանիշների ֆիզիոլոգիական նշանակության մասին, որոնց օգտագործում են խմբի բնութագրման համար կամ որևէ յուրահատուկ տեսակ բնորոշելու համար։ Եթե նրանք գտնում են քիչ թե շատ միանման հատկանիշ, որն ընդհանուր է որոշ ձևերի մեծ թվի համար և չի հանդիպում մյուսների մոտ, նրանք օգտագործում են այդ հատկանիշը՝ մեծ նշանակություն տալով նրան, իսկ եթե նա հատուկ է քիչ թվով ձևերի, այդ դեպքում նրան տալիս են երկրորդական նշանակություն։ Մի քանի բնախույզներ, լայն կերպով ընդունել են այդ սկզբունքը, և ոչ ոք այդ այնպես պարզորոշ կերպով չի արտահայտել, ինչպես հիանալի բուսաբան Ավգուստ Սենտ-Իլերը։<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Saint_Hillare /> Եթե զանազան ոչ էական հատկանիշներ միշտ միասին են հանդիպում, ապա թեկուզ նրանց միջև կապ գտնված չլինի էլ, նրանց առանձին նշանակություն է վերագրվում։ Քանի որ կենդանիների խմբերի մեծամասնության մոտ զանազան կարևոր օրգանները, ինչպիսիք են արյան շրջանառության, շնչառության և բազմացման օրգանները, լինում են թե քիչ միանման, նրանց շատ պիտանի են համարում դասակարգության նպատակների համար, համար․ բայց մի քանի խմբերում կենդանու կյանքի համար առաջնակարգ նշանակություն ունեցող այդ բոլոր օրգանները, ինչպես նկատված է, հանդիսանում են միանգամայն երկրորդական նշանակություն ունեցող հատկանիշներ։ Այսպես, վերջերս Ֆրից Մյուլլերը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> ցույց է տվել, որ խեցեմորթների միևնույն խմբում Cypridina-ն սիրտ ունի, մինչդեռ երկու շատ մերձավոր սեռերը՝ Cypris-ը և CytliereaCytherea-ն այդ օրգանը չունեն. Cypridina-ի մի տեսակը ունի լավ զարգացած խռիկներ, մյուսը զուրկ է դրանցից։

Քանի որ բնական դասակարգումը, իհարկե, ընդգրկում է բոլոր հասակները, ապա մեզ համար հասկանալի է, թե ինչու սաղմից վերցրած հատկանիշները նույնպես կարևոր են, ինչպես որ նրանք, որոնք վերցվում են չափահաս կենդանուց։ Բայց դրա փոխարեն սովորական տեսակետից ամենևին պարզ չէ, թե ինչու սաղմի կառուցվածքն ավելի կարևոր է դասակարգման ն պատ ակների նպատակների համար, քան չափահաս օրգանիզմի կառուցվածքը, որն էլ հենց որոշակի տեղ է գրավում բնության տնտեսության մեջ։ Սակայն այն, որ սաղմնային հատկանիշները բոլորից ամենակարևորներն են, վճռականորեն պաշտպանել են այնպիսի մեծ բնախույզներ, ինչպես Միլն Էդվարդսը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Edwards /> և Ագասսիսը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Agassis /> և այդ ուսմունքն ընդհանուրի կողմից ընդունվել է և համարվում է որպես ճշմարտություն։ Այնուամենայնիվ սաղմնային հատկանիշների նշանակությունը երբեմն չափազանցվել է, որովհետև նրանցից չեն բացառվել թրթուրների հարմարեցման առանձնահատկությունները, և որպեսզի ապացուցի այդ, Ֆրից Մյուլլերը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> բացառապես այդ հատկանիշների վրա է կառուցել խեցեմորթների ընդարձակ դասի սիստեմատիկան, որը և անբնական է ստացվել։ Ընդհանրապես կասկած չի կարող լինել, որ սաղմնային հատկանիշները, բացառությամբ թրթուրայինների, հսկայական նշանակություն ունեն ոչ միայն կենդանիների, այլև բույսերի դասակարգության համար։ Ծաղկավոր բույսերի գլխավոր ստորաբաժանումները հիմնված են սաղմի տարբերությունների, շաքիլների թվի և դիրքադրության և արմատիկի ու մատաղ առանցքի զարգացման եղանակի վրա։ Մենք հենց հիմա կտեսնենք, թե ինչու այդ հատկանիշները դասակարգության մեջ ունեն այդպիսի մեծ նշանակություն, եթե միայն ուշադրության առնենք, որ բնական սիստեմները կառուցված են ծննդաբանական սկզբունքի վրա։

Վերջապես, ինչ վերաբերում է տեսակների զանազան խմբերի համեմատական նշանակությանը, ինչպիսիք են կարգերը, ենթակարգերը, ընտանիքները, ենթաընտանիքները և սեռերը, ըստ երևույթին, գոնե ներկայումս, բոլորովին կամայական են։ Մի քանի ականավոր բուսաբաններ, ինչպես մ-ր Բենտամը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bentham /> և ուրիշներ, համառորեն պնդել են այդ խմբերի կամայական նշանակության վրա։ Բույսերի և միջատների համար կարելի է բերել այն օրինակները, որ պրակտիկ բնախույզների կողմից սկզբում միայն որպես սեռային ճանաչված խումբը հետո բարձրացվել է մինչև ենթաընտանիքի և ընտանիքի նշանակության, նշանակության․ և այդ տեղի է ունեցել ոչ թե այն պատճառով, որ հետագա հետազոտությունները հայտնաբերել են սկզբից բաց թողնված կառուցվածքային կարևոր առանձնահատկություններ, այլ այն պատճառով, որ ժամանակի ընթացքում հայտնաբերվել են բազմաթիվ տեսակներ, 'որոնք ո։նեն ունեն թույլ կերպով զանազանվող տարբերությունների աստիճաններ։

Սակայն ես պետք է իմ միտքն արտահայտեմ ավելի լրիվ կերպով։ Ես կարծում եմ, որ մի դասի սահմաններում միմյանց հետ համապատասխան ստորադասման ու հարաբերակցության մեջ գտնվող խմբերի '''կառուցումը''' բնական լինելու համար՝ պետք է լինի խիստ ծննդաբանական. բայց տարբերությունների '''չափերը''' զանազան ճյուղերի և խմբերի մեջ, որոնք չնայած գտնվում են իրենց ընդհանուր արտադրողի նկատմամբ միևնույն ազգակցության աստիճանի վրա, կարող են մեծ չափով տարբերվել, որովհետև այգ այդ չափերը կախված֊ կախված են տվյալ խմբերի անցած փոփոխությունների զանազան աստիճաններից. և դա արտահայտվում է ձևերի տեղաբաշխմամբ զանազան սեռերի, ընտանիքների, ենթակարգերի և կարգերի մեջ։ Ընթերցողին ավելի հասկանալի կլինի, թե դրա տակ ինչ է հասկացվում, եթե նեղություն հանձն առնի դիմելու այն դիագրամին, որը կցված է չորրորդ գլխին։ Ենթադրենք, թե A—L տառերը նշանակում են ազգակից սեռերը, որոնք գոյություն են ունեցել սիլուրյան դարաշրջանի ընթացքում և ծագում են. առել է՛լ ավելի հին ձևերից։ Այդ սեռերից երեքի (A, F և I) մեջ մի տեսակը պահպանել է իր փոփոխված հաջորդներին մինչև մեր օրերը, և այդ հաջորդները ներկայացված են տասն և հինգ սեռերով (<math>a^{14}—z^{14}</math>), որոնք նշված են ամենավերին հորիզոնական գծի վրա։ Մեր վերցրած յուրաքանչյուր տեսակի բոլոր այդ փոփոխված հաջորդները արյունակցությամբ կամ ծագմամբ գտնվում են ազգակցության մի աստիճանի վրա, և փոխաբերաբար նրանց կարելի է անվանել միլիոներորդ աստիճանի հորեղբորորդիներ. բայց նրանք ուժեղ կերպով և շատ տարբեր աստիճանով զանազանվում են միմյանցից։ A-ից առաջացած ձևերը բաժանվել են այժմ երկու կամ երեք ընտանիքի, որոնք կազմում են մի որոշակի կարգ՝ բաժանված նրանից, որը առաջացել է I-ից, նույնպես բաժանվելով երկու ընտանիքի։ A-ից առաջացած գոյություն ունեցող տեսակները չեն կարող զետեղել մի սեռի մեջ նախածնողական A-ի հետ միասին, ճիշտ այնպես, ինչպես I-ից առաջացած տեսակները չեն կարող զետեղվել մի սեռի մեջ I-ի հետ միասին։ Բայց գոյություն ունեցող <math>F^{14}</math> սեռը, ինչպես կաrելի է ենթադրել փոփոխվել է միայն թույլ աստիճանով և կարող է համատեղվել F նախածնողական սեռի հետ, որի օրինակ են հանդիսանում դեռ գոյություն ունեցող սակավաթիվդ սակավաթիվ սիլուրյան. սեռերը։ Այսպիսով, մեկը մյուսի հետ միևնույն արյունակցական ազգակցության աստիճանի վրա գտնվող օրգանիզմների միջև եղած տարբերությունների համեմատական նշանակությունը չափազանց տարբեր է դարձել։ Սակայն նրանց ծննդաբերական '''հարաբերակցությունը''' մնացել է միանգամայն միանման ոչ միայն ներկայումս, այլև նրանց զարգացման յուրաքանչյուր հաջորդական ժամանակաշրջանում։ A-ի փոփոխված բոլոր հաջորդները ժա- ռանգել ժառանգել են մի ինչ որ ընդհանուր բան իրենց ընդհանուր նախածնողից, ճիշտ այնպես, ինչպես որ I-ի հաջորդները, և այդպես կլինի հաջորդների յուրաքանչյուր ստորադաս ճյուղի հետ ամեն մի հաջորդական ստադիայի վրա։ Սակայն, եթե մենք ենթադրենք, թե A-ի կամ I-ի որևէ հաջորդ այնքան է փոխվել, որ կորցրել է իր ազգակցության բոլոր հետքերը, այդ դեպքում նրա տեղն էլ բնական սիստեմում կկորչեր, որն ըստ երևույթին իրոք տեղի է ունեցել այժմ ապրող էակներից մի քանիսի հետ։ F սեռի բոլոր հաջորդներն իրենց զարգացման ամբողջ գծի ընթացքում, ինչպես ենթադրվում է, շատ քիչ են փոփոխվել և կազմում են մի սեռ։ Բայց այդ սեռը, թեև խիստ մեկուսի է կանգնած, դեռևս գրավում է իր իսկական միջակա դրությունը։ Խմբերի պատկերը այն ձևով, ինչպես այդ տրված է դիագրամի հարթության վրա, չափազանց պարզ է, որովհետև ճյուղերը տարածվել են բոլոր ուղղություններով։ Եթե խմբերի անունները գրելու լինենք պարզապես մի շարքում, այդ դեպքում խմբերի մասին պատկերացումն ավելի ևս պակաս բնական կլիներ, և հանրահայտ է, որ հարթության վրա մի շարքի մեջ անհնարին է ներկայացնել նույնիսկ այն հարաբերակցությունները, որոնց մենք հանդիպում ենք բնության մեջ միևնույն խմբի էակների միջև։ Այսպիսով, բնական սիստեմը ներկայացնում է էակների ծննդաբանական դասավորումը, ինչպես տոհմաբանական ծառի մեջ, բայց զանազան խմբերի անցած փոփոխությունների չափն արտահայտվում է նրանց զանազան, այսպես կոչված, սեռերի, ենթաընտանիքների, ընտանիքների, ենթակարգերի, կարգերի և դասերի վրա տեղաբաշխությամբ։

Դասակարգության մասին այդ տեսակետը արժանի է, որպեսզի պարզաբանված վինի լինի լեզուների բնագավառից վերցված մի օրինակով։ Եթե մենք ունենայինք մարդկային ցեղի լիակատար ծննդաբանությունը, ապա զանազան տոհմերի տոհմաբանական դասավորումը կտար նաև աշխարհի բոլոր երկրներում գործածվող զանազան լեզուների լավագույն դասակարգումը. դա կլիներ միակ հնարավոր սիստեմը բոլոր անհետացած լեզուները և բոլոր անցումային, թեթևակի տարբերվող բարբառները մտցնելու համար։ Բայց կարող է պատահել, որ հին լեզուներից մի քանիսը շատ քիչ են փոփոխվել և սկիզբ են տվել սակավաթիվ նոր լեզուների, մինչդեռ մյուսները շատ ուժեղ կերպով են փոփոխվել՝ նայած միմյանց հետ ծագման տեսակետից կապված զանազան տոհմերի տարաբնակմանը, մեկուսացմանը և քաղաքակրթության աստիճանին, և բազմաթիվ նոր բարբառների ու լեզուների սկիզբ են տվել։ Միևնույն արմատից առաջացած լեզուների միջև տարբերության զանազան աստիճանները կարող են արտահայտվել ստորադաս նշանակության խմբեր սահմանելով. բայց և այնպես կառուցման ճիշտ կամ միակ հնարավոր սիստեմը պետք է լինի ծննդաբանականը. և նա կլիներ ամենախիստ իմաստով բնական, որովհետև, նա կարող էր միմյանց հետ կապել բոլոր լեզուները՝ ինչպես անհետացածները, այնպես էլ արդիականները, հիմնվելով նրանց սերտ ազգակցության վրա, կներկայացնի յուրաքանչյուր լեզվի տոհմագրությունը և ծագումը։

Այս տեսակետը հաստատելու համար վերցնենք այն տարատեսակների դասակարգումը, որոնց մասին մենք գիտենք կամ ենթադրում ենք, որ նրանք առաջացել են մի տեսակից։ Նրանք խմբավորվում են, կազմելով տեսակներ ճիշտ այնպես, ինչպես ենթատարատեսակները մտնում են բուն տարատեսակների կազմի մեջ, իսկ որոշ դեպքերում, օրինակ ընտանի աղավնու նկատմամբ, կարելի է սահմանել տարբերությունների նաև այլ աստիճաններ, այսինքն այդ ժամանակ հետևում են մոտավորապես հենց նույն կանոններին, ինչ որ տեսակների դասակարգման դեպքում։ Հեղինակները պնդել են, որ անհրաժեշտ է տարատեսակները դասավորել բնական, այլ ոչ թե արհեստական սիստեմ ովսիստեմով. օրինակ, մեզ նախազգուշացնում են չմիացնել անանասի երկու տարատեսակները միայն այն հիման վրա, որ երկուսի պտուղները շատ մեծ նմանություն ունեն, թեև պտուղն է ամենակարևոր մասը. ոչ ոք չի միացնի շվեդական և սովորական գոնգեղները, թեև նրանց հաստացած ուտելի ցողուններն այնքան նման են միմյանց։ Ինչ մաս որ ամենից ավելի կայուն է լինում, այն էլ օգտագործում են տարատեսակների դասակարգման համար։ Այսպես, հայտնի գյուղատնտես Մարշալը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Marshall /> ասում է, որ եղջյուրներն այդ տեսակետից շատ օգտակար են, երբ գործ ունենք խոշոր եղջերավոր անասունների հետ, որովհետև նրանք ավելի քիչ փոփոխական են, քան մարմնակազմը, գույնը և այլն, այլն․ ընդհակառակը, երբ գործ ունենք ոչխարների հետ, եղջյուրները քիչ պիտանի են, որովհետև քիչ կայուն են։ Տարատեսակների դասակարգման վերաբերմամբ ես համոզված եմ, որ եթե մենք ունենայինք նրանց տոհմագրությունը, այդ դեպքում ծննդաբանական դասակարգությունը ամենուրեք մյուսներից գերադասելի կլիներ, և որոշ դեպքերում այդ ուղղությամբ փորձեր իրոք արվել են։ Որովհետև մենք կարող ենք վստահ լինել, որ փոփոխությունները մեծ լինեն, թե փոքր, մենք ժառանգականության սկզբունքի ուժով կմիացնենք այնպիսի ձևեր, որոնք ամենամեծ թվով շփման կետերով միմյանց մոտ են։ Այսպես, ինչ վերաբերում է թուրման աղավնիներին, թեև նրանց ենթատարատեսակներից մի քանիսը տարբերվում են մեկը մյուսից այնպիսի կարևոր հատկանիշով, ինչպիսին է կտուցի երկարությունը, սակայն բոլորը միասին միանում են իրենց գլխկոնձի տալու սովորության հետևանքով, հետևանքով․ բայց կարճակտուց ձևը համարյա կամ բոլորովին կորցրել է այդ սովորությունը, չնայած դրան, մենք այսու հանդերձ առանց տատանվելու նրան թողնում ենք միևնույն խմբում, որովհետև նա մոտ է մնացածներին արյունակցությամբ և մի քանի տեսակետներից նրանց նման է։

Ինչ վերաբերում է բնական վիճակում եղած տեսակներին, ապա նրանց վերաբերմամբ յուրաքանչյուր բնախույզ իրականում իր դասակարգության մեջ մտցրել է նրանց ծագումը, որովհետև սիստեմի հենց առաջին աստիճաններում՝ տեսակների դասակարգության մեջ մտցված են երկու սեռեր, իսկ այն, թե ինչքան խիստ կերպով նրանք տարբերվում են իրարից նույնիսկ էական գծերով, լավ հայտնի է ամեն մի բնախույզի, բնախույզի․ հազիվ թե կարելի է որևէ ընդհանուր բան գտնել մի քանի փնջոտնյա խեցգետինների չափահաս արուների և հերմաֆրոդիտների միջև, բայց ոչ ոք չի էլ մտածի նրանց անջատման մասին։ Հենց որ հայտնի է դարձել, որ խոլորձիների երեք ձևերը՝ MonacehanthusMonachanthus-ը, Myanthus-ը և Catasetum-ը, որոնք մինչ այդ վերագրում էին երեք տարբեր սեռերի, երբեմն զարգանում են միևնույն բույսի վրա, անմիջապես սկսել են նրանց համարել տարատեսակներ, իսկ ներկայումս ես կարողացա ապացուցել, որ դրանք միևնույն տեսակի արական, իգական և հերմաֆրոդիտ ձևերն են։ Բնախույզը մի տեսակի է վերագրում միևնույն անհատի թրթուրային զանազան ստադիաները, ինչքան էլ որ նրանք ուժեղ կերպով տարբերվեն միմյանցից ու չափահաս կենդանուց, և ճիշտ այդպես էլ վարվում են, այսպես կոչված, Ստենստրուպի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Steenstrup>'''Ստենստրուպ''' (Steenstrup Johann Jabet Smitt)։— Կենդանաբան և հնագետ Դանիայում (1813—1897)։ Հայտնի է դարձել սերունդների հերթափոխության հարցի, ինչպես նաև գլխոտանի կակղամորթների և ստորակարգ մակաբույծ խեցգետինների վերաբերյալ աշխատություններով։</ref> հերթափոխող սերունդների հետ, որոնք որոշ տեխնիկական իմաստով միայն կարող են ընդունվել որպես մի անհատ։ Նա որոշ տեսակի մեջ մտցնում է թե այլանդակությունները և թե շեղումները ոչ թե ծնողական ձևերի հետ նրանց ունեցած մասնակի նմանության հիման վրա, այլ այդ ձևից նրանց ունեցած ծագման հիման վրա։

Մենք կարող ենք հասկանալ, թե ինչու տեսակը կամ տեսակների խումբը կարող է զանազան շատ էական առանձնահատկություններով շեղվել մերձավոր ձևերից և այնուամենայնիվ պահպանել իր դրությունը սիստեմի մեջ նրանց կողքին։ Դա կարելի է հանգիստ կերպով ընդունել, և դա հաճախ ընդունվում է, քանի դեռ նույնիսկ անկարևոր հատկանիշների մի բավարար քանակություն դրսևորում է ծագման ընդհանուր, լինելու թաքնված կապը։ Թող երկու ձևերն էլ չունենան ոչ մի ընդհանուր հատկանիշ, բայց եթե նրանց ծայրային ձևերը մեկը մյուսի հետ միանում են միջակա խմբերի շղթայով, մենք իսկույն կարող ենք ընդունել նրանց ծագման ընդհանրությունը և նրանց բոլորին էլ զետեղում ենք մի դասի մեջ։ Գտնելով, որ ֆիզիոլոգիորեն շատ կարևոր օրգանները, այսինքն այնպիսիք, որոնք ծառայում են գոյության ամենատարբեր պայմաններում կյանքի պահպանության համար, սովորաբար շատ կայուն են, մենք նրանց առանձին նշանակություն ենք տալիս, տալիս․ բայց եթե նույն օրգանները մի այլ խմբում կամ խմբի ստորաբաժանման մեջ գտնվում են խիստ փոփոխված դրությամբ, մենք իսկույն ավելի փոքր նշանակություն ենք տալիս նրանց մեր դասակարգության ժամանակ։ Հիմա մենք կհասկանանք, թե ինչու սաղմնաբանական հատկանիշները այդքան մեծ նշանակություն ունեն դասակարգելու ժամանակ։ Աշխարհագրական տարածումը նույնպես կարող է երբեմն օգուտ բերել ընդարձակ սեռերի դասակարգման ժամանակ, որովհետև բոլոր այն տեսակները, որոնք բնակվում են մի որևէ հեռավոր ու մեկուսացած մարզում, ամենայն հավանականությամբ առաջացել են միևնույն նախածնողներից։

Վերևում շարադրվածի հիման վրա մեզ հասկանալի պիտի լինի այն վերին աստիճանի կարևոր տարբերությունը, որ կա իսկական նմանության և անալոգ կամ հարմարվողությամբ պայմանավորված նմանության միջև։ Առաջին անգամ Լամարկը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lamarck /> ուշադրություն է դարձրել դրա վրա և գտել է իր տաղանդավոր հետևորդին՝ հանձինս Մեկլեյի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Macleay>'''Մեկլեյ''' (Macleay William Sharp)։— Բուսաբան և կենդանաբան Ավստրալիայում (1792—1865)։</ref> և ուրիշների։ Դյուգոնների և կետերի մարմնի և լողաթևերի նմանվող առջևի վերջավորությունների ձևի մեջ եղած նմանությունը, ինչպես նաև կաթնասունների այդ երկու կարգերի և ձկների միջև նմանությունը անալոգիա է։ Այդպես է նաև մկան և սրնչակի (Sorex) միջև եղած նմանությունը, որոնք պատկանում են տարբեր կարգերի, կամ էլ ավելի մոտ նմանությունը, որի վրա պնդում է մ-ր Մայվարտը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mivart /> մկան և Ավստրալիայի մի փոքրիկ պարկավոր գազանիկի (Antechinus) միջև։ Այդպիսի նմանությունները, իմ կարծիքովդ կարծիքով, կարող են լինել որպես հարմարեցումներ թփուտների և խոտերի խիտ բուսականության միջով միանման շարժումներ կատարելու և դրա հետ միասին թշնամիներից թաքնվելու համար։

Միջատների մեջ այդպիսի անթիվ օրինակներ կան և այդ պատճառով էլ Լիննեյը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Linne /> խաբվելով արտաքին նմանությունից, Homoptera-նեբից ներից մի միջատի ցեցի տեղ է ընդունել։ Նման մի բան մենք տեսնում ենք նույնիսկ մեր ընտանի ցեղերի մեջ, օրինակ, տարբեր տեսակներից առաջացած չինական բուծարանային խոզի և սովորական խոզի անհատների մարմնի ձևի զարմանալի նմանությունը, կամ միմյանցից որպես տեսակներ տարբերվող սովորական գոնգեղի և շվեդական կերաշաղգամի ցողունների միանման հաստությունը։ Բարակ շների և արշավաձիու միջև եղած նմանությունը հազիվ թե ավելի երևակայական է, քան այն անալոգիաները, որ մի քանի հեղինակներ նշել են խիստ տարբեր կենդանիների միջև։

Համաձայն այն տեսակետի, որ դասակարգման համար հատկանիշների իսկական նշանակությունը չափվում է նրանով, թե նրանք ինչ չափով են ցույց տալիս ծագումը, կարելի է հեշտությամբ հասկանալ թե ինչու անալոգ հատկանիշները կամ հարմարեցման առանձնահատկությունները, կենդանի էակների բարօրության համար շատ կարևոր լինելով հանդերձ, գրեթե ոչ մի նշանակություն չունեն սիստեմատիկի աչքումt աչքում։ Այն կենդանիները, որոնք պատկանում են ծագումով խիստ տարբեր երկու գծերի, կարող են հարմարվել միանման պայմանների և այդ պատճառով ձեռք բերել արտաքին մեծ նմանություն, բայց այդպիսի նմանությունը չի ցույց տալիս արյունակցական ազգակցություն, այլ ավելի շուտ քողարկում է այն։ Այդ պատճառով մենք կարող ենք հասկանալ նաև այն թվացող պարադոքսը, որ միևնույն հատկանիշները անալոգ են լինում, երբ համեմատում ենք միմյանց հետ տարբեր խմբեր, և ցույց են տալիս իսկական հարաբերակցությունը, երբ համեմատում ենք միևնույն խմբի անդամները միմյանց հետ. այսպես, մարմնի ձևը և լողաթևերի նմանվող վերջավորությունները միայն անալոգ հատկանիշներ են, եթե համեմատում ենք կետերին ձկների հետ, որովհետև նրանք երկու դասի մեջ էլ ջրում լողալու համար հարմարեցման առանձնահատկություններ են. բայց երբ համեմատում ենք կետերի ընտանիքի առանձին անդամները միմյանց հետ, այդ դեպքում մարմնի ձևը և լողաթևերի նմանվող վերջավորությունները ներկայացնում են այնպիսի հատկանիշներ, որոնք ցույց են տալիս իսկական նմանությունը, որովհետև այդ առանձնահատկությունները ամբողջ ընտանիքում որոշ սահմաններում այնքան միանման են, որ մենք չենք կարող կասկածել, որ նրանք ժառանգված են մի ընդհանուր նախահորից։ Նույնը վերաբերում է նաև ձկներին։ Կարելի է բերել զարմանալի նմանության բազմաթիվ դեպքեր առանձին մասերի կամ օրգանների վերաբերյալ, որոնք միանգամայն տարբեր օրգանիզմների մոտ հարմարված են միևնույն գործունեության համար։ Լավ օրինակ է ներկայացնում շան և թասմանիական գայլի (Thylacinus) ծնոտների մերձավոր նմանությունը, կենդանիների, որոնք բնական սիստեմում մեկը մյուսից շատ հեռու են կանգնած։ Բայց այդ նմանությունն արտահայտված է, ընդհանուր գծերով, դուրս ցցված ժանիքներում և սեղանատամների կտրող եզրում, որովհետև իրականության մեջ այդ կենդանիների ատամները շատ խիստ կերպով տարբերվում են. այսպես, շունը վերին ծնոտի յուրաքանչյուր կողմից ունի չորս առջևի և միայն երկու ետևի սեղանատամներ, մինչդեռ թասմանիական գայլը՝ երեք առջևի և չորս ետևի սեղանատամներ։ Բացի դրանից, երկու կենդանիների ետևի սեղանատամները խիստ տարբերվում են հարաբերական մեծությամբ և կազմությամբ, չափահաս կենդանու ատամներին նախորդում են նրանցից միանգամայն տարբերվող կաթնատամները։ Կարող են, իհարկե, ժխտել, որ երկու դեպքում էլ այդ կենդանիների ատամները հաջորդական փոփոխությունների բնական ընտրության միջոցով հարմարվել են միսը պատառոտելու համար. բայց եթե այդ ընդունենք մի դեպքում, ապա ինձ համար անհասկանալի է, որ այդ կարելի է ժխտել մյուս դեպքում։ Եվ ես ուրախ եմ, լսելով, որ այնպիսի ականավոր հեղինակությունը, ինչպիսին է պրոֆ. Ֆլոուերը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Flower /> եկել է միևնույն եզրակացության։

