Changes
/* 9 */
Եթե դուք հիշեք այս գրքում եղած բոլոր բառերը, ապա ձեր հիշողությունը կարձանագրի մոտավորապես երկու միլիոն միավոր տարբեր տեղեկություններ, իսկ ձեր ուղեղում կարգուկանոնը կաճի մոտավորապես նույնքան։ Մյուս կողմից, այս գիրքը կարդալիս դուք սննդի ձևով ստացած առնվազն հազար կալորիա կարգավորված էներգիա կփոխանակեք անկանոն էներգիայի՝ ջերմության, որը շրջապատին կհաղորդեք կոնվեկցիայի կամ քրտինք գոլորշիացնելու ձևով։ Դա կբերի տիեզերքի անկանոնության մոտավորապես միլիոն միլիոն միլիոն միլիոն միավորով աճի, որը համապատասխանում է ձեր ուղեղում կարգավորվածության տաս միլիոն միլիոն միլիոն անգամ աճին, իսկ դա կկատարվի այն դեպքում, եթե դուք հիշեք իմ գրքում կարդացած ամեն ինչը։ Հաջորդ գլխում ես կաշխատեմ մինչև կոկորդը անորոշությունների մեջ խրված մեր մտածումներում ինչ֊որ չափով կարգավորվածություն մտցնել, բացատրելով, թե ինչպես են մարդիկ փորձում իրար հարմարեցնել նկարագրածս մասնակի տեսությունները, որոնք ես նկարագրել եմ, որպեսզի ստեղծվի տիեզերքի բացատրությունն ամփոփող մի կատարյալ միասնական տեսություն։<ref>Այնուամենայնիվ, երբեմն հարց է տրվում, թե ի՞նչ է ժամանակը, արդյո՞ք դա մի առեղծված չէ։ Այդ հարցին Ռ․ Ֆեյնմանը պատասխանել է․ «Մենք՝ ֆիզիկոսներս ամեն օր գործ ունենք ժամանակի հետ, բայց մեզ մի հարցրեք, թե ինչ բան է այն։ Շատ դժվար է խոսել այդ մասին»։ Ջ․ Բոսլոն պատմում է, որ ինքը Օստրեն քաղաքի մի սրճարանի պատի վրա կարդացել է հետևյալ մակագրությունը․ «Ժամանակը բնության կողմից ձեռք առնված մի միջոց է, որպեսզի ամեն ինչ միանգամից տեղի չունենա»։ Հոքինգն այստեղ ցույց է տալիս, որ առանց շարժման՝ ժամանակի հասկացությունն անիմաստ է։ Արդարև, ըստ Ջ․ Ուիլերի՝ «տիեզերքը նկարագրելու համար ժամանակը չի կարող եզրափակիչ հանգամանք լինել», քանի որ «այն լոկ մի չափականություն է, ինչպես տարածությունը, և բնության երկրորդական հատկանիշ է»։ Եվ վերջապես, ինչպես Հոքինգն է պնդում, բնության համար միայն մեկ բացարձակ մեծություն կա, դա ժամանակը չէ, այլ լույսի արագության հաստատունությունը։</ref>
==10==
Ֆիզիկայի միասնականությունը
Ինչպես առաջին գլխում ցույց տրվեց, շատ դժվար է միանգամից կառուցել լրիվ միասնական մի տեսություն, որը ընդգրկի տիեզերքն ամբողջությամբ վերցրած։ Դրա փոխարեն, մենք հաջողությունների ենք հասել մասնակի տեսությունների մշակման մեջ, որոնք նկարագրում են մի շարք որոշակի երևույթներ՝ արհամարհելով այլ գործոններ կամ դրանք արտահայտելով մոտավորապես որոշակի թվերով։ (Քիմիան, օրինակ, թույլ է տալիս հաշվել ատոմների փոխազդեցություններն՝ առանց իմանալու ատոմի միջուկի ներքին կառուցվածքը)։ Այնուամենայնիվ, հույս կա, որ ի վերջո ստեղծվի ամբողջական հետևողական միասնական մի տեսություն, որում ընգրկված կլինեն բոլոր մասնակի տեսությունները որպես մոտավորություններ, և հարկ չի լինի որոշ պայմանական թվեր ներմուծել տեսությունը փաստերին ներդաշնակելու համար։ Այն որոնումները, որոնք տարվում են այդպիսի տեսության ստեղծման ուղղությամբ, հայտնի են որպես «ֆիզիկայի միասնականացում»։ Էյնշտեյնն իր կյանքի վերջին տարիների մեծ մասը նվիրեց այդպիսի միասնական տեսության ստեղծման գործին, բայց հաջողության չհասավ, որովհետև ժամանակները դրա համար չէին հասունացել․ կային գրավիտացիոն և էլեկտրամագնիսական ուժերի մասնակի տեսություններ, սակայն շատ քիչ բան էր հայտնի միջուկային ուժերի մասին։ Դեռ ավելին, Էյնշտեյնը հավատ չընծայեց քվանտային մեխանիկային, չնայած, որ նա ինքը կարևոր դեր է խաղացել դրա զարգացման մեջ։ Ակնհայտ է, որ անորոշության սկզբունքը մեր տիեզերքի հիմնարար առանձնահատկությունն է։ Հետևաբար, ցանկացած հաջող միասնական տեսություն անհրաժեշտորեն պետք է ներառի այդ սկզբունքը։
Ինչպես հետագայում կտեսնենք, այդպիսի տեսություն գտնելու հեռանկարներն այժմ շատ ավելի մեծ են, որովհետև մենք այժմ ավելի շատ բան գիտենք տիեզերքի մասին։ Բայց պետք է զգուշանանք չափազանց ինքնավստահությունից․ անցյալում սխալ հայտնագործություններ շատ են եղել։ Օրինակ, այս դարասկզբին կարծում էին, թե ամեն ինչ կարելի է բացատրել շարունակական, հարափոփոխ նյութի հատկությունների օգնությամբ, ինչպիսիք են առաձգականությունն ու ջերմահաղորդականությունը։ Ատոմի կառույցի և անորոշության սկզբունքի հայտնագործությունը մեկընդմիշտ վերջ տվեցին դրան։ Հետո դարձյալ 1928֊ին ֆիզիկոս և նոբելյան մրցանակակիր Մաքս Բորնը Գյոթինգենի համալսարանում մի խումբ այցելուների ասաց, թե «ֆիզիկան այնպես, ինչպես մենք այն գիտենք, վեց ամիս հետո չի լինի այլևս»։ Ինքնավստահության հիմքն այն էր, որ Դիրակն այդ օրերին հայտնագործել էր մի հավասարում, որը նկարագրում էր էլեկտրոնի վարքը։ Այն կարծիքն էր տարածված, թե նմանօրինակ մի հավասարում էլ պիտի լինի պրոտոնի համար, որն այն ժամանակ հայտնի մյուս մասնիկն էր, և ահա տեսական ֆիզիկան կկործանվի։ Սակայն նեյտրոնի և միջուկային ուժերի հայտնագործությունը դրա գլխին էլ տվեց։ Այս բոլորն ասելով՝ ես դեռևս հավատում եմ, որ զգուշավոր լավատեսության հիմքեր կան հուսալու, որ մեր որոնումները մոտենում են վերջակետին՝ բնության վերջնական օրենքներին հասնելու գործում։
