Changes
Քանի որ հասարակական մոգությամբ զբաղվելը ազդեցություն էր գործում նախնադարյան հասարակության կառուցվածքի վրա, այն նպաստել է, որ համայնքի գործերի վրա հսկողությունն անցնի ավելի ընդունակ մարդկանց ձեռքը։ Դրա հետևանքով դեմոկրատիան փոխարինվել է միապետությամբ, ավելի ճիշտ՝ ավագների օլիգարխիայով։ Նախնադարյան համայնքը ամենից առաջ կառավարում էր ոչ թե ցեղի արական սեռի բոլոր չափահաս անդամների ժողովը, այլ՝ ավագների խորհուրդը։ Ինչպիսին էլ որ եղած լինեն գործերի այդպիսի վիճակի պատճառները և առաջին կառավարիչների խառնվածքը, այդ փոփոխությունը, ամբողջությամբ վերցրած, բավականին բարենպաստ էր։ Միապետության ծագումը վայրենության աստիճանից մարդկանց դուրս գալու կարևոր պայմանն է։
Քանի որ չկա սովորույթներից ու սնահավատություններից ավելի շատ նեղված մի էակ, քան նախնադարյան դեմոկրատիայի կառավարման ժամանակների վայրենին։ Ոչ մի հասարակարգում առաջադիմությունը այնքան դանդաղ ու դժվար չի ընթացել, որքան նախնադարյան դեմոկրատիայի պայմաններում։ Վայրենու որպես մարդկանցից ամենաազատի մասին հին պատկերացումը հակասում է ճշմարտությանը։ Նա ստրուկ է, բայց ոչ թե ինչ֊որ տիրոջ ստրուկ, այլ անցյալի, մեռած նախնիների հոգիների ստրուկ, որոնք ծննդից մինչև մահ հետապնդում ու երկաթե ձեռքով կառավարում են նրան։ Նախնիների արարքները նրա համար իսկական չգրված օրենք են, որին նա հպատակվում է կուրորեն, առանց դատողությունների։ Նման իրավիճակում շնորհալի մարդիկ գրեթե հնարավորություն չունեին հին սովորույթները ավելի լավերի փոխարինել։ Ամենաընդւոնակ մարդը քարշ է գալիս ամենաթույլի ու ամենահիմարի հետևից, որին նա, անհրաժեշտության բերումով, որպես օրինակ է ընդունում, որովհետև վերջինս չի կարող բարձրանալ, իսկ առաջինը կարող է ընկնել։ Քանի որ նման կարգի հասարակություններում բնական անհավասարության և բնածին ընդունակությունների հսկայական տարբերությունները հանգեցնում են հավասարության մակերեսային, կեղծ երևութականության, նախնադարյան համայնքի կյանքը արտաքինից միանգամայն միապաղաղ պատկեր էր ներկայացնում։ Ուստի, եթե նկատի ունենանք հասարակության իսկական բարօրությունը, ապա հավանության է արժանի այն ամենը, որը տաղանդին հնարավորություն տալով առաջ գնալ և այդպիսով իշխանության տիրանալ՝ մարդկանց բնական ընդունակություններին համապատասխան, հասարակությանը օգնեց դուրս գալ այն չզարգացած ու քարացած վիճակից, որը շատ ուշ շրջանի ամբոխավարներն ու երազողները փառաբանում էին որպես Ոսկե դար և մարդկության երանելի վիճակ։
Հենց այդ շարժիչ ուժերը գործողության մեջ են մտնում (իսկ դրանք չի կարելի անընդհատ ճնշել), քաղաքակրթության առաջընթացը համեմատաբար արագանում է։ Բարձրագույն իշխանությունը մի մարդու ձեռքին կենտրոնանալը նրան հնարավորություն է տալիս իր կենդանության օրոք այնպիսի վերափոխումներ կատարել, որոնք չէին կարող իրականացնել նախորդած ամբողջ սերունդներ։ Իսկ եթե դրա հետ միասին այդ անձնավորությունը արտակարգ խելքի ու եռանդի տեր է, նա հեշտությամբ օգտվում է իրեն ընձեռնած հնարավորություններից։ Անգամ բռնակալի քմահաճույքներն ու ինքնագլխությունը կարող են օգտակար լինել և փշրել այն շղթան, որով սովորույթը այնքան ուժեղ է կաշկանդում վայրենուն։ Հենց որ ավագների անվճռական ներքին հակասություններից բզկտվող խորհուրդները դադարում են ղեկավարել ցեղը, և իշխանությունը անցնում է մի ուժեղ ու վճռական մարդու ձեռքը, նա սկսում է վտանգ ներկայացնել իր հարևանների համար և բռնում է զավթումների ուղին, որոնք պատմության վաղ շրջաններում հաճախ նպաստում էին հասարակական արտադրական ու մտավոր առաջընթացին։ Մասամբ զենքի ուժով, մասամբ համեմատաբար թույլ ցեղերի ինքնակամ հնազանդումով ընդարձակելով իր իշխանությունը, այդ ցեղը շուտով հարստություն ու ստրուկներ է ձեռք բերում, որոնք մարդկանց ամբողջական դասեր ազատելով գոյատևման անդուլ պայքարից, նրանց հնարավորություն են տալիս մարդու վիճակը բարվոքելու նպատակով նվիրվել գիտելիքների՝ ամենաազնիվ և ուժեղագույն զենքի անշահախնդիր ձեռքբերմանը։
Մտավոր առաջընթացը, որը արտահայտվում է գիտության ու արվեստի զարգացմամբ և ավելի ազատ հայացքների տարածմամբ, անքակտելի է արտադրական և տնտեսական առաջընթացից, իսկ այդ վերջինը իր հերթին հզոր ազդակ է ստանում ռազմական հաղթանակներից ու նվաճումներից։ Պատահական չէ, որ մարդու մտավոր ակտիվության ամենահզոր պոռթկումները կրնկակոխ հաջորդել են հաղթանակներին, և քաղաքակրթության զարգացման ու տարածման համար, որպես կանոն, ամենից շատ բան են արել հաղթողների ցեղերը։ Խաղաղ ժամանակ նրանք այդպես էին բուժում պատերազմի հասցրած վերքերը։ Անցյալում այդպիսի պոռթկումների վկաներ են եղել բաբելոնացիները, հույները, հռոմեացիները, արաբները։ Եթե հասնենք պատմության ակունքները, ապա կարելի՞ է արդյոք պատահական համարել այն փաստը, որ քաղաքակրթության ուղղությամբ առաջին քայլերը, օրինակ՝ Եգիպտոսում, Բաբելոնում և Պերուում, կատարվել են բռնակալական և աստվածապետական իշխանությունների օրոք, երբ բարձրագույն տիրակալը՝ որպես արքա ու աստված, իր հպատակներից պահանջում ու հասնում էր ստրկական հպատակության։ Չափազանցություն չի լինի, եթե ասենք, որ վաղնջական այդ դարաշրջանում բռնակալությունը եղել է մարդկության և, որքան էլ արտառոց թվա, ազատության բարեկամը։ Չէ որ, վերջին հաշվով, ամենաբացարձակ բռնակալության, ամենատանջալի բռնապետության ժամանակ ազատությունը, բառիս ամենալավ իմաստով, օրինակ, մտածելու և սեփական բախտը տնօրինելու ազատությունն ավելի շատ է, քան վայրենիների առերևույթ ազատ թվացող կյանքում, որոնց շրջանում անհատը օրորոցից մինչև գերեզման բանտված է սովորույթների պրոկրուստյան մահճում<ref>Այս թեզը, թե նախնադարյան համայնական հասարակարգը համատարած ստրկության, սովորույթներին համընդհանուր կերպով բացարձակապես ենթարկվելու դարաշրջան էր, պաշտպանում են նաև սովետական որոշ հետազոտողներ։ Տե՛ս՝ Поршиеу Б.Ф. Социальная психология и история. М. 1979б с. 217-219։</ref>։