Քանի որ տարբեր դասերի տեսակները հաջորդական թույլ փոփոխությունների միջոցով հարմարվում են մոտավորապես միանման պայմաններում ապրելուն, օրինակ այս երեք միջավայրերից մեկում՝ ցամաքի վրա, օդի կամ ջրի մեջ ապրելուն, ուստի կարող է պատահել, որ մեզ հաջողվի դրա հի֊ ման հիման վրա հասկանալ, թե ինչու երբեմն թվական զուգահեռություն է նկատվում տարբեր դասերի ենթախմրերի միջև։ Բնախույզը հանդիպելով այդպիսի զուգահեռության, կարող է զանազան դասերում խմբերի նշանակությունը կամայական կերպով ավելացնելով կամ պակասեցնելով (իսկ մեր փորձը մեզ ասում է, որ այդ նշանակության սահմանումը դեռևս միանգամայն կամայական է), հեշտությամբ ընդարձակել զուգահեռության երևույթները մինչև լայն սահմանների, սրանից էլ, ամենայն հավանականությամբ, առաջացել են դասակարգումների զանազան սիստեմները, որոնց հիմքում դրված են յոթ, հինգ, չորս, երեք և այլ զուգահեռ բաժանումներ։

Կա դեպքերի մի այլ հետաքրքրական կատեգորիա ևս, որտեղ արտաքին մոտ նմանությունը կախված է ոչ թե միանման կենցաղի հարմարվելուց, այլ ձեռք է բերվում պաշտպանողական նպատակներով։ Ես նկատի ունեմ այն դեպքը, երբ որոշ թիթեռներ, ինչպես առաջին անգամ այդ նկարագրել է Բետսը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bates /> նմանվում են իրենցից բոլորովին տարբեր այլ տեսակների։ Այդ հիանալի դիտողը ցույց է տվել, որ Հարավային Աֆրիկայի որոշ մասերում, որտեղ, օրինակ, Ithomia-ն հանդիպում է, հսկայական խմբերով, մի այլ թիթեռ՝ Leptalis-ը հաճախ հանդիպում է այդ խմբերի հետ խառը. Leptalis-ը գունավոր զոլերով և երանգներով, ինչպես նաև իր թևերի ձևով այնքան նմանվում է Ithomia-ին, որ Բետսը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bates /> որի աչքերը տասն և մեկ տարվա ընթացքում վարժեցված էին կոլեկցիաներ հավաքելու, շարունակ սխալվել է, թեպետև միշտ զգույշ է եղել։ Թե նմանվող ձևերը և թե նրանք, որոնց նրանք նմանվում են, բռնելով ու համեմատելով միմյանց հետ, պարզվել է, որ նրանք իրենց կառուցվածքի հիմնական գծերով խիստ տարբեր են լինում և պատկանում են ոչ միայն զանազան սեռերի, այլ հաճախ նույնիսկ զանազան ընտանիքների։ Եթե այդպիսի նմանողությանը հանդիպեր մեկ-երկու անգամ, ապա այն կարելի էր զարմանալի զուգադիպության վերագրել։ Բայց դիտողություններն այն մարզից, որտեղ մի Leptalis-ը նմանվում է Ithomia-ին, փոխադրելով մի այլ մարզ, կարելի է գտնել այլ նմանվող տեսակներ և այլ թիթեռներ, որոնց նմանվում են նրանք, որոնք պատկանում են նույն երկու սեռերին և հավասարապես մոտ նմանություն ունեն միմյանց հետ։ Ընդհանրապես հաշվում են ոչ պակաս քան տասը սեռ, որոնք բովանդակում են այդ թիթեռներին նմանվող տեսակներ։ Թե նմանվողները և թե նրանք, որոնց նմանվում են, միշտ ապրում են միևնույն մարզում. մենք երբեք չենք գտնում նմանվող ձևը մի այլ մարզում ապրելիս, որտեղ չկա այն ձևը, որին նա նմանվում է։ Նմանվողները գրեթե միշտ հազվագյուտ միջատներ են. նմանողություն հարուցող ձևերը գրեթե միշտ հանդիպում են մեծ խմբերով։ Նույն մարզում, որտեղ Leptalis-ի մի տեսակը շատ ճշտությամբ նմանվում է մի Ithomia-ի, երբեմն հանդիպում են նաև այլ թիթեռներ, որոնք նմանվում են նույն Ithomia-ին. այսպիսով, միևնույն վայրում թիթեռների երեք սեռերի տեսակները և նույնիսկ մի ցեց շատ մոտ նմանություն ունեն այն թիթեռի հետ, որ պատկանում է չորրորդ սեռին։ Առանձին հիշատակության արժանի է այն հանգամանքը, որ նմանվող Leptalis-ի ձևերից շատերը, ճիշտ այդպես էլ այն ձևերը, որոնց նմանվում են, ինչպես այդ ապացուցված է աստիճանական անցումների շարքով, միևնույն տեսակի միայն տարատեսակներն են, մինչդեռ մյուսները անկասկածելիորեն առանձին տեսակներ են։ Բայց կարելի է հարցնել, թե ինչո՞ւ որոշ ձևեր դիտվում են որպես նմանողություն հարուցողներ իսկ մյուսները՝ նմանվողներ։ Մ-ր Բետսը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bates /> բավարար պատասխան է տալիս այդ հարցին, ցույց տալով, որ նմանողություն հարուցող ձևը պահպանում է այն խմբի ընդհանուր տեսքը և գույնը, որին պատկանում է, մինչդեռ «խաբեբաները» փոխել են իրենց գույնն ու ձևը և նման են իրենց ամենամոտ ազգականներին։

Ամենից առաջ մենք ստիպված ենք հարցնել, թե ինչի՞ վերագրել այն, որ որոշ թիթեռներ և ցեցը այդպես հաճախ հագնում են ուրիշ և բոլորովին տարբեր ձևի զգեստ, ինչո՞ւ շփոթության մեջ գցելով բնախույզներին, բնությունը բարեհաճել է իջնել մինչև այդպիսի թատերական արարքների։ Մ-ր Բետսը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bates /> անկասկած, գտել է ճիշտ բացատրությունը։ Այն ձևերը, որոնց նմանվում են, միշտ աչքի են ընկնում իրենց թվով և պետք է վերին աստիճանի ապահովված լինեն ոչնչացումից, որովհետև այլապես նրանք չէին կարողանա այդպիսի բազմությամբ հանդիպել. ներկայումս հավաքված են շատ ապացույցներ, որ նրանք զզվելի են թռչունների և այլ միջատակեր կենդանիների համար։ Մյուս կողմից, նմանվող ձևերը, որոնք բնակվում են նույն մարզում, համեմատաբար սակավ են և պատկանում են հազվագյուտ խմբերին. այստեղից պետք է եզրակացնել, որ նրանք պետք է տուժած լինեն որևէ պատճառից, որովհետև այլապես, եթե ուշադրության առնենք բոլոր թիթեռների ածած ձվերի քանակությունը, նրանք երեք կամ լորս չորս սերունդների ընթացքում կտարածվեին ամբողջ երկրում։ Այնուհետև եթե այդ հետապնդվող ու հազվագյուտ խմբերից մեկի անդամը ձեռք է բերել զգեստ, որն այնքան նման է լավ պաշտպանված տեսակի զգեստին, որ իր նմանությամբ միշտ խաբում է միջատաբանի փորձված աչքը, նա պետք է խաբի նաև իրեն հետապնդող թռչուններին ու միջատներին և այս կերպով հաճախ խուսափի ոչնչացումից։ Ընդհանրապես կարելի է ասել, որ մ-ր Բետսը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bates /> լիովին ըմբռնել է այն պրոցեսը, որի միջոցով նմանվող ձևերը դառնում են այնքան նման այն ձևերին, որոնց նրանք նմանվում են, որովհետև նա գտել է, որ Leptalis-ի մի քանի ձևերը, որոնք այնքան բազմազան ձևով ընդօրինակում են այլ թիթեռների, չափազանց փոփոխական են։ Մի մարզում հանդիպել են մի քանի տարատեսակներ, որոնցից մեկը որոշ չափով նմանվել է Ithomia-ին, որը սովորական է նույն մարզում։ Մյուս մարզում հանդիպում են երկու կամ երեք տարատեսակներ, որոնցից մեկը զգալիորեն ավելի սովորական է մյուսներից և դրա հետ միասին ճիշտ կերպով նման է Ithomia-ի մյուս ձևին։ Այսպիսի փաստերի հիման վրա մ-ր Բետսը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Bates /> գալիս է այն եզրակացության, որ Leptalis-ը ամենից առաջ փոփոխական է, իսկ եթե նրա որևէ տարատեսակին հաջողվում է որոշ չափով նմանվել միևնույն մարզի որևէ սովորական թիթեռի, ապա այդ տարատեսակը բարեկեցիկ և քիչ հետապնդվող ցեղի հետ ունեցած նմանության շնորհիվ ավելի լավ շանսեր ունի, որպեսզի խուսափի գիշատիչ թռչունների և միջատների հետապնդումից և, հետևաբար, ավելի հաճախ է պահպանվում, «նմանության ավելի քիչ կատարյալ աստիճանները սերնդե սերունդ ոչնչանում են, և միայն մյուսներին է վիճակվում իրենցից հետո սերունդ թողնելու հնարավորությունը»։ Այսպիսով, այս դեպքը բնական ընտրության հիանալի օրինակ է։

Մ-րներ Ուոլլեսը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wallace /> և Տրայմենը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Trimen>'''Տրայմեն''' (Trimen Henry)։— Բուսաբան Անգլիայում (1843—1896)։</ref> իրենց հերթին նկարագրել են նմանողության մի քանի նույնքան զարմանալի դեպքեր Մալայան արշիպելագի և Աֆրիկայի թիթեռների և մի քանի այլ միջատների մոտ։ Մ-ր Ուոլլեսր Ուոլլեսը հայտնաբերել է նաև նման մի դեպք թռչունների մոտ, բայց ավելի խոշոր կաթնասունների համար այդպիսի օրինակ մենք չգիտենք։ Այլ կենդանին երի կենդանիների համեմատությամբ միջատների մեջ նմանողության մեծ տարածվածությունը հավանորեն նրանց, փոքրության հետևանքն է. միջատները չեն կարող պաշտպանվել, բացառությամբ խայթոց ունեցող տեսակների, և ես երբեք չեմ լսել, որ այդպիսի միջատները նմո:նվեին նմանվեին ուրիշներին, մինչդեռ նրանց նմանվում են ուրիշները. միջատները չեն կարող նաև թռիչքի կամ փախուստի միջոցով ազատվել նրանց որսացող խոշոր կենդանիներից. ուրեմն, փոխաբերաբար ասած, թույլ էակների մեծամասնության նման, նրանք պետք ւէ է դիմեն խաբեության ու կեղծիքի։

Կարելի է նկատել, որ նմանողության պրոցեսը հավանորեն երբեք չի սկսվել այնպիսի երկու ձևերի միջև, որոնք իրենց գույնով շատ են տարբերվում. բայց սկսվելով որոշ չափով արդեն նման տեսակների մոտ, նա կարող է վերոհիշյալ եղանակով հանգել շատ լիակատար նմանության, եթե այդ օգտակար է։ Եվ եթե այն ձևը, որին նմանվում են, որևէ ներգործության ազդեցության տակ հաջորդականորեն ու աստիճանաբար փոփոխվում է, ապա նաև նմանվող ձևը կարող է ընթանալ միևնույն ուղիով և փոփոխվել այն աստիճանի, որ կարող է վերջ ի վերջո ձեռք բերել այնպիսի ձև ու գույն, որ ամենևին նման չէ այն ընտանիքի այլ անդամների ձևին ու գույնին, որին ինքն է պատկանում։ Սակայն այդ տեսակետից մեզ հանդիպում է որոշ դժվարություն, որովհետև մի քանի դեպքերում անհրաժեշտ է ընդունել, որ մի քանի տարբեր խմբերի հեռավոր անդամները՝ նախքան նրանց տարամիտման մինչև այժմյան աստիճանին հասնելը, պատահականորեն նմանվել են մի այլ հովանավորյալ խմբի անդամներին այնքան բավարար չափով, որպեսզի դրանով որոշ պաշտպանություն գտնեն, գտնեն․ դա էլ պետք է հիմք ծառայեր հետագա ավելի կատարյալ նմանություն ձեռք բերելու համար։

Մ-ր Ուոտերհաուզը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Waterhouse /> նկատել է, որ եթե կենդանիների որևէ խմբի անդամներից մեկը նմանություն է հանդես բերում բոլորովին մի այլ խմբի հետ, ապա շատ դեպքում այդ նմանությունն ընդհանուր է, այլ ոչ թե մասնահատուկ։ Այսպես, ըստ Ուոտերհաուզի,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Waterhouse /> բոլոր կրծողներից վիսկաշան ամենից ավելի մոտ է պարկավորներին. բայց նրա շփման կետերն այդ կարգի հետ ընդհանուր են, այսինքն՝ պարկավորների մի այնպիսի տեսակ չկա, որին նա ավելի մոտ լիներ, քան մի ուրիշին։ Քանի որ կառուցվածքի նման առանձնահատկությունները բացատրվում են իսկական ազգակցությամբ, այլ ոչ թե պարզ հարմարեցմամբ, ուստի նրանք, մեր տեսակետների համաձայն, պետք է ժառանգված լինեն մի ընդհանուր նախածնողից։ Այդ պատճառով մենք կամ պետք է ենթադրենք, որ բոլոր կրծողները և այդ թվում էլ վիսկաշան անջատվել են որևէ հին պարկավոր ձևից, որը բնականաբար իր հատկանիշներով պետք է դառնար քիչ թե շատ անցումային բոլոր գոյություն ունեցող պարկավորների վերաբերմամբ, կամ թե, որ կրծողներն ու պարկավորները ծագում են առել մի ընդհանուր նախածնողից և, շարունակ ավելի ու ավելի հեռանալով իրարից, մինչև հիմա մեծ փոփոխություններ են կրել։ Այս տեսակետներից որ մեկին էլ հետևենք, մենք պետք է ենթադրենք, որ վիսկաշան ժառանգականության միջոցով իր հին նախածնողից ավելի շատ առանձնահատկություններ է պահպանել, քան մյուս կրծողները. այդ պատճառով էլ նա առանձին առնչություն չունի այժմյան պարկավորներից որևէ մեկի հետ, այլ ուղղակի կապված է բոլոր կամ գրեթե բոլոր պարկավորների հետ, մասամբ պահպանելով նրանց ընդհանուր նախածնողի կամ խմբի հին անդամներից մեկի հատկանիշները։ Մյուս Կողմից, ըստ Ուոտերհաուզի դիտողության, բոլոր պարկավորներից վոմբատը (Phascolomys) ամենից ավելի նման է ոչ թե կրծողներից որևէ մեկին, այլ ընդհանրապես բոլոր կրծողներին։ Բայց այս դեպքում ամենայն իրավամբ կարելի է ենթադրել, որ այդ նմանությունը միայն անալոգիական է, որը ցույց է տալիս, որ վոմբատը հարմարվել է կրծողների կենցաղին։ Դը-Կանդոլ ավագը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> մոտավորապես նույնպիսի դիտողություններ է արել բույսերի զանազան ընտանիքների միջև եղած նմանության ընդհանուր բնույթի մասին։

Մի ընդհանուր նախածնողից առաջացած տեսակների բազմացման և հատկանիշների աստիճանական տարամիտման օրենքի և դրա հետ միասին ժառանգականության միջոցով նրանց մեջ ընդհանուր հատկանիշների պահպանման հիման վրա մենք կարող ենք հասկանալ, թե ինչքան արտասովոր կերպով բարդ ու բազմակողմանի են այն ընդհանուր գծերը, որոնցով շաղկապվում են միևնույն ընտանիքի անդամները կամ ավելի ևս ընդարձակ խմբերը միմյանց հետ։ Մահաջնջման միջոցով այժմ զանազան խմբերի և ենթախմբերի բաժանված ամբողջ ընտանիքի ընդհանուր նախածնողը պետք է փոխանցեր իր հատկանիշներից մի քանիսը բոլոր տեսակներին, որոնք տարբեր ուղղությամբ ու տարբեր աստիճանի փոփոխված են, և այդ պատճառով էլ տեսակները պետք է միմյանց հետ կապված լինեն ազգակցության շրջանաձև գծերով, որոնք ունեն զանազան երկարություն (այդ կարելի է տեսնել դիագրամի վրա, որը մենք այնպես հաճախ վկայակոչում ենք) և սկիզբ են առնում բազմաթիվ նախնիների միջից։ Քանի որ ծննդաբանական ծառի օգնությամբ նույնիսկ դժվար է և առանց նրան գրեթե անհնարին է ապացուցել որևէ հին նշանավոր ընտանիքի բազմաթիվ հաջորդների միջև եղած արյունակցական ազգակցությունը, ուստի հեշտ է հասկանալ այն արտասովոր դժվարությունները, որոնց հանդիպում է բնախույզը առանց դիագրամ ի դիագրամի օգնության զանազան հարաբերակցություններ նկարագրելիս, որոնք նկատվում են որևէ մեծ բնական դասի ապրող և մահաջնջված անդամների միջև։

Մահաջնջումը, ինչպես մենք տեսանք չորրորդ գլխում, կարևոր դեր է կատարել յուրաքանչյուր դասի զանազան խմբերի միջև եղած տարածությունների առաջացման ու լայնացման գործում։ Դրա հիման վրա մենք կարող ենք բացատրել մի ամբողջ դասի մեկուսացածությունը մի ուրիշից, օրինակի օրինակ՝ թռչուններին մյուս բոլոր ողնաշարավորներից, ենթադրելով, որ հին շատ ձևեր բոլորովին անհետացել են, օրինակ նրանք, որոնց միջոցով թռչունների հեռավոր նախնիները սկզբում շաղկապվել են այլ ողնաշարավորների դեռ այն ժամանակ ավելի քիչ դիֆերենցված դասերի նախնիների հետ։ Անհամեմատ ավելի քիչ է եղել այն ձևերի մահաջնջումը, որոնք մի ժամանակ ձկներին կա֊ պել կապել են երկկենցաղների հետ։ Է՛լ ավելի փոքր է մահաջնջումը որոշ դասերի, օրինակ խեցեմորթների մեջ, որովհետև այստեղ զարմանալիորեն տարբեր ձևեր դեռևս կապվում են միմյանց հետ մերձավոր ձևերի երկար և միայն մասամբ ընդհատվող շղթայով։ Մահաջնջումը միայն պարագծել է խմբերը, բայց բնավ չի ստեղծել նրանց, որովհետև, եթե նախկին ժամանակներում երկրի վրա ապրած բոլոր ձևերը հանկարծ կենդանանայինք միանգամայն անհնարին կշիներ ցույց տալ առանձին խմբերի սահմանները, բայց բնական դասակարգություն կամ առնվազն բնական խմբավորում հնարավոր կլիներ։ Մենք այդ կտեսնենք, դիմելով դիագրամին։ A-ից մինչև L տառերը պետք է պատկերեն սիլուրիական տասնմեկ սեռերը, ըստ որում նրանցից մի քանիսից առաջացել են փոփոխված հաջորդների մեծ խմբեր, որոնք ունեն դեռևս ապրող միացուցիչ օղակներ գլխավոր ու երկրորդական ճյուղերի միջև, միջև․ այդ կապակցող օղակները ավելի չեն նրանցից, որոնք կան այժմ գոյություն ունեցող տարատեսակների միջև։ Այդ դեպքում միանգամայն անհնարին է տալ այնպիսի սահմանումներ, որոնցով զանազան խմբերի զանազան անդամները կարելի կլիներ տարբերել նրանց ավելի մերձավոր նախածնողներից և հետնորդներից։ Սակայն դիագրամում խմբավորումը այնուամենայնիվ պետք է պահպանվի ե և լինի բնական, որովհետև ժառանգականության օրենքով բոլոր ձևերը, որ առաջացել են, օրինակ, A-ից, պետք է մի ինչ որ ընդհանուր բան ունենան։ Մենք կարող ենք ծառի վրա տարբերել այս կամ այն ճյուղը, թեև երկճյուղավորման տեղում նրանք մոտենում են ու միաձուլվում։ Ինչպես ես ասել եմ, մենք չենք կարող սահմանումներ տալ զանազան խմբերի համար, բայց մենք կարող ենք ցույց տալ տիպերը կամ այնպիսի ձևեր, որոնք իրենց մեջ միացնում են յուրաքանչյուր մեծ կամ փոքր խմբի հատկանիշների ամենամեծ քանակություն և այդպիսով մեղ տալիս են ընդհանուր պատկերացում նրանց միջև եղած տարբերությունների նշանակության մասին։ Դա հենց այն է, որին մենք կհանգեինք, եթե մեզ երբևիցե հաջողվեր հավաքել մի որոշ դասի բոլոր ձևերը, որոնք երբևիցե գոյություն են ունեցել ժամանակի և տարածության մեջ։ Իհարկե, մենք այդպիսի հաջողության երբեք չենք հասնի. այնուամենայնիվ որոշ դասերում մենք ձգտում ենք այդ նպատակին, և Միլն Էդվարդսը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Edwards /> վերջերս իր մի հետաքրքրական հոդվածում ապացուցում է տիպերի ուսումնասիրության կարևոր նշանակությունը անկախ նրանից, թե կարելի է բաժանել ու որոշել այն խմբերը, որոնց պատկանում են այգ այդ տիպերը։ Վերջապես, մենք տեսանք, որ բնական ընտրությունը, որ բխում է գոյության կռվից և գրեթե անխուսափելիորեն հանգում է ձևերի մահաջնջման և մի նախածնողական տեսակի հաջորդների մեջ հատկանիշների տարամիտման, բացատրում է բոլոր օրգանիզմների հարաբերակցության մեջ եղած մի մեծ ընդհանուր առանձնահատկության գոյությունը, այսինքն՝ նրանց տեղաբաշխումն ըստ ստորադաս նշանակություն ունեցող խմբերի։ Մենք ծագումն օգտագործում ենք երկու սեռի և ամեն հասակի անհատներին մի տեսակի մեջ զետեղելու համար, թեև նրանց միջև, կարող է պատահել, շատ քիչ ընդհանուր բան կա, կա․ մենք ծագումը օգտագործում ենք մեզ լավ հայտնի տարատեսակների տեղը որոշելու համար, ինչքան էլ որ նրանք ուժեղ կերպով տարբերվելիս լինեն ծնողներից, ծնողներից․ և ես կարծում եմ, որ ծագումն է այն գաղտնի կապը, որ հասկանում են բնախույզները բնական սիստեմ անվան տակ։ Օրգանիզմների բնական սիստեմի գաղափարը միայն, որքան նա կատարյալ է և խմբավորման հիմքում բովանդակում է արյունակցական ազգակցությունը՝ նմանության տարբեր աստիճաններով միասին, որոնք արտահայտվում են սեռեր, ընտանիքներ, կարգեր և այլ տերմիններով, մեզ հնարավորություն է տալիս հասկանալու այն կանոնները, որոնցով պետք է ղեկավարվել մեր դասակարգության ընթացքում։ Մենք կարող ենք նաև հասկանալ, թե ինչու որոշ նմանվող առանձնահատկությունների նշանակությունն ավելի կարևոր է, քան մյուսներինը, մյուսներինը․ թե ինչու մենք օգտագործում ենք թերաճ ու անօգուտ օրգանները կամ կասկածելի ֆիզիոլոգիական նշանակություն ունեցող այլ օրգանները, օրգանները․ թե ինչու զանազան խմբերի միջև ազգակցություն որոնելիս մենք ընդհանրապես մի կողմ ենք նետում անալոգ կամ հարմարողական հատկանիշները և օգտագործում ենք դրանք, երբ որոշում ենք միևնույն խմբի ձևերի միջև եղած ազգակցությունը։ Վերջապես մենք կարող ենք հեշտությամբ տեսնել, թե ինչու բոլոր ապրող և մահաջնջված ձևերը կարելի է համախմբել փոքրաթիվ խոշոր խմբերում և թե ինչու յուրաքանչյուր դասի առանձին անդամները շաղկապված են միմյանց հետ նմանության վերին աստիճանի բարդ և բազմակողմանի գծերով։ Ամենայն հավանականությամբ մեզ երբեք չի հաջողվի բաց անել ազգակցական այն կապերի աներևակայելի կերպով խճճված ցանցը, որոնք շաղկապում են որևէ դասի անդամներին միմյանց հետ. բայց նկատի ունենալով մի որոշակի խնդիր և բացատրության համար չդիմ՛ելով չդիմելով ստեղծագործության որևէ անիմանալի պլանի վկայակոչությանը, մենք կարող ենք անկասկածելի, թեև դանդաղ, հաջողության հույս ունենալ։

Պրոֆ. Հեկկելը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Haeckel>'''Հեկկել''' (Haeckel Ernst-Heinrich)։— Հռչակավոր կենդանաբան-դարվինիստ Գերմանիայում (1834—1919)։ Կենդանաբանության պրոֆեսոր Ենայում։ Գրել է կենդանաբանության և օրգանիզմների էվոլուցիայի վերաբերյալ աշխատություններ։ Դարվինի «Տեսակների ծագումլ» ծագումը» լnւյu տեսնելուց հետո դարձել է նրա ջերմ երկրպագու և դարվինիզմի քարոզիչ Գերմանիայում և ընդհանրապես Եվրոպայում։ Նրա գլխավոր երկասիրությունն է «Աշխարհի ստեղծման բնապատմությունը», որ հաստատում է կենդանիների տոհմաբանական ծառը։ Նա գրել է նաև «Անտրոպոգենիան» և «Համաշխարհային հանելուկներ»։ Գիտության մեջ Հեկկելի ընդհանուր դերի բնութագիրը տես Վ. Ի. Լենինի «Մատերիալիզմ և էմպիրիոկրիտիցիզմ» գրքում և Էնգելսի «Բնության դիալեկտիկան» գրքում, Ի. Ի. Մեչնիկովի «Տեսակների ծագման հարցի պատմության ուրվագծում»։</ref> իր «Generelle Morphologies»Morphologie»<ref>«Ընդհանուր մորֆոլոգիա» — ''Խմբ.։''</ref>. և այլ աշխատություններում վերջերս իր ընդարձակ դիտելիքներն ու տաղանդը նվիրել է այն հարցի ուսումնասիրությանը, որ նա անվանում է ֆիլոգենիա, կամ տոհմագրություն, որը շաղկապում է բոլոր օրգանական էակներին միմյանց հետ։ Զանազան ծննդաբանական շարքեր կազմելիս նա հենվում է գլխավորապես սաղմնաբանական առանձնահատկությունների վրա, բայց օգտագործում է նաև հոմոլոգ և թերաճ օրգանները, ինչպես և այն դարաշրջանների հաջորդականությունը, որոնց ընթացքում կյանքի զանազան ձևերը, ինչպես կարծում են, առաջին անգամ երևան են նկել եկել զանազան երկրաբանական ֆորմացիաներում։ նա Նա դրանով համարձակորեն խիզախել է մի մեծ նախաձեռնության և մեզ ցույց է տվել, թե ապագայում ինչպես պետք է մշակել դասակարգման հարցը։

