Հին բարի օրերէն մէկը՝ , լավ օրերից մի օր, երբ ես հազիւ տասը ինը տարեկան էի եւ և աշխարհը լի էր երեւակայելի ամէն տեսակ շքեղանքով եւ կեանքը դեռ ամեն տեսակի հրաշալիքներով, իսկ կյանքը դեռևս հաճելի ու խորհրդավոր երազ մը սոսկ՝ հաճոյալից եւ գաղտնալից. հօրեղբօրորդիս Մուրադէր, որ խելառին մէկը կը համարուէր ինձմէ զատ իրեն ծանօթ ուրիշ ամէն մարդու կողմէ. ժամն առաւօտեան իմ զարմիկ Մուրադը, որին խելառ էին համարում բոլորը, բացի ինձանից, առավոտյան ժամը չորսին եկավ մեր տունն եկաւ եւ սենեակիս պատուհանը բախելով արթնցուց զիս։բակը: Բախելով սենյակիս լուսամուտը, նա արթնացրեց ինձ։
– Արա՜մ— Արա՛մ, ձայնեց ան։— ասաց նա։
Անկողնէս Անկողնից վեր ցատկելով պատուհանէն թռա և լուսամուտից դուրս նայեցայ։ Աչքերուս չէի կրնար հաւատալ։նայեցի։
Արշալոյսը դեռ ծագած չէր թէպէտ, բայց ամառ էր եւ լուսաբացը ո՜չ շատ հեռու. ուստի բաւականաչափ լոյս էր վստահանալու համար թէ չէի երազեր։Չէի կարող տեսածիս հավատալ։
Հօրեղբօրոդիս Մուրադ բազմած էր գեղանի սպիտակ ձիու մը վրայ։ լուխս պատուհանէն Արևն ուր որ է պետք է դուրս ցցեցի եւ աչքերս շփեցի։նայեր երկրի ծայրից։
– Այո՜Դեռևս առավոտ չէր, ըսաւ ան Հայերէնբայց ամառ էր և բավականին լույս կար, տեսածդ երազ չէորպեսզի զգայի, այլ՝ ձի մը։ Աճապարելու ես. եթէ դուն ալ կը փափաքիս հեծնել։թե երազի մեջ չեմ։
Ինծի անծանօթ չէր թէ Մուրադ կեանքի վայելքին սիրահար մ՚էր աւելի քան ուրիշ մէկը՝ որ սխալմամբ ինկած Իմ զարմիկ Մուրադը նստել էր այս մոլորակին վրայ։ Բայց եւ այնպէս անկարող էի տեսածիս հաւատալու։մի գեղեցիկ սպիտակ ձի։ Գլուխս լուսամուտից դուրս հանեցի և տրորեցի աչքերս։
Նախ եւ առաջ՝ իմ կանխագոյն յիշողութիւններս հիւսուած էին ձիերու շուրջ- Այո, իսկ առաջին տենչանքներս կեդրոնացած՝ — ասաց նա հայերեն,— ձի է։ Դու երազի մեջ չես։ Շտապիր, եթե ուզում ես ձի հեծնելու վրայ։հեծնել։
Ասիկա իրերու կացութեան զմայլելի դրուագն էր։Ես գիտեի, որ իմ զարմիկ Մուրադը կարողանում է կյանքը վայելել ավելի լավ, քան ուրիշ որևէ մեկը, որ երբևէ սխալմամբ աշխարհ է եկել։ Բայց այս մեկին չէի կարող հավատալ նույնիսկ ես։
Երկրորդ՝ աղքատ էինք մենք։Նախ իմ ամենավառ հիշողությունները կապված էին ձիերի հետ, և իմ տենչանքը ձի հեծնելն էր։
Իսկ այս՝ իրերու կացութեան այն դրուագն էր՝ որ աչքերուս տեսածին հաւատալու արգելք կը հանդիսանար։Սա հրաշալի մասն էր։