Քանի որ հանրային մոգությամբ զբաղվելը մեկն էր այն ուղիներից, որոնցով առավել ընդունակ մարդիկ հասել էին բարձրագույն իշխանության, ապա այն ավանդ է ներդրել ավանդություններին ստրկորեն ենթարկվելուց մարդկությանը ազատագրելու գործում, նրան հասցրել ավելի ազատ կյանքի, աշխարհի մասին ավելի լայն պատկերացման։ Քիչ ծառայություն չէ։ Մոգությունն է հարթել գիտության ճանապարհը, այդ պատճառով էլ մենք ստիպված ենք խոստովանել, որ, թեպետև գրբացությունը մեծ չարիք է պատճառել, բայց դրա հետ միասին մեծ բարիքի աղբյուր է դարձել։ Մոգությունը մոլորության դուստրն էր և միաժամանակ՝ ազատության ու ճշմարտության մայրը։
=Գլուխ IV. ՄՈԳՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԿՐՈՆԸ=
Նախորդ գլխում բերված օրինակները բավական էին համակրական մոգության երկու ճյուղավորումների՝ հոմեոպաթիկ մոգության և շփածին մոգության աշխատանքի ընդհանուր սկզբունքների պարզաբանելու համար։ Ինչպես տեսանք, բերված օրինակներից մի քանիսում ենթադրվում է ոգիների միջամտություն և փորձ է արվում աղոթքի ու զոհաբերության միջոցով նվաճել նրանց բարեհաճությունը։ Սակայն ընդհանրապես նման դեպքերը բացառիկ են։ Դրանցում մոգությունը հանդես է գալիս կրոնի հետ միաձուլված։ Այնտեղ, որտեղ մոգությունը հանդես է գալիս անաղարտ տեսքով, ենթադրվում է, որ մի բնական երևույթ անհրաժեշտաբար անփոփոխ հաջորդում է մեկ ուրիշին, առանց անձնական և հոգեկան գործոնի մասնակցության։ Մոգության հիմնական ենթադրությունը այսպիսով նույնական է ժամանակակից գիտության հայեցակետի հետ․ ինչպես մոգության, այնպես էլ գիտության հիմքում ընկած է հաստատ հավատը բնական երևույթների կանոնավորության ու միօրինակության նկատմամբ։ Մոգը չի կասկածում, որ միևնույն պատճառները միշտ էլ կառաջացնեն միևնույն հետևանքները, որ որոշակի հմայախոսքերով ուղեկցվող անհրաժեշտ ծեսերի կատարումը անխուսափելիորեն կհասցնի ցանկալի արդյունքի, եթե միայն մի այլ կախարդի գործադրված ավելի ուժեղ կախարդանքներով չչեզոքացվի այդ կախարդանքը։ Մոգը չի թախանձում հզորագույն ուժին, չի որոնում գերբնական էակի բարեհաճությունը, չի նվաստանում փոփոխական ու քմահաճ ահեղ աստվածության առաջ։ Բայց նրա իշխանությունը, որքան էլ նա մեծ համարի այն, երբեք կամայական ու անսահման չէ։ Նա դրան տիրում է այնքանով, որքանով խստիվ հետևում է իր արվեստի կանոններին կամ բնության օրենքներին, ինչպես դրանք ինքը հասկանում է։ Այդ կանոնները արհամարհելը, այդ օրենքները խախտելը (թեկուզ և աննշան չափով) նշանակում է անհաջողության մատնել իրեն և նույնիսկ ծայրահեղ վտանգի ենթարկել իր կյանքը։ Եթե մոգը հավակնում էլ է բնության նկատմամբ գերագույն իշխանություն ձեռք բերել, ապա այդ իշխանությունը սահմանադրական է, իր լիազորություններով սահմանափակ, և իրագործելի է այն դեպքում, երբ լիովին համապատասխանում է հին սովորույթին։ Այնպես, որ մոգական և գիտական աշխարհայացքի համանմանությունը հիմնավորված է։ Երկու դեպքում էլ ընդունվում է, որ իրադարձությունների հաջորդականությունը միանգամայն որոշակի է, կրկնվող և ենթարկվում է անփոփոխ օրենքների գործողությանը, որոնց դրսևորումները կարելի է ճշգրիտ հաշվարկել ու կանխատեսել։ Բնական ընթացքից վտարվում են փոփոխականությունը, անկայունությունն ու պատահականությունը։ Ինչպես մոգությունը, այնպես էլ գիտությունը անսահման թվացող հեռանկարներ են բացում նրա առջև, ով գիտե երևույթների պատճառները և կարող է առնչվել բնության վիթխարի ու բարդ մեխանիզմը շարժման մեջ դնող զսպանակի գաղտնիքներին։ Այստեղից էլ մարդկային մտքի համար այն ձգողականությունը, որին երկուսն էլ տիրապետում են, և այն հզոր խթանը, որ նրանք տվել են գիտելիքների կուտակմանը։ Ներկայի հիասթափությունների անապատի միջով նրանք հոգնաբեկ հետազոտողին հրապուրում են առաջ՝ դեպի ապագայի անվերջ մեծագործությունները։ Մոգությունն ու կրոնը մարդուն կարծես հասցնում են բարձր֊բարձր լեռան գագաթը, որտեղ թանձր ամպերի ու մշուշի ետևում երևում է հեռավոր, բայց ոչ երկրային փառահեղությամբ շողացող, անրջանքի լույսերով ողողված երկնային քաղաքի տեսիլքը։
Մոգության ճակատագրական արատը դեպքերի օրինակերպ հետևողականության ընդհանուր ենթադրությունը չէ, այլ այդ հետևողականությունը ղեկավարող մասնակի օրենքների բնույթի միանգամայն սխալ պատկերացումը։ Եթե վերլուծենք համակրական մոգության այն սակավաթիվ օրինակները, որ քննարկեցինք նախորդ էջերում, ապա, ինչպես արդեն նշել եմ, կպարզվի, որ դրանք մտածողության երկու՝ ֊ամանակի ու տարածության մեջ ըստ նմանության գաղափարների զուգորդման և ըստ հարակցության գաղափարների զուգորդման, հիմնական օրենքներից մեկի սխալ կիրառումներն են։ Հոմեոպաթիկ կամ նմանակման մոգությունը առաջ է քաշում նման գաղափարների սխալ զուգորդումը, իսկ շփածին մոգությունը՝ հարակից գաղափարների սխալ զուգորդումը։ Զուգորդման այս երկու սկզբունքները ինքնըստինքյան անբասիր են և միանգամայն անհրաժեշտ են մարդկության բանականության գործունեության համար։ Դրանց ճիշտ կիրառումը ծնում է գիտություն, դրանց սխալ կիրառումը ծնում է գիտության ապօրինի քրոջը՝ կեղծ է ու անպտուղ, տափակություն ու գրեթե նույնաբանություն կլիներ, չէ որ, եթե այն ճշմարտացի ու արդյունավետ լիներ, կլիներ ոչ թե մոգություն, այլ գիտություն։ Մարդը իր պատմության ամենավաղնջական շրջանից ներգրավվել է այն ընդհանուր սկզբունքների որոնումների մեջ, որոնց միջոցով կարելի է իր օգտին շրջել բնության կարգը։ Բազմադարյան ուսումնասիրությունների ընթացքում նա շատ ու շատ նման սկզբունքներ է կուտակել, որոնց մի մասը արդյունավետ է, իսկ մյուս մասերը հասարակ խարամ են։ Ճշմարտացի սկզբունքները մտնում են կիրառական գիտության մեջ, որոնք մենք անվանում ենք «արվեստներ», մինչդեռ մոգությունը կազմված է կեղծ սկզբունքներից։