Մենք տեսանք, որ միևնույն դասի անդամները, անկախ իրենց վարած կենցաղից, կազմվածքի ընդհանուր պլանով իրար նման են։ Այդ նմանությունը հաճախ արտահայտում են «պլանի միասնականություն» տերմինով կամ բառերով, որ միևնույն դասի զանազան տեսակների որոշ մասերը և օրգանները հոմոլոգ են։ Սրան վերաբերող բոլոր հարցերը պատկանում են մորֆոլոգիային, որը ներկայացնում է բնապատմության ամենահետաքրքիր բաժիններից մեկը և, առհասարակ կարելի է ասել, նրա էական մասը։ Ի՞նչը կարող է ավելի հետաքրքրական լինել նրանից, որ բռնելու համար նախանշված մարդու ձեռքը, խլուրդի փորող թաթը, ձիու ոտքը, դելֆինի լողաթաթը, չղջիկի թևը կառուցված են միևնույն օրինակով և պարունակում են միանման ոսկորներ, միևնույն հարաբերական դասավորությամբ։ Ինչքան հետաքրքրական են ավելի պակաս կարևոր, բայց և այնպես այն զարմանալի փաստերը, որ կենգուրուի ետևի ոտները այդքան լավ հարմարված են արձակ հարթավայրերում ցատկում կատարելու համար, համար․ մագլցող, տերևներով սնվող կոալի ոտքերը հավասարապես լավ հարմարված են ծառերի ճյուղերը գրկելու համար. գետինը փորող, միջատներով ու արմտիքով սնվող բենդիկուտի և ավստրալիական մի քանի այլ պարկավորների թաթերը կառուցված են միևնույն վերին աստիճանի զարմանալի տիպի համաձայն, որտեղ երկրորդ և երրորդ մատների ոսկորները չափազանց բարակ են և ծածկված են ընդհանուր մաշկային ծածկոցով, այնպես որ նմանվում են երկու ճիրան ունեցող մեկ մատի։ Չնայած կառուցվածքի նմանության, ակնհայտ է, որ այդ զանազան կենդանիների ետևի ոտները ծառայում են ամենատարբեր նպատակների համար, ինչպիսիք միայն կարելի է պատկերացնել։ Բայց փաստերի այս ամբողջ խումբը ավելի ևս զարմանալի է դառնում այն պատճառով, որ ամերիկյան պարկամկները, որոնք մոտավորապես նույն կենցաղն են վարում, ինչ որ նրանց ավստրալիական ազգակիցները, ունեն սովորական ձևով կառուցված վերջավորություններ։ Պրոֆ. Ֆլոուերը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Flower /> որից մենք վերցրել ենք այս փաստերը, վերջում այսպիսի դիտողություն է անում. «Մենք կարող ենք այդ անվանել տիպի պահվածություն՝ չմտնելով ավելի խոր բացատրության մեջ, և ավելացնում է. «Արդյոք դա իրո՞ք ցույց չի տալիս իսկական ազգակցություն, մի ընդհանուր ծնողից ժառանգական փոխանցում»։

Ժոֆֆրուա Սենտ-Իլերը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Geoffroy_Saint_Hilaire_Isidor /> վճռականորեն պնդում էր հոմոլոգ մասերի հարաբերական դրության կամ հարաբերակցության կարևոր նշանակության վրա. նրանք կարող են իրենց ձևով ու չափերով ծայրահեղորեն փոփոխվել, բայց միշտ միացած են միևնույն անփոփոխ եղանակով։ Օրինակ, մենք երբեք չենք գտնի, որ բազկի և նախաբազկի կամ ազդրի և սրունքի ոսկրները տեղափոխվեն։ Ուստի միևնույն անունները կարելի է տալ չափազանց տարբեր կենդանիների հոմոլոգ ոսկիներին։ Նույն կարևոր օրենքը մենք տեսնում ենք միջատների բերանի մասերի կառուցվածքում. ի՞նչը կարող է ավելի տարբեր լինել, քան գիշերաթիթեռի ծայր աստիճան երկար, պարուրաձև ոլորված կնճիթը, մեղվի կամ փայտոջիլի յուրահատուկ ձևով կառուցված կնճիթը և բզեզի մեծ ծնոտները։ Բայց և այնպես այդ բոլոր օրգանները, որոնք ծառայում են շատ տարբեր նպատակների համար, առաջացել են վերին շրթունքի, վերին ծնոտների և երկու զույգ ստորին ծնոտների անսահման փոփոխությունների միջոցով։ Միևնույն օրենքն է ղեկավարում խեցեմորթների բերանի և վերջավորությունների մասերի կառուցվածքը։ Նույնը ճիշտ է նաև. բույսերի ծաղիկների վերաբերմամբ։

Ոչինչ չի կարող ավելի անհուսալի լինել, քան միևնույն դասի անդամների մոտ եղած կառուցվածքի այդ ընդհանրությունը օգտակարության, կամ վախճանական պատճառների ուսմունքի տեսակետից բացատրելու փորձը։ Այդպիսի փորձի անհուսալիությունը պարզ կերպով մատնանշել է Օուենը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Owen /> իր «Վերջավորությունների բնույթը» վերին աստիճանի հետաքրքրական աշխատության մեջ։ Հետևելով այն սովորական տեսակետին, որ յուրաքանչյուր էակ անկախ կերպով է ստեղծվել, մենք կարող ենք միայն ընդունել փաստերը և ասել, որ արարչին հաճո է եղել յուրաքանչյուր մեծ դասի, բոլոր կենդանիներին ու բույսերին կառուցել մի ընդհանուր պլանով, բայց դա գիտական, բացատրություն չէ։ Դրա փոխարեն՝ շատ պարզ բացատրություն է տալիս հաջորդական թույլ փոփոխությունների ընտրության տեսությունը, որոնցից յուրաքանչյուրը որոշ չափով օգտակար է փոփոխվող ձևին, բայց հաճախ պայմանավորվում է կազմվածքի մյուս մասերի հետ ունեցած կոռելյացիայով։ Նման փոփոխությունների ժամանակ հիմնական պլանի փոփոխության և մասերի տեղափոխության հակումը կամ քիչ է, կամ բոլորովին չի լինում։ Վերջավորությունների ոսկրները կարող են որոշ չափով կարճանալ ու տափակել, միաժամանակ ծածկվելով փափուկ մասերի ավելի հաստ շերտերով և այդ դեպքում փոխարկվում են լողաթևի. կամ թե թաղանթով օժտված վերջավորության բոլոր կամ մի քանի ոսկրները կարող են որոշ չափով երկարել, որի հետ միասին մեծանում է նրանց կապող թաղանթը և վերջավորությունը կարող է դառնալ թև. բայց այդ բոլոր փոփոխությունները չեն ձգտում փոփոխել ոսկրների հիմնական կառուցվածքը կամ մասերի հարաբերակցությունը։ Եթե մենք ենթադրենք, որ բոլոր կաթնասունների, թռչունների և սողունների ամենահին նախածնողի, որին կարելի է անվանել նախատիպ, վերջավորությունները կառուցված են եղել այժմ գոյություն ունեցող հիմնական պլանի համաձայն, անկախ նրանց կատարած ֆունկցիաներից, մենք իսկույն կըմբռնենք բոլոր դասերում վերջավորությունների հոմոլոգ կառուցվածքի ամբողջ իմաստը։ Ճիշտ նույնպես միջատների բերանի մասերի վերաբերմամբ մեզ հարկավոր է միայն ենթադրել, որ նրանց նախածնողն ունեցել է վերին շրթունք, վերին ծնոտներ և երկու զույգ ստորին ծնոտներ, ընդ որում թերևս այդ մասերը եղել են շատ պարզ կազմությամբ, և բնական ընտրությունը կբացատրի մեզ միջատների բերանի մասերի կազմության և կատարած դերերի ամբողջ անսահման բազմազանությունը։ Սակայն հասկանալի է, որ օրգանի կաոուցվածքի կառուցվածքի հիմնական պլանը կարող է այն աստիճանի թաքնված լինել, որ բոլորովին կանհետանա կամ թերազարգացման, կամ որոշ մասերի լիակատար ռեդուկցիայի, մյուսների միաձուլման, երրորդ մասերի կրկնապատկման և ընդհանրապես թվի ավելացման հետևանքով՝ բոլորն էլ այնպիսի փոփոխություններ են, որոնք, ինչպես մենք գիտենք, գտնվում են հնարավորության սահմաններում։ Մահաջնջված հսկայական ծովային մողեսների լողաթևերի և մի քանի խեցեմորթների ծծող բերանամասերի մեջ հիմնական պլանը մասամբ թվում է մի քիչ քողարկված։

Կա էլի մի հավասար չափով հետաքրքրական հարց, որը դարձյալ սրան է վերաբերում, այն է՝ սերիական հոմոլոգիաները կամ միևնույն անհատի զանազան մասերի ու .օրգանների համեմատությունը, այլ ոչ թե միևնույն դասի զանազան անդամների միևնույն մասերի և օրգանների համեմատությունը։ Ֆիզիոլոգների մեծամասնությունը կարծում է, թե գանգի ոսկրները հոմոլոգ են, այսինքն՝ թվով և հարաբերական դասավորությամբ համապատասխանում են բրոշ թվով ողերի հիմնական մասերին։ Բոլոր բարձրակարգ ողնաշարավորների խմբերում առջևի և հետևի վերջավորությունները հոմ ոլոգ հոմոլոգ են։ Ճիշտ այդպես էլ հոմոլոգ են խեցեմորթների զարմանալի բարդ ծնոտները և վերջավորությունները։ Գրեթե ամեն մեկին հայտնի է, որ ծաղկի մեջ բաժակաթերթերի, պսակաթերթերի, առէջքների և վարսանդների հարաբերական դիրքը, ինչպես նաև նրանց կառուցվածքի մանրամասնությունները հասկանալի են դառնում միայն այն դեպքում, երբ մենք նրանց համարում ենք պարուրաձև դասավորություն ունեցող փոփոխված տերևներ։ Այլանդակ բույսերի վրա մենք հաճախ ուղղակի ցուցումներ ենք գտնում մի օրգանը մյուսի փոխարկվելու հնարավորության մասին, և մենք կարող ենք նկատել ծաղիկների, ինչպես նաև խեցեմորթների և այլ կենդանիների զարգացման վաղ, կամ սաղմնային ստադիաներում, որ զարգացման հետ զուգընթաց չափազանց տարբերվող օրգանները սկզբում բոլորովին նման են իրար։

Բայց մորֆոլոգիայի խնդիրներն անհամեմատ ավելի բարդ են, քան թվում է առաջին հայացքից, ինչպես վերջերս ակնառու կերպով այդ ցույց է տվել մ-ր Ռեյ Լանկեստերն<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lankester /> իր մի ուշագրավ հոդվածում, որտեղ նա մատնանշել է էական տարբերություններ դեպքերի զանազան կատեգորիաների միջև, որոնք մինչև այդ բնախույզների կողմից միանման ձևով համարվել են հոմոլոգներ։ Նա առաջարկում է '''հոմոգեն''' անվանել այն մասերը, որոնք նման են մի ընդհանուր նախածնողից փոփոխությունների միջոցով առաջացած տարբեր կենդանիների մոտ, և '''հոմոպլաստիկ''' անվանել նրանց, որոնք այղ այդ ձևով չի կարելի բացատրել։ Օրինակ, նա կարծում է, որ թռչունների և կաթնասունների սիրտը միանգամայն հոմոգեն է, որովհետև ժառանգված է մի ընդհանուր նախածնողից, բայց սրտի խոռոչները երկու դասերում միայն հոմոպլաստիկ են, այսինքն զարգացել են անկախ կերպով։ Մ-ր Լանկեստերն այնուհետև նշում է միևնույն անհատի մարմնի աջ և ձախ կողմերի մասերի և իրար հաջորդող հատվածների մերձավոր նմանությունը, այստեղ մենք ունենք այնպիսի մասերի օրինակ, որոնց ընդհանրապես անվանում են հոմոլոգ, բայց սրանք ոչ մի առնչություն չունեն մի նախածնողից զանազան տեսակների առաջացման հետ։ Կառուցվածքի հոմոպլաստիկ առանձնահատկությունները նույնն են, որոնց ես խմբավորել եմ, թեպետ և շատ անկատար ձևով, անալոգ փոփոխությունների կամ նմանության անվան տակ։ նրանց առաջացումը կարելի է վերագրել մասամբ տարբեր օրգանիզմների, մասամբ միևնույն օրգանիզմի տարթեր տարբեր մասերի անալոգ փոփոխություններին, մասամբ էլ նրանք բացատրվում են նման փոփոխություններով, որոնք հարմարված են նույն ընդհանուր նպատակին կամ ֆունկցիային, որի մասին բերված են բազմաթիվ օրինակներ։

Ամբողջ բնապատմության մեջ սա ամենակարևոր բաժիններից մեկն է։ Միջատների կերպարանափոխությունները, որ այնքան լավ հայտնի են մեզանից ամեն մեկին, սովորաբար կարծես հանկարծակի են կատարվում՝ սակավաթիվ ստադիաներ անցնելու միջոցով, իրականության մեջ այդ ձևափոխությունները բազմաթիվ են ու հաջորդական, թեև թաքնված են։ Միօրյաներից (Chlöeon) մի միջատ իր զարգացման ընթացքում, ինչպես ցույց է տվել, սըր Ջ. Լեբբոկը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lubbock /> մաշկափոխվում է մոտավորապես քսան անգամ և յուրաքանչյուր անգամ որոշ փոփոխություններ է կրում. այս դեպքում մենք տեսնում ենք, որ կերպարանափոխությունը տեղի է ունենում պարզ ձևով և աստիճանաբար։ Շատ միջատներ և առանձնապես որոշ խեցեմորթներ օրինակ են ծառայում, թե ինչպիսի զարմանալի փոփոխություններ են տեղի ունենում կաոուցվածքի մեջ զարգացման ժամանակ։ Բայց այդ փոփոխություններն իրենց գագաթնակետին են հասնում մի քանի ստորակարգ կենդանիների, այսպես կոչված, հերթափոխվող բազմացման մեջ։ Օրինակ, այն զարմանալի փաստը, որ նրբակազմ ճյուղավորվող հիդրոիդը, որը ծածկված է պոլիպներով ու կպած է ստորջրյա ծովային ժայռին, կարող է բողբոջներով և հետո բաժանվելով առաջացնել բազմաթիվ լողացող խոշոր մեդուզաներ, վերջիններս արտադրում են ձվեր, որոնցից զարգանում են լողացող թրթուրներ, այնուհետև թրթուրներն ամրանում են ժայռին, զարգանում են, դառնում ճյուղավորվող հիդրոիդ և այսպես անվերջ։ Այն կարծիքը, թե հերթափոխ բազմացման և սովորական կերպարանափոխության պրոցեսները էապես նման են միմյանց, իր ծանրակշիռ ապացույցը գտավ Վագների<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wagner_Moritz /> արած հայտնագործության մեջ, որ մի ճանճի, այն է՝ Cecidomyia-ի թրթուրները անսեռ ճանապարհով առաջացնում են ուրիշ թրթուրներ, որոնք էլ վերջապես դառնում են միանգամայն զարգացած արուներ և էգեր. վերջիններս արդեն բազմանում են սովորական եղանակով, այսինքն՝ ձվերով։

Հիշատակության արժանի է այն, որ երբ Վագների<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wagner_Moritz /> ուշագրավ հայտնագործությունը առաջին անգամ հայտնի դարձավ, ինձ հարց արվեցտրվեց, թե ինչպե՞ս կարելի է բացատրել, որ այդ ճանճի թրթուրները ձեռք են բերել անսեռ բազմացման ընդունակություն։ Քանի դեռ այդ դեպքը միակն էր, ոչ մի պատասխան տալ չէր կարելի։ Բայց հետո Գրիմմը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Grimm>'''Գրիմմ''' (Grimm)։</ref> ցույց տվեց, որ մի ուրիշ երկթևանի՝ Chironomus-ը բազմանում է գրեթե նույն ձևով, և կարծիք հայտնեց, որ այդ դեպքերը երկթև միջատների կարգում բավական հաճախակի են։ Chironomus-ի մոտ նշված ընդունակությամբ օժտված են հարսնյակները, այլ ոչ թե թրթուրները և Գրիմմը նկատում է, որ այդ դեպքը որոշ չափով միացնում «միացնում է ցեցիդոմիաների բազմացումը Coccidae-ի կուսածնության հետհետ». «կուսածնություն» տերմինը արտահայտում է այն, որ Coccidae-ի չափահաս էգերը կարող են առանց արուների մասնակցության արտադրել զարգանալու ընդունակ ձվեր։ Ներկայումս մեզ հայտնի է, որ զանազան դասերի կենդանիներ ընդունակություն ունեն բազմանալու անսովոր վաղ հասակում, և բավական է միայն ընդունել, որ կուսածին բազմացումը կարող է անցնել ավելի ու ավելի վաղ հասակի, Chironomus-ը լինում է միջակա մի ստադիա, այսինքն հարսնյակի ստադիան,— և մենք թերևս կգտնենք CecidomviaCecidomyia-ի ուշագրավ երևույթի բացատրությունը։

Ինչպես արդեն նշխվել նշվել է, որ միևնույն անհատի զանազան մասերը, որոնք միանգամայն նման են իրար վաղ սաղմնային շրջանում, չափահաս կենդանու մոտ դառնում են բոլորովին տարբեր և նախանշվում բոլորովին տարբեր նպատակների համար։ Ճիշտ այդպես էլ նշվել է, որ միևնույն դասին պատկանող ամենատարբեր տեսակների սաղմերն առհասարակ շատ նման են իրար, բայց հասնելով լրիվ զարգացման՝ շատ խիստ զանազանվում են միմյանցից։ Որպես վերջինիս ապացույց ամենալավը, որ կարելի է բերել, դա ֆոն-Բերի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Baer /> խոսքերն են, որ «կաթնասունների թռչունների, մողեսների, օձերի, հավանորեն նաև. կրիաների սաղմերը վերին աստիճանի նման են միմյանց իրենց սկզբնական ստադիաներում ինչպես ամբողջությամբ, այնպես էլ առանձին մասերի զարգացման եղանակով, եղանակով․ այդ նմանությունը իսկապես այնքան մեծ է, որ հաճախ մենք կարող ենք սաղմերը զանազանել միայն նրանց մեծությամբ։ Ինձ մոտ սպիրտի մեջ պահվում են երկու փոքրիկ սաղմեր, որոնց անունները ես մոռացել էի նշանակել, և այժմ ես բոլորովին ի վիճակի չեմ ասելու, թե նրանք ինչ խմբի են պատկանում։ Գուցե դրանք մողեսներ են, գուցե փոքրիկ թռչուններ, կամ գուցե թե շատ փոքրիկ կաթնասուններ, այնքան մեծ է այդ կենդանիների գլխի և իրանի կառուցվածքի նմանությունը։ Ասենք՝ այդ սաղմերը վերջավորություններ դեռ չունեն։ Բայց եթե վերջավորություններ նույնիսկ լինեին, գտնվելով զարգացման ամենավաղ ստադիաներում, ապա այն ժամանակ էլ մենք բան չէինք իմանա նրանցից, որովհետև մողեսների թաթերը և կաթնասունների վերջավորությունները, թռչունների թևերն ու ոտները, ինչպես նաև մարդու ձեռքերն ու ոտները զարգանում են միևնույն հիմնական ձևից»։ Խեցեմորթների մեծամասնության թրթուրները զարգացման համապատասխան ստադիաներում շատ նման են իրար, ինչքան էլ տարբեր լինեին չափահաս կենդանիները, և այդպես է ուրիշ շատ կենդանիների մոտ։ Սաղմնային նմանության օրենքի հետքերը երբեմն պահպանվում են մինչև համեմատաբար ուշ հասակը. այսպես, միևնույն և մերձավոր սեռերին պատկանող թռչունները հաճախ իրար նմանվում են մատղաշ հասակի փետրավորությամբ, որը մենք տեսնում ենք, օրինակ, մատղաշ կեռնեխների բծավոր փետրավորման մեջ։ Կատուների ընտանիքում տեսակների մեծամասնությունը չափահաս հասակում բծավոր են կամ զոլավոր, և գույնի այդ առանձնահատկությունը լավ կարելի է զանազանել կորյունների և պումայի ձագերի վրա։ Երբեմն, թեև շատ հազվադեպ, նման մի բան նկատվում է նաև բույսերի վրա. ֆիլլոդիաներ ունեցող Ulex փշոտ դրոկի և ակացիայի առաջին տերևները փետրաձև են կամ բաժանատերև՝ նման թիթեռնածաղկավորների սովորական տերևներին։

Կազմվածքի բոլոր առանձնահատկությունները, որոնցով միևնույն դասին պատկանող խիստ տարրեր տարբեր կենդանիների սաղմերը նմանվում են իրար, հաճախ անմիջական առնչություն չունեն գոյության պայմանների հետ։ Մենք չենք կարող, օրինակ, կարծել, որ թե մոր արգանդում զարգացող կաթնասունի, թե թռչունի բնում թխսված ձվի մեջ և թե ջրի տակ գորտի ձուղպի մեջ խռիկային ճեղքերի շրջանում զարկերակների հանգույցների գոյացումը կապված է միանման պայմանների հետ։ Մենք այդպիսի առնչության հավատալու ավելի առիթ չունենք, քան հավատալու այն բանին, որ մարդու ձեռքում, չղջիկի թևում և դելֆինի լողաթևում եղած ոսկրների նմանությունը կապված է կյանքի միանման պայմանների հետ։ Ոչ ոք չի կարծում, որ կորյունի զոլավորությունը կամ սև կեռնեխի ձագուկի բծավորությունը գոնե որևէ կերպ օգտակար են կենդանուն։

Բայց բոլորովին այլ բան է, եթե կենդանին իր զարգացման շրջանի որևէ մասի ընթացքում գրոծունյա է լինում և հարկ եղած չափով հոգում է իր մասին։ Գործունեության շրջանը կարող է վրա հասնել վաղ կամ ուշ, բայց երբ էլ նա սկսվելու լինի, թրթուրների հարմարվածությունն իրենց կենսապայմաններին նույնքան կատարյալ են ու հիացմունքի արժանի, որքան չափահաս կենդանու մոտ։ Թե ինչ աստիճանի է հասնում այդ, պարզ կերպով ցույց է տվել վերջերս սըր Ջ. Լեբբոկն<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lubbock /> իր դիտողություններում, թե ինչպես կենսապայմանների հետ կապված՝ շատ տարբեր կարգերի մի քանի միջատների թրթուրները մերձավոր նմանություն ունեն միմյանց հետ և միևնույն կարգին պատկանող այլ միջատների թրթուրները իրար նման չեն։ Այդպիսի հարմարեցումների ազդեցության տակ մերձավոր կենդանիների թրթուրների նմանությունը երբեմն խիստ քողարկված է շինում, շինում․ հատկապես դա լինում է այն դեպքերում, երբ աշխատանքի բաժանումը տեղի է ունենում ըստ զարգացման տարբեր աստիճանների, ինչպես, օրինակ, եթե միևնույն թրթուրը մի որոշ ստադիայում զբաղվում է կեր որոնելով, իսկ մյուս ստադիայում՝ ամրանալու համար տեղ որոնելով։ Կարելի է նույնիսկ օրինակներ ցույց տալ, որ մերձավոր տեսակների կամ տեսակների խմբերի թրթուրները ավելի շատ են զանազանվում իրարից, քան չափահաս կենդանիները։ Բայց շատ դեպքում թրթուրները, թեև գործունյա են, ավելի կամ պակաս չափով ենթարկվում են ընդհանուր սաղմնային նմանության օրենքին։ Փնջոտնյա խեցեմորթները դրա շատ լավ օրինակ են ներկայացնում, նույնիսկ հռչակավոր Կյուվիեն<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Cuvier /> չի կասկածել, որ այդ կենդանիները պատկանում են խեցեմորթներին, բայց թրթուրների վրա մի հայացք գցելը բավական է, որպեսզի դրանում ոչ մի կասկած չմնա։ Փնջոտնյաների նույնիսկ երկու գլխավոր ստորաբաժանումները՝ ցողունավորներն ու նստածները իրենց արտաքին տեսքով ինչքան էլ խիստ են տարբերվում միմյանցից, բայց և այնպես ունեն թրթուրներ, որոնք իրենց բոլոր ստադիաներում հազիվ են տարբերվում իրարից։

Սաղմի զարգացման ժամանակ նրա կազմվածքն ավելի կատարյալ է դառնում, դառնում․ ես այդ արտահայտությունը գործ եմ ածում, թեև գիտեմ, որ հազիվ թե հնարավոր է պարզորոշ կերպով որոշել, թե ինչ է հասկացվում բարձր կամ ավելի ցածր կազմվածք ասելով։ Այնուամենայնիվ, ամենայն հավանականությամբ, ոչ ոք չի վիճարկի, որ թիթեռը իր կազմվածքով ավելի բարձր է թրթուրից։ Սակայն որոշ դեպքերում, ինչպես, օրինակդ օրինակ, մի քանի մակաբույծ խեցեմորթների մոտ էլ չափահաս կենդանուն կարելի է դիտել որպես թրթուրից ավելի ցած կանգնած։ Մի անգամ էլ վերադառնանք փնջոտնյաներին։ նրանց Նրանց թրթուրներն առաջին ստադիայում օժտված են շարժողության երեք զույգ օրգաններով, ունեն մի պարզ աչք և կնճիթանման բերան, որի օգնությամբ նրանք առատորեն սնվում են, որովհետև նրանք զգալիորեն մեծանում են։ Երկրորդ ստադիայում, որը համապատասխանում է թիթեռների հարսնյակին, նրանք ունեն վեց զույգ հիանալի կառուցված լողաոտեր, մի զույգ սքանչելի բարդ աչքեր և չափազանց բարդ շոշափուկներ, շոշափուկներ․ բայց բերանը փակ է, անկատար և պիտանի չէ սնունդը կլանելու համար, համար․ այդ ստադիայում նրանց խնդիրն է իրենց լավ զարգացած զգայարանների միջոցով որոնել և լողալու լավ միջոցների շնորհիվ հասնել մի հարմար տեղ ամրանալու համար, որտեղ էլ նրանք ավարտում են իրենց կերպարանափոխությունները։ Երբ կերպարանափոխություններն ավարտված են, նրանք ամրանում են մինչև իրենց կյանքի վերջը, այդ ժամանակ նրանց վերջավորությունները դառնում են բռնելու օրգաններ, օրգաններ․ բերանը նորից դառնում է լավ կառուցված, բայց շոշափուկներ չունեն, իսկ երկու աչքերը ձևափոխվել, դարձել են մի փոքրիկ պարզ ակնային բիծ։ Այս վերջին ստադիայում փնջոտանին կարելի է համարել և ավելի բարձր, և ավելի ցածր կազմակերպված, քան նա եղել է թրթուրային ստադիայում։ Բայց մի քանի սեռերի թրթուրները զարգանում, դառնում են սովորական կառուցվածքով հերմաֆրոդիտ անհատներ, կամ այնպիսիներ, որոնց ես անվանել եմ լրացուցիչ արուներ, արուներ․ վերջիններիս զարգացումը անկասկած ետ է գնացել, որովհետև այդպիսի արուն իրենից ներկայացնում է պարզապես մի պարկ, որը կարճատև գոյություն ունի և զուրկ է բերանից, ստամոքսից և բոլոր այլ կարևոր օրգաններից, բացի վերարտադրության օրգաններից։

Մենք այնքան սովորել ենք սաղմի և չափահաս կենդանու միջև եղած տարբերությանը, որ աշխատում ենք այդ տարբերությունը կախման մեջ դնել աճումից։ Բայց այդ դեպքում հիմք չէր լինի նրա համար, օրինակ, որպեսզի չղջիկի թևը կամ դելֆինի լողաթևը իրենց բոլեր բոլոր մասերով հիմնադրված չլինեին՝ պահպանելով որոշ հարաբերական չափեր, հենց որ որևէ մասը նկատելի կդառնա։ Այդ լինում է որոշ խմբերում ամբողջությամբ և այլ խմբերում տարբեր անդամների մոտ, ըստ որում սաղմն իր ոչ մի ստադիայում զգալիորեն չի տարբերվում չափահաս կենդանուց. այսպես, թանաքաձկան մասին Օուենը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Owen /> նկատել է, որ «այստեղ կերպարանափոխություն չկա. գլխոտանի կակղամորթի բնույթն արտահայտված է դեռ շատ ավելի վաղ, քան սաղմի բոլոր մասերը կարողանում են ձևավորվել»։ Ցամաքային կակղամորթները և քաղցրահամ ջրերի խեցեմորթները ծնվում են՝ ունենալով իրենց բնորոշ ձևը, մինչդեռ նույն երկու մեծ խմբերի ծովային անդամներն իրենց զարգացման ժամանակ ենթարկվում են բավական կարևոր և հաճախ նույնիսկ մեծ փոփոխությունների։ Սարդերն, ընդհակառակը, հազիվ թե որևէ կերպարանափոխության են ենթարկվում։ Միջատների մեծամասնության թրթուրները անցնում են որդանման ստադիայով, միևնույնն է թե նրանք գործունյա են և հարմարված զանազան պայմանների կամ անգործունյա, երբեմն գտնվելով ուղղակի սնունդ ծառայող միջավայրի մեջ, երբեմն կերակրվելով ծնողների կողմից, կողմից․ բայց մի քանի սակավաթիվ դեպքերում, օրինակ խոտային լվիճների մոտ, եթե նայենք այդ միջատների զարգացման սքանչելի նկարները, որ արել է պրոֆ. Հյոքսլին,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Huxley /> մենք հազիվ նշմարենք որդանման ստադիայի որևէ հետք։