Նախորդ գլուխներում ես նկարագրել եմ ընդհանուր հարաբերականությունը, գրավիտացիոն մասնակի տեսությունը և այն մասնակի տեսությունները, որոնք բնորոշում են թույլ, ուժեղ և էլեկտրամագնիսական ուժերը։ Վերջին երեք ուժերը կարելի է միավորել, այսպես ասած, մեծ միասնական տեսությունների՝ ՄՄՏ֊ի մեջ։ Պետք է ասել, որ այս միասնական տեսությունները թերի են, որովհետև գրավիտացիան չեն ընդգրկում և պարունակում են այնպիսի մեծություններ, ինչպիսիք են տարբեր մասնիկների հարաբերական զանգվածները, որոնք տեսությունից չեն բխում, այլ ընտրվում են դիտարկումներին համապատասխան։ Մյուս ուժերի հետ գրավիտացիայի միավորման տեսության ստեղծումը հիմնականում դժվարանում է այն պատճառով, որ ընդհանուր հարաբերականության տեսությունը «դասական» մի տեսություն է, այսինքն չի ընդգրկում քվանտային մեխանիկայի անորոշության սկզբունքը։ Մյուս կողմից, մնացած մասնակի տեսությունները հիմնականում կախված են քվանտային մեխանիկայից։ Հետևաբար առաջին անհրաժեշտ քայլն ընդհանուր հարաբերականության և քվանտային մեխանիկայի միավորումն է։ Ինչպես մենք արդեն տեսանք, այդպիսի միավորումը կարող է որոշ հատկանշական հետևանքներ առաջացնել, ինչպես այն, որ սև խոռոչներն այնքան էլ սև չեն, ճառագայթում են<ref>Դա այսօր հայտնի է որպես հոքինգյան ճառագայթում</ref> և այն, որ տիեզերքը եզակիություններ չունի, բայց լրիվ ինքնապարփակ է և անսահման։ Դժվարությունն այն է, ինչպես բացատրվել է 7֊րդ գլխում, որ անորոշության սկզբունքը նշանակում է, որ նույնիսկ «դատարկ» տարածությունը լցված է վիրտուալ մասնիկների և հակամասնիկների զույգերով։ Այս զույգերը պետք է անսահման քանակի էներգիա ունենան, հետևաբար, Էյնշտեյնի հայտնի E=mc² հավասարման համաձայն՝ անսահման քանակի զանգված։ Նրանց գրավիտացիոն ձգողությունը պետք է որ տիեզերքը կծկի և անսահման փոքրացնի։
Համարյա համանման, անհեթեթ թվացող անսահմանություններ են առաջանում մյուս մասնակի տեսություններում, բայց այս բոլոր պարագաներում անսահմանությունները կարող են վերացվել վերանորմալացում կոչվող եղանակի օգնությամբ։ Դրա էությունն այն է, որ անսահմանությունները վերացվում են այլ անսահամնություններ ներմուծելով։ Թեև այս եղանակը մաթեմատիկորեն բավական կասկածելի է, բայց իրականում թվում է, թե գործում է և, այս տեսությունների հետ օգտագործվելով, թույլ է տալիս այնպիսի կանխագուշակումներ անել, որոնք արտակարգ ճշտությամբ համընկնում են դիտարկումների հետ։ Կատարյալ տեսության մշակման որոնման տեսանկյունից, սակայն, վերանորմալացումը մի լուրջ թերություն ունի, որովհետև նշանակում է, որ զանգվածների և ուժերի ուժգնությունների փաստական արժեքները չի կարելի տեսականորեն կանխագուշակել, այլ պետք է ընտրել դիտարկումներին համապատասխան։
Անորոշության սկզբունքն ընդհանուր հարաբերականության տեսություն ներմուծելու համար պետք է հարմարեցնել միայն երկու մեծություն՝ գրավիտացիայի ուժգնությունը և տիեզերաբանական հաստատունի արժեքը։
Սակայն սրանց հարմարեցումը բավարար չէ ազատվելու համար բոլոր անորոշություններից։ Հետևաբար, գործում է մի տեսություն, որի համաձայն, որոշակի մեծություններ, ինչպես, օրինակ, տարածություն֊ժամանակի կորությունը, իսկապես անսահման են, բայց և այնպես այդ մեծությունները<ref>գրավիտացիոն և տիեզերական հաստատունները</ref> կարող են դիտարկվել և չափվել որպես կատարելապես վերջավոր։ Ընդհանուր հարաբերականության տեսության և անորոշության սկզբունքի միավորման հիմնախնդիրը որոշ ժամանակ ի վեր ակնկալվում էր, բայց վերջնականապես հաստատվեց 1972֊ին մանրամասն հաշվարկներով։ Չորս տարի անց առաջարկվեց հնարավոր մի լուծում, որը կոչվում էր «գերգրավիտացիա»։ Դրա էությունը հետևյալն էր․ 2֊սպին ունեցող մասնիկը, որը կոչվում է գրավիտոն և գրավիտացիոն ուժի կրողն է, միավորել 3/2, 1, 1/2 և 0 սպին ունեցող նոր մասնիկների հետ։ Որոշ իմաստով բոլոր այս մասնիկները կարելի է համարել նույն «գերմասնիկի» տարբեր կերպարանքներ, և դրանով 1/2 և 3/2 սպինային նյութական մասնիկները միավորել 0, 1 և 2 սպինային ուժակիր մասնիկների հետ։ 1/2 և 3/2 սպինային վիրտուալ մասնիկ֊հակամասնիկ զույգերը բացասական էներգիա կունենան և այսպիսով կձգտեն ոչնչացնել 2, 1 և 0 սպինային վիրտուալ զույգերի դրական էներգիան։ Դա պետք է բերեր շատ հնարավոր անսահմանությունների վերացման, բայց ակնկալվում էր, որ որոշ թվով անսահմանություններ դեռևս կարող են մնալ։ Սակայն այդպիսի անսահմանությունների որոշման համար պահանջվող հաշվումներն այնքան երկար և դժվարին էին, որ ոչ ոք դրանք չձեռնարկեց։ Նույնիսկ հաշվողական մեքենայով դա կատարելու համար առնվազն չորս տարի կպահանջվեր և հնարավոր է, որ մեկ կամ ավելի սխալներ կատարվեին։ Հետևաբար, պատասխանի ճշտությանը մարդ կարող էր վստահ լինել միայն այն ժամանակ, եթե մեկ ուրիշը հաշվարկումները կրկներ և նույն պատասխանը ստանար, որն այնքան էլ հավանական չէր թվում։