Եվ այսպես, ինչպես պարզվեց, մոգությունը գիտության մոտ ազգականն է։ Մնում է պարզել, թե նա ինչպիսի հարաբերության մեջ է կրոնի հետ։ Այս հարցի պատասխաններում, անշուշտ, կարտացոլվեն կրոնի բնույթի մասին մեր ունեցած հայացքները։ Ուստի հեղինակից կարելի է սպասել, որ մոգության հետ կրոնի առնչության հետազոտմանը անցնելուց առաջ տա կրոն հասկացության սահմանումը։ Չկա մի այլ առարկա, որի շուրջ տարակարծությունները այնքան ուժեղ լինեն, որքան կրոնի բնույթի հարցում։ Անհնար է տալ կրոնի այնպիսի սահմանում, որը բոլորին բավարարի։ Հեղինակը կարող է․ նախ՝ ասել, թե ինքը ի/նչ է հասկանում կրոն ասելով, և երկրորդ՝ ամբողջ աշխատության մեջ հետևողականորեն այդ տերմինը օգտագործել նշված իմաստով։ Ուրեմն այսպես, կրոն ասելով ես հասկանում եմ մարդուց վեր կանգնած ուժերին գթասիրտ դարձնելն ու խաղաղեցնելը, ուժեր, որոնք, ինչպես թվում է, ուղղություն են տալիս և վերահսկում են բնության երևույթների և մարդկային կյանքի ընթացքը։ Այս ըմբռնմամբ կրոնը բաղկացած է տեսական ու գործնական տարրերից, այն է՝ բարձրագույն ուժերի գոյության հավատից և նրանց գութը շարժելու և սիրաշահելու ձգտումից։ Առաջին տեղը գրավում է հավատը, որովհետև աստվածության գութը շարժելուց առաջ պետք է հավատալ նրա գոյությանը։ Բայց եթե կրոնը չի մղում կրոնական բնույթի գործողությունների, ապա դա արդեն կրոն չէ, այլ ուղղակի աստվածաբանություն, որովհետև սուրբ Հակոբի արտահայտությամբ «հավատը առանց գործի մեռած է»։ Այլ կերպ ասած, նա, ով իր վարքագծում գոնե ինչ֊որ չափով չի ղեկավարվում աստծո հանդեպ ունեցած երկյուղով կամ սիրով, նա կրոնասեր մարդ չէ։ Մյուս կողմից՝ կրոնական հավատով չամրապնդված վարքագիծն էլ չի կարելի կրոնական համարել։ Երկու մարդ կարող են իրենց նույն ձևով պահել, բայց և այնպես, դրանցից մեկը կլինի կրոնասեր, իսկ մյուսը՝ ոչ։ Եթե մարդը գործում է աստծու հանդեպ տածած սիրուց մղված կամ նրանից երկյուղելով, նա կրոնասեր է։ Իսկ եթե նա գործում է մարդու հանդեպ տածած սիրուց կամ նրանից վախենալով, այդ մարդը բարոյական կամ անբարոյական է՝ նայած թե նրա վարքագիծը համապատասխանո՞ւմ է, թե՞ հակասում ընդհանուր բարօրությանը։ Այդ իսկ պատճառով, հավատն ու գործելը կամ, աստվածաբանության լեզվով ասած, հավատը և «գործերը» հավասարապես կարևոր են կրոնի համար, որն առանց մեկի կամ մյուսի չի կարող գոյություն ունենալ։ Բայց պարտադիր չէ և միշտ չէ, որ կրոնական գործողությունը ծիսակատարության ձև է ընդունում, այսինքն բաղկացած է լինում աղոթքներ ասելուց, զոհեր մատուցելուց և ծիսական արտաքին այլ գործողություններից, որոնց նպատակն է գոհացնել աստվածությանը։ Բայց եթե աստվածությունը, նրա հետևորդների կարծիքով, գոհանում է գթությամբ, ներմամբ ու մաքրությամբ և ոչ թե արյունալի զոհաբերություններով, օրհներգություններով և խնկարկությամբ, ապա ավելի լավ կլինի նրան սիրաշահել ոչ թե նրա առաջ գետնամած փռվելով, նրան փառաբանելով և տաճարը թանկարժեք նվերներով լցնելով, այլ համակվելով մաքրությամբ, մարդկանց հանդեպ գթաստրությամբ ու կարեկցանքով։ Չէ որ այդպես վարվելով, որքան թույլ է տալիս նրանց մարդկային թուլությունը, նրանք ընդօրինակում են աստվածային բնույթի կատարելությունԸ։ Այսպիսին է կրոնի բարոյագիտական կողմը, որ անդադրում արմատավորում էին աստվածային սրբության ազնիվ գաղափարներով ներշնչված հրեա մարգարեները։ Օրինակ, Մեքիա մարգարեն բացականչում է․ «Ով մարդ, քեզ ասված է, թե ինչն է բարին և ինչ է պահանջում քեզանից Տերը՝ գործիր արդար, սիրիր բարեգութ արարքները, հեզաբարո քայլիր քո Աստծո առաջ» (Միք․ 6, 8)։ Աստծո բարոյական էության, նրա հետ համակերպվելու՝ մարդկանց վրա դրված պարտականության այս նույն վեհ պատկերացումից էլ շատ ուշ ժամանակներում ուժ էր քաղում քրիստոնեությունը, որի միջոցով նա նվաճեց աշխարհը։ «Հոր և Աստծո առաջ մաքուր ու անբասիր բարեպաշտությունը այն է,― ասում է սուրբ Հակոբը,― որ պատսպարեն վշտացյալ որբերին ու այրիներին և աշխարհից անապական պահեն իրենց» (Հակ․ 1, 27)։
Բայց եթե կրոնի հիմքում դրված է․ նախ՝ գերբնական էակների գոյության հավատը, երկրորդ՝ նրանց բարեհաճությանը արժանանալու ձգտումը, ապա ենթադրվում է, որ բնական իրադարձությունների ընթացքը ինչ֊որ չափով առաձգական ու փոփոխական է և որ կարելի է ամենազոր գերբնական էակներին համոզել կամ դրդել գործելու մեր օգին այն դուրս բերել իր սովորական հունից։ Բնության առաձգականության ու փոփոխականության մասին կարծիքը ուղղակի հակասում է մոգության ու գիտության սկզբունքներին, որոնք ընդունում են, որ բնության երևույթները անողոք ու անփոփոխ են իրենց ընթացքով։ Ուստի հնարավոր չէ համոզելով ու պաղատանքով, սպառնալիքներով ու վախեցնելով հունից հանել դրանք։ Մրցակցող այս երկու աշխարհայացքների տարբերությունը կախված է սկզբունքայնորեն հետևյալ կարևոր հարցին պատասխանելուց․ աշխարհը կառավարող ուժերը գիտակցական ու անձնավո՞ր, թե՞ անգիտակից ու անդեմ բնույթ ունեն։ Ձգտելով խաղաղեցնել գերբնական ուժերին, կրոնը ընդունում է աստվածների անձնավոր ու գիտակցական բնույթը։ Ամեն մի խաղաղեցում ենթադրում է, որ խաղաղեցվող էակը գիտակից է ու անձավոր, որ նրա վարքագիծը որոշ չափով անորոշ է և որ խելամիտ մոտենալով նրա շահերին, հակումներին ու զգացումներին, կարելի է նրան համոզել, որ փոխի իր վարքագիծը։ Խաղաղեցումը երբեք չի կիրառվում անշունչ համարվող իրերի և այն անձանց նկատմամբ, որոնց վարքագիծը որոշակի հանգամանքներում հայտնի է բացարձակ ճշգրտությամբ։ Այնպես որ կրոնը հիմնավորապես ներկա է մոգությանն ու գիտությանը, քանի որ ենթադրում է, թե աշխարհը կառավարում են գիտակից էակները, որոնց կարելի է համոզելու միջոցով շեղել իրենց մտադրությունից։ Մոգության ու գիտության համար, ինքնին հասկանալի է, որ բնության երևույթների ընթացքը որոշում են ոչ թե անձնավոր գերբնական էակների կրքերը կամ քմահաճույքները, այլ մեխանիկական անփոփոխ օրենքների գործողությունը։ Ճիշտ է, մոգությունը այս ենթադրությունը պարունակում