Երբեմն դուրս են ընկնում զարգացման միայն վաղ ստադիաները։ Այսպես. Ֆրից Մյուլլերը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> արել է մի ուշագրավ հայտնագործություն, որ Penaeus-ին մերձավոր մի քանի խեցեմորթներ սկզբում երևան են գալիս նաուպլիուսի ձևով, հետո անցնում են Zoea-ի երկու կամ ավելի ստադիաները, այնուհետև միզիս ստադիան և վերջապես ստանում են չափահասի կառուցվածք. ամբողջ Malacostraca ընդարձակ կարգի մեջ, որին պատկանում են այդ խեցեմորթները, չկա խմբի մի այլ անդամ, որը երևան գար Nauplius-ի ստադիայում, թեև շատերը երևան են գալիս ZoesZoea-ի ձևով. այնուամենայնիվ Մյուլլերը հիմքեր է բերում իր կարծիքի համար, որ եթե այդ բոլոր դեպքերում ճնշված զարգացում չլիներ, ապա այդ բոլոր խեցեմորթները կծնվեին նաուպլիուսների ձևով։

Սովորաբար ընդունում են, կարող է պատահել այն հիման վրա, որ այլանդակությունները սաղմի վրա արտահայտվում են շատ վաղ շրջանում, որ թույլ փոփոխությունները կամ անհատական տարբերությունները անհրաժեշտորեն պետք է ճիշտ նույնպես էլ հայտնվեն շատ վաղ հասակում։ Մենք այդ ուղղությամբ քիչ տվյալներ ունենք, բայց այն, որ ունենք, պարզորոշ կերպով մեզ բերում են այլ եզրակացության, եզրակացության․ այսպես, ուշադրության արժանի է այն, որ եղջերավոր անասուններ, ձիեր և ընտանեցված զանազան կենդանիներ բուծող անձինք չեն կարող նախապես որոշակի ասել, թե ինչ արժանիքներ կամ թերություններ ունի նորածին կենդանին, մինչև որ նրա ծեքվելուց ծնվելուց հետո մի որոշ ժամանակ չանցնի։ Միանգամայն նույնը մենք տեսնում ենք մեր զավակների վրա, որովհետև մենք չենք կարող ասել, թե արդյոք երեխան բարձրահասակ կլինի, թե ցածրահասակ, և իսկությամբ ինչպես կլինեն նրա դիմագծերը։ Հարցը նրանում չէ, թե ինչ շրջանում են դրսևորվում այդ փոփոխության հետևանքները։ Մի որոշ հանգամանք կարող է ներգործել և, ես կարծում եմ, հաճախ ներգործում է ծնողների մեկի կամ երկուսի վրա էլ մինչև ծննդաբերությունը։ Պետք է հիշատակել, որ մատղաշ կենդանու համար քանի դեռ նա մնում է ձվի մեջ կամ մոր արգանդում և կերակրվում ու պահպանվում է ծնողներից մեկի կողմից, ամենևին կարևոր չէ, թե ինքը իր առանձնահատկությունների մեծ մասը ձեռք կբերի քիչ ավելի վաղ կամ ուշ։ Այսպես, օրինակ, շատ ծռված կտուցով կեր հայթայթող թռչունի համար ամեն ևին ամենևին կարևոր չէ, թե արդյոք ձագուկն ունի այդպիսի կտուց, քանի դեռ այգ այդ ձագուկը կերակրվում է ծնողների միջոցով։

Այս երկու սկզբունքները, այսինքն՝ որ թույլ փոփոխությունները սովորաբար երևան են գալիս ոչ ամենավաղ հասակում, և ժառանգաբար փոխանցվում են համապատասխան ոչ վաղ հասակում, ինչպես ես կարծում եմ, բացատրում են սաղմնաբանության բնագավառից վերցրած ամենից ավելի աչքի ընկնող փաստերը։ Բայց նախ ծանոթանանք մի քանի անալոգ դեպ֊ քերի դեպքերի հետ մեր ընտանի ցեղերի նկատմամբ։ Մի քանի հեղինակներ, որոնք գրել են շների մասին, հաստատում են, որ գամփռը և բուլդոգը, թեև այդքան տարբեր են թվում, իրականության մեջ ներկայացնում են շատ մոտ ցեղեր, որոնք ծագել են միևնույն վայրենի նախածնողից. այդ պատճառով ինձ չափազանց հետաքրքրել է, թե որչափ են տարբերվում նրանց լակոտները միմյանցից, միմյանցից․ և ես իմացա շնաբույծներից, որ այդ ցեղերի լակոտները իրարից տարբերվում են նույնչափ, որչափ որ չափահաս շները, որը ճշմարիտ է՝ աչքաչափով դատելով. բայց չափելով ծեր շներին և նրանց վեցօրյա լակոտներին, ես գտել եմ, որ վերջիններս հարաբերական չափերով լրիվ տարբերություն չեն ունենում։ Ճիշտ այդպես էլ ինձ ասել են, որ ծանրաքաշ ձիու և արշավաձիու մտրուկները, այսինքն ընտանեցված կենդանիներից ընտրության միջոցով ստացված երկու ցեղերի մտրուկներն իրարից տարբերվում են նույն չափով, ինչ չափով որ չափահաս անհատները, բայց ես մանրազնին կերպով չափելով արշավաձիու և ծանրաքաշի զամբիկներին և երեք օրական մտրուկներին, գտել եմ, որ այդպիսի տարբերություն բնավ չկա։ Ունենալով իմ առջև վճռական ապացույցներ այն մասին, որ աղավնիների բոլոր ցեղերը ծագում են առել մի վայրի տեսակից, ես զբաղվել եմ նրանց ձագուկների համեմատությամբ ձվից դուրս գալուց 12 ժամ հետո ես մանրազնին կերպով լափել չափել եմ (բայց այստեղ չեմ բերում մանրամասնությունները) կտուցը, բերանի բացվածքը, քթանցքների և կոպերի, մատների և ամբողջ ոտքի երկարությունը թե վայրի նախածնողական տեսակի և թե փքունի, սիրամարգանմանի, թուրմանի, բերբերիականի, փոստատար և այլ ցեղերի աղավնիների վրա։ Այս թռչուններից մի քանիսը չափահաս Վիճակում վիճակում այնքան ուժեղ կերպով են տարբերվում իրարից իրենց կտուցի երկարությամբ ու ձևով, ինչպես նաև այլ առանձնահատկություններով, որ եթե նրանք գտնվեին վայրի վիճակում, ապա նրանց անշուշտ կդասեին տարբեր սեռերի շարքում։ Բայց երբ այդ թռչունների ձագուկները զետեղվեցին մի չարքում, ապա թեև նրանց մեծ մասը կարելի էր ճանաչել, սակայն վերոհիշյալ մասերում եղած հարաբերական տարբերությունը անհամեմատ ավելի քիչ էր, քան այդ նկատելի է չափահաս թռչունների մոտ։ Տարբերության մի քանի բնորոշ գծեր, օրինակ բերանի բացվածքը,, ձագուկների մոտ հազիվ կարող են նկատվել։ Բայց այս կանոնից կար մի ուշագրավ բացառություն, այն է՝ կարճակտուց թուրմանի ձագուկները վայրի աղավնու և այլ ցեղերի ձագուկներից գրեթե նույնքան են տարբերվում, որքան տարբերվում են չափահաս թռչունները միմյանցից։

Այժմ փորձենք այս երկու սկզբունքները կիրառել բնական պայմաններում գտնվող տեսակների վերաբերմամբ։ Վերցնենք մի խումբ թռչուններ, որոնք ծագել են մի որոշ հին ձևից և բնական ընտրության ազդեցության տակ փոփոխվել են' են՝ հարմարվելով տարբեր կենցաղի։ Քանի որ հաջորդական թույլ փոփոխությունները զանազան տեսակների մոտ երևան են եկել ոչ վաղ հասակում և ժառանգաբար փոխանցվել են համապատասխան հասակում, ուստի մատղաշները կարող են շատ քիչ փոփոխվել և պետք է իրար նմանվեն անհամեմատ ավելի շատ, քան չափահասները, հենց այն, ինչ մենք տեսանք աղավնիների ձագուկների վրա։ Այդ տեսակետը մենք կարող ենք տարածել նաև շատ տարբեր օրգանների և ամբողջ դասերի վրա։ Օրինակ, առջևի վերջավորությունները, որոնք հեռավոր նախածնողին ծառայել են որպես ոտքեր, կարող էին երկարատև փոփոխությունների միջոցով հարմարվել որոշ հաջորդների մոտ գործելու որպես ձեռքեր, մյուսների մոտ՝ որպես լողաթևեր, երրորդների մոտ՝ որպես թևեր, թևեր․ բայց վերոհիշյալ սկզբունքների հիման վրա կան ազան զանազան ձևերի սաղմերի առջևի վերջավորությունները պետք է շատ չտարբերվեն իրարից, թեև յուրաքանչյուր ձևի մեջ առջևի վերջավորությունը խիստ տարբեր է չափահաս հասակում։ Ինչպիսին էլ որ լինի երկարատև վարժեցման կամ ոչ վարժեցման ազդեցությունը որևէ տեսակի վերջավորությունների կամ այլ մասերի փոփոխության վրա, գերադասորեն կամ բացառապես նա կարող է արտահայտվել միայն բոլորովին չափահաս հասակում, երբ օրգանիզմը կարող է իր ամբողջ ուժերից օգտվել իր գոյությունը պահպանելու համար, համար․ և դրա հետևանքները կարող են փոխանցվել հետնորդներին համապատասխան գրեթե հասուն հասակում։ Այսպիսով, մարմնամասերի հարաճուն վարժեցման կամ ոչ վարժեցման ազդեցության տակ մատղաշ կենդանին կամ բոլորովին չի փոփոխվում կամ միայն թույլ չափով է փոփոխվում։

Մի քանի կենդանիների մոտ հաջորդական փոփոխությունները կարող են սկսվել շատ վաղ շրջանում, կամ համապատասխան ստադիաները կարող են ժառանգաբար փոխանցվել ավելի վաղ հասակում, քան առաջին անգամ երևացել են։ Թե այս և թե այն դեպքում մատղաշ կենդանին կամ սաղմը մոտ նմանություն կունենա մայրական ձևի հետ, ինչպես մենք տեսնում ենք կարճակտուց թուրմ անի թուրմանի վրա։ Զարգացման այդպիսի ընթացքը կանոն է ինչպես մի քանի մեծ խմբերի համար նրանց ամբողջ կազմով վերցրած, այնպես էլ այլ խմբերի ստորաբաժանումների համար, օրինակ գլխոտանիների և ցամաքային կակղամորթների, քաղցրահամ ջրերի խեցեմորթների, սարդերի և միջատների մեծ դասի մի քանի ստորաբաժանումների համար։ Ինչ վերաբերում է այն բանի հիմնական պատճառին, որ այդ խմբերում ծնված անհատները կերպարանափոխություններ չեն կրում, ապա այդ մենք կարող ենք բացատրել հետագա երևույթներով, այսինքն նրանով, որ մատղաշ անհատը դեռ իր շատ վաղ հասակում թողնվում է սեփական ուժերին և վարում է միևնույն կենցաղը, ինչ որ ծնողները. այդ դեպքում մատղաշ անհատների գոյության համար անպայման անհրաժեշտ է, որպեսզի նրանք փոփոխվեին այնպես, ինչպես իրենց ծնողները։ Ինչ վերաբերում է այն տարօրինակ փաստին, որ ցամաքային և քաղցրահամ ջրերի շատ կենդանիներ կերպարանափոխության չեն ենթարկվում, մինչդեռ նույն խմբերի ծովային անդամները անցնում են զանազան կերպարանափոխություններով, ապա Ֆրից Մյուլլերը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> հայտնել է այն ենթադրությունը, որ կենդանու դանդաղ փոփոխվելու և ցամաքի վրա կամ ծովի փոխարեն քաղցրահամ ջրում ապրելուն հարմարվելու պրոցեսը կպարզանար նրանով, եթե կենդանիները չանցնեին թրթուրային ստադիայով, որովհետև միանգամայն անհավատալի կլիներ, որ թե թրթուրային և թե չափահաս ստադիաների համար պիտանի տեղերը, նրանց կյանքի այնքան նոր և փոփոխված կենսապայմաններում, սովորաբար գրավված չլինեին, կամ վատ գրավված լինեին այլ օրգանիզմների կողմից։ Այդ դեպքում աստիճանաբար ավելի ու ավելի վաղ հասակում չափահասի կառուցվածքի ձեռք բերումը օժանդակություն կգտներ բնական ընտրության կողմից, և վերջապես նախկին կերպարանափոխության բոլոր հետքերը կկորչեին։

Մյուս կողմից, եթե բնական ընտրությունը նպաստում է մատղաշ կենդանուն, որպեսզի վարի ծնողական ձևի կենցաղից քիլ տարբեր կենցաղ, և հետևաբար քիլ քիչ տարբերվի իր կառուցվածքով, կամ եթե նպաստում է ալն այն բանին, որպեսզի ծնողներից արդեն տարբերվող թրթուրը ավելի ևս փոփոխ֊ վիփոփոխվի, այդ դեպքում, համապատասխան հասակում առանձնահատկությունների ժառանգական փոխանցման սկզբունքի հիման վրա, մատղաշ անհատները, նամ թրթուրները բնական ընտրության ազդեցության տակ կարող են ավելի ու ավելի տարբերվել ծնողներից ուզած լափով։ չափով։ Թրթուրների միջև եղած տարբերությունները կարող են նաև որոշ հարաբերակցության մեջ լինել իրենց զարգացման հաջորդական ստադիաների հետ, և առաջին ստադիալում ստադիայում գտնվող թրթուրը կարող է շատ խիստ կերպով տարբերվել երկրորդ ստադիայի թրթուրից, որը իրոք նկատվում է շատ կենդանիների մոտ։ Չափահաս կենդանիները կարող են պիտանի դառնալ նստակյաց կամ մի այնպիսի կյանքի համար, որի ժամանակ շարժողության օրգանները, զգայարանները և այլն դառնում են անօգուտ, այդ դեպքում կերպարանափոխությունը պետք է ընթանա ռեգրեսիվ ճանապարհով։

Արված դիտողություններից կարելի է եզրակացնել, թե ինչպես մատղաշ անհատների կազմվածքի մեջ կատարված փոփոխությունների, դրա հետ միասին կենցաղի փոփոխության և համապատասխան հասակներում զանազան առանձնահատկությունների ժառանգման միջոցով կենդանիները կարող են անցնել զարգացման այնպիսի ստադիաներ, որոնք բոլորովին տարբեր են նրանց չափահաս նախածնողների սկզբնական վիճակից։ Մեր ականավոր հեղինակների մեծամասնությունը համոզված է այն բանում, որ միջատների թրթուրների և հարսնյակների զանազան ստադիաները ձեռք են բերվել հարմարեցման միջոցով, այլ ոչ թե որևէ հին ձևից ժառանգաբար են ստացվել։ Sitaris-ի, մի բզեզի, որն անցնում է զարգացման մի քանի անսովոր ստադիաներ, հետաքրքրական դեպքը լավ բացատրություն է ծառայում այն բանի համար, թե այդ ինչպես կարող էր տեղի ունենալ։ Առաջին թրթուրային ձևը, որ նկարագրել է Ֆաբրը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Fabre /> ներկայացնում է փոքրիկ շարժուն մի միջատ, օժտված վեց ոտներով, երկու երկար բողկուկներով և չորս աչքերով։ Այդ թրթուրները դուրս են գալիս մեղուների բներում, և երբ բոռերը գարնանը էգերից ավելի շուտ են դուրս գալիս բներից, թրթուրները բարձրանում են նրանց վրա, իսկ հետո նրանց և էգերի զուգավորման ժամանակ անցնում են էգերի վրա։ Հենց որ էգերը ձվեր են դնում մեղրահացի բջիջներում լցված մեղրի մակերեսի վրա, Sitaris-ի թրթուրները հարձակվում են ձվերի վրա և դափում լափում նրանց։ Դրանից հետո նրանք լրիվ փոփոխություն են կրում. նրանց աչքերն անհետանում են, ոտները և բողկուկները դառնում են ռուդիմենտար, և այժմ սկսում են սնվել մեղրով, դրանով հանդերձ ավելի նմանվելով միջատների սովորական թրթուրներին. վերջապես, նրանք ենթարկվում են վերջնական կերպարանափոխության և վերջ ի վերջո դառնում չափահաս բզեզներ։ Պարզ է, որ եթե Sitaris-ի նման կերպարանափոխության ենթարկվող մի միջատ դառնար միջատների մի ամբողջ նոր խմբի նախածնող, ապա նոր խմբի զարգացման ընթացքը խիստ տարբեր կլիներ գոյություն ունեցող միջատների զարգացումից, և առաջին թրթուրային ստադիան անշուշտ չէր ներկայացնի որևէ հին չափահաս ձևի վաղ ստադիան։

Մյուս կողմից, վերին աստիճանի հավանական է, որ շատ կենդանիների սաղմնային կամ թրթուրային ստադիաները շատ թե քիչ պարզ կերպով մեզ ցույց են տալիս, թե ինչպիսի կառուցվածք է ունեցել ամբողջ խմբի նախածնողն իր չափահաս վիճակում։ Խեցեմորթների ընդարձակ դասի մեջ միմյանցից խիստ տարբերվող ձևերը, այն է՝ ծծող մակաբույծները, փնջոտնյաները, էնտոմոստրակաները և նույնիսկ մալակոստրակաները, ծնվում են թրթուրի ձևով, որը հայտնի է նաուպլիուս անունով, անունով․ և որովհետև այդ թրթուրները ապրում են և իրենց կերը հայթայթում են բաց ծովում, այլ ոչ թե հարմարված են որևէ առանձին կենցաղի համար, ինչպես նաև այլ նկատառումով, որ բերում է Ֆրից Մյուլլերը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Mueller_Fritz /> հավանական է, որ մի ինչ որ շատ հեռավոր ժամանակաշրջանում գոյություն է ունեցել Nauplius-ին նման մի կենդանի, որը հաջորդականորեն փոփոխվելով, հետնորդների մի քանի տարամիտվող գծեր առաջացնելու միջոցով առաջ է բերել խեցեմորթների վերոհիշյալ սիստեմատիկական խմբերը։ ճիշտ Ճիշտ այդպես էլ հիմնվելով այն բոլորի վրա, ինչ որ մեզ հայտնի է կաթնասունների, թռչունների, սողունների և ձկների սաղմերի մասին, կարելի է հավանական համարել, որ այդ կենդանիները ներկայացնում են մի այնպիսի ընդհանուր հին նախածնողի փոփոխված հաջորդներ, որը չափահաս վիճակում ունեցել է խռիկներ, լողափամփուշտ, երկու զույգ լողաթևանման վերջավորություններ, երկար պոչ և հարմարված է եղել ջրային կենցաղի։

Քանի որ բոլոր կազմակերպված էակները, թե մահաջնջվածները և թե այժմ ապրողները, հետևաբար՝ երբևիցե գոյություն ունեցածները, կարող են բաժանվել սակավաթիվ դասերի և ամեն մի դասի սահմաններում, ըստ մեր տեսության, շաղկապվում են միմյանց հետ աստիճանական անցումներով, ուստի ամենալավ և միակ հնարավոր դասակարգությունը, եթե մեր հավաքածուները գոնե մոտավորապես լրիվ լինեին, կլիներ ծննդաբանականը, ծննդաբանականը․ ընդհանուր ծագումը ներկայացնում է այն թաքնված կապերը, որոնք բնախույզն աշխատում է հայտնաբերել, նշանակելով դրանք «բնական սիստեմ» տերմինով։ Այդ տեսակետից մենք կարող ենք հասկանալ, թե ինչու բնախույզների մեծամասնության աչքում սաղմի կառուցվածքը դասակարգության համար նույնիսկ ավելի մեծ նշանակություն ունի։ ունի, քան չափահաս կենդանու կառուցվածքը։ Կենդանիների երկու կամ ավելի խմբեր ինչքան էլ չափահաս վիճակում խիստ կերպով տարբերվեն միմյանցից իրենց կազմվածքով ու կենցաղով, եթե զարգացման ընթացքում անցնում են մերձավոր ստադիաներ, մենք կարող ենք վստահ լինել, որ նրանք ծագում են առել մի ընդհանուր նախածնողական ձևից և հետևաբար իրար հետ մերձավոր ազգակցության մեջ են։ Այսպիսով սաղմնային կառուցվածքի ընդհանրությունը կապված է ծագման ընդհանրության հետ. բայց սաղմնային զարգացման ոչ միանմանությունը չի ցույց տալիս, որ նրանք տարբեր ծագում ունեն, որովհետև երկու խմբերից մեկի զարգացման մի քանի ստադիաները կամ կարող են ճնշված լինել, կամ կյանքի նոր պայմաններին հարմարվելու հետևանքով այնքան փոփոխված, որ դառնում են անճանաչելի։ նույնիսկ Նույնիսկ այնպիսի խմբերում, որոնց մեջ չափահաս ձևերը չափազանց տարբեր են, ծագման ընդհանուր լինելը դրսևորվում է թրթուրային կառուցվածքում. օրինակ, մենք տեսանք, որ փնջոտնյա խեցեմորթները, չնայած կակղամորթների հետ իրենց ունեցած արտաքին նմանությանը, իսկույն ճանաչվում են իրենց թրթուրների ձևով ու կառուցվածքով, որ խեցեմորթների մեծ դասին են պատկանում։ Քանի որ սաղմը հաճախ մեզ ցույց է տալիս խմբի նվազ փոփոխված հեռավոր նախածնողի շատ թե քիչ լրիվ կառուցվածքը, ուստի մենք կարող ենք հասկանալ, թե ինչու հին մահաջնջված ձևերն իրենց չափահաս վիճակում այդքան հաճախ Ամանվում նմանվում են միևնույն դասին պատկանող այժմ ապրող տեսակների սաղմերին։ Ագասսիսը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Agassis /> կարծում է, որ դա բնության ընդհանուր օրենքն է, և մենք կարող ենք հուսալ, որ երբևիցե այդ օրենքը կապացուցվի։ Սակայն այդ օրենքի ճշտությունը կարելի է ապացուցել միայն այն դեպքում, երբ նախածնողական խմբի հին ձևը իսպառ չի անհետացել կամ շատ վաղ շրջանի ընթացքում հաջորդական փոփոխությունների ազդեցության տակ, կամ շնորհիվ այդպիսի փոփոխությունների ժառանգական փոխանցման ավելի վաղ հասակում, քան նրանք սկզբում երևան են եկել։ Պետք է նաև նկատի ունենալ, որ նշված օրենքը իսկապես կարող է գոյություն ունենալ, բայց քանի որ երկրաբանական տարեգրությունը դեպի ետ հեռավոր ժամանակների վրա չի տարածվում, ուստի երկար ժամանակ և նույնիսկ ընդմիշտ այդ օրենքը կմնա չապացուցված։ Այդ օրենքը առանձնապես խստորեն կիրառելի չէ այն դեպքերում, երբ հին ձևն իր թրթուրային վիճակում հարմարվել է որևէ հատուկ կենսապայմանների և այդ թրթուրային վիճակը փոխանցել է ամբողջ խմբի հետնորդներին, որովհետև այդպիսի թրթուրները նմանություն չունեն ավելի հեռավոր ձևի հետ նրա չափահաս վիճակում։

Այն օրգանները կամ օրգանիզմի մասերը, որոնք գտնվում են իրենց անօգտա,կարությունր անօգտակարությունը ամբողջապես դրսևորող այս զարմանալի վիճակում, շատ սովորական են և ամենուրեք տարածված են բնության մեջ։ Անհնարին է անվանել բարձրակարգ կենդանիներից որևէ մեկին, որի այս կամ այն մասը թերաճ վիճակում չլինի։ Օրինակ, կաթնասունների արուներն ունեն թերաճ պտուկներ, օձերի թոքերի մի բլթակը թերաճ է, թռչունների «թևիկը» կարելի է համոզված կերպով դիտել որպես թերաճ մատ, իսկ մի քանի տեսակների թևը այն աստիճան թերաճ է, որ թռչելու համար չի կարող ծառայել։ Ի՞նչը կարող է ավելի հետաքրքրական լինել, քան ատամների ներկայությունը կետերի սաղմերի մոտ, որոնք չափահաս վիճակում ատամներ բոլորովին չունեն, կամ այն, որ դեռ չծնված հորթը վերին ծնոտի վրա ունենում է երբեք դուրս չեկող կտրիչ ատամներ։

Թերաճ օրգանները պարզորոշ ու տարրեր տարբեր ձևերով երևան են հանում իրենց ծագումն ու նշանակությունը։ Այսպես, կան մերձավոր տեսակների կամ նույնիսկ միևնույն տեսակին պատկանող բզեզներ, որոնցից մի քանիսն ունեն մեծ, միանգամայն զարգացած թևեր, մինչդեռ մյուսների թևերը ներկայացնում են միայն թաղանթների թերաճիկներ, որոնք հաճախ գտնվում են սերտաճած վերնաթևերի տակ. այսպիսի դեպքերում անհնարին է կասկածել, որ թերաճիկները թևեր են։ Թերաճ օրգանները երբեմն պահպանում են իրենց գործունեության ընդունակությունը, ընդունակությունը․ այսպես, պատահում է, որ կաթնասունների արուների պտուկները լավ զարգացած են լինում և կաթ են արտաթորում։ Bos սեռի ներկայացուցիչների կուրծը նորմալ կերպով ունի չորս լավ զարգացած և երկու թերաճած պտուկներ, բայց վերջիններս մեր ընտանի կովերի մոտ երբեմն լինում են լավ զարգացած և կաթ են արտաթորում։ Ինչ վերաբերում է բույսերին, ապա միևնույն տեսակի տարբեր անհատների մոտ պսակաթերթիկները լինում են մերթ թերաճ, մերթ՝ լավ զարգացած։ Մի քանի բաժանասեռ բույսերի մոտ Կյոլռեյտերը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Koelreuter /> գտել է, որ երբ խաչաձևվում է այն տեսակը, որի արական ծաղիկներն ունեն վարսանգի վարսանդի թերաճիկ, լավ զարգացած վարսանդ ունեցող հերմաֆրոդիտ տեսակի հետ, այդ դեպքում հիբրիդի մոտ վարսանդը շատ մեծանում է, որը պարզ կերպով ցույց է տալիս, որ թերաճ և նորմալ վարսանդներն իրենց բնույթով էապես նման են։ Կենդանու զանազան մասերը կարող են լավ զարգացած լինել, բայց որոշ իմաստով թերաճ են իրենց անօգտակարության պատճառով։ Այսպես, սովորական սալամանդրայի շերեփուկը, ինչպես նկատում է միստեր Ջ. Հ. Լյուիսը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lewes /> «ունի խռիկներ և ապրում է ջրի մեջ. բայց սև սալամանդրան, որն ապրում է բարձրում, լեռների վրա, ծնում է բոլորովին կազմավորված մատղաշ անհատ։ Այս կենդանին ջրում երբեք չի ապրում։ Սակայն եթե հերձենք հղի էգին, մենք նրա մեջ կգտնենք շատ զարգացած փետրաձև խռիկներ ունեցող շերեփուկներ, և եթե նրանց թողնենք ջրի մեջ, ապա կտեսնենք, որ նրանք լողում են սովորական սալամանդրայի շերեփուկների նման։ Ակներև է, որ ջրի մեջ ապրելու համար հարմարված այդ կազմվածքը ոչ մի առնչություն չունի կենդանու ապագա կյանքի հետ և ամենաչնչին հարմարեցում չի ներկայացնում սաղմնային գոյության համար, համար․ նա հարաբերակցության մեջ է միայն հեռավոր հարմարեցումների հետ, իրմով կրկնելով իր նախածնողի զարգացման մեջ եղած մի որոշակի փուլը»։

