Changes
/* Չորրորդ մաս */
== Չորրորդ մաս ==
=== I ===
Անցավ մոտ մեկ շաբաթ կանաչ նստարանի վրա մեր պատմության երկու անձանց տեսակցությունից հետո։ Մի պայծառ առավոտ ժամը տասն անց կեսին մոտ, Վարվառա Արրդալիոնովնա Պտիցինան, որ դուրս էր եկել իր ծանոթներից ոմանց այցելելու, տուն վերադարձավ մեծ ու վշտալի մտածմունքի մեջ ընկած։
Կան մարդիկ, որոնց մասին դժվար է մի այնպիսի բան ասել, որ նրանց ներկայացներ միանգամից ու ամբողջովին, նրանց ամենատիպական ու բնորոշ տեսքով․ դրանք այն մարդիկ են, որոնց սովորաբար կոչում են «սովորական», «մեծամասնություն» և որոնք հիրավի կազմում են մի հասարակության հսկայական մեծամասնությունը։ Գրողները իրեն վեպերում ու պատմվածքներում մեծ մասամբ աշխատում են վերցնել հասարակության տիպերը և նրանց ներկայացնել պատկերավոր ու գեղարվեստորեն, տիպեր, որոնք իրականում շատ հազվադեպ են հանդիպում ամբողջությամբ, և որոնք այնուհանդերձ ավելի իրական են բուն իրականությունից։ Պոդկոլյոսինն իր տիպական տեսքով թերևս նույնիսկ չափազանցնում է, բայց բնավ մտացածին բան չէ։ Խելոք մարդկանց ինչպիսի՜ բազմություն Գոգոլից իմանալով Պոդկոլյոսինի մասին, անմիջապես սկսեցին գտնել, որ իրենց տասնյակ ու հարյուրավոր լավ ծանոթներ ու բարեկամներ շատ նման են Պոդկոլյոսինին։ Նրանք մինչև Գոգոլը գիտեին, որ իիրենց բարեկամներն այնպես են, ինչպես Պոդկոլյոսինը, բայց միայն չգիտեին, որ նրանք հենց այնպես են կոչվում։ Իրականում փեսացուները շատ հազվադեպ են լուսամուտներից դուրս թռչում իրենց հարսանիքներից առաջ, որովհետև դա, չխոսելով մնացած բաների մասին, նույնիսկ անհարմար է․ բայց և այնպես ինչքան փեսացուները, նույնիսկ արժանավոր ու խելացի մարդիկ, պսակադրության ժամին, խղճի խորքում պատրաստ են եղել իրենք իրենց որպես Պոդկոլյոսիններ ճանաչել։ Նմանապես ոչ բոլոր ամուսիններն են ամեն քայլափոխի բղավում․ «Tu l'as voulu, George Dandin!»<ref>«Դու ա՜յս էիր ուզում, Ժորժ Դանդեն» (ֆրանս․)</ref>, բայց, աստվաած իմ, ամբողջ աշխարհի ամուսինների կղմից քանի միլիոն ու բիլիոն անգամ է կրկնվել այդ ստի ճիչը իրենց մեղրամսից հետո, իսկ ով գիտի, գուցե և հարսանիքից հետո հաջորդ իսկ օրը։
Այսպես, ուրեմն, առանց ավելի լուրջ բացատրությունների մեջ ընկնելու, կասենք միայն, որ իրականում դեմքերի տիպականությունը կարծես թե ջրիկացվում է, և այդ բոլոր Ժորժ Դադեններն ու Պոդկոլյոսինները իրոք գոյություն ունեն, ամեն օր դեսդեն են գնում, վազվզում են մեր առաջ, բայց կարծես թե մի քիչ ջրիկացած վիճակում։ Լիակատար ճշմարտության համար, վերջապես, վերապահում անելով, որ Ժորժ Դադենն ամբողջությամբ, ինչպես նաև