է թեականորեն, իսկ գիտությունը այն բացատրում է։ Մոգությունը հաճախ գործ ունի ոգիների, այն է՝ մասնավոր առարկաների հետ, ինչը նրան հարազատացնում է կորնի հետ։ Սակայն մոգությունը դրանց հետ վարվում է ճիշտ այնպես, ինչպես որ վարվում է անշունչ առարկաների հետ, այսինքն փոխանակ կրոնի նման խաղաղեցնելու ու գթասիրտ դարձնելու նրանց, նա նրանց պարտադրում է ու ստիպում<ref>Մարդուն ծառայել ստիպելու նպատակով կախարդելը հաճախ նշվում է «էկզորկիզմ» տերմինով (ի տարբերություն բուն մոգության և գթաշարժահարույց պաշտամունքի)։</ref> Մոգությունը ելնում է այն բանից, որ բոլոր անձնավոր էակները՝ լինեն դրանք մարդիկ, թե աստվածներ, վերջին հաշվով ենթարկվում են անդեմ ուժերին, որոնք վերահսկում են ամեն ինչ, բայց որոնցից, այնուամենայնիվ, կարող է օգուտ քաղել նա, ով գիտե թե ծեսերի ու կախարդական բժժանքների միջոցով ինչպես գործի դնել դրանք։ Օրինակ՝ հին Եգիպտոսում կախարդները այն կարծիքի էին, թե իրենց կարող են նույնիսկ բարձրագույն աստվածներին ստիպել կատարել իրենց հրամանները և չհնազանդվելու դեպքում սպառնում էին կործանել նրանց։ Երբեմն կախարդը, չհասնելով այդպիսի ծայրահեղության, նման դեպքերում հայտարարում էր, թե Օսիրիսի ոսկորները կցրի աշխարհի չորս կողմը, կամ, եթե նա համառի, կհրապարակի նրան նվիրված առասպելը։ Հնդկաստանում մինչև օրս հինդուիզմի եռյակը՝ Բրահման, Վիշնուն և Շիրվան, «ենթարկվում է» բրահմաններին, որոնք իրենց կախարդանքների շնորհիվ այնպիսի ազդեցություն են գործում աստվածությունների վրա, որ նրանք ստիպված են երկնքում և երկրի վրա հնազանդորեն կատարել այն բոլոր հրամանները, որոնք նրանց տերերը՝ կախարդները, կբարեհաճեն արձակել։ Հնդկաստանում մի այսպիսի ասացվածք կա․ «Ամբողջ աշխարհը ենթարկվում է աստվածներին, աստվածները ենթարկվում են կախարդանքներին (մանթրաներին), իսկ կախարդանքները՝ բրահմաններին, ուստի բրահմաններն են մեր աստվածները»։
Մոգության ու կրոնի արմատական հակադրությամբ է բացատրվում այն անհաշտ թշնամանքը, որով հոգևորականները պատմության ամբողջ ընթացքում վերաբերում էին կախարդներին։ Քահանային չէին կարող չվրդովեցնել կախարդի մեծամիտ ինքնավստահությունը, բարձրագույն ուժերի նկատմամբ նրա ամբարտավանությունը, իրեն հավասար իշխանություն ձեռք բերելու նրա անպատկառ հավակնությունը։ Աստվածային վեհության ակնածալի զգացողությամբ և աստծո հանդեպ հնազանդ երկյուղածությամբ համակված որևէ քրմի համար նման հավակնությունները պետք է որ թվային միայն աստծուն պատկանող առանձնաշնորհի, անբարեպաշտ, աստվածնարգ բռնատիրում։ Այդ թշնամանքի ուժեղացմանը երբեմն նպաստում էին ավելի ստոր մղումներ։ Քուրմը իրեն հռչակում էր միակ իսկական պաշտպանն ու միակ միջնորդը աստծու և մարդու միջև, ու նրա շահերը, ինչպես և զգացումները հաճախ հակասում էին մրցակցի շահերին, ինչպես և զգացումները հաճախ հակասում էին մրցակցի շահերին, որը երջանկության ավելի ճիշտ ու հարթ ճանապարհ էր քարոզում, քան աստվածային ողորմածությանը արժանանալու փշապատ ու սայթաքուն ուղին։
Բայց այս հակամարտությունը, որքան էլ սովորական թվա մեզ, երևան է գալիս կրոնի ավելի ուշ շրջանում։ Ավելի վաղ շրջանում քահանայի ու կախարդի դերերը հաճախ զուգակցվում էին կամ ավելի ճիշտ չէին տարբերվում։ Մարդը հոգիների ու աստծո բարեհաճությանն էր ձգտում աղոթքների ու զոհաբերությունների միջոցով և դրա հետ միասին դիտում էր կախարդանքի և հմայախոսքերի, որոնք կարող էին ցանկացած ազդեցություն ունենալ ինքնին՝ առանց աստծո կամ սատանայի օգնության։ Կարճ ասած, մարդը կրոնական ու կախարդկան ծեսեր էր կատարում, մի շնչով աղոթքներ ու նզովքներ էր մրմնջում, և եթե ցանկացած բոլոր միջոցներով մտադրվում էր հասնել իր նպատակին, ուշադրություն չէր դարձնում իր վարքագծի տեսական անհետևողականության վրա։ Մոգության ու կրոնի ձուլվելու կամ միախառնվելու այսպիսի եղանակների մենք արդեն հանդիպել ենք մելանեզացիների և այլ ազգությունների մոտ։
Քաղաքակրթության ավելի բարձր աստիճանի վրա գտնվող ժողովուրդների մոտ մոգության ու կրոնի խառնվելը պահպանվել է որպես վերապրուկ։ Այն նկատվում էր Հին Հնդկաստանում ու Հին Եգիպտոսում և մինիև օրս էլ դեռ հանդիպում է Եվրոպայի գյուղացիների միջավայրում։ Սանսկրիտի մի մասնագետ հաղորդում է, որ «ամենավաղ շրջանում, որի մասին մենք մանրամասն տեղեկություններ ունենք, զոհաբերության ծեսերը առատ են այնպիսի օրինակներով, որոնցից զգացվում է ամենապարզունակ մոգության շունչը»։ Պրոֆեսոր Մասպերոն, խոսելով Արևելքում, հատկապես Եգիպտոսում, մոգության ունեցած դերի մասին, նշում էր, որ «մենք չպետք է «մոգություն» բառի հետ կապենք այն ստորացուցիչ իմաստը, որը գրեթե անխուսափելիորեն ծագում է ժամանակակից մարդու մտքում։ Բուն կրոնի հիմքում ընկած էր հին մոգությունը։ Աստծու բարեհաճությանը ձգտող հավատացյալին այլևս ոչինչ չէր մնում անել, քան նրան իր բուռը հավաքել՝ ծեսերի, զոհաբերությունների, աղոթքների ու երգասացությունների միջոցով, բաներ, որ նրա համար բացահայտել է ինքը՝ աստվածը, և որոնցով այս վերջինիս ստիպում են անել այն, ինչ նրանցից պահանջվում է»։