Հակառակ այս հիմնախնդիրներին և այն փաստին, որ գերգրավիտացիոն տեսությունների մեջ նկատի առնվող մասնիկները չեն համապատասխանում սովորաբար դիտարկված մասնիկներին, գիտնականների մեծամասնությունը այն կարծիքին էր, որ հավանաբար գերգրավիտացիան ֆիզիկայի միասնականացման ճիշտ պատասխանն է։ Մյուս ուժերի հետ գրավիտացիայի միավորման լավագույն ուղին պետք է լիներ դա։ Սակայն 1984֊ին տեղի ունեցավ կարծիքների նշանակալի փոփոխություն ի նպաստ, այսպես կոչված, լարային տեսությունների։ Այս տեսություններում հիմնական առարկաները ոչ թե մասնիկներն են, որոնք տարածության եզակի կետեր են գրավում, այլ բաներ, որոնք երկարություն ունեն, բայց այլ չափումներ չունեն, ինչպես լարի անսահման բարակ շերտ։ Այս լարերը կարող են ծայրեր ունենալ (այսպես ասած, բաց լարեր) կամ ծայրերը իրար միացած լինել փակ օղակի ձևով (փակ լարեր) (նկ․ 10.1 և 10.2)։ Մասնիկը ժամանակի յուրաքանչյուր պահի տարածության մեջ մի կետ է գրավում։ Այսպիսով նրա պատմությունը կարելի է ներկայացնել տարածության֊ժամանակի մեջ որպես գիծ («աշխարհագիծ»)։ Իսկ լարը յուրաքանչյուր պահի տարածության մեջ գիծ է։ Հետևաբար, տարածություն֊ժամանակի մեջ նրա պատմությունը առաջացնում է երկչափանի մակերես, որը կոչվում է աշխարհաթերթ։ (Աշխարհաթերթի վրա որևէ կետ նկարագրվում է երկու թվով․ մեկը բնորոշում է ժամանակը, մյուսը՝ կետի դիրքը լարի վրա)։ Բայց լարի աշխարհաթերթը մի ժապավեն է, որի եզրերը լարի երկու ծայրերի առաջացրած ուղիներն են (նկ․ 10.1)։ Փակ լարի աշխարհաթերթը մի գլան է կամ մի խողովակ (նկ․ 10.2)։
Խողովակի լայնական կտրվածքը մի շրջան է, որը ցույց է տալիս փակ լարի դիրքը տվյալ որոշակի ժամանակում։
Երկու լար կարող են միանալ և առաջացնել մի լար, բաց լարերի դեպքում նրանք միանում են ծայրերով (նկ․10.3), այնինչ փակ լարերի միացումը նման է շալվարի երկու փողքերի միավորմանը (նկ․10.4): Նույն ձևով մի լարը կարող է բաժանվել երկու լարի։ Լարերի տեսության մեջ այն, ինչ նախապես ընդունվում էին որպես մասնիկներ, պատկերացվում են իբրև ալիքներ, որոնք տեղաշարժվում են լարն ի վար, ինչպես տատանվող օդապարիկի լարի ալիքները։ Մի մասնիկի առաքումը կամ կլանումը մեկ այլ մասնիկի կողմից համապատասխանում է լարերի բաժանմանը կամ միավորմանը։ Օրինակ, մասնիկային տեսություններում արևի գրավիտացիոն ուժը երկրի վրա պատկերվում է որպես արևի մեջ գտնվող մի մասնիկի կողմից գրավիտոնի արձակում և նրա կլանումը երկրի մեջ գտնվող մասնիկի կողմից (նկ․ 10.5): Լարային տեսությունում այս գործընթացը համապատասխանում է H֊ի ձև ունեցող մի խողովակի (նկ․ 10.6): Լարային տեսությունն ինչ֊որ չափով նման է խողովակաշինության։ H֊ի երկու ուղղահայաց կողմերը համապատասխանում են արևի և երկրի մեջ գտնվող մասնիկներին, իսկ հորիզոնական կապը համապատասխանում է նրանց միջև տեղափոխվող գրավիտոնին։
Լարային տեսության պատմությունը հետաքրքրական է։ Սկզբում այն ստեղծվեց 1960֊ին՝ ուժեղ ուժերը նկարագրող մի տեսություն գտնելու նպատակով։ Հիմնական գաղափարն այն էր, որ պրոտոնի ու նեյտրոնի նման մասնիկները կարելի է համարել լարի վրայի ալիքներ։ Մասնիկների միջև գործող ուժեղ ուժերը համապատասխանում են լարերի հատվածներին, որոնք իրար են կապում այլ լարի հատվածներ, ինչպես սարդոստյանն է։ Համաձայն այս տեսության, մասնիկների միջև դիտարկված մեծ ուժերը ստանալու համար անհրաժեշտ էր, որպեսզի այդ լարերը լինեն ռետինե կապերի նման՝ օժտված մոտավորապես տասը տոննա ձգման ամրությամբ։
1974֊ին Ջոյլ Շերկը՝ Փարիզից և Ջոն Շվարցը՝ Կալիֆոռնիայի տեխնոլոգիական ինստիտուտից, մի հոդված հրատարակեցին այն մասին, որ լարային տեսությունը կարող է նկարագրել գրավիտացիոն ուժը, եթե միայն լարերում լարվածությունը շատ ավելի մեծ լինի, մոտավորապես հազար միլիոն միլիոն միլիոն միլիոն միլիոն միլիոն տոննա (39 զերո մեկից հետո)։ Լարային տեսության կանխագուշակումները չեն տարբերվում ընդհանուր հարաբերականության տեսության կանխագուշակումներից սովորական հեռավորությունների համար, սակայն կտարբերվեն չափազանց փոքր տարածությունների՝ սանտիմետրի մեկ հազար միլիոն միլիոն միլիոն միլիոն միլիոներորդի համար (սանտիմետրը բաժանած 1֊ից հետո 30 զերոներով թվի)։ Նրանց աշխատությունը մեծ ուշադրության չարժանացավ, որովհետև հենց այդ ժամանակ շատերը հրաժարվեցին սկզբնական ուժեղ ուժի լարային տեսությունից՝ հօգուտ քվարկների ու գլյուոնների վրա հիմնված տեսության, որը թվում էր ավելի լավ է համընկնում փորձնական տվյալների հետ։ Շերկը մահացավ ողբերգական մահով (նա տառապում էր շաքարախտով, և կոմայի պահին նրա մոտ ոչ ոք չէր եղել, որպեսզի ինսուլին սրսկեր)։ Այսպիսով, Շվարցը մնաց միակ պաշտպանը լարային տեսության, որը, սակայն, լարի լարվածության համար շատ բարձր արժեք էր առաջարկում։
1984֊ին լարերի նկատմամբ հետաքրքրությունը միանգամից աճեց հավանաբար երկու պատճառով։ Մեկն այն էր, որ գերգրավիտացիայի վերջավոր լինելու մասին տեսակետի առաջխաղացումը իրականում զգալի չէր և չէր բացատրում մեր դիտարկած մասնիկների որպիսությունը։ Մյուս պատճառն այն էր, որ Ջոն Շվարցը և Լոնդոնի Քուին Մերի քոլեջից Մայք Գրինը մի հոդվածում ցույց տվին, որ լարային տեսությունն ի վիճակի կլինի բացատրել ձախամետ ներքին կառուցվածք ունեցող մասնիկների գոյությունը՝ նման մեր դիտարկած մի քանի մասնիկների գոյությանը։ Ինչևէ, մեծ թվով գիտնականներ շուտով սկսեցին զբաղվել լարային տեսությամբ, և մի նոր տարբերակ առաջացավ, այսպես կոչված, տարատեսակ լար (heterotic), որը, թվում էր, ի վիճակի կլինի բացատրել մեր դիտարկած մասնիկների տեսակները։