ստեղծել է Մոլիերը, նույնպես կարող է պատահել իրականում, թեև հազվադեպ, մենք դրանով կավարտենք մեր դատողությունը, որը սկսում է նմանվել ժուռնալային քննադատության։։ Բայց և այնպես, այնուամենայնիվ մեր առաջ մնում է մի հարց․ ի՞նչ անի վիպասանը հասարակ, միանգամայն «սովորական» մարդկանց հետ և ինչպե՞ս ցուցադրի ընթերցողների առաջ, որպեսզի ինչ-որ չափով հետաքրքիր դարձնի նրանց։ Պատմելու ընթացքում նրանց բոլորվին շրջանցել չի կարելի, որովհետև սովորական մարդիկ ամեն րոպե և մեծ մասամբ կենսական իրադարձությունների կապի մեջ անհրաժեշտ օղակն են, նշանակում է, նրանց շրջանցելով, կխախտենք ճշմարտությունը։ Վեպերը լցնել միմիայն տիպերով կամ նույնիսկ ուղղակի, հետաքրքրության համար, տարօրինակ ու չտեսնված մարդկանցով, կլիներ ոչ ճշմարտանման, թերևս նաև անհետաքրքիր։ Մեր կարծիքով գրողը պետք է անհետաքրքիր և ուսանելի երանգներ որոնի ու գտնի նույնիսկ նաև սովորական մարդկանց մեջ։ Իսկ երբ, օրինակ, որոշ սովորական մարդկանց բուն էությունը կայանում է նրանց մշտական և անփոփոխ սովորականության մեջ կամ, որ ավելի լավ է, երբ, չնայած այդ մարդկանց ամբողջ արտակարգ ջանքերին, ինչ գնով ուզում է լինի դուրս գալ սովորականության ու հնամոլության աղուրից, նրանք, այնուամենայնիվ, ավարտում են նրանով, որ անփոփոխ ու հավերժ մնում են միմիայն որպես հնամոլներ, այն ժամանակ այդպիսի մարդիկ ստանում են նույնիսկ որոշ յուրատեսակ տիպականություն, այսինքն՝ սովորականություն, որը ոչ մի գնով չի ուզում մնալ այն, ինչ որ է և ամեն կերպ ուզում է դառնալ յուրօրինակ ու ինքնուրույն, ինքնուրույնության ամենաչնչին իսկ հնարավորություն չունենալով։
«Սովորական» կամ «հասարակ» մարդկանց այդ կարգին են պատկանում նաև մեր պատմության մի քանի անձինք, որոնք (խոստովանում եմ) մինչև հիմա քիչ են պարզաբանված ընթերցողին։ Այդպիսիք են հենց Վարվառա Արդալիոնովնա Պտիցինան, նրա ամուսինը՝ Պտիցինիը, նրա եղբայրը՝ Գավրիլա Արդալիոնովիչը։
Հիրավի, ոչինչ այնքան ցավալի չէ, քքան լինել, օրինակ, հարուստ, օրինավոր ընտանիքից, վայելուչ արտաքինով, լավ կրթված, խելացի, նույնիսկ բարի, և միաժամանակ չունենալ ոչ մի տաղանդ, ոչ մի առանձնահատկություն, նույնիսկ ոչ մի տարօրինակություն, ոչ մի սեփական միտք, լինել ուղղակի «ամենքի նման»։ Հարստություն կա, բայց ոչ Ռոտշիլդի․ ընտանիքն ազնիվ է, բայց երբեք ոչնչով չի նշանավորել իրեն․ արտաքինը վայելուչ է, բայց շատ քիչ բան է արտահայտում․ կրթությունը կարգին է, բայց չգիտես որտեղ կիրառես դա․ խելք կա, բայց սեփական մտքերի․ Սիրտ ունի, բայց առանց մեծահոգության և այլն, և այլն, բոլոր տեսակետներից։ Այդպիսի