Ժամանակակից Եվրոպայի անկիրթ խավերում շարունակում են ուժի մեջ մնալ մոգության ու կրոնի զանազան խառը ձևեր։ Այսպես, մի հաղորդման համաձայն, ֆրանսիայում գյուղացիության մեծ մասը շարունակում է հավատալ, թե հոգևորականը գաղտնի ու անհաղթահարելի իշխանություն ունի բնության տարերքների վրա։ Ծայրահեղ վտանգի դեպքում աղոթքներ կարդալով, որոնք միայն ինքը գիտի և իրավունք ունի ասելու, բայց որոնց արտաբերման համար ինքը հետագայում ստիպված է լինելու մեղքերի թողություն խնդրել, նա կարող է ժամանակավորապես կանգնեցնել կամ ետ շրջել բնության հավերժական օրենքների գործողությունը։ Իբր, նրա կամքին ենթարկվում են քամիները, հողմերը, կարկուտն ու անձրևը։ Նրան ենթակա է նաև կրակի տարերքը․ նրա մի խոսքով մարում է կրակը։ Ֆրանսիայի գյուղացիները հավատացած էին (գուցե մինչև օրս էլ հավատացած են), թե հոգևորականները հատուկ ծեսերով կարող են պատարագ մատուցել Սուրբ հոգուն, որը աստծու կամքի վրա այնպիսի հրաշագործ ազդեցություն է ունենում, որ նրա կողմից երբեք հակազդեցության չի հանդիպում․ աստված ստիպված է շնորհել այն ամենը, ինչ իրենցից պահանջում են, որքան էլ պնդերես ու անշրջահայաց լինի պահանջը։ Մարդիկ, որոնք կյանքի ծայրահեղ իրավիճակներում փորձում էին այս բնույթի ծեսերի միջոցով գրոհով գրավել երկնային արքայությունը, չէին մտածում, որ անհարգալից ու անպարկեշտ են պահում։ Ճերմակազգեստ հոգևորականությունը, որպես կանոն, հրաժարվում էր Սուրբ հոգուն պատարագ մատուցել, բայց կուսակրոնների և հատկապես կնգուղակիր կաթոլիկ վանականների մասին լուրեր են պտտվում, որ նրանք խղճի նվազ խայթոցով են զիջում տառապյալների ու դժբախտների թախանձանքներին։ Աստվածներին այս կամ այն բանը անել ստիպելու ընդունակությունը, որ կաթոլիկական երկրների գյուղացիությունը վերագրում է հոգևորականներին, ամենայն ակներևությամբ ճշգրիտ նմանապատճենումն է այն ընդունակության, որը հին եգիպտացիները վերագրում էին իրենց կախարդներին։
Բերենք մի այլ օրինակ․ Պրովանսի շատ գյուղերում գոյություն ունի այն հավատալիքը, թե քահանան տիրապետում է փոթորիկը կանխելու ընդունակությանը։ Այսպիսի հռչակ բոլոր քահանաներին չէ, որ վերագրվում է, այնպես որ, երբ գյուղի հոգևոր հովիվը փոխվում է, ծխի անդամները փափագում են իմանալ, թե արդյոք նոր քահանան տիրապետո՞ւմ է այդ ունակությանը։ Նրան փորձում են ուժեղ փոթորիկի առաջին իսկ նշանների դեպքում, ստիպում են կախարդել ամպրոպաբեր ամպերը, և եթե արդյունքը արդարացնում է սպասումները, նոր քահանայի հանդեպ հոտի համակրանքն ու հարգանքը ապահովված է։ Ծխական այն համայնքներում, որտեղ այդ առումով ծխական քահանայի օգնականի վարկը քահանայի վարկից բարձր էր համարվում, և դրա հետևանքով նրանց հարաբերությունները բավականին լարվում էին, եպիսկոպոսը երբեմն ստիպված էր քահանային մի այլ ծխական համայնք տեղափոխել։ Գասկոնցի գյուղացիները նաև հավատում են, որ իրենց թշնամիներից վրեժ լուծելու համար չար մարդիկ երբեմն քահանային համոզում են պատարագ մատուցել, որը կոչվում է սուրբ Սեկարիայի պատարագ։ Շատ քչերը գիտեն այդ պատարագը և նրանց երեք քառորդը ոչ մի գնով չեն համաձայնի մատուցել այն։ Միայն չար քահանան կհամաձայնի կատարել այդ նողկալի ծեսը, և կարող եք հավատացած լինել, որ ահեղ դատաստանի օրը նա դրա համար թանկ կվճարի։ Օշ քաղաքի առաջնորդական տեղապահը, եպիսկոպոսը, նույնիսկ արքեպիսկոպոսը իրավունք չունեն թողություն տալ նման մեղքին։ Միայն Հռոմի պապին է պատկանում այդ իրավունքը։ Սուրբ Սեկարիայի պատարագը կարելի է մատուցել միայն ավերակ և լքված եկեղեցում, որտեղ կռնչում են ամեն ինչի հանդեպ անտարբեր բուերը, որտեղ մթնշաղում անաղմուկ թռչում են չղջիկները, որտեղ գիշերելու համար իջևանում են գնչուները, որտեղ սրբապղծված սեղանի տակ թաքնվում են դոդոշները։ Չար քահանան գիշերը իր սիրուհու հետ գալիս է այդտեղ։ Ուղիղ ժամը տասնմեկին նա սկսում է թարս ու շիտակ քրթմնջալ պատարագը և վերջացնում է այն, երբ ժամացույցը չարագուժորեն կեսգիշեր է ազդարարում։ Քահանային օգնում է նրա սիրուհին։ Վերջինս, որին նա օրհնում է, սև է և եռանկյուն ձև ունի։ Օրհնված գինի ճաշակելու փոխարեն, քահանան խմում է այն ջրհորի ջուրը, որի մեջ գցված է եղել չմկրտված նորածին երեխայի մարմինը։ Նա գետնին խաչի նշան է գծում, այն էլ՝ ձախ ոտքով։ Նա էլի շատ բաներ է անում, որոնց վրա ոչ մի բարի քրիստոնյա նույնիսկ չէր կարող նայել՝ առանց մինչև կյանքի վերջը կույր, խուլ և համր մնալու։ Իսկ նա, որի հոգուն միտված է այս պատարագը, կամաց֊կամաց չորանում է։ Ոչ ոք չի կարող ասել, թե ինչ է պատահել նրան։ Նույնիսկ բժիշկները ոչինչ չեն կարողանում հասկանալ։ Նրանք գլխի էլ չեն ընկնում, որ նրան դանդաղորեն սպանում է սուրբ Սեկարիայի պատարագը։
Մոգության ու կրոնի միահյուսումն ու միացումը տարբեր դարաշրջաններում հանդիպում է շատ ժողովուրդների մոտ։ Բայց հիմքեր կան ենթադրելու, որ այդպիսի միահյուսումը նախասկզբնական չէ, և եղել է ժամանակ, երբ անասնական տռփանքների սահմաններից դուրս գտնվող ցանկությունները բավարարելու համար մարդու միմիայն հենվել է մոգության վրա։ Նախ՝ մոգության ու կրոնի ամենահիմնական հասկացություններըքննարկելով, կարող ենք հանգել այն ենթադրությանը, որ մարդկության պատմության մեջ մոգությունը ավելի հին է, քան կրոնը։ Մենք համոզվեցինք, որ մոգությունը ավելին չէ, քան մտավոր ամենահասարակ գործողությունների սխալ կիրառում, այն է՝ գաղափարների զուգորդում ըստ նմանության և գաղափարների զուգորդում ըստ հարակցության։ Իսկ կրոնը ենթադրում է բնության առերևույթ վարագույրի հետևում մարդուց վեր կանգնած գիտակից կամ անհատ ուժերի գործողություններ։ Անձնավոր գործակալների գոյությունը ենթադրելը ավելի բարդ է, քան գաղափարների նմանության ու հարակցության պարզ ընդունումը, իսկ այն տեսությունը, որը բնության երևույթները գտնվում են բազմաթիվ անտեսանելի կենդանիների կամ տեսանելի աշխարհի սահմաններից դուրս գտնվող մի հսկայական, արտակարգ ուժեղ կենդանու իշխանության տակ։ Հավանաբար անարդարացի չենք լինի անլեզու արարածների նկատմամբ, եթե կրոնական վարդապետության գյուտի պատիվը թողնենք մարդկային բանականությանը։ Եթե մոգությունը անմիջականորեն բխեցվում է մտածողության պարզունակ պրոցեսներից, և, ըստ էության, մի սխալ է, որի մեջ մարդու միտքը գրեթե ինքնաբերաբար է ընկնում, ապա կրոնը հենվում է այնպիսի հասկացությունների վրա, որոնք հազիվ թե հասու լինեն կենդանու մտքին։ Այս հիման վրա կարելի է ենթադրել, որ մարդկային մտքի բնաշրջության ընթացքում մոգությունը ծագել է կրոնից առաջ, որ մարդը ձգտել է կախարդանքների ու նզովքների ուժով բնությունը ենթարկել իր ցանկություններին՝ ինքնամփոփ, քմահաճ ու ցասումնալի աստծուն քնքուշ, գողտրիկ աղոթքներով և զոհաբերություններով բարեգութ ու մեղմաբարո դարձնելու փորձեր նախաձեռնելուց առաջ։