Լարային տեսությունները նույնպես առաջացնում են անսահմանություններ, բայց այն կարծիքը կա, որ անսահմանությունները իրար կչեզոքացնեն տարատեսակ լարերի դեպքում (թեև այս բանը վերջնականապես ստույգ չէ)։ Սակայն լարային տեսություններն ավելի մեծ պրոբլեմ ունեն․ դրանք, թվում է, ամուր դիրքեր կունենան միայն այն դեպքում, եթե տարածություն֊ժամանակը լինի տասը կամ քսանվեց չափանի՝ սովորական չորսի փոխարեն։ Տարածություն֊ժամանակի բազմաչափություններն, իհարկե, գիտական վիպագրության մեջ սովորական բան են։ Արդարև, դրանք համարյա պարտադիր են, որովհետև, այլապես այն փաստը, թե հարաբերականությունը նշանակում է, որ մարդը լույսից արագ չի կարող շարժվել, նշանակում է, որ շատ երկար ժամանակ կպահանջվի, որպեսզի նա ճամփորդի աստղերի ու գալակտիկաների միջև։ Գիտական֊գեղարվեստական գաղափարն այն է, որ թերևս բարձր չափականության միջով մարդուն հաջողվի մի կարճ ճանապարհ գտնել։ Այս բանը կարելի է պատկերել հետևյալ կերպ։ Պատկերացնենք, թե մեր ապրած տարածությունը երկչափանի է և կորացած է ինչպես փրկողակը կամ տորը (նկ․ 10.7): Եթե դուք գտնվում եք օղակի ներսակողմի մի տեղում և ցանկանում եք գնալ մեկ այլ տեղ, ապա պետք է օղակի ներսակողմը շրջանցեք։ Սակայն եթե ձեզ տրվի եռաչափ ճամփորդության հնարավորություն, ապա դուք ուղիղ գծով կանցնեք այդ ճանապարհը։
Այդ ինչպե՞ս է պատահում, որ մենք հավելյալ չափականությունները չենք տեսնում, եթե դրանք իրոք կան։ Մենք ինչո՞ւ ենք տարածության՝ երեք և ժամանակի մեկ չափականություն տեսնում։ Ենթադրվում է, որ մյուս չափականությունները կորացած են փոքր չափսերով մի տարածության մեջ՝ մոտավորապես մեկ սանտիմետրի չորս հարյուր հազար միլիոն միլիոն միլիոն միլիոներորդի մեծությամբ։ Դա այնքան փոքր է, որ մենք այն չենք նշմարում և տեսնում ենք ժամանակի լոկ մեկ և տարածության երեք չափականություններ, որում տարածություն֊ժամանակը բավականին հարթ է։ Այն նման է նարնջի մակերևույթի, որը եթե մոտիկից դիտեք՝ կորագծերով և խորշոմներով լեցուն է, բայց եթե հեռվից նայեք, ապա խորդուբորդությունները չեն երևա, ամեն ինչ թվում է հարթ։ Այսպիսին է նաև տարածություն֊ժամանակը․ փոքր մասշտաբով այն տասը չափանի է և շատ կորացած, բայց ավելի մեծ մասշտաբներով կորացումն ու լրացուցիչ չափումները չեն երևում։ Եթե այս պատկերացումը ճիշտ է, ապագա տիեզերական ճամփորդների համար դա վատ է․ հավելյալ չափականություններն այնքան փոքր կլինեն, որ թույլ չեն տա, որպեսզի տիեզերանավերը դրանցով անցնեն։ Սակայն մեկ այլ գլխավոր հիմնախնդիր է ծագում․ ինչո՞ւ պիտի չափումների որոշ մասը, այլ ոչ բոլորը ոլորված լինեն մի փոքրիկ գնդի մեջ։ Վաղ տիեզերքում հավանաբար բոլոր այդ չափումները պետք է որ ոլորված լինեն։ Ինչո՞ւ են ընդամենը ժամանակի մեկ չափում և տարածության երեք չափում հարթվել, երբ մյուս բոլոր չափումները մնացել են սեղմորեն ոլորված։
Դրա հնարավոր պատասխաններից մեկը մարդաբանական սկզբունքն է։ Ըստ դրա, երկու տարածական չափումները բավարար չեն, որպեսզի մեզ նման բարդ էակներ զարգանան։ Օրինակի համար, միաչափ երկրում ապրող երկչափ կենդանիները միմյանցից առաջ անցնելու համար պետք է իրար վրա մագլցեն։ Եթե երկչափանի արարածն ինչ֊որ բան ուտի, ապա լրիվ մարսել չի կարողանա, այն կուլ տվածի նման հետ կտա, որովհետև եթե նրա մարմնի միջով մի անընդմեջ ուղի անցնի, ապա դա կենդանուն կբաժանի երկու մասի, և երկչափանի կենդանին կտրոհվի (նկ․ 10.8): Նույն ձևով դժվար է պատկերացնել, թե ինչպես կարող է կատարվել երկչափանի արարածի արյան շրջանառությունը։
Խնդիրներ են ծագում նաև երեքից ավելի չափումների դեպքում։ Երկու մարմինների միջև գործող գրավիտացիոն ուժը հեռավորության աճին զուգընթաց ավելի արագ կնվազի, քան դա տեղի կունենա եռաչափ պայմաններում (Եռաչափ տարածությունում գրավիտացիոն ուժը նվազում է 1/4֊ով, երբ հեռավորությունը կրկնապատկվում է։ Քառաչափում այն կնվազի 1/6֊ով, հնգաչափում՝ 1/16֊ով և այլն)։ Սա նշանակում է, որ երկրի նման մոլորակների ուղեծիրներն արևի շուրջ անկայուն կլինեն․ շրջանաձև ուղեծրից նվազագույն շեղումը (որը կառաջացնի այլ մոլորակների գրավիտացիոն ձգողությունը) կարող է բերել այն բանին, որ երկիրն ընկնի արևի վրա կամ արևից հեռանա պարուրաձև հետագծով։ Մենք կամ կսառչենք և կամ կվառվենք։ Փաստորեն, երեքից ավելի տարածական չափումների պայմաններում գրավիտացիայի այդպիսի փոփոխությունն ըստ հեռավորության նշանակում է, որ արևը ճնշման ու գրավիտացիայի հավասարակշռության պայմաններում կայուն վիճակում գոյություն ունենալ չի կարող։ Այն կամ պիտի կտոր֊կտոր լինի կամ կոլապսվի և վերածվի սև խոռոչի։ Երկու դեպքում էլ երկրի վրա կյանքի գոյության համար ջերմության և լույսի աղբյուր լինել չի կարող։ Նույնը տեղի կունենա նաև փոքր մասշտաբների վրա։ Էլեկտրական ուժերը, որոնք պայմանավորում են էլեկտրոնների պտույտը ատոմի միջուկի շուրջ, իրենց պահում են ինչպես գրավիտացիոն ուժերը։ Ուստի այդ պայմաններում էլեկտրոնները կամ ատոմից ընդհանրապես կհեռանան և կամ պարուրաձև կպտտվեն և կընկնեն միջուկի վրա։ Երկու դեպքում էլ ատոմները գոյություն չեն ունենա այն ձևով, ինչպես մենք գիտենք։