Երկու նպատակների համար ծառայող օրգանը կարող է դառնալ թերաճ և նույնիսկ բոլորովին թերազարգացած մի ավելի կարևոր նպատակի համար և միանգամայն պիտանի մնալ մյուսի համար։ Այսպես, օրինակ, բույսերի մոտ վարսանդի դերն այն է, որ փոշեհատիկի խողովակներն անցկացնի դեպի սերմնարանի մեջ գտնվող սերմնաբողբոջը։ Վարսանդը կազմված է սպիից, որը հենվում է սռնակի վրա. բայց մի քանի բարդածաղիկների արական ծաղիկները, որոնք իհարկե չեն կարող բեղմնավորվել, ունեն թերաճ վարսանդ, որի վրա սպի չկա, մինչդեռ սռնակը լավ զարգացած է և սովորականի նման ծածկված է մազմզուկներով, որոնք ծառայում են նրա համար, որպեսզի դուրս նետեն ծաղկափոշին իրեն շրջապատող և իրար հես։ Խողովակի ձևով սերտաճած փոշանոթներից։ Բացի դրանից, օրգանը կարող է թերաճ դառնալ իրեն հատուկ դերի համար և գործածվել մի այլ նպատակի համար, համար․ որոշ ձկների մոտ լողափամփուշտը թերազարգացած է որպես հիդրոստատիկ ապարատ, բայց դարձել է շնչառության նոր սկզբնավորվող մի օրգան կամ թոք։ Կարելի է բերել շատ նաև այլ նման օրինակներ։

Օգտակար օրգանները, ինչքան էլ նրանք քիչ զարգացած լինեն, չեն կարող թերաճ հարմարվել մինչև այնքան ժամանակ, քանի դեռ մենք հիմք չունենք կարծելու, որ նրանք առաջ եղել եկ ավելի զարգացած։ Նրանք կարող են ներկայացնել միայն առաջին ստադիաներ, որոնք դեռ հետագա զարգացում պիտի ստանան։ Մյուս կողմից թերաճ օրգանները կամ բոլորովին անօգուտ են, ինչպես, օրինակ, լնդերքի միջից երբեք դուրս չեկող ,ատամները, կամ քիչ օգտակար են, ինչպես ջայլամի թևերը, որոնք միայն որպես առագաստներ են ծառայում։ Քանի որ այդպիսի օրգաններն իրենց նախկին վիճակում, երբ դեռ քիչ զարգացած են եղել, նույնքան քիչ են գործածվել, ինչքան որ այժմ, ուստի նրանք իհարկե չէին կարող փոփոխության միջոցով զարգանալ բնական ընտրության ազդեցության տակ, որովհետև այդ ազդեցությունն արտահայտվում է միայն օգտակար ձևափոխությունների պահպանման մեջ։ Այդպիսի օրգանները մասամբ պահպանվել են ժառանգականության միջոցով և վերաբերում են իրերի նախկին գրությանը։ դրությանը։ Սակայն հաճախ դժվար է լինում տարբերություն գտնել թերազարգացած և նոր երևացող օրգանների միջև, որովհետև մենք միայն անալոգիայով կարող ենք դատել, թե արդյոք օրգանն ընդունակ է հետագա զարգացման, և միայն այդ դեպքում նա արժանի է նոր երևացող կամ սկբնավորվող օրգան անվանվելու։ Այդպիսի դրության մեջ գտնվող օրգանները բավական քիչ են հանդիպում, որովհետև դրանցով օժտված օրգանիզմները սովորաբար դուրս են մղվում կամ փոխարինվում են իրենց հաջորդներով, որոնք ունեն նույն օրգաններն ավելի զարգացած վիճակում, և հետևաբար մահաջնջվում են։ Պինգվինի թևը, գործելով որպես լողաթև, մեծ նշանակություն ունի, հետևապես նա կարող է ներկայացնել որպես թևի առաջացման վաղ ստադիա, թեև ես այդ չեմ կարծում, կարծում․ բայց ավելի հավանական է, որ դա թերաճած օրգան է, որը փոփոխվել է նոր ֆունկցիայի համար. մյուս կողմից, կիվիի թևը բոլորովին անօգուտ է և իսկապես թերաճ է։ Օուենը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Owen /> լեպիդոսիրեն ձկան պարզ թելանման վերջավորությունները համարում է «այնպիսի օրգանների սկզբնավորումներ, որոնք լրիվ ֆունկցիոնալ զարգացման են հասնում բարձրակարգ ողնաշարավորների մոտ», բայց համաձայն դոկտոր Գյունտերի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Guenther /> վերջերս պաշտպանած հայացքների, ամենայն հավանականությամբ, այդ մնացորդներն են, որոնք բաղկացած են լողաթևի պահպանված առանցքից, որը կորցրել է կողմնային ճառագայթները կամ ճյուղերը։ Բադակտուցի կաթնագեղձերը կովի կրծի համեմատությամբ կարելի է դիտել որպես նոր երևացող օրգան։ Մի քանի փնջոտնյաների ձվային սանձիկները, որոնք դադարել են ձվերը պահելուց և թույլ են զարգացած, սկզբնավորվող խռիկներ են։

Թերաճ օրգանները միևնույն տեսակին պատկանող տարբեր անհատների մոտ մեծ հակում ունեն փոփոխվելու ինչպես իրենց զարգացման աստիճանի, այնպես էլ այլ տեսակետներից։ Ճիշտ այդպես էլ միևնույն օրգանի կրճատման չափերը շատ մերձավոր տեսակների մոտ երբեմն խիստ զգալիորեն են փոփոխվում։ Վերջինս լավ լուսաբանվում է միևնույն ընտանիքին պատկանող ցեցերի էգերի թևերի վիճակով։ Թերաճ օրգանները, վերջապես, կարող են բոլորովին անհետանալ, և այդ մեզ բացատրում է, թե ինչու մի քանի կենդանիների և բույսերի մոտ բացակայում են այնպիսի մասեր, որոնք անալոգիայով մենք կարող ենք սպասել գտնելու նրանց մոտ և որոնք երբեմն երևան են գալիս այլանդակ անհատների մոտ։ Խլածաղիկների (Scrophulariaceae) մեծամասնության հինգերորդ առէջքը սովորաբար բոլորովին թերազարգացած է. սակայն դատելով նրանից, որ այդ օրգանի թերաճիկը հանդիպում է տվյալ ընտանիքի շատ տեսակների մոտ, մենք կարող ենք գալ այն եզրակացության, որ հինգերորդ առէջքը առաջներում գոյություն է ունեցել, ունեցել․ պատահելիս նրա թերաճիկը լինում է նույնիսկ շատ լավ զարգացած, ինչպես այդ երբեմն կարելի է տեսնել «առյուծաբերանի» (Antirrhinum) ծաղկի վրա։ Միևնույն ղասին պատկանող զանազան անդամների մոտ որևէ հոմոլոգիա հայտնաբերելու համար չկա ավելի սովորական և զանազան մասերի փոխհարաբերությունը հասկանալու տեսակետից ավելի օգտակար միջոց, քան թերաճ օրգանների հայտնագործումը։ Այդ լավ ցույց է տվել Օուենը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Owen /> ձիու, ցուլի և ռնգեղջյուրի վերջավորությունների ոսկորների նկարների վրա։

Հավանական է թվում, որ ան գործածությունը անգործածությունը գլխավոր գործոնն է հանդիսանում այն բանում, որ օրգանը դառնում է թերաճ։ Թույլ փոփոխությունները կարող են աստիճանաբար առաջացնել օրգանի ավելի ու ավելի մեծ թերազարգացում, մինչև որ վերջապես նա դառնում է թերաճ, ինչպես, օրինակ, քարանձավներում ապրող կենդանիների աչքերի դեպքում և այն թռչունների թևերի նկատմամբ, որոնք բնակվում են օվկիանոսային կղզիների վրա և որոնք շատ քիչ են հարկադրված լինում գիշատիչների հետապնդման պատճառով օդ բարձրանալու, որի հետևանքով վերջապես բոլորովին կորցնում են թռչելու ընդունակությունը։ Կամ թե՝ որոշ պայմաններում օգտակար օրգանը կարող է այլ պայմաններում դառնալ վնասակար, ինչպես, օրինակ, փոքրիկ բաց կղզիների վրա ապրող բզեզների թևերը, այդ դեպքում բնական ընտրությունը մասնակցություն է ունենում օրգանի թերազարգացման մեջ, մինչև որ նրան դարձնում է նշանակություն չունեցող ու թերաճ։

Կառուցվածքի և ֆունկցիայի մեջ աստիճանաբար կատարվող յուրաքանչյուր փոփոխություն գտնվում է բնական ընտրության ներգործության սահմաններում. այսպիսով, այն օրգանը, որ կենցաղի փոփոխության հետևանքով որոշ նպատակների համար դարձել է անօգուտ և նույնիսկ վնասակար. , կարող է փոփոխվել և գործածման մեջ դրվել այլ նպատակների համար։ Ճիշտ այդպես էլ օրգանը կարող է պահպանվել իր նախկին ֆունկցիաներից որևէ մեկի համար։ Այն օրգանները, որոնք սկզբնապես ձևավորվել են բնական ընտրության ազդեցության տակ, դառնալով անօգուտ՝ կարող են շատ անկայուն լինել, որովհետև նրանց փոփոխությունները այլևս չեն ամրապնդվում բնական ընտրությամբ։ Այս բոլորը միանգամայն համընկնում են բնական պայմաններում մեր տեսածի հետ։ Բացի դրանից, անգործածությունը կամ ընտրությունը կյանքի ինչ շրջանում էլ օրգանը դարձնեն թերաճ,— սովորաբար այդ տեղի է ունենում, երբ օրգանիզմը հասել է հասունության և ձեռք է բերել իր ընդունակությունների լիակատար զարգացում,— փոփոխությունները համապատասխան հասակում ժառանգաբար փոխանցելու օրենքի համաձայն օրգանը հակում է ցուցաբերում հասուն հասակում թերաճ լինելու և հազվագյուտ դեպքում այդպես է լինում սաղմնային վիճակում։ Սրանից մեզ հասկանալի են դառնում թերաճ օրգանների մեծ չափերը սաղմի մոտ՝ համեմատած հարակից մասերի հետ, և նրանց հարաբերական փոքրությունը չափահաս կենդանու մոտ։ Եթե, օրինակ, չափահաս կենդանու մատը կենցաղի որոշ փոփոխությունից կախված մի քանի սերունդների ընթացքում շարունակ ավելի ու ավելի քիչ գործածվի կամ եթե որևէ օրգան կամ գեղձ շարունակ ավելի ու ավելի քիչ աշխատի, մենք կարող ենք սպասել, որ նրանց մեծությունը որոշ կենդանու հաջորդների մեջ չափահաս վիճակում կփոքրանա և մոտավորապես իր նորմալ չափերը կպահպանի սաղմի մեջ։

Սակայն մնում է դեռ հետևյալ դժվարությունը։ Երբ օրգանի գործածությունն արդեն դադարել է և այդ պատճառով նա զգալիորեն կրճատվել է, արդյոք անգործածությո՞ւնն է հարկադրում նրան ավելի ևս փոքրանալու այնքան, մինչև, որ նրանից աննշան հետքեր կմնան, և արդյոք այդ նրան կհասցնի կհասցնի՞ լիակատար ոչնչացման։ Հազիվ թե կարելի է ընդունել, որ անգործածությունը կարող է որևէ փոփոխություն ևս առաջացնել, երբ օրգանն արդեն դադարել է գործելուց։ Այդ դեպքում անհրաժեշտ է որոշ լրացուցիչ բացատրություն, որը տալ ես չեմ կարող։ Եթե, օրինակ, ապացուցվեր, որ օրգանիզմի յուրաքանչյուր մաս հակում ունի ավելի փոքրանալու, քան մեծանալու ուղղությամբ փոփոխվելու, այն ժամանակ կարելի կլիներ հասկանալ, թե ինչպես անօգուտ դարձած օրգանը, անգործածության ազդեցությունից անկախ կերպով դարձել է թերաճ և վերջապես իսպառ անհետացել է, որովհետև այն փոփոխությունները, որոնք տանում են դեպի օրգանի փոքրացումը, այդ դեպքում կդադարեն բնական ընտրության ազդեցությամբ պահպանվելուց։ Նախորդ գլխում պարզաբանված աճման խնայողության սկզբունքը, որի շնորհիվ տիրոջ համար որևէ օրգանի անօգտակարության դեպքում նրա կազմող նյութերը պահպանվում են հնարավորին չափ երկար ժամանակ, գուցե իր ազդեցությունն է ունենում չգործող օրգանը թերաճ օրգան դառնալու գործում։ Բայց այդ սկզբունքը գրեթե անհրաժեշտորեն պետք է կիրառվի ռեդուկցիայի պրոցեսի միայն սկզբնական ստադիաներում, որովհետև մենք չենք կարող կարծել, որ, օրինակ, այն փոքրիկ պտկիկը, որն արական ծաղկի մեջ ներկայացնում է պտղաբերող ծաղկի վարսանդը և կազմված է պարզապես բջջային հյուսվածքից, կարող է էլ ավելի փոքրանալ կամ նույնիսկ անհետանալ սննդի խնայողության նպատակով։

Այս գլխում ես աշխատել եմ ցույց տալ, որ՝ բոլոր դարաշրջանների բոլոր օրգանիզմների դասավորումը ստորադաս խմբերի մեջ. այն ազգակցական կապերի բնույթը, որոնցով բոլոր գոյություն ունեցող և մահաջնջված օրգանիզմները կապվում են միմյանց հետ բարդ, տարամիտվող ու շրջանաձև գծերով մի քանի ընդարձակ դասերի մեջ. այն կանոնները, որոնց հետևում են բնախույզները, և այն դժվարությունները, որոնց հանդիպում են նրանք իրենց դասակարգությունները կառուցելիս, զանազան հատկանիշներին տրվող նշանակությունը, այսինքն՝ նրանց կայունությունը, գերակշռությունը, խոշոր կամ չնչին նշանակությունը կամ, ինչպես թերաճ օրգանների դեպքում, նշանակության լիակատար բացակայությունը. այն հսկայական տարբերությունը, որ գոյություն ունի անալոգ կամ հարմարողական առանձնահատկությունների և աներկբայելի ազգակցության դեպքերի միջև և այլ նման տվյալներ,— այս բոլորը բնական հետևանք են հանդիսանում, երբ ընդունում ենք մերձավոր ձևերի ընդհանուր ծագումը, նրանց զարգացումը փոփոխության և բնական ընտրության միջոցով, ինչպես նաև նրանց մահաջնջումը և հատկանիշների տարամիտումը։ Դասակարգության վերաբերմամբ այս տեսակետն ունենալով հանդերձ, չպետք է մոռանալ, որ ծագումն ընդհանրապես օգտագործվում է զանազան սեռեր, հասակներ, դիմորֆ ձևեր միացնելիս, ինչպես նաև մի տեսակի պատկանող տարատեսակները որոշելիս, ինչքան էլ նրանք իրենց կառուցվածքով խիստ կերպով տարբերվեն միմյանցից։ Ընդարձակելով օրգանիզմների նմանության միակ հայտնի պատճառ հանդիսացող ընդհանուր ծագման գաղափարի օգտագործումը, մենք կհասկանանք նաև այն, թե ինչ է հասկացվում բնական սիստեմ ասելով, ասելով․ դա ծննդաբանական դասակարգության մի փորձ է, որի մեջ ձեռք բերված տարբերության զանազան աստիճաններն արտահայտվում են տարատեսակներ, տեսակներ, սեռեր, ընտանիքներ, կարգեր և դասեր տերմիններով։

Հաջորդական փոփոխությունների միջոցով զարգացման վերաբերյալ տեսակետի հիման վրա մեզ հասկանալի է դառնում կարևոր մորֆոլոգիա կան մորֆոլոգիական տվյալների մեծ մասը, երթ մենք կանգ ենք առնում ինչպես մի դասի պատկանող զանազան տեսակների հոմոլոգ օրգանների կառուցվածքի ընդհանուր պլանի վրա՝ անկախ այդ օրգանների կատարած դերից, այնպես էլ կենդանական ու բուսական յուրաքանչյուր անհատի շարքային և կողմնային<ref>Շարքային կամ սերիական հոմոլոգիան ընդգրկում է ժառանգական օրգանները վայրընթաց շարքերի անհատների մոտ (պապ, հայր, թոռ, ծոռ և այլն). կողմնային հոմոլոգիան ընդգրկում է մի սերնդի անհատների օրգանները, որոնք ծագումով համապատասխան են։— ''Խմբ.։''</ref> հոմոլոգիաների վրա։

Այն օրենքի համաձայն, որ հաջորդական փոքրիկ փոփոխությունները երևան են գալիս ոչ անպայման և ոչ էլ բոլորի մոտ կյանքի շատ վազ հասակում և նրանց ժառանգական փոխանցումը տեղի է ունենում համապատասխան հասակում, մեզ բացատրում են սաղմնաբանության առաջատար փաստերը, այսինքն՝ սաղմի մոտ հոմոլոգ մասերի մեծ նմանությունը, որոնք հասունացած հասակում իրենց կառուցվածքով ու կատարած դերով դառնում են խիստ տարբեր, տարբեր․ միմյանց հետ մերձավոր, բայց տարբեր տեսակների հոմոլոգ մասերի կամ օրգանների նմանությունը, թեև նրանք հասուն վիճակում հարմարվում են չափազանց տարրեր տարբեր նպատակների։ Թրթուրները գործունյա սաղմեր են, որոնք ավելի կամ պակաս չափով փոփոխվել են՝ նայած իրենց կենցաղին և համապատասխան վաղ հասակում փոփոխությունների ժառանգմանը։ Այս սկզբունքների օգնությամբ և ուշադրություն առնելով նաև այն, որ օրգաններն իրենց չափերով փոքրանում են անգործածության կամ բնական ընտրության հետևանքով սովորաբար կյանքի այնպիսի շրջանում, երբ օրգանիզմը ինքն է հոգում իր մասին, ինչպես նաև հիշելով, թե որքան մեծ է ժառանգականության ուժը, մենք ի վիճակի կլինենք նույնիսկ բացատրելու թերաճ օրգանների գոյությունը։ Սաղմնաբանական տվյալների և թերաճ օրգանների նշանակությունը հասկանալի է, եթե մենք հետևենք այն տեսակետին, որ բնական դասակարգությունը պետք է չինի լինի ծննդաբանական։

Կասկածի ենթակա չէ, որ չափազանց դժվար է պատկերացնել, թե շատ կառուցվածքներ ինչպիսի աստիճաններով կարող էին անցնել դեպի կատարելագործություն տանող ճանապարհը, մանավանդ օրգանական էակների մանրատված և թերի խմբերում, որոնք շատ են տուժել մահաջնջումից. բայց մենք բնության մեջ հանդիպում ենք այնպիսի ամենատարօրինակ անցումների, որ պետք է չափազանց շրջահայաց լինենք, պնդելով՝ թե այս կամ այն օրգանը կամ բնազդը, կամ ամբողջ օրգանիզմը չէին կարող հասնել արդի վիճակին հաջորդական մի շարք աստիճաններով։ Պետք է ընդունենք, որ կան դեպքեր, որոնք առանձին դժվարություններ են ներկայացնում բնական ընտրության տեսության համար, համար․ նման դեպքերի մեջ ամենահետաքրքրականներից մեկն է մրջյունների միևնույն համայնքում աշխատավորների կամ անպտուղ էգերի երկու կամ երեք որոշակի կաստաների գոյությունը, ես աշխատել եմ ցույց տալ, թե ինչպես կարելի է այդ դժվարությունները վերացնել։

Թեպետ և տարատեսակների պտղաբերությունը նրանց խաչաձևման ժամանակ, ինչպես նաև նրանցից ծագում առած խառնացեղերի խաչաձևման պտղաբերությունը շատ էհե,գինակներ հեղինակներ համարում են որպես ընդհանուր կանոն, այնուամենայնիվ այդ տեսակետը չի կարելի լիովին ճիշտ համարել նկատի ունենալով բերված փաստերը, որոնք հիմնվում են այնպիսի բարձր հեղինակությունների վրա, ինչպիսիք են Գերտները<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gaertner /> և Կյոլռեյտերը։<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Koelreuter /> Այն տարատեսակների մեծ մասը, որոնց վրա կատարվել են փորձերը, ստացված է եղել ընտանեցման կամ կուլտուրական վիճակում։ Բայց քանի որ ընտանեցումը (ես դրա տակ բացառապես միայն նեղ գերություն չեմ հասկանում) գրեթե միշտ վերացնում է այն անպտղաբերությունը, որը անալոգիայի հիման վրա, հավանորեն, պետք է երևան գար նախահայր տեսակների խաչաձևման հետևանքով, ուստի մենք հիմք չունենք սպասելու, որ ընտանեցման հետևանքը կարող էր լինել նրանց փոփոխված հաջորդների անպտղարերությունը խաչաձևման ժամանակ։ Անպտղաբերության այդ վերացումը, հավանորեն, տեղի է ունենում նույն պատճառներից, որոնք թույլ են տալիս մեր ընտանի կենդանիներին ազատ կերպով բազմանալ ամենաբազմազան պայմաններում, իսկ դա իր հերթին, ըստ երևույթին, բխում է նրանից, որ նրանք աստիճանաբար ընտելացել են իրենց կենսապայմանն հրի կենսապայմանների հաճախակի փոփոխություններին։

Անցնելով աշխարհագրական տարածմանը, մենք տեսնում ենք, որ փոփոխության միջոցով ծագման տեսությունը հանդիպում է բավական լուրջ դժվարությունների։ Միևնույն տեսակին պատկանող բոլոր անհատները, ինչպես նաև միևնույն սեռի տեսակները կամ նույնիսկ ավելի ընդարձակ խմբեր առաջացել են ընդհանուր ծնողներից, և հետնաբար, ինչքան էլ մեկուսացած ու մեկը մյուսից հեռացած լինեն աշխարհի այն մասերը, որտեղ նրանք այժմ հանդիպում են, նրանք հաջորդական (սերունդների ընթացքում պետք է տեղափոխվեին մի որևէ կետից դեպի մնացած բոլոր վայրերը։ Մենք նույնիսկ ի վիճակի չենք կռահելու, թե այդ ինչպես կարող էր կատարվել։ Այնուամենայնիվ, քանի որ մենք լիակատար հիմք ունենք ենթադրելու, որ մի քանի տեսակներ պահպանել ,են նույն տեսակային ձևերը երկարատև ժամանակաշրջանների ընթացքում, հսկայական ժամանակաշրջանների, եթե դրանք տարիներով չափենք, ապա չպետք է առանձին նշանակություն տանք միևնույն տեսակի լայն տարածման պատահած դեպքերին, որովհետև այդպիսի երկարատև ժամանակաշրջանների ընթացքում կարող էին գտնվել հանգամանքներ, որոնք այս կամ այն ճանապարհով նպաստել են տարաբնակմանը։ Տարաբնակման մարզի մասերի բաժանված կամ ընդհատուն լինելը կարող է հեշտությամբ բացատրվել միջակա գոտիներում եղած տեսակների անհետացմամբ։ Չի կարելի ժխտել, որ մենք դեռևս շատ քիչ բան գիտենք վերջին ժամանակաշրջանների ընթացքում երկրի երեսին տեղի ունեցած կլիմայական և աշխարհագրական փոփոխությունների մասին, իսկ այդպիսի փոփոխությունները հաճախ կարող էին նպաստել տարաբնակմանը։ Որպես օրինակ ես աշխատել եմ ցույց տալ, թե ինչքան մեծ է եղել սառցադաշտային ժամանակաշրջանի ազդեցությունը միևնույն կամ ազգակից տեսակների տարածման վրա երկրագնդի երեսին։ Մենք ոչինչ չգիտենք օրգանիզմների տարածման պատահական շատ եղանակների մասին։ Քանի որ հեռավոր ու իրարից անջատված երկրներում ապրող, միևնույն սեռին պատկանող տարբեր տեսակների վերաբերմամբ փոփոխության պրոցեսը անհրաժեշտորեն շատ դանդաղ է կատարվել, ապա այդպիսի երկարատև ժամանակաշրջանում կարող էին հնարավոր լինել տարածման ամեն եղանակներ. այսպիսով միևնույն սեռին պատկանող տեսակների լայն տարաբնական բացատրության դժվարությունը որոշ չափով նվազում է։

Նկատի ունենալով այն, որ բնական ընտրության տեսության հիման վրա, մենք պետք է ընդունենք անհամար միջակա ձևերի գոյությունը, որոնք շաղկապել են միևնույն խմբի տեսակները միմյանց հետ նույնքան աննկատելի անցումներով, որքան որ աննկատելի են անցումները գոյություն ունեցող տարատեսակների միջև, ապա կարող են հարցնել, իսկ ինչո՞ւ այդ շաղկապող օղակները ամենուրեք չեն շրջապատում մեզ։ Ինչո՞ւ բոլոր օրգանական էակները չեն միաձուլվում մի ընդհանուր անլուծելի քաոսի մեջ։ Ապրող ձևերի վերաբերմամբ մենք պետք է հիշենք, որ մենք իրավունք չունենք սպասելու (բացառությամբ հազվագյուտ դեպքերի), որ կհայտնաբերենք ոչ թե այնպիսի օղակներ, որոնք '''ուղղակի''' շաղկապում են նրանց իրար հետ, այլ միայն այնպիսիները, որոնք շաղկապում են նրանց որևէ դուրս մղված ու մահաջնջված ձևերի հետ։ Նույնիսկ ընդարձակ տարածությունների վրա, որոնք երկարատև ժամանակաշրջանների ընթացքում պահպանել են իրենց անընդհատությունը և որտեղ կլիմայական ու այլ կենսապայմանները մի տեսակի գրաված մարզից նրան մերձավոր տեսակի գրաված մի ուրիշ մարզ անցնելիս փոփոխվել են անզգալիորեն, նույնիսկ այդտեղ էլ մենք հիմք չունենք հաճախ հուսալու, որ կհանդիպենք միջակա գոտում միջակա տարատեսակների։ Այնուամենայնիվ մենք հիմք ունենք ենթադրելու, որ միևնույն սեռին պատկանող տեսակներից միայն քչերն են ենթարկվում փոփոխությունների, իսկ մնացած տեսակները մահաջնջվում են, իրենցից հետո չթողնելով սերունդներ։ Փոփոխվող տեսակների թվից էլ միայն քչերն են փոփոխվում նույն երկրում, միևնույն ժամանակ, և բոլոր փոփոխությունները չափազանց դանդաղ են կատարվում։ Ես ցույց եմ տվել նաև, որ միջակա տարատեսակներին, որոնք սկզբում հավանորեն գոյություն են ունեցել միջակա գոտիներում, հեշտությամբ կարող են դուրս մղել նրանց հետ այս ու այն կողմից շփման մեջ մտնող ազգակից ձևերը, որովհետև այս վերջինները որպես անհատների մեծ թիվ ունեցողներ սովորաբար փոփոխվում և կատարելագործվում են ավելի արագ կերպով, քան սակավաթիվ միջակա տարատեսակները, այնպես որ,այդ միջակա տարատեսակները վերջ ի վերջո պիտի դուրս մղվեն և բնաջնջվեն։