Այս հետևությունը, որին հանգեցինք մոգության ու կրոնի հիմնարար գաղափարները դեդուկտիվ ճանապարհով քննարկելով, ինդուկտիվ հաստատում է գտնում․ օրինակ, Ավստրալիայի բնիկները, որոնք մեզ հայտնի վայրենի ցեղերից ամենահետամնացն են, ամենուրեք դիմում են մոգության, այն դեպքում, երբ կրոնը՝ բարձրագույն ուժերը գթասիրտ դարձնելու և խաղաղեցնելու իմաստով, նրանց հայտնի չէ։ Ավելի պարզ ասած, ամեն ավստրալացի մոգ է, և նրանցից ոչ մեկը քուրմ չէ, ամեն մեկը երևակայում է, թե համակրական մոգության միջոցով կարող է ազդեցություն գործել ցեղակիցների և բնության երևույթների ընթացքի վրա, բայց ոչ ոքի մտքով չի անցնում աղոթքների ու զոհաբերությունների մոջոցով խաղաղեցնել աստվածներին։
Եթե մարդկային հասարակություններից այս ամենահետամնացի մեջ, կրոնի լիակատար բացակայությամբ հանդերձ, տեսնում ենք մոգության այսքան ակնհայտ կիրառում, ապա տրամաբանական չէ՞ արդյոք ենթադրել, որ աշխարհի բոլոր քաղաքակիրթ ժողովուրդները իրենց պատմության ինչ֊որ շրջանում անցել են մտավոր զարգացման նման փուլ, որ նվերների ու աղոթքների միջոցով աստվածների ողորմածությունը շահելու մասին մտածելուց առաջ, նրանք նաև փորձել են բնության մեծագույն տարերքներին ստիպել կատարել իրենց ցանկությունները։ Կարճ ասած, ամբողջ մարդկությունը չի՞ անցել արդյոք մոգության դարաշրջանով այնպես, ինչպես նյութական մշակույթի բնագավառում՝ քարի դարով։ Այս հարցին դրական ատասխան տալու համար անրակշիռ ապացույցներ կան։ Գրենլանդիայից մինչև Հրո երկիր և Շոտլանդիայից մինչև Սինգապուր զննելով մարդկության բնակության գոտին, մենք նկատում ենք, որ կրոնական հայացքներով բաժանվում են ոչ միայն ժողովուրդներն ու ռասաները։ Դրանք մարդկանց վրա իրենց ազդեցությունն են գործում նաև սոցիալական ավելի փոքր միավորների, օրինակ՝ պետությունների ու հանրապետությունների մակարդակով։ Ավելին, դրանք մասնատում են քաղաքներ, գյուղեր և նույնիսկ ընտանիքներ։ Աշխարհի բոլոր հասարակությունների մակերևույթը ակոսված ու կտրտված է ծերպերով ու բացերախ ճեղքերով, որոնք գոյացել են կրոնական գժտությունների հետևանքով։ Բայց եթե դուրս գանք կրոնական համակրարգերի տարբերությունների սահմաններից, որոնք հիմնականում շոշափում են հասարակության մտավոր, խորհող խավը, ապա հավատի հարցում լիակատար ներդաշնակություն կտեսնենք հիմար, թույլ, տգետ և սնահավատ մարդկանց մեջ, որոնք, ցավոք, մարդկային ցեղի հսկայական մեծամասնությունն են կազմում։ Այս հիրավի համընդհանուր, տիեզերական հավատը մոգության ներգործության հավատն է։ Այն դեպքում, երբ կրոնական համակարգերը տարբերվում են ոչ միայն տարբեր երկրներում, այլև նույն երկրում․ տարբեր դարաշրջաններում համակրական մոգությունը միշտ և ամենուրեք իր տեսությամբ ու կիրարկմամբ մնում է միատեսակ։ Ժամանակակից Եվրոպայի տգետ ու սնահավատ խավերում մոգության համակարգը շատ բանով նույնն է, ինչ որ հազարամյակներ առաջ գոյություն է ունեցել Հնդկաստանում ու Եգիպոսում, և մինչև օրս շարունակում է գոյություն ունենալ աշխարհի հեռավոր անկյուններում պահպանված ամենավայրի ցեղերի մեջ։ Եթե ճշմարտության չափանիշը թվական գերակշռությունը համարենք, ապա մոգությունը կաթոլիկ եկեղեցուց ավելի շատ իրավունք ունի իր դրոշի վրա գրելու «Quod semper, quod ubique, quod ab omnibus»<ref>Միշտ, ամենուրեք, բոլորի կողմից [ընդունելի] (լատ․)։</ref>։
Մեր խնդրի մեջ չի մտնում այն բանի քննարկումը, թե մարդկության ապագայի վրա ինչ ազդեցություն է գործում ամեն մի հասարակության կյանքում առկա վայրենության խոր շերտը, որին չեն կպչում կրոնի ու մշակույթի մակերեսային փոփոխությունները։ Թափանցելով մոգության խորքերը, անաչառ հետազոտողը նրա մեջ այլ բան չի տեսնում, քան քաղաքակրթությանը մշտապես սպառնացող վտանգ։ Մենք, ինչպես երևում է, շարժվում ենք բարակ կեղևի վրայով, որը ստորերկրյա նիրհող ուժերի ազդեցությամբ ամեն վայրկյան կարող է ճեղքվել։ Ժամանակ առ ժամանակ լսվող խուլ թնդյունը կամ անսպասելիորեն մակերևույթ դուրս պրծած բոցի լեզուն ցույց են տալիս, թե ինչ է կատարվում ոտքերի տակ։ Ժամանակ առ ժամանակ մարդկության կրթյալ մասին ապշեցնում են լրագրային հաղորդումները, որոնցում պատմվում է, թե Շոտլանդիայում գտել են ասեղներով ծածկված խրտվիլակ, որը պատրաստված է եղել անտանելի կալվածատիրոջը կամ քահանային սպանելու համար, թե Իռլանդիայում դանդաղ կրակի վրա խորովել են կախարդության մեջ մեղադրված կնոջ, թե Ռուսաստանում մարդու ճարպից մոմեր պատրաստելու համար, որոնց լույսի տակ գողերը հույս ունեն աննկատ կատարել իրենց գիշերային գործերը, սպանել ու կտոր֊կտոր են արել մի աղջկա և մարմինը օգտագործել են մոմեր պատրաստելու համար։ Արդյոք գերակշռում են ա՞յն ազդեցությունները, որոնք նպաստում են առաջադիմությանը, թե՞ նրանք, որ սպառնում են ավերել այն ամենը, ինչ ձեռք է բերվել։ Արդյոք ավելի ուժեղ կլինի փոքրամասնության մղումնային եռա՞նդը, որը մարդկությանը դեպի նորանոր բարձունքներ է տանում, թե՞ մեծամասնության նախապաշարմունքների մեռյալ բեռը, որը նրան խավարի մեջ է ընկղմում։ Այս հարցերը մտնում են իմաստունի, բարոյախոսի և պետական գործչի իրվասության մեջ, որոնց արծվային հայացքը թափանցում է ապագայի խորքը, և ոչ թե մարդկության անցյալն ու ներկան ուսումնասիրող համեստ գիտնականի իրավասության մեջ։ Մեծ հետաքրքրում է այլ հարց․ կրոնական ուսմունքների անսահման բազմազանության ու հարընթացության համեմատությամբ՝ մոգության հավաի միակերպությունը, համընդհանրությունը և կայունությունը որքանո՞վ են հիմք տալիս ենթադրելու, որ վերջինս մարդկային մտքի զարգացման ավելի կոպիտ ու վաղ փուլն է, որով կրոնի ու գիտության ճանապարհին անցել են (կամ անցնում են) բոլոր ռասաները։