Ուրեմն պարզ է, որ կյանքն առնվազն այնպես, ինչպես մենք այն ճանաչում ենք, կարող է գոյություն ունենալ տարածություն֊ժամանակի այնպիսի տիրույթներում, որտեղ ժամանակի մեկ չափումն ու տարածության երեք չափումը կծկված չեն լինի փոքրիկ կետում։ Սա նշանակում է, որ մարդ կարող է դիմել թույլ մարդաբանական սկզբունքին․ բավական է, որպեսզի ցույց տրվի, որ լարային տեսությունն առնվազն հնարավոր է համարում տիեզերքում այդպիսի տիրույթների գոյությունը։ Եվ իրոք, թվում է, թե լարային տեսությունը այդպիսի հնարավորություն ընձեռում է։ Բացառված չէ, որ տիեզերքում այլ տիրույթներ լինեն, կամ այլ տիեզերքներ գոյություն ունենան (ինչ էլ որ դրանք լինեն), որտեղ բոլոր չափումները կծկված լինեն փոքրիկ կետում, և կամ չորս չափումները համարյա հարթ լինեն, սակայն այդպիսի տիրույթներում բանական էակներ չեն կարող լինել, որպեսզի փաստացի չափումների տարբեր թվերը դիտարկեն։
Բացի տարածություն ժամանակի չափականությունների թվի հարցից, պետք է լուծվեն դեռ բազմաթիվ այլ խնդիրներ, որպեսզի լարային տեսությունը հավանության արժանանա որպես ֆիզիկայի միասնական վերջնական տեսություն։ Մենք դեռևս չգիտենք, թե իրոք բոլոր անսահմանություններն են չեզոքացնում կեմը մյուսին, կամ թե լարի ալիքներն ինչպես են կապվում այն առանձին մասնիկների հետ, որոնք մենք դիտարկում ենք։ Այնուամենայնիվ, հնարավոր է, որ առաջիկա մի քանի տարվա ընթացքում այս հարցերի պատասխանները գտնվեն, և դարավերջին մենք իմանանք, որ իրոք լարային տեսությունը երկար որոնումների ակնկալած ֆիզիկայի միասնական տեսությունն է։
Բայց մի՞թե այդպիսի միասնական տեսություն կարող է լինել։ Կամ, թերևս, դա մի պատրանք է։ Երեք հնարավոր տարբերակ կա․
1. Իսկապես կա կատարյալ մի միասնական տեսություն, որը մենք մի օր կհայտնաբերենք, եթե բավականաչափ խելացի ենք։
2. Տիեզերքի վերջնական տեսություն չկա, այլ կա տեսությունների մի անսահման շարք, և դրանք աստիճանաբար ավելի ճշգրիտ կնկարագրեն տիեզերքը։
3. Տիեզերքի տեսություն չկա․ դեպքերը չի կարելի կանխագուշակել, դրանք տեղի են ունենում որոշակի սահմանում պատահականորեն և ինքնակամորեն։
Կարելի է փաստարկներ բերել հօգուտ երրորդ հնարավորության, պնդելով, որ եթե օրենքների համապարփակ մի շարք լիներ, ապա դա կսահմանափակեր Աստծո միտքը փոխելու և աշխարհի գործերին խառնվելու ազատությունը։ Դա նման է հինավուրց մի պարադոքսի․ Աստված ի վիճակի՞ է արդյոք, այնքան ծանր քար ստեղծել, որ ինքը չկարողանա բարձրացնել։ Բայց, ինչպես նշել է սբ․ Օգոստինոսը, այն գաղափարը, թե Աստված կուզենա իր միտքը փոխել, մոլորության (սոփեստության) մի օրինակ է և արդյունք է այն պատկերացման, թե Աստված ժամանակի ընթացքում գոյություն ունեցող մի էակ է։ Այնինչ ժամանակը Աստծու ստեղծած տիեզերքի մի հատկություն է։ Պետք է կարծել, որ Աստված գիտեր՝ ինչ է ուզում, երբ ստեղծեց տիեզերքը։
Քվանտային մեխանիկայի ի հայտ գալուց հետո պարզվեց, որ դեպքերը կատարյալ ճշգրտությամբ կանխագուշակել չի կարելի, և միշտ ինչ֊որ չափով անորոշություն կա։ Եթե մարդ ցանկանա, ապա պատահականությունը կարող է համարել Աստծո միջամտություն, բայց դա կլինի միջամտության շատ տարօրինակ մի տեսակ․ ոչ մի փաստ չկա, որ դա որոշակի նպատակ է հետապնդում։ Արդարև, եթե այդպես լիներ, ապա դա պատահական չէր լինի։ Ներկայումս երրորդ հնարավորությունը ընդունել չի կարելի, որովհետև գիտության նպատակը այլ է․ ձևակերպել օրենքների մի այնպիսի շարք, որը թույլ տար կանխագուշակել դեպքերը գոնե անորոշության սկզբունքի սահմաններում։
Երկրորդ հնարավորությունը, թե գոյություն ունի անսահման թվով առավել մշակված տեսությունների մի հաջորդականություն, շատ լավ համընկնում է մինչև այժմ կատարած մեր դիտարկումների հետ։ Շատ պարագաներում մեր չափումների ճշտության աստիճանը բարձրացրել ենք կամ նորանոր դիտարկումներ ենք կատարել՝ ընդամենը հայտնաբերելու նոր երևույթներ, որոնք գոյություն ունեցող տեսությունների կողմից չեն կանխագուշակվել, և որպեսզի հաշվի առնենք դրանք, ստիպված նոր, ավելի առաջավոր տեսություն ենք մշակել։ Հետևաբար, շատ զարմանալի չէր լինի, եթե ժամանակակից մեծ միասնական տեսությունների սերունդը սխալվեր և պնդեր, թե ըստ էության ոչինչ նոր չի կարող պատահել 100 ԳԵՎ թույլ էլեկտրական միասնական էներգիայի և մոտավորապես հազար միլիոն միլիոն ԳԵՎ միասնական էներգիայի միջակայքում։ Իրոք սպասելի է, որ հայտնաբերվեն բազմաթիվ նոր կառուցվածքային շերտեր, որոնք ավելի հիմնական լինեն, քան քվարկներն ու էլեկտրոնները, որոնց մենք ճանաչում ենք որպես «տարրական մասնիկներ»։