Այդ բոլոր հարցերին և առարկություններին ես կարող եմ պատասխանել միայն ենթադրությամբ, որ երկրաբանական տարեգրությունը զգալիորեն ավելի թերի է, քան այդ ենթադրում է երկրաբանների մեծամասնությունը։ Մեր բոլոր թանգարաններում գտնվող օրինակների թիվը միանգամայն չնչին է այն անհամար սերունդների, անթիվ տեսակների համեմատությամբ, որոնք անկասկած գոյություն են ունեցել։ Երկու կամ մի քանի տեսակների նախահայր ձևը չի կարող անմիջականորեն միջակա հանդիսանալ իր փոփոխված հաջորդների միջև, ճիշտ այնպես, ինչպես ժայռաղավնին իր պոչի և կտնառքի ձևով միջակա չի հանդիսանում իր երկու հաջորդների՝ սիրամարգանմանի և փքունի միջև։ Մենք ի վիճակի չենք մի տեսակ համարել որպես մի այլ փոփոխված տեսակի նախահայր, ինչքան էլ որ մենք ուշադիր կերպով նրանց հետազոտենք, եթե մեր տրամադրության տակ չի գտնվում միջակա օղակների մեծ մասը, իսկ երկրաբանական տարեգրության անկատարության հետևանքով մենք ոչ մի իրավունք չունենք հույս ունենալ գտնելու օղակների այդպիսի բազմություն։ Եթե գտնվեն էլ երկու, երեք կամ նույնիսկ ավելի թվով շաղկապող ձևեր, այդ դեպքում շատ բնախույզներ նրանց համապատասխանորեն կդասեին նոր շատ տեսակների շարքը, մանավանդ եթե նրանք գտնվել են տարբեր երկրաբանական հարկերում, թեկուզև այդ ձևերի տարբերության աստիճանը չափազանց փոքր լիներ։ Կարելի էր այժմյան կասկածելի տեսակների շատ դեպքեր նշել, որոնք իրականում, ամենայն հավանականությամբ, միայն տարատեսակներ են, բայց ո՞վ կարող է պնդել, թե ապագայում կհայտնաբերվեն այնքան բրածո օղակներ, որ բնախույզներն ի վիճակի կլինեն լուծելու այն հարցը, թե այդ կասկածելի ձևերը արդյոք պե՞տք է տարատեսակներ համարել, թե ոչ։ Մինչև այժմ երկրաբանորեն հետազոտված է երկրագնդի միայն մի աննշան մասը։ Միայն որոշ դասերի օրգանական էակները կարող են բրածո վիճակում գոնե մի քիչ զգալի քանակությամբ պահպանվել։ Շատ տեսակներ իրենց առաջացումից հետո չեն ենթարկվում հետագա փոփոխության, բայց մահաջնջվում են, չթողնելով իրենցից հետո փոփոխված հաջորդներ. այն ժամանակաշրջանները, որոնց ընթացքում տեսակները փոփոխություններ են կրել, թեև շատ երկար են հղել, եթե նրանց չափենք տարիներով, հավանորեն շատ կարճ են եղել համեմատած այն ժամանակաշրջանների հետ, որոնց ընթացքում տեսակները պահպանել են իրենց կայուն ձևը։ Փոփոխականության ամենից ավելի ենթակա են տիրապետող և լայնորեն տարաբնակված տեսակները, իսկ տարատեսակները հաճախ սկզբում լինում են տեղական,— երկու հանգամանքներ, որոնք ավելի ևս քիչ հավանական են դարձնում շաղկապող օղակների հայտնաբերումը մի ֆորմացիայի սահմաններում։ Տեղական տարատեսակները չեն ներթափանցի այլ և այն էլ հեռավոր երկրներ, քանի դեռ չեն կարողացել զգալիորեն փոփոխվել ու կատարելագործվել, կատարելագործվել․ իսկ երբ նրանք տարածվել են և հայտնաբերվում են մի երկրաբանական ֆորմացիայում, այդ դեպքում նրանք տեղում հանկարծակի ստեղծվածների տպավորություն են թողնում և պարզապես կդասակարգվեն որպես նոր տեսակներ։ Ֆորմացիաների մեծ մասի գոյացումը եղել է ընդմիջվող, իսկ նրանց գոյության տևողությունը, ամենայն հավանականությամբ, ավելի կարճ է եղել, քան տեսակների գոյության միջին տևողությունը։ Հաջորդող ֆորմացիաները շատ դեպքերում բաժանված են մեկը մյուսից հսկայական ժամանակամիջոցներով, որովհետև բրածոներ պարունակող, հետագա քայքայման դիմանալու համար բավականաչափ հաստ շերտերը, որպես ընդհանուր կանոն, կարող էին առաջանալ միայն այնտեղ, որտեղ մեծ նստվածքներ են գոյացել ծովի մշտապես իջնող հատակին։ Հաջորդող բարձրացման կամ մշտական մակարդակի պահպանման ժամանակաշրջաններում երկրաբանական տարեգրությունը պիտի ընդհատվեր, թողնելով դատարկ տեղեր։ Այս վերջին ժամանակաշրջաններում, ամենայն հավանականությամբ, տեղի է ունեցել օրգանական ձևերի գործունյա փոփոխություն. ցած իջնելու ժամանակաշրջաններում գերակշռել է նրանց մահաջնջումը։

Ինչ վերաբերում է կեմբրիական ֆորմացիայից ավելի ցած բրածոներով հարուստ շերտերի բացակայությանը, ապա ես կարող եմ միայն կրկնեք կրկնել տասերորդ գլխում ասածս հիպոթեզը, այսինքն, որ թեև մեր մայր ցամաքները և օվկիանոսները հսկայական ժամանակաշրջանների ընթացքում պահպանվել են գրեթե ներկայիս իրենց ունեցած հարաբերական գրությամբդրությամբ, այնուամենայնիվ մենք հիմք չունենք ենթադրելու, որ այդ միշտ այդպես է եղել. հետևաբար, այն ֆորմացիաները, որոնք շատ ավելի հին են, քան մեզ հայտնի ֆորմացիաները, կարող են թաղված լինել մեր մեծ օվկիանոսների տակ։ Իսկ ինչ վերաբերում է օրգանական ձևափոխությունների ենթադրյալ շարքի համար, այն ժամանակամիջոցի, որն անցել է մեր մոլորակի պնդանալուց հետո, իբր թե անբավարար լինելուն, ապա այդ առարկությունը, որ ներկայացրել է սըր Վիլյամ Թոմսոնը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Thompson /> հավանորեն մինչև այժմ ներկայացված ամենալուրջ առարկություններից մեկն է։ Ես կարող եմ միայն ասել, նախ՝ որ մենք չգիտենք, թե ինչքան արագ է կատարվում տեսակների ձևափոխությունը, եթե այդ ժամանակը չափենք տարիներով, և երկրորդ՝ որ շատ գիտնականներ մինչև այժմ հնարավոր չեն համարում ընդունել, որ մեր տեղեկությունները տիեզերքի և մեր մոլորակի ընդերքի կառուցվածքի մասին այնքան բավարար են, որպեսզի մենք կարողանայինք վստահելի կերպով դատել նրա անցած գոյության տևողության մասին։

Այժմ դառնանք փաստարկի մյուս կողմին։ Ընտանեցման վիճակում մենք նկատում ենք մեծ չափով փոփոխականություն, որ պատճառում են կամ առնվազն հարուցում են փոփոխված կենսապայմանները, բայց հաճախ այդ փոփոխությունները երևան են գալիս այնպիսի ազոտ աղոտ ձևով, որ մենք հակվում ենք դրանք ինքնակամ համարելու։ Փոփոխականությունը ղեկավարվում է բազմաթիվ ու բարդ օրենքներով՝ զարգացման հարաբերակցությամբ (կոռելյացիայով), փոխհատուցմամբ (կոմպենսացիայով), մարմնամասերի ուժեղացրած վարժեցմամբ կամ վարժեցման բացակայությամբ և շրջապատող պայմանների որոշակի ներգործությամբ։ Չափազանց դժվար է համոզվել, թե ինչպիսի խոր փոփոխություններ են տեղի ունեցել մեր ընտանի ցեղերի մեջ, բայց մենք համարձակորեն կարող ենք ընդունել, որ այդ փոփոխությունների չափերը մեծ են եղել և որ փոփոխություններն իրենք կարող են ժառանգաբար փոխանցվել երկար ժամանակաշրջանների ընթացքում։ Քանի դեռ կենսապայմանները չեն փոխվում, մենք լիակատար հիմք ունենք ենթադրելու, որ մի քանի սերունդների ժառանգած փոփոխությունները կարող են փոխանցվել գրեթե անսահման թվով սերունդների։ Մյուս կողմից, մենք ապացույցներ ունենք, որ մեր ընտանի ցեղերի մեջ մի անգամ ի հայտ եկած փոփոխականությունը չի դադարում երկար ժամանակաշրջանի ընթացքում. մեզ նույնիսկ անհայտ է, թե արդյոք նա ընդհանրապես դադարում է, որովհետև նոր տարատեսակները դեռ շարունակում են երևան գալ նաև մեր ամենահին ցեղերի մեջ։

Իրականության մեջ մարդը չի ստեղծում փոփոխականություն. նա միայն առանց դիտավորության օրգանական էակներին ենթարկում է նոր կենսապայմանների և այն ժամանակ բնությունը ներգործում է նրանց կազմվածքի վրա և հարուցում փոփոխություններ։ Բայց մարդը կարող է ընտրել և իրոք ընտրում է բնության տրամադրած փոփոխությունները և այդպիսով կուտակում է դրանք իրեն ցանկալի որևէ ուղղությամբ։ Նա այս կերպով հարմարեցնում է կենդանիներին և բույսերին իր պահանջներին կամ քմահաճույքներին։ Նա կարող է այդ անել մեթոդիկորեն կամ անգիտակցաբար, վերջին դեպքում պահելով իրեն համար ամենաօգտակար կամ հաճելի անհատներին՝ առանց ցեղը փոփոխելու որևէ նպատակի։ Կասկածի ենթակա չէ, որ նա կարող է ուժեղ կերպով ազդել ցեղի բնույթի վրա, ընտրելով յուրաքանչյուր հաղորդական հաջորդական անհատական շեղումները, այնքան թույլ շեղումները, որ միայն վարժված աչքը կարող է նկատել դրանք։ Անգիտակցական ընտրության այդ պրոցեսը խոշոր գործոն է հանդիսացել ամենացայտուն կերպով արտահայտված և օգտակար ընտանի ցեղերի առաջացման գործում։ Որ մարդու ստեղծած շատ ցեղեր մեծ չափով բնական տեսակների բնույթ են կրում, ապացուցվում է այն չլուծված կասկածներով, թե նրանցից շատերը արդյոք տարատեսակներ ենք են, թե նախնադարյան ինքնուրույն տեսակներ։

Ոչ մի հիմք չկա կասկածելու, որ ընտանի օրգանիզմների վերաբերմամբ այնպես գործունյա եղած սկզբունքը կարող էր իր ազդեցությունը գործել նաև բնական վիճակում։ Անընդհատ վերսկսվող գոյության կռվում ամենից ավելի բարենպաստյալ անհատների և ցեղերի գերապրման մեջ մենք տեսնում ենք ընտրության հզոր և անընդհատ ներգործող ձևը։ Գոյության կռիվն անխուսափելիորեն բխում է բազմացման արադ արագ աճող երկրաչափա՛կան պրոգրեսիայից, որը հատուկ է բոլոր օրգանական էակներին։ Բազմացման այդ արագ պրոգրեսիան ապացուցվում է հաշիվներով, շատ կենդանիների և բույսերի արագ բազմացմամբ որոշ կլիմայական պայմանների հաջորդական կրկնության դեպքում և նոր երկրներում նատուրալիզացիայի ժամանակ։ Ծնվում են ավելի շատ անհատներ, քան կարող են ապրել։ Բնության կշեռքի վրա մի ձավարահատիկը կարող է որոշել մի անհատի կյանքը և մյուսի մահը, որոշել, թե ո՛ր տեսակը կամ տարատեսակը թվով պիտի ավելանա և որոնք են նվազելու կամ վերջնականապես անհետանալու։ Քանի որ միևնույն տեսակին պատկանող անհատները բոլոր տեսակետներից ամենասերտ մրցության մեջ են մտնում իրար հետ, ուստի նրանց միջև եղած կռիվը ամենից ավելի դաժան կլինի։ Նա գրեթե նույնքան դաժան կլինի միևնույն տեսակին պատկանող տարատեսակների միջև և արդեն փոքր ինչ ավելի թույլ՝ միևնույն սեռին պատկանող տեսակների միջև։ Մյուս կողմից, կռիվը հաճախ դաժան կլինի նաև այն էակների միջև, որոնք բնության սանդուխքի վրա գրավում են միմյանցից հեռու տեղեր։ Մի քանի անհատների ամենաթույլ առավելությունը որոշ հասակում կամ տարվա որոշ ժամանակին նրանց հանդեպ, որոնց հետ նրանք մտնում են մրցության մեջ, կամ ավելի լավ հարմարվածությունը շրջապատող ֆիզիկական պայմաններին, թեկուզ չնչին չափով, կարող է ժամանակի ընթացքում կշեռքը թեքել նրանց կողմը։

Քանի որ երկրաբանությունը պարզ կերպով ցույց է տալիս, որ ամեն մի երկիր ենթարկվել է խոշոր ֆիզիկական փոփոխությունների, ապա մենք իրավունք ունենք սպասելու, որ օրգանական էակները բնական վիճակում փոփոխվել են այնպես, ինչպես որ նրանք փոփոխվել են ընտանեցված վիճակում։ Իսկ երբ բնական վիճակում երևան է եկել փոփոխականությունը, ապա անբացատրելի փաստ կլիներ, եթե բնական ընտրությունը երևան չհաներ իր ներգործությունը։ Հաճախ պնդել են, թեև այդ պնդումը ապացուցման չի ենթարկվում, որ փոփոխականությունը բնական վիճակում սահմանափակվում է շատ նեղ սահմաններում։ Մարդը թեև ներգործում է մի այն արտաքին հատկանիշների վրա և հաճախ առաջնորդվում է քմահաճույքներով, այնուամենայնիվ կարողանում է կարճ ժամանակամիջոցում հասնել զգալի արդյունքների, կուտակելով իր ընտանի ցեղերի մեջ միայն անհատական տարբերությունները. և ոչ ոք իհարկե չի կարող բացասել, որ բնական տեսակներն էլ ունենում են անհատական տարբերություններ։ Սակայն բացի այդ տարբերություններից, բոլոր բնախույզներն ընդունում են նաև բնական տարատեսակների գոյությունը, որոնք այնքան են տարբերվում իրարից, որ նրանց հիշատակության արժանի են համարում սիստեմատիկական աշխատություններում։ Դեռևս ոչ ոք պարզորոշ սահման չի հաստատել անհատական տարբերությունների և աննշան տարատեսակների միջև կամ ցայտուն կերպով արտահայտված տարատեսակների ,և ենթատեսակների ու տեսակների միջև։ Մի՞թե չկան առանձին մայր ցամաքների վրա կամ միևնույն մայր ցամաքի միմյանցից զանազան անջրպետներով բաժանված տարբեր մասերում և հեռավոր կղզիների վրա բազմաթիվ ձևեր, որոնց փորձված բնախույզներից ոմանք համարում են տարատեսակներ, մյուսները' մյուսները՝ աշխարհագրական ցեղեր կամ ենթատեսակներ, իսկ երրորդները ինքնուրույն, թեև միմյանց հետ մերձավոր տեսակներ։

Քանի որ յուրաքանչյուր տեսակ բազմացման երկրաչափական պրոգրեսիայի շնորհիվ ձգտում է անսահմանորեն ավելացնել իր թիվը և քանի որ յուրաքանչյուր տեսակի փոփոխված սերունդներն այնքան ավելի հեշտությամբ կարող են բազմանալ, որքան ավելի բազմազան են նրանց սովորություններն ու կառուցվածքը, որոնք հնարավորություն են տա\լիս տալիս նրանց գրավելու բնության տնտեսության մեջ ամենաբազմազան վայրեր, ուստի բնական ընտրությունը շարունակ ձգտում է պահպանել ամեն մի տեսակի մեջ այն հաղորդներին, որոնք ամենից ավելի տարբերվում են իրարից։ Հետևաբար, փոփոխությունների երկար շարքի ընթացքում միևնույն տեսակին պատկանող տարատեսակները բնորոշող թույլ տարբերությունները ձգտում են աճել ու դառնալ ցայտուն տարբերություններ, որոնք հատուկ են միևնույն սեռին պատկանող տեսակներին։ Նոր և կատարելագործված տարատեսակները անշեղորեն փոխարինելու և ոչնչացնելու են հին, ավելի նվազ կատարյալ և միջակա տարատեսակներին. և այսպիսով տեսակները դառնում են և միմյանցից անջատված օբյեկտներ։ Յուրաքանչյուր դասի սահմաններում ավելի խոշոր խմբերի պատկանող տիրապետող տեսակները ձգտում են առաջացնել նոր և տիրապետող ձևեր, ձևեր․ այսպիսով ամեն մի մեծ խումբ կձգտի ավելի ևս մեծանալ և միևնույն ժամանակ հատկանիշներով ավելի ևս հեռանալ միմյանցից։ Սակայն բոլոր խմբերն այս ձևով չեն կարող աճել, քանի որ ամբողջ աշխարհը չէր տեղավորի դրանց, որի հետևանքով տիրապետող խմբերը կհաղթեն ավելի քիչ տիրապետող խմբերին։ Մեծ խմբերի աճելու և հատկանիշներով հեռանալու այդ ձգտումը, որը կապված է անխուսափելի մահաջնջման հետ, բացատրում է, թե ինչու բոլոր կենդանի էակները դասավորվում են խմբերի մեջ, որոնք ստորադասվելով այլ խմբերի՝ պարփակվում են բոլոր ժամանակներում տիրապետող դարձած սակավաթիվ դասերի սահմաններում։ Բոլոր օրգանական էակների այսպես կոչված բնական սիստեմի մեջ խմբավորման այս մեծ փաստը անբացատրելի է առանձին արարչագործական ակտերի տեսության տեսակետից։

Քանի որ բնական ընտրությունը ներգործում է բացառապես աննշան, հաջորդական, բարենպաստ փոփոխությունների կուտակման միջոցով, ուստի նա չի կարող առաջացնել մեծ ու անակնկալ ձևափոխություններ, նա առաջ է շարժվում միայն փոքր ու դանդաղ քայլերով։ Դրա համար էլ «Nattira «Natura non facit saltum» կանոնը, որը մեր գիտելիքների ընդարձակման հետ զուգընթաց ավելի ու ավելի է հաստատվում, այս տեսության հիման վրա հասկանալի է դառնում։ Մենք նաև ըմբռնում ենք այն, թե ինչու բնության մեջ ամենուրեք միևնույն նպատակը ձեռք է բերվում բազմազան ճանապարհներով, որովհետև յուրաքանչյուր առանձնահատկություն, որ մի անգամ ձեռք է բերվել, երկար ժամանակ ժառանգվում է, և շատ տարբեր ուղղություններով փոփոխված կազմվածքները պետք է հարմարվեն մի ընդհանուր նպատակի։ Մի խոսքով, մենք կարող ենք տեսնել, թե ինչու բնությունը բազմազանության նկատմամբ շռայլ է, թեև ժլատ է նորամուծությունների նկատմամբ։ Բայց թե ինչու պիտի գոյություն ունենար բնության այդպիսի օրենքը, եթե տեսակներն ստեղծվել են մեկը մյուսից անկախ կերպով, ոչ ոք չի կարող բացատրել։

Էլի շատ այլ փաստեր, ինչպես ինձ թվում է, բացատրվում են այս տեսությամբ։ Որքա՜ն տարօրինակ է այն փաստը, որ փայտփորի ընդհանուր կերպարանքով թռչունը գետնի վրա միջատներ է որսում, որ լեռնային սագը, որը հազվագյուտ դեպքում է լողում կամ երբեք չի լողում, մատների միջև ունի թաղանթներ. որ կեռնեխի նման մի թռչուն սուզվում է ու սնվում ջրային միջատներով և որ մրրկահավն ունի այնպիսի սովորություններ ու կառուցվածք, որոնցով հարմարվել է պինգվինի կենցաղին։ Եվ այսպես անթիվ այլ դեպքեր։ Սակայն ըստ այն տեսակետի, որ յուրաքանչյուր տեսակ անընդհատ ձգտում է ավելացնել իր թիվը և բնական ընտրությունը մշտապես գործում է, միշտ պատրաստ լինելով հարմարեցնել նրանցից յուրաքանչյուրի դանդաղ փոփոխվող հաջորդներին բնության մեջ դեռ չգրավված կամ վատ գրավված ամեն մի վայրի, այդ փաստերը գագարում դադարում են տարօրինակ լինելուց և կարող են նույնիսկ կանխագուշակվել։

Քանի որ բնական ընտրությունը ներգործում է մրցության միջոցով, ուստի նա հարմարեցնում և կատարելագործում է յուրաքանչյուր երկրի բնակիչների միայն նրանց հետ համակեցության մեջ գտնվող բնակիչների նկատմամբ. մենք առիթ չունենք զարմանալու այն փաստի վրա, որ որևէ տվյալ երկրի տեսակները, որոնք թեև սովորական տեսակետի համաձայն ստեղծված ու հատկապես հարմարված են այդ երկրի համար, երբեմն հաղթվում են ու փոխարինվում այլ երկրներից բերված նատուրալիզացիայի ենթարկված էակների կողմից։ Մենք չպետք է զարմանանք նաև այն բանի վրա, որ բնության մեջ հարմարեցումները, որքան մենք կարող ենք դատել, բացարձակապես կատարյալ չեն, ինչպես այդ նկատվում է նույնիսկ մարդկային աչքի վերաբերմամբ, որ նրանցից մի քանիսը չեն համապատասխանում հարմարեցման մասին մեր ունեցած պատկերացմանը։ Մենք չպետք է զարմանանք նաև, որ մեղվի խայթոցը, որն օգտագործվում է թշնամու դեմ, մեղվին իրեն մահ է պատճառում. որ բոռերն արտադրվում են այդպիսի մեծ թվով մի գործողության համար, իսկ հետո կոտորվում են իրենց անպտուղ քույրերի կողմից. որ զարմանալի քանակությամբ ծաղկափոշի է ծախսվում, որը նկատվում է սոճիի մոտ. չպետք է զարմանանք այն բնազդային ատելության վրա, որ մայր մեղուն տածում է դեպի իր սեփական պտղաբեր դուստրերին. այն բանի վրա, որ իխնեվմոնխդները իխնեվմոնիդները կերակրվում են թրթուրի կենդանի մարմնի ներսում, կամ այլ նման դեպքերի վրա։ Բնական ընտրության տեսության հիման վրա ավելի շատ զարմանալի է թվում այն, որ բացարձակ կատարելության բացակայությա՛ն բացակայության նման դեպքեր է լ է՛լ ավելի մեծ թվով չեն հայտնաբերված։

Տարատեսակների առաջացումը ղեկավարող բարդ և մեզ քիչ հայտնի օրենքները, որքան մենք կարող ենք դատել, նույնն են, ինչ որ ղեկավարել են նաև առանձին տեսակների առաջացումը։ Երկու դեպքում էլ ֆիզիկական պայմանները, ըստ երևույթին, ունեցել են ուղղակի և որոշակի ներգործություն, բայց թե որքան մեծ է այդ ներգործությունը, մենք չենք կարող ասել։ Այսպես, երբ տարատեսակները տեղափոխվում են մի նոր բնակավայր, նրանք երբեմն ստանում են այդ վայրի տեսակներին հատուկ հատկանիշներ։ Ինչպես՝ տարատեսակների, այնպես էլ տեսակների վերաբերմամբ վարժեցման առկայությունը կամ բացակայությունը, ըստ երևույթին, ունեցել են զգալի ներգործություն ներգործություն․ այդ եզրակացությունից անհնարին է հրաժարվել, տեսնելով, օրինակ, էյտոնովյան բադին նրա այնպիսի թևերով, որոնք թռչելու համար գրեթե նույնքան անպետք են, ինչքան որ մեր ընտանի բադինը, կամ հողի մեջ թաղվող տուկու-տուկոն, որը երբեմն կույր է լինում, և մի քանի խլուրդներ, որոնք սովորաբար կույր են և ունեն մաշկով ծածկված աչքեր. կամ վերջապես տեսնելով այն կույր կենդանիները, որոնք ապրում են ամերիկական ու եվրոպական ստորերկրյա քարանձավներում։ Ինչպես տարատեսակների, այնպես էլ տեսակների վերաբերմամբ, ըստ երևույթին, էական դեր է կատարել հարաբերակցական փոփոխությունը, այնպես որ, երբ փոփոխվել է մի որևէ մաս, անհրաժեշտորեն փոփոխվել են նաև մյուսները։ Թե՛ տարատեսակները և թե՛ տեսակները երբեմն երևան են բերում վերադարձ դեպի վաղուց կորցրած հատկանիշները։ Առանձին արարչագործսկան ակտերի տեսակետից ինչքա՞ն ինչքա՜ն անհասկանալի է ձիու սեռի զանազան տեսակների և նրանց հիբրիդների ուսերի և ոտների վրա զոլերի պատահական երևան գալը։ Եվ ինչքան պարզ կերպով է բացատրվում այդ փաստը, եթե մենք ընդունենք, որ այդ բոլոր տեսակները առաջացել են մի զոլավոր նախահորից, ճիշտ այնպես, ինչպես աղավնու ընտանի տարբեր ցեղերը առաջացել են լայնակի զոլեր ունեցող կապտագորշ ժայռաղավնուց։

Տեսակների անկախ ստեղծագործության մասին տարածված տեսակետի հիման վրա, ինչպե՞ս կարելի է բացատրել, թե ինչու տեսակային հատկանիշները կամ այն հատկանիշները, որոնցով միմյանցից տարբերվում են միև՜նույն միևնույն սեռին պատկանող տեսակները, ավելի փոփոխական են, քան սեռային հատկանիշները, որոնցով նրանք բոլորն էլ իրար նման են։ Ինչո՞ւ, օրինակ, ծաղկի գույնի փոփոխականությունն ավելի հավանական է այն տեսակի մոտ, որը պատկանում է այնպիսի սեռի, որի տեսակներն ունեն զանազանագույն ծաղիկներ, քան այն տեսակի մոտ, որը պատկանում է միանման ծաղիկներով տեսակներ ունեցող մի սեռի։ Եթե տեսակները միայն լավ արտահայտված տարատեսակներ են, որոնց հատկանիշները ավելի կայունացած են, ապա մենք կարող ենք բացատրել այդ փաստը, որ նրանք արդեն փոփոխվել են այն պահից սկսած, երբ նրանք ճյուղավորվել են իրենց ընդհանուր նախահորից և փոփոխվել են հատկանիշներով, որոնք կազմում են նրանց տեսակային տարբերությունը, դրա համար էլ հատկապես այդ հատկանիշները պետք է ավելի փոփոխական լինեն, քան սեռային հատկանիշները, որոնք մշտապես հսկայական ժամանակաշրջանի ընթացքում ժառանգաբար փոխանցվել են։ Առանձին արարչագործության տեսության հիման վրա անբացատրելի է նաև այն, թե ինչու այն մասը, որն արտասովոր զարգացման է հասել տվյալ սեռի մի որևէ տեսակի մոտ, ուստի և, ինչպես որ մենք բնականաբար կարող ենք եզրակացնել, չափազանց կարևոր է տվյալ տեսակի համար, պիտի առանձնապես փոփոխական լիներ. բայց մեր տեսակետից այդ մասն արդեն զգալի աստիճանի փոփոխականության է ենթարկվել այն ժամանակից սկսած, երբ տարբեր տեսակները սկսել են ճյուղավորվել մի ընդհանուր նախահորից, այդ պատճառով էլ մենք կարող ենք սպասել, որ այդ մասը մինչև այժմ ընդհանրապես պահպանել է իր փոփոխվելու հակումը։ Սակայն մասը կարող է ամենաարտասովոր կերպով զարգացած լինել, ինչպես, օրինակ, չղջիկի թևը, և այնուամենայնիվ ավելի մեծ փոփոխականություն չցուցաբերել, քան որևէ այլ օրգան, երբ այդ մասն ընդհանուր է լինում իրար ստորադասված ձևերի ամբողջ խմբի համար, այսինքն այն դեպքում, երբ նա ժառանգաբար փոխանցվել է երկար ժամանակաշրջանի ընթացքում, որովհետև այդ դեպքում բնական ընտրության երկարատև ներգործության հետևանքով նա արդեն դարձել է կայուն։