Եթե ենթադրենք, որ մոգության դարաշրջանը ամենուրեք նախորդել է կրոնի դարաշրջանին, ապա, բնականաբար, պետք է քննարկել այն պատճառները, որոնք մարդկությանը (կամ նրա մի մասը) դրդել են թողնել տեսական ու գործնական մոգությունը և անցնել կրոնին։ Եթե հաշվի առնենք բացատրության ենթակա փաստերի քանակը, բազմազանությունն ու բարդությունը և մեր տեղեկությունների աղքատությունը, ապա հազիվ թե կարելի է հուսալ, որ այսչափ խորը մի պրոբլեմ միանգամայն բավարար լուծում ստանա։ Ամենաշատը, որին կարելի է հասնել մեր գիտության ներկա վիճակում, դա ավել կամ պակաս ճշմարտանման վարկածի առաջքաշումն է։ Ամենապատշաճ համեստությամբ ես կառաջարկեի հետևյալ վարկածը․ մոգությանը բնորոշ կեղծության և ապարդյունության ընդունումը մարդկության մտածող մասին դրդել է զբաղվել բնության երևույթների ավելի ճշմարտացի տեսության և բնական ռեսուրսների օգտագործման ավելի արդյունավետ մեթոդի որոնումներով։ Ժամանակի ընթացքում խորաթափանց մարդիկ պետք է որ նկատած լինեին, որ իրականում կախարդական ծեսերն ու հմայությունները ակնկալած արդյունքները չեն տալիս։ Մոգական արարողությունների անզորության մեծագույն հայտնագործությունն է հավանաբար արմատական, թեև դանդաղ, հեղաշրջում կատարել այն մարդկանց ուղեղներում, որոնց խելամտությունը բավարար է, որ այդ հայտնագործությունը կատարվի։ Այդ գյուտը հանգեցրեց նրան, որ մարդիկ առաջին անգամ ընդունեցին, որ անընդունակ են իրենց քմահաճությամբ աճպարարություն անել բնության ուժերով, որոնք մինչ այդ համարում էին ամբողջովին իրենց իշխանության տակ։ Դա սեփական տգիտության ու թուլության ընդունումն էր։ Մարդիկ տեսան, որ որպես պատճառ են ընդունել այն, որն այդպիսին չէ, դրա համար էլ այդ երևակայական պատճառների միջոցով գործելու իրենց բոլոր ջանքերը ապարդյուն էին։ Տառապալից աշխատանքը ծախսվում էր իզուր, քննախույզ հնարամտությունը վատնում էր աննպատակ։ Մարդիկ ձգում էին թելեր, որոնցից ոչինչ կապված չէր։ Նրանց թվում էր, թե իրենք ուղիղ գտնում են դեպի նպատակը, մինչդեռ իրականում նրանք դոփում էին տեղում։ Բնության այն երևույթները, որոնք մարդիկ ջանում էին առաջացնել կախարդանքի միջոցով, տեղի էին ունենում, բայց դա կատարվում էր առանց մարդու միջամտության․ անձրևը դարձյալ տեղում էր պապակ հողի վրա, արևը նույն կերպ էր կատարում իր ցերեկային, իսկ լուսինը՝ գիշերային շրջապտույտը, տարվա ժամանակների համար հոլովույթը միշտ նույն կերպ, ցանկացած եղանակին ընթանում էր երկրագնդի վրա։ Առաջվա նման մարդիկ ծնվում էին աշխատելու և տառապելու համար, առաջվա նման, երկրում կարճ ժամանակ մնալուց հետո, նրանք հավիտենապես հեռանում էին նախահայրերի մոտ՝ երկնային օթևանը։ Ամեն ինչ ընթանում էր սովորական հունով, բայց ում աչքից ընկել էր քողը, այդ ամենը նրան այժմ այլ կերպ էր երևում։ Նա այլևս չէր կարող իրեն մխիթարել այն հաճելի պատրանքով, թե ղեկավարում է երկրի ու երկնքի շարժումները, թե բավական է ինքը ղեկանիվից հետ քաշի իր թույլ ձեռքը, և լուսատուները կդադարեցնեն իրենց վիթխարի շրջապտույտը։ Իր թշնամիների ու բարեկամների մահվան մեջ նա այլևս չէր տեսնում իր կամ թշնամու կախարդանքների անհաղթահարելի ուժի ապացույցը։ Հիմա նա գիտեր, որ ինչպես բարեկամները, այնպես էլ թշնամիները զոհ են գնացել ավելի հզոր ուժի, քան այն, որով օժտված է ինքը, նրանք ենթարկվել են ճակատագրին, որի հանդեպ ինքն էլ է անզոր։
Եվ այսպես, մեր պարզունակ փիլիսոփան, պոկվելով խարսխի նախկին շղթաներից, քշվելով կասկածանքների ու անորոշության փոթորկուն ծովում, իր անձի և ուժերի նկատմամբ ունեցած նախկին հավատի և հավասարակշռությունը կորցներ, մինչև որ փոթորկալի ճամփորդությունից հետո խաղաղ նավահանգիստ վերադարձած նավի նման կանգ առներ հավատի ու գործողության նոր համակարգի վրա, որը փարատեց նրա տագնապալի կասկածները, նրան տալով բնության նկատմամբ այն գերագույն իշխանությանը փոխարինող (թեև ոչ հաստատուն) մի իշխանություն, որից նա ստիպված էր հրաժարվել։ Եթե ամբողջ վիթխարի աշխարհը առանց իր և իր նմանների օգնության շարունակում էր շարժվել իր ընթացքով, ապա դա, իհարկե, տեղի էր ունենում այն պատճառով, որ կային իր նման, բայց ավելի հզոր էակներ, որոնք անտեսանելի լինելով՝ ուղղություն էին տալիս բնության ընթացքին և ծնվում էին երևույթների բազմապիսի շարքեր, որոնք մարդը մինչ այդ կախման մեջ էր դնում իր կողմից կատարվող կախարդական ծեսերից։ Այժմ նա արդեն հասկացել էր, որ այդ բարձրագույն էակներն էին ստիպում ալեկոծության քամուն փչել, շանթին՝ փայլատակել, ամպրոպին՝ որոտալ։ Նրանք էին դրել երկնային հաստատության հիմքը և կանխորոշել անհանգիստ ծովի սահմանները։ Այդ նրանք էին, որ երկնային փառավոր լուսատուներին ստիպում էին փայլել, կեր էին տալիս երկնքի հավքերին և որս՝ անապատի վայրի գազաններին, արգասաբեր հողին հրամայում էին առատ բերք տալ, բարձր բլուրներին՝ ծածկվել անտառներով, կարկաչուն աղբյուրներին՝ հովիտներում բխել ժայռերի տակից, իսկ կանաչ արոտավայրերին՝ փռվել խաղաղ ջրերի ափերին։ Այդ նրանք էին մարդու մեջ կյանքի շունչ ներարկել և նրանք բաժին դարձրել սով, ժանտախտ, պատերազմ։ Մարդն այժմ այդ գերագույն էակներին էր դիմում՝ նվաստացած ընդունելով իր կախվածությունը նրանց անտեսանելի ուժից, թախանձելով իրեն շնորհել ամենայն բարիք, թախանձելով պաշտպանել վտանգներից, որոնցով ամեն կողմից շրջապատված է մահկանացուի կյանքը, մարմնական բեռից ազատագրված նրա անմահ հոգին տանել երջանիկ աշխարհ, ցավի ու տագնապների համար անտեսանելի աշխարհ, որտեղ նա բարեպաշտ այլ մարդկանց հոգիների հետ կկարողանա հավիտենապես հանգստանալ երանության և ուրախության մեջ։