Այնուամենայնիվ թվում է, թե գրավիտացիան կարող է վերջ դնել «տուփերի մեջ տուփերի» այս հաջորդականությունը։ Վերցնենք մի մասնիկ, որի էներգիան բարձր էր, այսպես կոչված, Պլանկի էներգիայից, այսինքն՝ տասը միլիոն միլիոն միլիոն (1֊ից հետո տասնինը զերո) ԳԵՎ է։ Նրա զանգվածն այն աստիճան խտացած կլինի, որ այդ մասնիկը կանջատվի ողջ տիեզերքից և փոքրիկ մի սև խոռոչ կառաջացնի։ Այստեղից հետևում է, որ մեկը մյուսից առավել կատարելագործված տեսությունների շարքը պետք է վերջ ունենա, երբ գնում ենք առավել բարձր էներգիաների։ Հետևաբար պետք է, որ տիեզերքի համար մի վերջնական տեսություն գոյություն ունենա։ Իհարկե, Պլանկի էներգիան չափազանց հեռու է հարյուրավոր ԳԷՎ֊ից, որն այն առավելագույնն է, ինչ այսօր մենք կարող ենք ստանալ լաբորատորիայում։ Մոտավոր ապագայում մասնիկային արագացուցիչների օգնությամբ այս անջրպետը չենք կարող հաղթահարել։ Սակայն տիեզերքի վաղ փուլերում կար մի վիճակ, երբ այդպիսի էներգիաներ եղել են։ Ես մտածում եմ, որ վաղ տիեզերքի ուսումնասիրությունը և մաթեմատիկական հետևողականությունը հնարավորություն կստեղծեն, որպեսզի մեզանից ոմանք կարողանան լրիվ միասնական մի տեսություն ստեղծել, պայմանով, որ մինչ այդ մենք մեզ չենք կործանի։
Եթե մենք իրոք հայտնաբերենք տիեզերքի վերջնական տեսությունը, ապա ի՞նչ նշանակություն կունենա դա։ Ինչպես առաջին գլխում ենք բացատրել, մենք երբեք լիովին վստահ չենք կարող լինել, թե իսկապես գտել ենք ճիշտ տեսությունը, որովհետև դա հնարավոր չէ ապացուցել։ Սակայն եթե տեսությունը մաթեմատիկորեն հետևողական է և միշտ այնպիսի կանխագուշակումներ է անում, որոնք համապատասխանում են դիտարկումներին, ապա կարելի է վստահ լինել, որ դա ճիշտ է։ Այսպիսով, տիեզերքն ընբռնելու համար մարդկության մտավոր պայքարի պատմության երկար ու փառավոր գլուխը կավարտվի։ Միևնույն ժամանակ կհեղաշրջվի մեր իմացությունը տիեզերքը կառավարող օրենքների մասին։ Նյուտոնի ժամանակներում զարգացած մի մարդու համար բավարար էր, որ նա առնվազն ընդհանուր գծերով պատկերացում ունենար մարդկային ամբողջ մտավոր զարգացման մասին։ Բայց դրանից հետո գիտության զարգացումն այն դարձրեց անհնարին։ Սրա պատճառն այն է, որ տեսությունները միշտ փոխվում են, որպեսզի համապատասխանեն նոր դիտարկումներին, երբեք անհրաժեշտ չափով յուրացված կամ պարզեցված չեն լինում և անհասկանալի են մնում շատերի համար։ Պետք է, որ դուք մասնագիտանաք և միայն այդ ժամանակ կարող եք հուսալ ճշգրտորեն ըմբռնել գիտական տեսությունների փոքր մասը։ Դեռ ավելին, առաջընթացն այնպես արագ է տեղի ունենում, որ դպրոցում կամ համալսարանում մատուցվող գիտելիքները փոքր֊ինչ հնացած են։ Լոկ փոքր թվով մարդիկ կարող են արագորեն փոփոխվող գիտության առաջընթացին հետևել և հարկ կլինի իրենց ամբողջ ժամանակը նվիրել դրան ու մասնագիտանալ շատ նեղ բնագավառում։ Մարդկանց մյուս մասը քիչ բան գիտի գիտության առաջընթացի և դրա առաջացրած ոգևորության մասին։ Յոթանասուն տարի առաջ, եթե հավատանք Էդինգտոնի խոսքերին, լոկ երկու հոգի էին հասկանում հարաբերականության ընդհանուր տեսությունը։<ref>Դա, իհարկե ճիշտ չէ։ 1920֊ական թվականներին արդեն մեծ թվով գրքեր են հրատարակվել այդ և հարակից հարցերի մասին՝ դեռ չխոսելով առանձին աշխատանքների մասին։</ref>
Այսօր տասնյակ հազարավոր համալսարանականներ հասկանում են այն, և միլիոնավոր մարդիկ առնվազն ծանոթ են հիմնական գաղափարներին։ Եթե կատարյալ միասնական մի տեսություն հայտնագործվի, կպահանջվի որոշ ժամանակ, որպեսզի այն այնպես յուրացվի և պարզեցվի, որ գոնե ընդհանուր գծերով մտնի դպրոցական ծրագրի մեջ։ Այդ ժամանակ մենք բոլորս ի վիճակի կլինենք ինչ֊որ չափով ըմբռնել այն օրենքները, որոնք կառավարում են տիեզերքն ու պայմանավորում են մեր գոյությունը։
Բայց եթե մենք նույնիսկ հայտնագործենք կատարելապես միասնական մի տեսություն, ապա դա չի կարող նշանակել, թե մեզ կհաջողվի ընդհանրապես դեպքերը կանխագուշակել հետևյալ երկու պատճառով։ Առաջինն այն է, որ քվանտային մեխանիկայի անորոշության սկզբունքը սահմանափակում է մեր կանխագուշակումները։ Մենք ոչինչ չենք կարող անել այդ հարցը շրջանցելու համար։ Իրականում, սակայն, այս առաջին սահմանափակումը նվազ արգելակող է, քան երկրորդը։ Դրա պատճառն այն է, որ տեսության հավասարումները մենք ճշգրտորեն չենք կարող լուծել, բացառությամբ շատ պարզ վիճակների հավասարումներից։ Մենք նույնիսկ երեք մարմինների շարժումը չենք կարող լուծել ճշգրտորեն՝ օգտվելով Նյուտոնի ձգողականության տեսությունից։ Սակայն դժվարություններն աճում են, երբ մարմինների թիվը մեծանում է, իսկ տեսությունն ավելի է բարդանում։ Մենք արդեն գիտենք նյութի վարքը նկարագրող այն օրենքները, որոնք ծայրահեղ դեպքերից բացի գործում են բոլոր պայմաններում։ Մասնավորապես, մենք գիտենք քիմիայի և կենսաբանության հիմնական օրենքները։
Իհարկե, մենք չենք կարող այս բնագավառներին լուծված հարցի կարգավիճակ տալ․ մաթեմատիկական հավասարումների օգնությամբ մարդու կյանքը կանխագուշակելու փորձերը հաջողությամբ դեռ չեն պսակվել։
Այսպիսով, նույնիսկ եթե մենք հիմնական օրենքների ամբողջական մի շարք գտնենք, ապա առաջիկա տարիների ընթացքում մարդկությունը կանգնած կլինի մտավոր կարևոր մի խնդրի առջև, այն է՝ լավագույն մոտավոր մեթոդներ մշակել, որպեսզի հնարավոր լինի բարդ ու իրական վիճակների հավանական ելքերի օգտակար կանխագուշակումներ կատարել։ Լրիվ հետևողական միասնական տեսությունը լոկ առաջին քայլն է․ մեր նպատակն է կատարելապես հասկանալ մեր շուրջ տեղի ունեցող դեպքերն ու հենց մեր սեփական գոյությունը։
==11==
Եզրակացություն