մարդիկ աշխարհում շատ-շատ են և նույնիսկ ավելի շատ, քան թվում է, նրանք, ինչպես և բոլոր մարդիկ, բաժանվում են երկու կարգի․ ոմանք սահմանափակ են, մյուսները՝ «շատ ավելի խելացի»։ Առաջիններն ավելի երջանիկ են։ Սահմանափակ «սովորական մարդու» համար, օրինակ, ոչ մի ավելի հեշտ բան չկա, քան իրեն արտասովոր ու յուրօրինակ մարդ երևակայելըև առանց տատանումներկ դրանով ուրախանալը։ Բավական էր, որ մեր օրիորդներից ոմանք մազերը կտրեին, կապույտ ակնոց դնեին և իրենց անվանեին նիհիլիստուհիներ, որպեսզի իսկույն համոզվեին, որ ակնոց դնելով, անմիջապես սկսել են սեփական «համոզմունքներ» ունենալ։ Բավական էր որևէ մեկը իր սրտում զգար մի կաթիլի չափ որևէ համամարդկային և բարի զգացմունք, որպեսզի անմիջապես համոզվեր, որ ոչ մեկը այնպես չի զգում, ինչպես ինքը, որ նա առաջավոր է ընդհանուր զարգացման մեջ։ Բավական էր, որ մեկը ուրիշի ասածով ընդուներ որևէ մի միտքկամ առանց սկզբի ու վերջի մի էջ բան կարդար, որպեսզի անմիջապես հավատար, թե դրանք իր սեփական մտքերն են և իր սեփական ուղեղում են ծնվել։ Միամտության լկտիությունը, եթե կարելի է այսպես արտահայտվել, այսպիսի դեպքերում հասնում է զարմանալիի աստիճանին․ այս ամենը անհավանական է, բայց հանդիպում է ամեն րոպե։ Միամտության այդ լկտիությունը, հիմար մարդու չկասկածելը ինքն իրեն և իր տաղանդին, հիանալի դրսևորել է Գոգոլը հանձին պորուչիկ Պիրոգովի զարմանալի տիպի։ Պիրոգովը նույնիսկ չի էլ կասկածում, որ ինքը հանճար է, նույնիսկ բարձր է ամեն մի հանճարից․ այն աստիճան չի կասկածում, որ նույնիսկ ոչ մի այնգամ այդ մասին իրեն հարց անգամ չի տալիս, ասենք, նրա համար հարցեր գոյություն իսկ չունեն։ Մեծ գրողը հարկադրված էր, վերջապես, նրան ծեծել իր ընթերցողի վիրավորված բարոյական զգացմունքը բավարարելու համար, բայց, տեսնելով, որ մեծ մարդը միայն թափ տվեց ինքն իրեն և խոշտանգումից հետո ուժերը կազդուրելու համարշերտավոր կարկանդակ կերավ, զարմացած տարածեց ձեռքերը և այդպես թողեց իր ընթերցողներին։ Ես միշտ տրտմում էի, որ մեծ ՊիրոգոիվինԳոգոլը այդպիսի փոքր աստիճան է տվել, որովհետև Պիրոգովըն այնքան ինքնագոհ է, որ նրա համար ոչինչ այնքան հեշտ չէ, որքան տարիների ընթացքում նրա շքեղ ուսադիրների հաստացման և ծոպերիզների ոլորվելուն համընթաց ինքն իրեն առնվազն, օրինակ մի արտակարգ զորավար երևակայելը․ նույնիսկ ոչ թե երևակայել, այլ ուղղակի չկասկածել դրանում․ գեներալ են դարձել, էլ ինչպե՞ս թե զորավար չի։ Եվ հետո այդպիսիներից քանի՜սն են սարսափելի անհաջողություններունեցել կռվի դաշտում։ Իսկ որքա՜ն Պիրոգովներ են եղել մեր գրականագետների, գիտնականների, պրոպագանդիստների մեջ։ Եվ ասում եմ «եղել են», բայց ի՛նչ խոսք, որ իհարկե, հիմա էլ կան․․․