Դառնում եմ բնազդներին, բնազդներին․ ինչքան էլ զարմանալի են նրանցից մի քանիսը, բայց նրանք մարմնի կառուցվածքից ավելի մեծ դժվարություններ չեն ներկայացնում հաջորդական, աննշան, բայց օգտակար փոփոխությունների բնական ընտրության տեսության համար։ Այսպիսով, մենք կարող ենք հասկանալ, թե ինչու բնությունը միևնույն դասի տարրեր տարբեր կենդանիների օժտելով նրանց հատուկ բնազդներով, առաջ է գնում աստիճանական քայլերով։ Ես աշխատել եմ ցույց տալ, թե աստիճանականության սկզբունքը ինչքան լույս է սփռում սովորական մեղվի զարմանալի Ճարտարապետական ճարտարապետական ընդունակությունների վրա։ Սովորությունը, անկասկած, մասնակցում է բնազդների փոփոխությանը, բայց հավանորեն այդ անհրաժեշտ չէ, ինչպես այդ տեսնում ենք անսեռ միջատների օրինակի վրա, որոնք իրենցից հետո սերունդ չեն թողնում, որը կկարողանար ժառանգել երկարատև սովորությունների հետևանքները։ Ընդունելով, որ միևնույն սեռի բոլոր տեսակներն առաջացել են մի ընդհանուր նախահորից և ժառանգել են ընդհանուր շատ առանձնահատկություններ, մենք կարող ենք հասկանալ, թե ինչպես նման տեսակները, գտնվելով ամենատարբեր կենսապայմաններում, այնուամենայնիվ ղեկավարվում են գրեթե միևնույն բնազդներով, բնազդներով․ թե ինչու, օրինակ, Հարավային Ամերիկայի արևադարձային և բարեխառն մասերում կեռնեխներն իրենց բները ծածկում են տիղմով, այնպես, ինչպես որ մեր բրիտանական տեսակները։ Բնական ընտրության միջոցով դանդաղորեն բնազդներ ձեռք բերելու տեսակետից մեզ զարմանալի չի թվում, եթե որոշ բնազդներ անկատար են և առիթ են տալիս սխալների, ինչպես նաև այն, որ շատ բնազդներ տանջանք են պատճառում այլ կենդանիների։

Եթե տեսակները միայն լավ արտահայտված ու կայուն տարատեսակներ են, ապա մեզ համար իսկույն պարզվում է, թե ինչու նրանց խաչաձևումից ստացված արդյունքներն իրենց ծնողների հետ ունեցած նմանության հաջորդականությամբ ենթարկվում են նույն բարդ օրենքներին, ինչ օրենքների որ ենթարկվում են ակնհայտ տարատեսակների խաչաձևման արդյունքները, այսինքն հաջորդական խաչաձևումների ժամանակ աստիճանաբար մեկը կլանում է մյուսին։ Այդ նմանությունը տարօրինակ կթվար, եթե տեսակներն իրենց ծագմամբ պարտական լինեին անկախ արարչագործ ական ակտ երինարարչագործական ակտերին, իսկ տարատեսակները առաջացած լինեին երկրորդային օրենքների ուժով։

Եթե մենք ընդունենք, որ երկրաբանական տարեգրությունը վերին աստիճանի անկատար է, այդ դեպքում նրա մատակարարած փաստերը ուժեղ հաստատություն են հանդիսանում հաջորդական փոփոխություններով ծագման միասնականության տեսության համար։ Նոր տեսակները հրապարակ են եկել դանդաղորեն և իրար հաջորդող ժամանակամիջոցներից հետո, ըստ որում հավասար ժամանակամիջոցների ընթացքում փոփոխականության չափը զանազան խմբերի համար խիստ տարբեր է եղել։ Տեսակների և նրանց ամբողջ խմբերի մահաջնջումը, որն այնպիսի աչքի ընկնող դեր է կատարել օրգանական աշխարհի պատմության մեջ, բնական ընտրության գրեթե անխուսափելի հետևանքն է, որովհետև հին ձևերը փոխարինվում են նոր և կատարելագործված ձևերով։ Ոչ առանձին տեսակներ, ոչ էլ տեսակների մի խումբ նորից երևան չեն գալիս, եթե բնական գոյացման շղթան կտրված է։ Տիրապետող ձևերի աստիճանական տարածումը, նրանց հաղորդների հաջորդների դանդաղ փոփոխության հետ միասին, այնպիսի տպավորություն է թողնում, որ կարծես թե օրգանական ձևերը մեծ ժամանակաշրջանների ընթացքում միաժամանակ են փոփոխվել ամբողջ երկրագնդի վրա։ Այն փաստը, որ յուրաքանչյուր ֆորմացիայի բրածո մնացորդները հատկանիշներով որոշ չափով միջակա են նրանից անմիջապես վերև և անմիջապես ներքև գտնվող ֆորմացիաների բրածոների միջև, շատ պարզ կերպով բացատրում է նրանց ունեցած միջակա դրությամբ ծննդաբանական շղթայի մեջ։ Այն հիմնական փաստը, որ բոլոր անհետացած էակները կարող են դասակարգվել այժմ ապրողների հետ միասին մի ընղհանուր սիստեմի մեջ, բնականաբար բխում է նրանից, որ թե՛ ապրող և թե՛ անհետացած էակներն առաջացել են ընդհանուր նախնիներից։ Քանի որ տեսակներն իրենց փոփոխության երկարատև ժամանակաշրջանի ընթացքում սովորաբար տարամիտվել են իրենց հատկանիշներով, ապա հասկանալի է դառնում, թե ինչու ամեն մի խմբի ամենահին ձևերը կամ ամենահին նախածնողները հաճախ գրավում են որոշ չափով միջակա գրության դրության գոյություն ունեցող խմբերի միջև։ Այժմյան ձևերը սովորաբար համարվում են կազմվածքի ավելի բարձր աստիճանի վրա կանգնած, քան հին ձևերը. նրանք իսկապես էլ պետք է ավելի բարձր դիրք գրավեն, քանի որ հետագա և կատարելագործված ձևերը գոյության կռվում հաղթել են հին և ավելի քիչ կատարելագործված ձևերին, ձևերին․ նրանց օրգանները նույնպես ավելի մեծ չափով են մասնագիտացել զանազան ֆունկցիաների համար։ Այս փաստը միանգամայն համատեղվում է այն բազմաթիվ օրգանիզմների գոյության հետ, որոնք ունեն ավելի պարզ, քիչ կատարելագործված կառուցվածք, որը միանգամայն պիտանի է իրենց գոյության պարզ պայմանների համար, համար․ նա միանգամայն համատեղվում է այն երևույթի հետ, որ մի քանի ձևեր իրենց կազմվածքով հետադիմել են, շարունակելով այդ հետադարձի ճանապարհի յուրաքանչյուր աստիճանի վրա ավելի լավ հարմարված լինել նոր և ցածրացած կենսապայմաններին։ Վերջապես, մի մայր ցամաքի վրա ազգակից ձևերի երկարատև պահպանման զարմանալի օրենքը,— պարկավորներն Ավստրալիայում, թերատամները Ամերիկայում և այլ նման դեպքեր,— միանգամայն հասկանալի է, քանի որ միևնույն երկրի սահմաններում գոյություն ունեցող և անհետացած օրգանիզմները իրենց ընդհանուր ծագմամբ սերտորեն կապված են իրար հետ։

Դառնում եմ աշխարհագրական տեղաբաշխմանը. եթե մենք ընդունենք, որ դարերի երկար շարքի ընթացքում, շնորհիվ նախկինում տեղի ունեցած կլիմայական և աշխարհագրական փոփոխությունների և բազմաթիվ պատահական ու մեզ անհայտ տարածման եղանակների, տեղի է ունեցել օրգանիզմների տարաբնակումը աշխարհի մի մասից մյուսը, այն ժամանակ մենք ի վիճակի կլինենք փոփոխությամբ ուղեկցվող ընդհանուր ծագման տեսության հիման վրա հասկանալու նաև աքն այն հիմնական փաստերի մեծամասնությունը, որոնք վերաբերում են օրգանիզմների տեղաբաշխմանը։ Մենք կարող ենք բացատրել նաև այն զարմանալի զուգահեռությունը, որ գոյություն ունի տարածության մեջ օրգանական էակների տեղաբաշխման և ժամանակի մեջ նրանց երկրաբանական հաջորդականության միջև, որովհետև երկու դեպքում էլ այդ էակները միանման կերպով կապված են եղել միմյանց հետ ազգակից ծագմամբ և փոփոխության եղանակները եղել են նույնը։ Մեզ համար պարզ է այն զարմանալի փաստի լիակատար իմաստը, որ ապշեցրել է ամեն մի ճանապարհորդի, այն է՝ որ միևնույն մայր ցամաքի վրա ամենատարբեր պայմաններում, թե՛ տաք և ցուրտ կլիմայում, թե՛ լեռներում և թե՛ հարթավայրերում, թե՛ տափաստաններում և թե՛ ճահիճներում, միևնույն ղասին պատկանող բնակիչների մեծ մասը հանդես է բերում բացահայտ ազգակցական գծեր, որովհետև նրանք միևնույն նախահայրերի և հին գաղթականների սերունդներն են։ Առաջներում տեղի ունեցած և շատ դեպքում փոփոխությամբ ուղեկցվող տարաբնակման սկզբունքի հիման վրա՝ մենք կարողանում ենք բացատրել սառցադաշտային ժամանակաշրջանի միջոցով մի քանի սակավաթիվ բույթերի բույսերի նույնությունը և ուրիշ շատ բույսերի մոտ ազգակցությունը; , որոնք ապրում են իրարից շատ հեռու ընկած լեռների վրա և հյուսիսային ու հարավային բարեխառն գոտիներում. այդպես էլ մենք բացատրում ենք նաև հյուսիսային և հարավային բարեխառն գոտու ծովերի մի քանի բնակիչների մերձավոր ազգակցությունը, չնայած նրան, որ նրանք անջատված են միմյանցից օվկիանոսի այն ամբողջ մասով, որն ընկած է արևադարձների միջև։ Թեկուզ երկու երկրների ֆիզիկական պայմաններն այնքան նման լինեին իրար, որքան այդ կարող է պահանջել միևնույն տեսակը, ապա մենք զարմանալու առիթ չէինք ունենա, որ նրանց բնակիչները խիստ տարբերվում են միմյանցից, եթե միայն այդ երկրները երկարատև ժամանակաշրջանի ընթացքում Լրիվ լրիվ անջատված են եղել իրարից։ Քանի որ օրգանիզմների միջև եղած փոխհարաբերությունները բոլոր հարաբերություններից ամենակարևորն են և քանի որ երկու երկրներն էլ իրենց գաղթականները պիտի ստանային մի որևէ այլ երկրից կամ մեկը մյուսից տարբեր ժամանակներում, տարբեր հարաբերությամբ, ուստի և փոփոխության ուղղությունը երկու մարզերում անխուսափելիորեն պետք է տարբեր լիներ։

Գաղթի և նրան հետևող փոփոխության երևույթների նկատմամբ այս տեսակետից մենք կարող ենք բացատրել, թե ինչու օվկիանոսային կղզիները բնակված են միայն սակավաթիվ տեսակներով և ինչու այդ տեսակների մեծ մասը հատուկ է տվյալ վայրին, կամ էնդեմիկ ձևեր են։ Մեզ համար պարզ է, թե ինչու կենդանիների այն խմբերին պատկանող տեսակները, որոնք չեն կարողանում տեղափոխվել օվկիանոսի մեծ տարածությունների վրայով, ինչպիսիք են գորտերը և ցամաքային կաթնասունները, չեն հանդիպում օվկիանոսային կղզիների վրա. մյուս կողմից, թե ինչու չղջիկների նոր և բացառիկ տեսակները,— այսինքն կենդանիներ, որոնք կարող են թռչել օվկիանոսի վրայով,— հաճախ են հանդիպում որևէ մայր ցամաքից հեռու գտնվող կղզիների վրա։ Այդպիսի դեպքերը, ինչպես, օրինակ, օվկիանոսային կղզիների վրա չղջիկների բնորոշ տեսակների առկայությունը և ուրիշ ցամաքային կաթնասունների լիակատար բացակայությունը, փաստեր են, որոնք բոլորովին անբացատրելի են առանձին արարչագործ ական արարչագործական ակտերի տեսության տեսակետից։

Որևէ երկու մարզերում մոտ ազգակից կամ փոխարինող տեսակների գոյությանը փոփոխությամբ ուղեկցվող ընդհանուր ծագման տեսության հիման վրա ենթադրում է, որ նույն ծնողական ձևերը առաջները գոյություն են ունեցել երկու մարզերում. և մենք իրոք գրեթե միշտ տեսնում ենք, որ երբ բազմաթիվ ազգակից տեսակներ բնակվում են երկու մարզերում, ապա այդ տեսակների միջև գտնվում են այնպիսիները, որոնք նույնն են և տարածված են երկու մարզերում։ Այնտեղ, որտեղ հանդիպում են բազմաթիվ, միմյանց հետ մոտ, բայց և այնպես պարզորոշ տարբերվող տեսակներ, հանդիպում են նաև կասկածելի ձևեր և տարատեսակներ, որոնք պատկանում են նույն խմբերին։ Կարելի է որպես շատ լայն տարածված կանոն ընդունել այն, որ որևէ մարզի բնակչությունը ազգակցության մեջ է գտնվում այն ամենամոտ աղբյուրի բնակչության հետ, որտեղից կարող էր տեղի ունենալ ներգաղթը։ Այդ աչքի է ընկնում Գալապագոսյան արշիպելագի, Ժուան Ֆերնանդես կղզիների և ամերիկական այլ կղզիների գրեթե բոլոր բույսերի ու կենդանիների և հարևան ամերիկական մայր ցամաքի բույսերի ու կենդանիների միջև եղած ազգակցության վերաբերմամբ։ Նույնն է նկատվում նաև Կանաչ հրվանդանի արխիպելագի արշիպելագի և այլ աֆրիկական կղզիների և աֆրիկական մայր ցամաքի վերաբերմամբ։ Պետք է ընդունել, որ այդ փաստերը առանձին արարչագործությունների տեսության հիման վրա ոչ մի բացատրություն չեն ստանում։

Այն փաստը, որ բոլոր գոյություն ունեցող և երբևիցե գոյություն ունեցած օրգանիզմները կարող են դասավորվել մի քանի մեծ դասերի սահմաններում եղած խմբերի մեջ, որոնք ստորադասվում են այլ խմբերի, ըստ որում անհետացած խմբերը հաճախ գրավում են միջակա դրություն գոյություն ունեցող խմբերի միջև, միանգամայն հասկանալի է բնական ընտրության տեսության և նրա անհրաժեշտ հետևանքների՝ մահաջնջման ու հատկանիշների տարամիտման հիման վրա։ Նույն սկզբունքների հիման վրա մեզ համար պարզ է, թե ինչու ձևերի փոխադարձ ազգակցությունը այդքան բարդ է և զարտուղի։ Մենք տեսնում ենք, թե ինչու որոշ հատկանիշներ դասակարգության նպատակների համար ավելի գերադասելի են, քան մյուսները, մյուսները․ թե ինչու հարմարեցման հետ կապված հատկանիշները, որ վերին աստիճանի կարևոր են դրանցով օժտված էակների համար, գրեթե ոչ մի նշանակություն ունեն դասակարգության գործում, գործում․ թե ինչու թերաճ մասերից առաջացած հատկանիշները, որոնք թեև անօգուտ են այդ մասերն ունեցող էակները համար, երբեմն այնքան արժեքավոր են դասակարգության մեջ և վերջապես, թե ինչու սաղմնաբանական հատկանիշները հաճախ ամենից ավելի արժեքավոր են։ Օրգանական էակների իսկական ազգակցությունը, ի տարբերություն նրանց այն նմանությունների, որոնք առաջա՛նում առաջանում են միանման հարմարեցումների հետևանքով, իր առաջացմամբ պարտական է ժառանգականությանը և ծագման միասնականությանը։ Բնական սիստեմը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ էակների ծննդաբանական դասավորումը, ըստ որում նրանց ձեռք բերած տարբերության աստիճանները որոշվում են '''տարատեսակներ, տեսակներ, սեռեր, ընտանիքներ''' և այլ տերմիններով։ Մեր խնդիրն է հայտնաբերել այդ ծննդաբանական կապերը ամենակայուն հատկանիշների միջոցով, ինչպիսին էլ որ լինեն այդ հատկանիշները և ինչքան էլ ուզում է աննշան լինի նրանց նշանակությունը այդ էակների կյանքի համար։

Մարդու ձեռքի, չղջիկի թևի, դելֆինի լողաթևի, ձիու ոտքի մեջ ոսկրների նման դասավորությունը, ընձուղտի և փղի պարանոցը կազմող ողերի միանման թիվը և այլ նման անթիվ փաստերը մեղ մեզ համար իսկույն հասկանալի են դառնում դանդաղ ու աստիճանական հաջորդական փոփոխությամբ ուղեկցվող ընդհանուր ծագման տեսության հիման վրա։ Չղջիկի թևի և ոտքի հիմնական կառուցվածքում եղած նմանությունը, թեև նրանք բոլորովին տարբեր դեր ունեն, խաչափառի ծնոտների ու ոտքերի, ծաղկի պսակաթերթերի, առէջքների և վարսանդների կառուցվածքում եղած նմանությունները նույնպես մեծ չափով հասկանալի են՝ համաձայն այն տեսակետի, որ մասերը կամ օրգանները ենթարկվել են աստիճանական ձևափոխման և նրանք սկզբում իրար նման են եղել այդ դասերից յուրաքանչյուրի հեռավոր նախահոր մոտ։ Այն կանոնի հիման վրա, որ իրար հաջորդող փոփոխությունները ոչ միշտ երևան են գալիս վաղ հասակում և ժառանգվում են կյանքի համապատասխան ոչ վաղ շրջանում, մենք կարող ենք բացատրել, թե ինչու կաթնասունների, թռչունների, սողունների և ձկների սաղմերը այդքան զարմանալիորեն նման են իրար, մինչդեռ չափահաս ձևերը այնքան տարբեր են։ Մեզ այլևս չի զարմացնի այն փաստը, որ օդով շնչող կաթնասունների կամ թռչունների սաղմերն ունեն խռիկների ճեղքեր և հանգույցներով դասավորված զարկերակներ, ինչպես ձկների մոտ է, որոնք իրենց միանգամայն զարգացած խռիկներով շնչում են ջրի մեջ լուծված օդով։

Վարժության բացակայությունը երբեմն բնական ընտրության աջակցությամբ հաճախ օժանդակել է այն օրգանների այլասերմանը, որոնք կենցաղի և կենսապայմանների փոփոխության դեպքում անօգուտ են դարձել. այստեղից մեզ համար հասկանալի է դառնում թերաճ օրգանների իմաստը։ Բայց վարժության բացակայությունը և ընտրությունը սովորաբար ներգործում են այն էակների վրա, որոնք հասել են լիակատար հասունության և մասնակցում են գոյության կռվին, և այսպիսով քիչ ազդեցություն են թողնում օրգանի վրա վաղ հասակում. այստեղից բխում է, որ օրգանը ռեդուկցիայի չի ենթարկվում կամ թերաճ չի դառնում վաղ հասակում։ Այսպես, օրինակ, հորթը ժառանգել է ատամներ, որոնք երբեք դուրս չեն գալիս վերին ծնոտի լնդերքի միջից, նա այդ ատամները ժառանգել է իր վաղ նախահորից, որն ունեցել է միանգամայն զարգացած ատամներ։ Մենք կարող ենք ենթադրել, որ չափահաս կենդանու ատամները մի ժամանակ ռեդուկցիայի են ենթարկվել վարժեցման բացակայության հետևանքով, որի պատճառը եղել է այն, որ լեզուն, քիմքը կամ շրթունքները բնական ընտրության շնորհիվ հիանալի կերպով հարմարվել են աո.անց առանց ատամների մասնակցության խոտը պոկռտելու համար։ Մինչդեռ հորթի ատամները մնացել են անփոփոխ և համապատասխան հասակում ժառանգման օրենքի հիման վրա, ժառանգվել են հեռավոր ժամանակներից սկսած մինչև այսօր։ Ըստ այն տեսակետի, որ յուրաքանչյուր օրգանիզմ իր բոլոր մասերով միասին առանձին է ստեղծվել, վճռականապես անհասկանալի է, որ այդքան հաճախ կարող են հանդիպել այն օրգանների գոյության փաստերը, որոնց անօգտակարությունը այնպես ակնհայտ է, ինչպես հորթի սաղմերի մոտ ատամները կամ շատ բզեզների միաձուլված վերնաթևերի տակ գտնվող ճխլտված թևերը։ Բնությունը կարծես դիտմամբ հոգացել է այն մասին, որպեսզի թերաճ օրգանների, սաղմնաբանական և հոմոլոգիական նմանությունների միջոցով մեր առաջ բաց անի այն պլանը, որով նա ստեղծում է փոփոխություններ, բայց մենք չափազանց կույր ենք, որ ըմբռնենք, թե նա դրանով ինչ է արտահայտում։

Ես համառոտակի կրկնեցի այն կշռադատություններն ու փաստերը, որոնք ինձ միանգամայն համոզել են, որ տեսակները փոփոխվել են սերունդների երկար շարքի ընթացքում։ Այդ ձեռք է բերվել գլխավորապես բազմաթիվ, հաջորդական, աննշան, բարենպաստ փոփոխությունների բնական ընտրության միջոցով, որին էական աջակցություն են ցույց ավելտվել, մի կողմից, օրգանի վարժեցման կամ ոչ վարժեցման ժառանգված հետևանքները և, մյուս կողմից, ոչ էական օժանդակություն են ցույց տվել արտաքին պայմանների անմիջական ներգործությունը թե՛ անցյալի և թե՛ ներկայի հարմարողական հատկանիշների վրա և այն փոփոխությունները, որոնք մեր անտեղյակության պատճառով մեզ թվում են ինքնակամ։ Ըստ երևույթին, առաջները ես անբավարար նշանակություն եմ տվել փոփոխականության այս վերջին ձևերի ուժին ու տարածվածությանը, որոնք բնական ընտրությունից անկախ առաջ են բերում հաստատուն փոփոխություններ կառուցվածքի մեջ։ Բայց քանի որ վերջերս իմ եզրակացությունները հաճախ թյուր կերպով են մեկնաբանել և պնդել են, թե ես տեսակների փոփոխությունը վերագրում եմ բացառապես բնական ընտրությանը, ուստի ես ինձ թույլ կտամ նկատելու, որ այս գրքի առաջին և հետագա հրատարակություններում ես զետեղել եմ շատ աչքի ընկնող տեղում, այն է՝ ներածության վերջում հետևյալ բառերը։ «Ես համոզված եմ, բնական ընտրությունը եղել է փոփոխություններ առաջացնող գլխավոր, բայց ոչ միակ միջոցը»։ Բայց դա չօգնեց։ Ուրիշների մտքերը համառորեն խեղաթյուրելու ուժը մեծ է, սակայն գիտության պատմությունը ցույց է, տալիս, որ բարեբախտաբար այդ ուժի ներգործությունը տևական չէ։

Սակայն գուցե հարցնեն, թե ինչո՞ւ դեռ ապրող բնախույզներից և երկրաբաններից գրեթե բոլոր ամենաականավորները մինչև վերջին ժամանակներս չեն հավատացել տեսակների փոփոխականությանը։ Չի կարելի պնդել, որ օրգանական էակները բնական վիճակում չեն ենթարկվում փոփոխականության. չի կարելի ապացուցել, որ փոփոխությունների գումարը դարերի երկար շարքի ընթացքում ներկայացնում է մի սահմանային մեծություն. ոչ մի պարզորոշ սահման չի առաջարկվել և չի կարող առաջարկվել տեսակների և պարզ արտահայտված տարատեսակների միջև։ Չի կարելի պնդել, որ տեսակներն իրենց խաչաձևման ժամանակ անպայման լինում են անպտղաբեր, իսկ տարատեսակները՝ անպայման պտղաբեր, պտղաբեր․ կամ պնդել, որ տեսակների անպտղաբերությունը նրանց յուրահատուկ հատկությունն է և անկախ ստեղծման նշանն է։ Տեսակների անշարժության վերաբերմամբ եղած հավատը գրեթե անխուսափելի էր մինչև այն ժամանակ, քանի դեռ գոյություն ուներ այն համոզմունքը, որ երկրի պատմությունը կարճ է։ Բայց այժմ, երբ մենք մոտավոր գաղափար ենք կազմել ժամանակների ընթացքի տևողության մասին, մենք հակված ենք առանց բավարար ապացույցների ընդունելու, որ երկրաբանական տարեգրությունն այնքան կատարյալ է, որ պետք է պահպանած լիներ տեսակների փոփոխության անկասկածելի հետքերը, եթե նրանք ենթարկվել են փոփոխության։