Մենք գտնվում ենք ապշեցնող աշխարհում։ Ցանկանում ենք շրջապատում տեսածն իմաստավորել և հարցնել․ ի՞նչն է տիեզերքի էությունը։ Ո՞րն է մեր տեղը նրանում, և որտեղի՞ց ենք նաև մենք գալիս։ Եվ ինչո՞ւ է այն այնպես, ինչպես որ է։
Որպեսզի փորձենք պատասխանել այս հարցերին, ընդունում ենք «աշխարհի ինչ֊որ պատկեր»։ Հենց այդպիսի պատկեր է կրիաների անսահման աշտարակը, որն իր վրա է կրում հարթ երկիրը, այդպիսին է գերկապերի տեսությունը։ Երկուսն էլ տիեզերքի տեսություններ են, թեև վերջինը մաթեմատիկորեն ավելի ճշգրիտ է, քան առաջինը։ Երկու տեսություններն էլ չունեն բավականաչափ ապացույց, ոչ ոք երբեք չի տեսել հսկա կրիային՝ երկիրը մեջքին, ինչպես նաև ոչ ոք չի տեսել գերկապային երկիրը։ Այնուամենայնիվ, կրիաների տեսությունը չի բավարարում հիմնավորված գիտական տեսության պահանջներին, քանի որ այն կանխագուշակում էր, որ մարդիկ կարող էին դուրս ընկնել՝ աշխարհի եզրին հասնելով։ Սա չի համապատասխանում մարդկային փորձին, բացառությամբ, եթե միայն սրանով բացատրենք մարդկանց թվացյալ անհետացումը Բերմուդյան եռանկյունում։
Տիեզերքը տեսականորեն նկարագրելու և բացատրելու ամենավաղ փորձերը հիմնված էին այն պատկերացման վրա, որ բնական երևույթներն ու դեպքերը ղեկավարվում էին ոգիներով, որոնք օժտված են մարդկային զգացումներով և որոնք գործում են շատ մարդանման ու անկանխատեսելի ձևով։ Այս ոգիներն ապրում էին բնության այնպիսի վայրերում, ինչպիսիք են գետերը, սարերը, ինչպես նաև երկնային մարմիններ արևն ու լուսինը։ Նրանց պետք էր սիրաշահել, որպեսզի ապահովվեր հողի բերիությունը և տարվա եղանակների հաջորդականությունը։ Այնուամենայնիվ, աստիճանաբար նկատվել էր որոշ երևույթների կանոնավոր կրկնությունը․ արևը միշտ ծագում է արևելքում և մայր մտնում արևմուտքում, անկախ այն բանից, թե արևի աստծուն զոհաբերություն եղել է, թե ոչ։ Դեռ ավելին, արևը, լուսինը և մոլորակները երկնքում շարժվում են որոշակի ուղեծրերով, որոնք հնարավոր էր բավականաչափ ճշգրտությամբ կանխագուշակել։ Արևն ու լուսինը դեռևս կարող էին համարվել աստվածներ, բայց դրանք խիստ օրենքների ենթարկվող աստվածներ էին, ըստ երևույթին, առանց որևէ բացառության, եթե հաշվի չառնենք Հեսուի կողմից արևի կանգնեցման պատմությունները։
Սկզբում այս կանոններն ու օրենքները բացահայտ էին միայն աստղագիտության մեջ և մի քանի այլ դեպքերում։ Սակայն քաղաքակրթության զարգացման հետևանքով, հատկապես վերջին 300 տարվա ընթացքում, ավելի ու ավելի կանոններ և օրենքներ հայտնաբերվեցին։ Այս օրենքների հաջողությունը XIX դարի սկզբին Լապլասին ներշնչեց սահմանելու գիտական որոշադրության (դետերմինիզմի) հիմնադրույթը, այսինքն, նա առաջարկեց, որ պետք է լինի օրենքների մի խումբ, որով ճշգրտորեն որոշվի տիեզերքի էվոլյուցիան, երբ տրված է նրա կոնֆիգուրացիան որևէ ժամանակաշրջանի համար։ Լապլասի որոշադրությունը թերի էր երկու տեսակետից։ Այն չէր ասում, թե ինչպես պետք է ընտրվեն օրենքներ և չէր հատկորոշում տիեզերքի սկզբնական կոնֆիգուրացիան։ Սրանք թողնված էին Աստծուն։ Աստված պետք է ընտրեր, թե ինչպես է սկիզբ առել տիեզերքը և ինչ օրենքների պետք է այն ենթարկվեր, բայց նա չպետք է միջամտեր տիեզերքի գործերին, երբ այն արդեն սկիզբ էր առել։ Փաստորեն, Աստծո միջամտությունը վերապահվում էր միայն այն ոլորտների համար, որոնք XIX դարի գիտությունը չէր հասկանում։
Մենք այժմ գիտենք, որ Լապլասի որոշադրության մասին հույսերն անիրականանալի էին, առնվազն այն ձևով, ինչպես ինքն էր մտածում։ Ըստ քվանտային մեխանիկայի անորոշության սկզբունքի, մեծությունների որոշ զույգերից, երկուսն էլ, ինչպես, օրինակ, մասնիկի դիրքն ու արագությունը, հնարավոր չէ լրիվ ճշգրտությամբ կանխագուշակել։
Քվանտային մեխանիկան այս սահմանափակումից ձերբազատվում է իր մի խումբ քվանտային տեսություններով, որոնցում մասնիկները լավ սահմանված դիրք և արագություն չունեն, այլ ներկայացված են որպես ալիք։ Այդ քվանտային տեսությունները որոշադրական են այն իմաստով, որ նրանք սահմանում են ալիքի էվոլյուցիայի օրենքներ՝ ժամանակից կախված։ Այսպիսով, եթե մարդ գիտի ալիքը ժամանակի մի պահի, նա կարող է հաշվել այն ժամանակի ցանկացած այլ պահի համար։ Չկանխատեսված, պատահական տարր հայտնվում է միայն այն ժամանակ, երբ մենք փորձում ենք ալիքը մեկնաբանել մասնիկի դիրքով ու արագությամբ։ Բայց գուցե սա մեր սխալն է, գուցե գոյություն չունեն մասնիկի դիրքեր ու արագություններ, այլ կան միայն ալիքներ։ Գուցե մենք փորձում ենք ալիքները հարմարեցնել դիրքի և արագության մեջ կանխակալ պատկերացումների հետ։ Իսկ ստացված սխալ համադրությունն անկանխատեսելիության հավանական պատճառն է։
Գործնականում մենք գիտության նպատակը վերասահմանել ենք որպես այնպիսի օրենքների հայտնաբերում, որոնք անորոշության սկզբունքի սահմաններում հնարավորություն կտան մեզ գուշակել իրադարձությունները։ Այնուամենայնիվ, հարցը մնում է այն, թե ինչպե՞ս կամ ինչո՞ւ էին ընտրվել տիեզերքի օրենքներն ու սկզբնական վիճակը։