Կարելի է ենթադրել, որ ամենախորաթափանց մարդիկ այսպես, կամ մոտավորապես այսպես էին կատարել մեծ անցումը՝ կախարդանքից դեպի կրոն։ Բայց նույնիսկ նրանց մեջ նման փոփոխությունը չէր կարող հանկարծակի տեղի ունենալ։ Հավանաբար այն կատարվում էր խիստ աստիճանաբար և քիչ թե շատ լրիվ ավարտվելու համար բազում տարիներ էին պահանջվել։ Բնության երևույթների վրա էական ազդեցություն գործելու անզորությունը ընդունելը պետք է որ տեղի ունենար աստիճանաբար։ Նա չէր կարող միանգամից, մեկ հարվածով հրաժարվել իր երևակայական տիրապետությունից։ Քայլ առ քայլ էր մարդը ձերբազատվում բարձրամտությունից, ափսոսանքի թառանչով էր թիզ առ թիզ զիջում իր դիրքերը։ Մեկ նա խոստովանում էր, որ անընդունակ է իր կամքին ենթարկել քամուն, մեկ՝ անձրևին, մեկ՝ արևին, մեկ՝ ամպրոպին։ Բնության տարերքները մեկը մյուսի հետևից դուրս էին գալիս նրա ազդեցության ոլորտից, մինչև որ այն, ինչև մի ժամանակ թագավորություն էր թվում, նեղացավ բանտի չափ։ Մարդը հետզհետե ավելի էր համակվում իր անզորության զգացումով և իրեն շրջապատող անտեսանելի էակների հզորության գիտակցումով։ Կրոնը սկսվում է վերանձնյա էակների գոյության թույլ, մակերեսային ընդունումից, բայց գիտելիքներ կուտակելով, մարդը հանգում է աստվածային էությունից իր լրիվ ու բացարձակ կախումն ընդունելուն։ Աստծո հետ նրա նախկին անկաշկանդ վարվելակերպը փոխարինվում է խորհրդավոր, անտեսանելի ուժերի հանդեպ ամենախոր, հուսակտուր անզորության, և դրանց կամքին ենթարկվելը դառնում է մեծագույն առաքինություն։ In la sua
volontate e nostra pace<ref>Մեր անդորրը կախված է նրա կամքից (իտալ․)։</ref>։ Բայց կրոնական զգացումի այս խորացումը և բոլոր հարցերում աստվածային կամքին հետզհետե ավելի ենթարկվելը վերաբերում է միայն մեծ խելքի տեր մարդկանց, որոնց մտահորիզոնը բավականին լայն է հասու լինելու համար աշխարհի վիթխարիությանը և նրա մեջ մարդու տեղի աննշանությանը։ Իսկ կարճ խելքի տեր մարդիկ ի վիճակի չեն հասու լինել մեծ գաղափարների․ նրանց թույլ տեսողությունը իրենցից բացի ոչինչ իրոք մեծ ու կարևոր չի տեսնում։ Նրանք ընդհանրապես չեն էլ բարձրանում կրոնական հայացքների աստիճանի։ Ճիշտ է, նրանց ուսուցանում են կրոնի պատվիրանները արտաքնապես պահպանել և կրոնական ուսմունքներ քարոզել, բայց հոգու խորքում նրանք կառչում են հին կախարդական սնոտիապաշտություններից, որոնք կրոնը կարող են մերժել ու դատապարտել, բայց անզոր են արմատախիլ անել, որովհետև իրենց արմատներով դրանք խորանում են մարդկային ցեղի վիթխարի մեծամասնության հոգեկան (մենտալ) կերտվածքի մեջ։
Կարող է ընթերցողի մեջ ցանկություն առաջանալ հարցնելու, թե «խելացի մարդիկ ինչո՞ւ չէին կարող ավելի վաղ բացահայտել մոգության սխալականությունը։ Նրանք ինչպե՞ս կարող էին փայփայել պատրանքներ, որոնք հիասթափություն էին պատճառում։ Ինչո՞ւ էին նրանք համառորեն ներկայացնում դարերով սրբագործված մնջախաղեր, քրթմնջում հանդիսավոր տխմարություններ, որոնք ոչ մի օգուտ չէին տալիս։ Ինչո՞ւ էին նրանք կառչում հավատալիքներից, որոնք այնքան բացահայտորեն հակասում էին կենսափորձին։ Ինչպե՞ս էին նրանք համարձակվում կրկնել այն փորձերը, որոնք այնքան հաճախ էին ավարտվում անհաջողությամբ»։ Բանն այն է, որ այստեղ բնավ էլ դյուրին չէր սխալը հայտնաբերելը, անհաջողությունը երբեք էլ ակնբախ չէր, որովհետև շատ դեպքերում, հնարավոր է անգամ մեծ մասամբ, ցանկալի իրադարձությունը կյանքի կոչելու նպատակով կատարվող ծեսերից որոշ ժամանակ հետո այն իրոք տեղի էր ունենում։ Արտակարգ խորաթափանց միտք էր հարկավոր հասկանալու համար, որ նա կատարվելու պատճառը անպայման ծեսը չէր։ Քամի կամ անձրև առաջացնելու կամ թշնամուն մահի բաժին դարձնելու նպատակով կատարվող ծեսերին վաղ թե ուշ միշտ հետևում էր ցանկալի իրադարձությունը, և նախնադարյան մարդուն կարելի էր ներել, որ նա այդ իրադարձությունը համարում էր ծեսի անմիջական հետևանք և նրա արդյունավետության լավագույն ապացույց։ Ճիշտ այդպես էլ այն ծեսերը, որոնք կատարվում էին առավոտյան, որպեսզի արևին օգնեն ծագելու, և գարնանը, որպես ձմռան քնից արթնացնեն նիրհող հողը, առնվազն՝ չափավոր կլիմայով գոտի․ ներում, անխուսափելիորեն հաջողությամբ էին պսակվելու։ Չէ որ այդ գոտիներում ամեն առավոտ արեգակը վառում է իր ոսկե ջահը արևելքում, իսկ հողը տարեցտարի կանաչ ճախ զգեստ է հագնում։ Այդ պատճառով էլ գործնական վայրենին իր պահպանողական բնազդներով կարող էր չանսալ արմատական փիլիսոփայի խոսքերին, որն իրեն թույլ էր տվել ակնարկելու, որ, վերջիվերջո, արևի ծագելը և գարնան գալը կարող են ամենօրյա, կամ ամենամյա ծեսերը ճշգրտորեն կատարելու անմիջական հետևանքը չլիներ, և որ հնարավոր է, որ առանց ծիսակատարությունների էլ արևը ծագի և ծառերը ծաղկեն։ Բնական է, որ այս կասկածելի ենթադրությունները ցեղակիցների կողմից վրդովմունքով ու արհամարհանքով մերժվեին որպես սին պատրանքներ, որոնք կործանարար էին հավատի համար և ապշեցուցիչ կերպով հակասում էին փորձին։ «Ի՞նչը կարող է ավելի հասկանալի լինել,― պատասխանում էին նրան,― քան այն, որ արևը երկնքում վառում է իր վիթխարի կրակը, որովհետև ես գետնի վրա երկու պենսանոց մոմ եմ վառում։ Իսկ երբ գարնանը ես իմ կանաչ զգեստն եմ հագնում, ինչպե՞ս կարող են ծառերը նույնը չանել։ Սրանք բոլորին հայտնի փաստեր են, և ես դրանց վրա եմ հենվում։ Ես պարզապես գործնական մարդ եմ և ոչ թե ձեզ նման տեսաբան, լու որսացող ու խրատամոլ։ Հավանաբար, տեսություններն ու շահարկումները ինքնըստինքյան վատ բան չեն, և ես նվազագույնս չեմ առարկում, որ դուք անձնատուր լինեք դրան, բայց թույլ տվեք ինձ հետևել փաստերին, այդ ժամանակ, համենայն դեպս կիմանամ, թե ո՞ր աշխարհում եմ գտնվում»։ Այս դատողության սխալականությունը մեզ համար ակնհայտ է, որովհետև այն հիմնված է այնպիսի փաստերի վրա, որոնց կեղծ լինելու մասին մենք վաղուց ի վեր կասկած չունենք, բայց եթե նման փաստերը առաջ են քաշվում քննարկվող հարցերի կապակցությամբ, ապա անգլիական լսարանը արդյո՞ք ծափահարություններով չի ընդունի դրանք և նրա հեղինակին արդյոք չի՞ համարի զգույշ, գուցե և ոչ փայլուն և ոչ տպավորիչ, բայց միանգամայն ողջամիտ և գործնական մարդ։ Եթե նման փաստարկները մեր հասարակության մեջ խելամիտ են համարվում, ապա արժե՞ արդյոք զարմանալ, որ վայրենուն երկար ժամանակ չէր հաջողվում բացահայտել դրանց կեղծությունը։
=Ծանոթագրություններ =
{{ծանցանկ}}