Մեր պատմության գործող անձև, Գավրիլա Արդալիոնովիչ Իվոգլինը, պատկանում էր մի այլ կարգի․ նա պատկանում էր «շատ ավելի խելացի» մարդկանց կարգին, թեև ամբողջովին, ոտքից գլուխ վարակված էրյուրօրինակության ցանկությամբ։ Բայց այդ կարգը, ինչպես արդեն նշեցինք վերև, շատ ավելի դժբախտ է առաջինից։ Բանն էլհենց այն է, որ խելացի «սովորական» մարդը, եթե նույնիսկ հարևանցի (կամ թեկուզ իր ամբողջ կյանքի ընթացքում) իրեն երևրակայեր հանճարեղ և ամենայուրօրինակ մարդը, այնուամենայնիվ իր սրտում պահում է կասկածի որդը, որ այնտեղն է հասցնում, որ խելացի մարդը երբեմն ավարտում է լիակատար հուսահատությամբ, եթե հնազանդվում էլ է, ապա ներս գցած սնափառությունից արդեն բոլորովին թունավորված։ Ասենք, մենք բոլոր դեպքերում վերցրինք ծայրահեղությունը․ մարդկանց հսկայական կարգի մեծամասնության մեջ բանն ամենևին էլ այդպես ողբերգական չի լինում․ միայն կյանքի վերջին տարիներում ավելի կամ պակաս չափով փչանում է լյարդը, ահա և բոլորը։ Բայց և այնպես, նախքան հնազանգվելն ու ենթարկվելը, այդ մարդիկ երբեմն շատ երկար են անկարգություն անում, սկսած պատանելությունից մնչև ենթարկվող հասակը, և ամբողջը՝ յուրօրինակ լինելու ցանկությունից․ նույնիսկ տարօչինակ դեպքեր են պատահում․ յուրօրինակության ցանկությունից մի որևէ ազնիվ մարդ պատրաստ է նույնիսկ ստոր գործ բռնել․ նույնիսկ այնպես էլ է լինում, որ այդ դժբախտներից որևէ մեկը ոչ միայն ազնիվ է, այլ նաև բարի, իր ընտանիքի նախախնամությունը, իր աշխատանքով սնում ու պահում է նույնիսկ օտարներին, ոչ միայն յուրայիններին, և ի՞նչ, ամբողջ կյանքում չի կարող հանգստանալ։ Նրա համար ամենևին հանգստացուցիչ և մխիթարական չէ այն միտքը, որ նա այդպես լավ է կատարել իր մարդկային պարտականությունները․ նույնիսկ ընդհակառակը, հենց այդ միտքն է ջղայնացնում նրան․ «Ահա թե ինչի վրա վատնեց կյանքս, ահա թե ինչն է կապում ձեռքերս ու ոտքերս, ահա թե ինչը խանգարեց ինձ վառոդը հայտնագործելու։ Դա չլիներ, ես, կարղ է պատահել, անպայման կհայտնագործեի, կամ վառոդը, կամ Ամերիկան, դեռ հաստատ չգիտեմ, թե ինչ, բայց անպայման կհայտնագործեի»։ Այդ պարոնների մեջ ամենաբնորոշն այն է, որ նրանք իրոք ամբողջ կյանքի ընթացքում չեմ կարող հաստա իմանալ, թե թե իսկապես ինչ է պետք նրանց հայտնագործել, և նրանք այբողջ կյանքի ընթացքում հատկապես ինչ են պատրաստ հայտնագործելու․ վառո՞դը, թե՞ Ամերիկան։ Բայց նրանց մեջ եղած տառապանքը, թախիծը հայտնագործելիի համար, կբավականացներ Կոլումբոսին կամ Գալիլեյին։
----
<references/>