Թեև ես լիովին համոզված եմ այն բոլոր հայացքների ճշտությանը, որ բերված են այս գրքի մեջ համառոտ ակնարկի ձևով, սակայն ես ոչ մի կերպ հույս չունեմ համոզելու այն փորձված բնախույզներին, որոնց մտքերը լի են մեծաքանակ փաստերով, որոնց նրանք երկար տարիների ընթացքում քննարկում են իմ տեսակետին ուղղակի հակառակ տեսակետից։ Այնքան հեշտ է մեր անտեղյակությունը թաքցնել այնպիսի արտահայտությունների քողի տակ, ինչպիսիք են «արարչագործության պլան», «գաղափարի միասնականություն» և այլն, և երևակայել, որ մենք բացատրություն ենք տալիս, մինչդեռ միայն այլ արտահայտություններով կրկնում ենք բուն փաստը։ Ամեն ոք, ով հակված է ավելի կշիռ տալու չլուծված դժվարություններին, քան որոշ փաստերի բավարար բացատրությանը, անշուշտ կժխտի իմ տեսությունը։ Սակավաթիվ բնախույզների վրա, որոնք օժտված են մտքի զգալի ճկունությամբ և նույնիսկ սկսում են կասկածել տեսակների անշարժությանը, այս գիրքը թերևս ազդեցություն կունենա։ Բայց ես վստահությամբ եմ նայում ապագային, բնախույզների նոր առաջացող երիտասարդ սերնդին, որը ի վիճակի կլինի անաչառ կերպով կշռադատել հարցի երկու կողմերը։ Նա, ով կհամոզվի, որ տեսակները փոփոխական են, լավ ծառայություն մատուցած կլինի, բարեխիղճ կերպով արտահայտելով իր համոզմունքը, միայն այգ այդ ձևով կարելի է տեղից շարժել նախապաշարումների այն զանգվածը, որը ծանրանում է այդ հարցի վրա։ Մի քանի ականավոր բնախույզներ վերջերս մամուլի մեջ հայտնել են այն համոզմունքը, որ յուրաքանչյուր սեռի մեջ ընդունված տեսակներից շատերը իսկական տեսակներ չեն, բայց դրան հակառակ մյուսները իսկական են, այսինքն՝ ստեղծված են մեկը մյուսից անկախ կերպով։ Այդպիսի եզրակացությունը ինձ չափազանց տարօրինակ է թվում։ Նրանք ընդունում են, որ շատ ձևեր, որոնց մինչև վերջին ժամանակը իրենք համարել են առանձին արարչագործական ակտերի արդյունք, իսկ բնախույզների մեծամասնությունը մինչև այժմ էլ դրանց համարում է այդպես, որ այդ ձևերը, որոնք հետևաբար կրում են իսկական տեսակների բոլոր արտաքին հատկանիշները, առաջացել են փոփոխության միջոցով, և միաժամանակ նրանք հրաժարվում են տարածել այդ տեսակետը մյուս ձևերի վրա, որոնք միայն թեթևակի տարբերվում են առաջիններից։ Այնուամենայնիվ, նրանք հանձն չեն առնում տալու այնպիսի սահմանում կամ նույնիսկ առաջարկելու այնպիսի ենթադրություններ, որոնց հիման վրա կարելի կլիներ տարբերել ստեղծված ձևերը նրանցից, որոնք առաջացել են երկրորդային օրենքների ուժով․ նրանց համար փոփոխականությունը մի դեպքում vera causa<ref>Իսկական պատճառ։— ''Խմբ.։''</ref> է, իսկ մյուս դեպքում նրանք կամայականորեն ժխտում են այն, չնշելով, թե ինչումն է այդ երկու դեպքերի տարբերությունը։ Կգա մի օր, երբ դա կհամարեն կանխակալ կարծիքից առաջացող կուրացման մի հետաքրքրական օրինակ։ Այդ հեղինակներին նույնքան քիչ է զարմացնում հրաշքային ստեղծագործական ակտը, որքան և սովորական ծնունդը։ Մի՞թե նրանք իսկապես ենթադրում են, որ մեր մոլորակի պատմության մեջ անթիվ անգամ որոշ տարրական ատոմների հանկարծակի կարգադրվել է կազմակերպվել և վերածվել կենդանի հյուսվածքների։ Արդյո՞ք նրանք կարծում են, որ ամեն մի այդպիսի ենթադրյալ արարչագործական ակտի ժամանակ գոյացել են մեկ, թե շատ անհատներ։ Բոլոր անհամար կենդանիներն ու բույսերը արդյո՞ք ստեղծվել են ձվերի կամ սերմերի, թե՞ չափահաս անհատների ձևով։ Եվ արդյո՞ք կաթնասուններն ստեղծվել են սննդառության կեղծ նշաններով դեռ մոր արգանդում։ Հասկանալի է, որ այդ հարցերից մի քանիսին չեն կարող պատասխան տալ նրանք, ովքեր հավատում են կյանքի քիչ ձևերի կամ միայն մի ձևի երևան գալուն կամ ստեղծմանը։ Մի քանի հեղինակներ առարկել են, թե միլիոնավոր էակների ստեղծմանը նույնքան հեշտ է հավատալ, ինչքան որ մեկի ստեղծմանը, բայց «նվազագույն ներգործության» փիլիսոփայական սկզբունքը, որ արտահայտել է Մոպերտյուին,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Maupertuis>'''Մոպերտյուի''' (Maupertuis Pierre-Louis Moreau de)։— Երկրաչափ և փիլիսոփա Ֆրանսիայում (1698—1759)։</ref> ակամայից հակում է մեր միտքը փոքր թվի օգտին, և իհարկե մենք չպետք է հավատանք, որ յուրաքանչյուր մեծ դասի սահմաններում եղած անթիվ էակները ստեղծվել են միասնական ծնողներից ծագման ակներև, բայց խաբուսիկ հատկանիշներով։

Մի քանի ականավոր բնախույզներ վերջերս մամուլի մեջ հայտնել են այն համոզմունքը, որ յուրաքանչյուր սեռի մեջ ընդունված տեսակներից շատերը իսկական տեսակներ չեն, բայց դրան հակառակ մյուսները իսկական են, այսինքն՝ ստեղծված են մեկը մյուսից անկախ կերպով։ Այդպիսի եզրակացությունը ինձ չափազանց տարօրինակ է թվում։ Նրանք ընդունում են, որ շատ ձևեր, որոնց մինչև վերջին ժամանակը իրենք համարել են առանձին արարչագործական ակտերի արդյունք, իսկ բնախույզների մեծամասնությունը մինչև այժմ էլ դրանց համարում է այդպես, որ այդ ձևերը, որոնք հետևաբար կրում են իսկական տեսակների բոլոր արտաքին հատկանիշները, առաջացել են փոփոխության միջոցով, և միաժամանակ նրանք հրաժարվում են տարածել այդ տեսակետը մյուս ձևերի վրա, որոնք միայն թեթևակի տարբերվում են առաջիններից։ Այնուամենայնիվ, նրանք հանձն չեն առնում տալու այնպիսի սահմանում կամ նույնիսկ առաջարկելու այնպիսի ենթադրություններ, որոնց հիման վրա կարելի կլիներ տարբերել ստեղծված ձևերը նրանցից, որոնք առաջացել են երկրորդային օրենքների ուժով, նրանց համար փոփոխականությունը մի դեպքում vera causa<ref>Իսկական պատճառ։— ''Խմբ.։''</ref> է, իսկ մյուս դեպքում նրանք կամայականորեն ժխտում են այն, չնշելով, թե ինչումն է այդ երկու դեպքերի տարբերությունը։ Կգա մի օր, երբ դա կհամարեն կանխակալ կարծիքից առաջացող կուրացման մի հետաքրքրական օրինակ։ Այդ հեղինակներին նույնքան քիչ է զարմացնում հրաշքային ստեղծագործական ակտը, որքան և սովորական ծնունդը։ Մի՞թե նրանք իսկապես ենթադրում են, որ մեր մոլորակի պատմության մեջ անթիվ անգամ որոշ տարրական ատոմների հանկարծակի կարգադրվել է կազմակերպվել և վերածվել կենդանի հյուսվածքների։ Արդյո՞ք նրանք կարծում են, որ ամեն մի այդպիսի ենթադրյալ արարչագործական ակտի ժամանակ գոյացել են մեկ, թե շատ անհատներ։ Բոլոր անհամար կենդանիներն ու բույսերը արդյո՞ք ստեղծվել են ձվերի կամ սերմերի, թե՞ չափահաս անհատների ձևով։ Եվ արդյո՞ք կաթնասուններն ստեղծվել են սննդառության կեղծ նշաններով դեռ մոր արգանդում։ Հասկանալի է, որ այդ հարցերից մի քանիսին չեն կարող պատասխան տալ նրանք, ովքեր հավատում են կյանքի քիչ ձևերի կամ միայն մի ձևի երևան գալուն կամ ստեղծմանը։ Մի քանի հեղինակներ առարկել են, թե միլիոնավոր էակների ստեղծմանը նույնքան հեշտ է հավատալ, ինչքան որ մեկի ստեղծմանը, բայց «նվազագույն ներգործության» փիլիսոփայական սկզբունքը, որ արտահայտել է Մոպերտյուին,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Maupertuis>'''Մոպերտյուի''' (Maupertuis Pierre-Louis Moreau de)։— Երկրաչափ և փիլիսոփա Ֆրանսիայում (1698—1759)։</ref> ակամայից հակում է մեր միտքը փոքր թվի օգտին, և իհարկե մենք չպետք է հավատանք, որ յուրաքանչյուր մեծ դասի սահմաններում եղած անթիվ էակները ստեղծվել են միասնական ծնողներից ծագման ակներև, բայց խաբուսիկ հատկանիշներով։ Որպես հիշեցում իրերի նախկին դրության մասին ես նախորդ պարագրաֆներում և այլ տեղերում պահպանել եմ մի քան քանի դիտողություններ, որոնք մատնանշում են այն, որ բնախույզները հավատում են յուրաքանչյուր տեսակի առանձին ստեղծմանը, և ինձ դատապարտել են նրա համար, որ ես արտահայտվել եմ այդպես։ Սակայն անկասկած է, որ այդպես էր ընդհանուր համոզմունքը, երբ լույս տեսավ այս գրքի առաջին հրատարակությունը։ Անցյալում ես առիթ եմ ունեցել շատ բնախույզների հետ զրուցելու էվոլյուցիայի մասին և ոչ մի անգամ չեմ նկատել նրանց կողմից համակրական վերաբերմունք դեպի այդ տեսակետը։ Հնարավոր է, որ նրանցից մի քանիսը դեռ այն ժամանակ կլ էլ հավատում էին էվոլյուցիայի գոյությանը, բայց նրանք կամ լռում էին, կամ այնպես երկդիմի ձևով էին արտահայտվում, որ դժվար էր կռահել նրանց խոսքերի իմաստը։ Այժմ դրությունը վերջնականապես փոխվել է, և այժմ գրեթե ամեն մի բնախույզ ընդունում է էվոլյուցիայի մեծ սկզբունքը։ Սակայն մի քանիսը դեռ շարունակում են կարծել, որ տեսակները միանգամայն անհասկանալի պատճառներով հանկարծակի առաջացրել են նոր և իրենցից բոլորովին տարբեր ձևեր, բայց ինչպես ես աշխատել եմ ցույց տալ, որ այդ հանկարծակի և խիստ ձևափոխություններ ընդունելու դեմ կարելի է ներկայացնել շատ ծանրակշիռ ապացույցներ։ Գիտական տեսակետից և հետագա հետազոտությունների համար որպես նյութ այդ ենթադրությանը, որի համաձայն նոր ձևերը հանկարծակի և անբացատրելի կերպով առաջացել են ավելի հին և նրանցից խիստ տարբերող ձևերից, նույնքան քիչ առավելություններ են ներկայացնում, ինչքան որ այն հին հավատալիքը, որ նոր տեսակներն ստեղծվել են երկրագնդի հողից։

Թերաճ վիճակում գտնվող օրգանները պարզ կերպով ցույց են տալիս, որ հեռավոր նախահայրն ունեցել է այդ օրգանը միանգամայն զարգացած վիճակում, իսկ այգ այդ շատ դեպքերում հարկադրում է մեզ ենթադրել, որ փոփոխականությունը հաջորդների մեջ հսկայական աստիճանի է հասնում։ Ամբողջ դասերի սահմաններում տարբեր օրգաններ կառուցված են միևնույն օրինակով և վաղ հասակում սաղմերը մոտ նմանություն ունեն միմյանց հետ։ Այդ հիման վրա ես չեմ կասկածում, որ փոփոխությամբ ուղեկցվող ծագման միասնականության տեսությունն ընդգրկում է յուրաքանչյուր ընդարձակ դասի կամ թագավորության բոլոր ներկայացուցիչները. ես կարծում եմ, որ կենդանիները ծագել են ամենաշատը չորս կամ հինգ նախասկզբնական ձևերից, իսկ բույսերը՝ նույնքան կամ ավելի ևս պակաս։

Անալոգիան պետք է ինձ շարժի մի քայլ ևս առաջ, այն է՝ ընդունել, որ բոլոր կենդանիները և բոլոր բույսերը ծագել են մի նախատիպից։ Բայց անալոգիան կարող է երբեմն սխալ ուղեցույց լինել։ Այնուամենայնիվ բոլոր կենդանի էակներն իրենց քիմիական բաղադրությամբ, իրենց բջջային կաոուցվածքովկառուցվածքով, իրենց աճման օրենքներով և վնասակար ազդեցությունների ենթարկվածությամբ շատ նման են միմյանց։ Մենք այդ տեսնում ենք այնպիսի, կարծես թե, աննշան փաստի մեջ, ինչպիսին է միևնույն թույնի միանման ներգործությունը թե՛ բույսերի և թե՛ կենդանիների վրա. կամ ինչպիսին է գխտորաստեղծի թույնի ներգործությունը, որ առաջ է բերում գխտորի այլանդակ գոյացում մասրենու և կաղնու վրա։ Բոլոր օրգանական էակների, թերևս բացառությամբ ստորակարգների, սեռական պրոցեսը էապես միանման է։ Բոլոր օրգանիզմների մոտ, որքան ներկայումս հայտնի է, սաղմնային փամփուշտը միևնույնն է, այդպես որ բոլոր օրգանիզմների մեկնակետը մի ընդհանուր սկզբնավորություն է։ Եթե մենք նույնիսկ կանգ առնենք երկու գլխավոր ստորաբաժանումների վրա, այսինքն կենդանիների և բույսերի վրա, ապա մի քանի ստորակարգ ձևեր այնքան միջակա բնույթ ունեն, որ բնախույզները բազմիցս վիճել են, թե այդ երկու խմբերից որի մեջ պետք է դասել նրանց։ Ինչպես նկատել է պրոֆ. Ազա-Գրեյը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Gray_Asa /> «ստորակարգ շատ ջրիմուռների սպորները և այլ վերարտադրողական օրգանները սկզբում դրսևորում են կենդանական, իսկ հետագայում անկասկած բուսական գոյություն»։ Ուստի, հատկանիշների տարամիտմամբ ուղեկցվող բնական ընտրության սկզբունքի հիման վրա անհավանական չէ, որ որևէ նման ստորակարգ կազմվածք ունեցող և միջակա մի ձևից կարող էին զարգանալ ինչպես կենդանիները, այնպես էլ բույսերը, բույսերը․ իսկ եթե մենք ընդունում ենք այդ, ապա մենք պետք է ընդունենք նաև այն, որ երկրագնդի վրա երբևիցե ապրած բոլոր օրգանական էակները կարող են ծագել մի նախնական ձևից։ Բայց այս եզրակացությունը հենվում է գլխավորապես անալոգիայի վրա, և էական չէ, թե նա կընդունվի, թե ոչ։ Իհարկե միանգամայն հնարավոր է, ինչպես մատնանշել է Ջ. Հ. Լյուիսը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lewes /> որ կյանքի սկզբնական ծագման ժամանակ երևացել են բազմաթիվ զանազան ձևեր, ձևեր․ բայց եթե այդ այդպես է, ապա մենք կարող ենք եզրակացնել, որ նրանցից միայն քչերն իրենցից հետո թողել են փոփոխված սերունդներ, որովհետև, ինչպես ես հենց նոր նշեցի, յուրաքանչյուր խոշոր բաժնի անդամների վերաբերմամբ, ինչպիսիք են ողնաշարավորները, հոդվածոտանիները և այլն, մենք ունենք պարզ ապացույցներ, որոնք բխում են նրանց սաղմնաբանական, հոմոլոգիական ե թերաճիկային կառուցվածքից, որ յուրաքանչյուր բաժնի սահմաններում եղած բոլոր անդամները ծագել են մի ընդհանուր նախահորից։

Երբ այս գրքում իմ կողմից, ինչպես նաև մ-ր Ուոլլեսի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wallace /> կողմից արծարծած տեսակետները, կամ նման հայեցակետները տեսակների ծագման մասին ընդհանուր ընդունելություն կգտնեն, մենք կարող ենք աղոտ կերպով նախատեսնել խոր հեղաշրջում բնագիտության ասպարեզում։ Սիստեմատիկները կկարողանան առաջվա նման զբաղվել իրենց գործով, բայց նրանք ազատված կլինեն շարունակ ուրվականի պես նրանց հետապնղող կասկածից, թե արդյոք այս կամ այն ձևը իսկական տեսակ է, թե ոչ։ Եվ ես հավատացած եմ,— այս ասում եմ իմ փորձի հիման վրա,— որ դա մեծ թեթևություն կլինի։ Կդադարեն անվերջ վեճերն այն մասին, թե բրիտանական մոշի ինչ որ հիսուն տեսակներ արդյոք լավ տեսակներ են, թե ոչ։ Սիստեմատիկներին միայն մի հարց կմնա լուծելու (որը այնքան էլ հեշտ չէ), արդյոք բավականաչափ կայուն է այս կամ այն ձևը և արդյոք նա բավականաչափ տարբերվում է այլ ձևերից, որպեսզի նա որոշելու ենթարկվի. և եթե այդ որոշումը հնարավոր է, ապա տարբերությունը արդյոք բավականաչափ էական է, որպեսզի նա արժանանա առանձնահատուկ անվան։ Վերջին կետն անհամ եմաւտ անհամեմատ ավելի շատ ուշադրության է արժան իարժանի, քան այդ ընդունված է ներկայումս, որովհետև ժամանակակից բնախույզների մեծամասնությունն ընդունում է, որ ինչքան էլ չնչին լինի երկու որևէ ձևի միջև եղած տարբերությունը, եթե միայն նրանք միացած չեն միջակա աստիճաններով, այդ բավական է երկու ձևերը տեսակների աստիճանի բարձրացնելու համար։

Կբացվի փոփոխականության պատճառների և օրենքների, զարգացման հարաբերակցությունների, վարժեցման ու ոչ վարժեցման ներգործությունների, արտաքին պայմանների անմիջական ներգործության և այլոց վերաբերյալ ուսումնասիրությունների մի հսկայական և գրեթե կուսական դաշտ։ Հսկայական չափով կմեծանա այն հետաքրքրությունը, որ ներկայացնում է մեր ընտանի ցեղերի ուսումնասիրությունը։ Մարդու ստեղծած մի նոր տարատեսակը ուսումնասիրության ավելի հետաքրքրական և ավելի կարևոր առարկա կլինի, քան էլի մի տեսակի ավելացումը ցուցակի մեջ արդեն գրանցվածների անհամար թվի վրա։ Մեր դասակարգությունները կվերածվեն, որքան այդ հնարավոր է, ծննդաբանությունների, և այն ժամանակ նրանք իսկապես կներկայացնեն մեզ այն, ինչ որ իրավամբ կարելի է անվանել ստեղծագործության պլան։ Դասակարգման կանոնները անկասկած ավելի պարզ կդառնան այն վայրկյանից սկսած, երբ մենք նկատի կունենանք միանգամայն որոշակի խնդիր։ Մեզ մոտ չեն պահպանվել ոչ ծննդաբանական, ոչ էլ հերալդիկական ցուցումներ, և մենք պետք է երևան հանենք մեր բնական ծննդաբանությունների բազմաթիվ տարամիտվող գծերի հետքերը՝ առաջնորդվելով ամեն մի հատկանիշով, որը վաղուց ի վեր ժառանգաբար փոխանցվել է։ Թերաճ օրգաններն անսխալ կերպով կվկայեն վաղուց կորցված կառուցվածքների բնույթի մասին։ Այն տեսակները և տեսակների խմբերը, որոնք համարվել են անոմալիաներ և որոնց թերևս կարելի է կենդանի բրածոներ անվանել, կօգնեն մեզ կյանքի հին ձևերի մասին պատկերացում կազմելու։ Սաղմնաբանությունը հաճախ կհայտնաբերի յուրաքանչյուր խոշոր ղա՛սի նախատիպ երի դասի նախատիպերի որոշ չափով քողարկված կառուցվածքը։

Երբ մենք կհամո՛զվենքկհամոզվենք, որ միևնույն տեսակի բոլոր անհատները և սեռերի մեծամասնության պատկանող միմյանց հետ մոտ ազգակից տեսակները ոչ այնքան հեռավոր ժամանակաշրջանի սահմաններում առաջացել են մի ընդհանուր ծնողից և իրենց մի ծննդավայրից տարաբնակվել են, երբ մենք ավելի լավ կծանոթանանք տարաբնակման բազմազան եղանակների հետ, այն ժամանակ երկրագնդի կլիմայի և ռելիեֆի մեջ եղած փոփոխությունների վրա երկրաբանության արդեն սփռած և դեռ սփռվելիք լույսի տակ մենք իհարկե ի վիճակի կլինենք հիանալի կերպով հետևելու նաև ամբողջ երկրագնդի բնակիչների տարաբնակման նախկին եղանակներին։ Նույնիսկ ներկայումս մայր ցամաքի հակադիր կողմերում գտնվող ծովերի բնակիչների և այդ մայր ցամաքի զանազան բնակիչների բնույթի տարբերության համեմատությունը նրանց տարածման հավան ական եղանակի կապակցությամբ արդեն որոշ լույս է սփռում հին աշխարհագրության վրա։

Երկրաբանությունը, այգ այդ ընտիր գիտությունը, անշուշտ իր փառքի որոշ մասը կորցնում է իր տարեգրության չափազանց թերի լինելու պատճառով։ Երկրագնդի կեղևը իր մեջ ամփոփված օրգանական մնա՛ցորդներով մնացորդներով չի կարող հարուստ թանգարան համարվել, այլ ավելի շուտ որպես աղքատ հավաքածոt հավաքածու է, որը հավաքված է պատահական կերպով և ժամանակի երկարատև ընդմիջումներով։ Պետք է ընդունել, որ մեծ և բրածոներով հարուստ ֆորմացիաներն իրենց գոյացմամբ պարտական են բարենպաստ հանգամանքների արտասովոր զուգորդմանը և որ իրար հաջորդող հարկերի միջև եղած դատարկ տարածությունները համապատասխանում են հսկայական տևողություն ունեցող ժամանակաշրջաններին։ Սակայն մենք այդ ընդմիջումների տևողությունը ի վիճակի կլինենք գնահատելու նախորդող և հաջորդող օրգանական ձևերը համեմատելու միջոցով։ Մենք մեծ զգուշությամբ կարող ենք երկու ֆորմացիաներ խիստ ժամանակակից համարել, եթե նրանք իրենց մեջ չեն պարփակում բազմաթիվ նույնանման տեսակներ՝ շնորհիվ կյանքի ձևերի հաջորդականության։ Տեսակներն առաջանում և բնաջնջվում են շնորհիվ դեռ հիմա էլ գոյություն ունեցող պատճառների դանդաղ ներգործության, այլ ոչ թե շնորհիվ հրաշքային ստեղծագործական ակտերի։ Օրգանական փոփոխությունները հարուցող բոլոր պատճառներից ամենաէականներն են նրանք, որոնք գրեթե անկախ են փոփոխվող և երբեմն էլ հանկարծակի փոփոխվող ֆիզիկական պայմաններից, այսինքն՝ օրգանիզմների միջև եղած փոխհարաբերությունները, ըստ որում մի օրգանիզմի փոփոխությունն առաջ է բերում մյուսների կատարելագործում կամ ոչնչացում։ Այս երկու դրույթներից հետևում է այն, որ իրար հաջորդող ֆորմացիաների բրածոների օրգանական փոփոխությունների աստիճանը, ըստ երևույթին, լավ չափանիշ է ծառայում անցած ժամանակամիջոցի հարաբերական, բայց ոչ բացարձակ տևողության համար։ Այնուամենայնիվ, որոշ թվով տեսակներ համատեղ գոյություն ունենալիս կարող են երկար ժամ,անակ ժամանակ պահպանվել առանց փոփոխության, մինչդեռ նույն ժամանակաշրջանի ընթացքում այն տեսակներից մի քանիսը, որոնք գաղթելով նոր երկրներ և մրցության մեջ մտնելով օտարերկրացիների հետ, կարող են փոփոխվել, փոփոխվել․ հետևապես, մենք չափազանց մեծ նշանակություն չպետք է տանք օրգանական փոփոխություններին որպես ժամանակի չափանիշ ծառայելու տեսակետից։

Ապագայում, ես նախատեսում եմ, ասպարեզ կրացվի կբացվի հետագա է՛լ ավելի կարևոր հետազոտությունների համար։ Հոգեբանությունը ամուր հենարան կստանա այն հիմքի վրա, որ հիանալի կերպով արդեն գրել է Հերբերտ Սպենսերը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Spencer /> այսինքն՝ ամեն մի մտավոր հատկություն և ընդունակություն աստիճանական գրադացիաների միջոցով ձեռք բերելու անհրաժեշտությունը։ Շատ կլուսաբանվի մարդու ծագումը և նրա պատմությունը։

Ականավոր շատ հեղինակներ, ըստ երևույթին, միանգամայն բավարարված են այն տեսակետով, որ յուրաքանչյուր տեսակ անկախ է ստեղծվել։ Իմ հասկացողությամբ՝ արարչի կողմից նյութական բնության երևույթների հիմքում դրված օրենքներին ավելի համապատասխանում է այն, որ երկրագդնդի անցյալ ու ներկա բնակիչների առաջացումը և անհետացումը ղեկավարվում է նույնպիսի երկրորդային պատճառներով, ինչպես որ նրանք, որոնք որոշում են անհատների ծնունդն ու մահը։ Երբ ես նայում եմ բոլոր էակների վրա ոչ որպես առանձին արարչագործական ակտերի արդյունքների, այլ որպես կեմբրիական սիստեմի աոաջին շերտերի կուտակումից շատ առաջ ապրած սակավաթիվ էակների անմիջական հաջորդների վրա, ապա նրանք ինձ թվում են ազնվացրած։ Դատելով ըստ անցյալի, մենք կարող ենք վստահ կերպով եզրակացնել, որ այժմ ապրող ոչ մի տեսակ չի փոխանցի իր հեռավոր հաջորդներին իր չփոփոխված նմանությունը, իսկ այժմ գոյություն ունեցողներից միայն քչերը որևէ սերունդ կթողնեն մինչև հեռավոր ապագան, որովհետև բոլոր օրգանական էակների ընդհանուր խմբավորումը ցույց է տալիս, որ յուրաքանչյուր սեռի մեջ տեսակների մեծ մասը և շատ սեռերի բոլոր տեսակները սերունդներ չեն թողել, այլ վերջնականապես բնաջնջվել են։ Մենք կարող ենք այնքան մարգարեաբար նայել ապագային, որպեսզի կանխագուշակենք, որ ամենասովորական և լայնորեն տարածված տեսակները, որոնք յուրաքանչյուր դասի սահմաններում պատկանում են ընդարձակ ու տիրապետող խմբերին, վերջ ի վերջո կհաղթեն և ծնունդ կտան նոր տիրապետող տեսակների։ Քանի որ բոլոր ապրող ձևերը ընդհանուր ծննդաբանությամբ կապված են նրանց հետ, որոնք կեմբրիական դարաշրջանից շատ առաջ են ապրել, ուստի մենք կարող ենք համոզված լինել, որ սերունդների ընդհանուր հերթափ ոխությունը հերթափոխությունը ոչ մի անգամ չի ընդհատվել և որ ոչ մի աղետ երբեք ավերածություններ չի տարածել ամբողջ աշխարհի վրա։ Այդ պատճառով մենք կարող ենք հանգիստ լինել անվտանգ ապագայի համար երկար ժամանակ։ Եվ քանի որ բնական ընտրությունը ներգործում է յուրաքանչյուր էակի օգտին, ապա բոլոր մարմնական ու մտավոր հատկությունները պետք է ձգտեն կատարելագործության։

Հետաքրքիր է դիտել խիտ բուսակալած մի ափ, որը ծածկված է բազմաթիվ բազմազան բույսերով, որտեղ թռչունները երգում են թփերի մեջ, շուրջդ ճախրում են միջատները, խոնավ հողում սողում են որդերը, և մտածել, որ այդ հիանալի կերպով կառուցված, այնքան միմյանցից տարբեր և այնքան բարդ կերպով մեկը մյուսից կախված ձևերը ստեղծվել են այն օրենքների շնորհիվ, որոնք դեռ հիմա էլ գործում են մեր շուրջը։ Այդ օրենքները ամենալայն իմաստով հետևյալներն են՝ աճումն ու վերարտադրումը, ժառանգականությունը, որը գրեթե անհրաժեշտորեն բխում է վերարտադրումից, փոփոխականությունը, որը կախված է կենսապայմանների ուղղակի կամ անուղղակի ներգործությունից կամ վարժեցումից և ոչ վարժեցումից, վարժեցումից․ բազմացման պրոգրեսիան, որն այնքան բարձր է, որ հանգում է գոյության կռվի ու նրա հետևանքին՝ բնական ընտրությանը, որն առաջ է բերում հատկանիշների տարամիտում և նվազ կատարյալ ձևերի մահաջնջում։ Այսպիսով, բնության մեջ այդ մոլեգնող պատերազմից, սովից ու մահից անմիջականորեն բխում է այն ամենաբարձր հետևանքը, որ մեր միտքը կարող է պատկերացնել, այն է՝ կենդանական կյանքի բարձրագույն ձևերի առաջացումը։ Կա վեհություն այդ տեսակետի մեջ կյանքի վերաբերմամբ՝ նրա զանազան ուժերով հանդերձ, որ սկզբից ի վեր արարիչը ներդրել է աննշան թվով ձևերի մեջ կամ միայն մեկի մեջ և մինչդեռ մեր մոլորակն իր ծիրն է կատարել և շարունակում է կատարել տարածության մեջ ձգողականության անփոփոխ օրենքների համաձայն, այդպիսի պարդ սկզբնավորությունից առաջացել են և շարունակում են զարգանալ զարմանալիորեն կատարյալ ու սքանչելի անհամար ձևեր։