Այս գրքում ես հատուկ ուշադրություն եմ դարձրել այն օրենքներին, որոնք կառավարում են ձգողականությունը, որովհետև հենց ձգողականությամբ է պայմանավորված տիեզերքի մեծածավալ կառուցվածքի ձևավորումը, չնայած այն ամենաթույլն է ուժերի չորս տարատեսակների մեջ։ Ձգողականության օրենքներն անհամատեղելի են մինչև վերջերս գոյություն ունեցող այն տեսակների հետ, որը պնդում էր, որ տիեզերքը ժամանակի մեջ անփոփոխ է։ Այն փաստը, որ գրավիտացիան միշտ ձգողական է, նշանակում է, որ տիեզերքը կամ ընդարձակվում է, կամ կծկվում։ Համաձայն հարաբերականության ընդհանուր տեսության, անցյալում պետք է եղած լինի մի անսահման խիտ վիճակ՝ մեծ պայթյուն, որը պետք է ժամանակի իրական սկիզբը լիներ։ Նմանապես, եթե ամբողջ տիեզերքը կրկին կոլապսի ենթարկվի, ապա պետք է լինի մեկ այլ անսահման խիտ վիճակ ապագայում՝ մեծ ճայթում, որը ժամանակի վերջը կլինի։ Նույնիսկ եթե ամբողջ տիեզերքը վերստին կոլապսի չենթարկվի, որոշ տեղայնացված տիրույթներում կլինեն եզակիություններ, որոնց կոլապսով սև խոռոչներ կառաջանան։ Այս եզրակացությունները ժամանակի վերջը կլինեն սև խոռոչ ընկածների համար։ Մեծ պայթյունի ժամանակ և մյուս եզակիություններում բոլոր օրենքները կկորցնեն իրենց ուժը, այսպիսով Աստված դեռ լիակատար ազատություն ունեցած կլիներ ընտրելու, թե ի՞նչ պետք է կատարվեր, և ինչպե՞ս է տիեզերքը սկիզբ առել։
Երբ մենք միավորում ենք քվանտային մեխանիկան ընդհանուր հարաբերականության տեսության հետ, թվում է, թե մի նոր հնարավորություն կա, որն առաջ ի հայտ գալ չէր կարող, այն է՝ տարածությունը և ժամանակը միասին կարող են առաջացնել վերջավոր, քառաչափ տիեզերք՝ առանց եզակիությունների և սահմանափակումների, օրինակ, երկրի մակերեսի նման, բայց ավելի մեծ թվով չափականություններով։ Թվում է, թե այս գաղափարը կարող էր բացատրել տիեզերքում դիտված շատ երևույթներ, ինչպես, օրինակ, նրա լայնամասշտաբ միակերպությունն ու փոքրամասշտաբ շեղումները համասեռությունից, ինչպիսիք են գալակտիկաները, աստղերը և նույնիսկ մարդկային էակները։ Սրանով կարելի է բացատրել նաև ժամանակի նետի գոյությունը, որը մենք արդեն ուսումնասիրել ենք։ Բայց եթե տիեզերքն ամբողջապես ինքնապարփակ է, առանց եզակիությունների կամ սահմանների և ամբողջապես նկարագրվում է միասնական տեսությամբ, ապա այս ամենը խոր նշանակություն ունի Աստծո՝ որպես արարչի դերի խնդրում։
Էյնշտեյնը մեկ անգամ հարցրել է․ «Աստված որքա՞ն ընտրություն ուներ տիեզերքը ստեղծելիս»։ Եթե ամսահմանության տեսակետը ճիշտ էր, ապա նա սկզբնական պայմանները ընտրելու որևէ ազատություն չուներ։ Նա, անկասկած, դեռ ազատ էր ընտրելու այն օրենքները, որոնց ենթարկվում է տիեզերքը։ Սա, այնուամենայնիվ, լիիրավ ընտրություն չի նշանակում, այնտեղ կարող է եղած լիներ միայն մեկ, կամ շատ փոքր թվով ամբողջական միասնական տեսություններ, ինչպես, օրինակ, տարատեսակ լարի տեսությունը, որոնք ինքնաբավ են և թույլ են տալիս այնպիսի բարդ էակների գոյությունը, ինչպիսիք են մարդիկ, որոնք կարող են ուսումնասիրել տիեզերքի օրենքներն ու հարցնել Աստծո էության մասին։
Նույնիսկ, եթե գոյություն ունի միայն մեկ միասնական տեսություն, ապա այն սոսկ կանոնների և հավասարումների մի խումբ է։ Ուստի հարց է առաջանում․ այն ի՞նչն է, որ իմաստ է տալիս հավասարումներին և տիեզերքը դարձնում է նկարագրելի։ Մաթեմատիկական մոդելներ ստեղծելու գիտության սովորական մոտեցումը չի կարող պատասխանել այն հարցին, թե ինչո՞ւ պետք է լինի տիեզերքի նկարագրելի մոդելը։ Ինչո՞ւ է տիեզերքն այդքան ջանքեր թափում իր գոյությունը պահպանելու համար։ Արդյո՞ք միասնական տեսությունն այդքան գրավիչ է, որ առաջարկում է իր իսկ գոյությունը։ Կամ արդյո՞ք այն Արարչի կարիք ունի, և եթե այդպես է, ապա արդյո՞ք նա ազդեցություն ունի տիեզերքի վրա։ Եվ ո՞վ է նրա Արարիչը։
Մինչև օրս գիտնականների մեծ մասը շատ տարված է նոր տեսություններ զարգացնելով, որոնք նկարագրում են տիեզերքի որպիսությունը, որպեսզի հետագայում պարզվի ինչո՞ւ հարցը։ Մյուս կողմից մարդիկ, որոնց գործն է հարցնել՝ ինչո՞ւ, այսինքն՝ փիլիսոփաները, ի վիճակի չեն եղել համաքայլ ընթանալ գիտական տեսության առաջընթացի հետ։ XVIII դարում փիլիսոփաները հաշվի էին առել մարդկային գիտելիքներն ամբողջությամբ, ներառյալ նաև գիտությունը՝ որպես իրենց ասպարեզը, և քննարկում էին հարցեր, ինչպիսիք են, օրինակ, տիեզերքն արդյո՞ք սկիզբ ունեցել է։ Սակայն XIX և XX դարերում գիտությունը դարձավ չափազանց տեխնիկական ու մաթեմատիկական և փիլիսոփաների և էլի շատերի համար՝ անհասկանալի, մի քանի մասնագետներից բացի։ Փիլիսոփաներն այնքան սահմանափակեցին քննարկվող հարցերի հորիզոնը, որ դարիս ամենանշանավոր փիլիսոփա Վիտգենշտեյնն ասաց․ «Փիլիսոփայությանը մնացած միակ խնդիրը լեզուների վերլուծությունն է»։ Արիստոտելից մինչև Կանտ ընկած ժամանակաշրջանի փիլիսոփայության ավանդույթների ինչպիսի՜ անկում։
Այնուամենայնիվ, եթե մենք իրոք հայտնագործենք մի ամբողջական տեսություն, այն ժամանակի ընթացքում պետք է ընդհանուր գծերով հասկանալի դառնա բոլորին և ո՛չ միայն փոքրաթիվ գիտնականների։ Այն ժամանակ մենք բոլորս՝ փիլիսոփաները, գիտնականները, նույնիսկ շարքային մարդիկ ի վիճակի կլինենք մասնակցելու այն հարցի քննարկմանը, թե ինչո՞ւ գոյություն ունենք մենք և տիեզերքը։ Եթե հաջողվի այս հարցի պատասխանը գտնել, ապա դա կլինի մարդկային մտածողության վերջնական հաղթանակը, քանի որ այդ ժամանակ մենք կհասկանանք Աստծո միտքը։