Աղքատ էինք մենք։ Դրամ չունէինք։ Մեր բովանդակ տոհմը չքաւոր էր։ արօղլանեան գերդաստանի մէն մի շառաւիղը աշխարհի ամենէն ապշեցուցիչ եւ զաւեշտալի չքաւորութեան մէջ կ՚ապրէր։ Ո՛չ ոք, ո՛չ իսկ մեր ընտանիքի ծերունիները կարող էին ըմբռնել թէ ո՞ւրկէ կը ճարէինք մեր փորերը կուշտ պահելու համար հարկ եղած դրամը։ Կարեւորագոյնն այն էր սակայն, որ Երկրորդ՝ մենք համբաւաւոր էինք մեր պարկեշտութեամբը։ Մենք մեր պարկեշտութեամբ համբաւաւոր եղած էինք շուրջ տասնըեւմէկ դարեր, նոյնիսկ այն ժամանակ՝ երբ ամենափարթամ գերդաստանը կը հանդիսանայինք երկրի մը մէջ, զոր սիրած աղքատ էինք շփոթել աշխարհին հետ։ Մենք նախ հպարտ էինք՝ ապա պարկեշտ. եւ յետոյ կը հաւատայինք շիտակի եւ սխալի սկզբունքին։ Մեզմէ ո՛չ ոք կ՚ուզէր օգտուիլ ուրիշի մը նեղ դրութենէն. իսկ գողութեան խօսքն իսկ կարելի չէր ընել։:
Հետեւաբար՝ թէպէտ կը տեսնէի այդ վերին աստիճանի զմայլելի ձին, թէպէտ կ՚առնէի անոր վերին աստիճանի ախորժելի հոտը, թէպէտ կը լսէի անոր վերին աստիճանի զգլխիչ շնչառութիւնը, բայց չէի կրնար հաւատալ թէ Սա այն կարող մասն էր ոեւէ կապ ունենալ Մուրադ հօրեղբօրորդւոյս հետ, կամ որ թույլ չէր տալիս ինձ հետ կամ մեր ընտանիքի նիրհած թէ արթուն ոեւէ մէկ այլ անդամին հետ։ Որովհետեւ գիտէի թէ Մուրադ չէր կրնար զայն գնած ըլլալ, ապա ուրեմն գողցած ըլլալու էր, իսկ ես կը մերժէի հաւատալ թէ ան երբեւիցէ կարող էր գողութիւն ընել։հավատալ իմ տեսածին։
Անհնար էր արօղլանեան Մենք աղքատ էինք։ Մենք փող չունեինք։ Մեր ամբողջ տոհմը ծայրահեղ աղքատ էր։ Ղարօղլանյանների գերդաստանի բոլոր ճյուղերը ապրում էին աշխարհում ամենազարմանալի և անհեթեթ չքավորության մեջ։ Ոչ ոք, նույնիսկ մեր ընտանիքի ոեւէ մէկ անդամին ծերերը, չէին կարող հասկանալ, թե որտեղից էինք մենք բավարար փող ճարում մեր փորը ուտելիքով լցնելու համար։ Ամենակարևորը, սակայն, այն էր, որ մենք հռչակված էինք մեր ազնվությամբ։ Մենք մեր ազնվությամբ հռչակավոր էինք եղել շուրջ տասնմեկ դարեր ի վեր, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ ամենահարուստ ընտանիքն էինք մի երկրում, որը մեզ համար գող մ՚ըլլալ։և ողջ աշխարհն էր։
Ակնարկս Մենք նախ սեւեռեցի հօրեղբօրորդւոյս եւ ապա՝ ձիուն վրայ։ Երկուքին ալ դէմքը կը շողար բարեպաշտիկ անդորրութեամբ եւ խնդումով մըհպարտ էինք, ինչ որ մէկ կողմէն ինծի կ՚առթէր բերկրանքհետո ազնիվ, միւս կողմէ՝ սարսափ։իսկ բացի դրանից տարբերում էինք ճշմարիտն ու սուտը։ Մեզանից ոչ մեկը ոչ ոքի հաշվին օգուտ չէր արել, ուր մնաց գողություն աներ։
– Մուրա՜դՀետևաբար, սկսայթեև ես տեսնում էի ձին, ուրկէ՞ գողցար այս ձին։այնքան հրաշալի, թեև առնում էի նրա հոտը, այնքան ախորժելի, թեև լսում էի նրա շնչառությունը, այնքան արբեցնող, բայց չէի կարող հավատալ, որ ձին որևէ կապ ունենար իմ զարմիկ Մուրադի կամ ինձ, կամ մեր ընտանիքի որևէ քնած թե արթուն անդամի հետ, քանի որ Մուրադը չէր կարող ձին գնած լինել և եթե չէր կարող գնած լինել, պետք է այն գողացած լիներ, բայց ես չէի կարող հավատալ, որ նա գողացել էր։
– Պատուհանէն վա՜ր ցատկէ, եթէ կը փափաքիս ձի հեծնել, եղաւ իր կտրուկ պատասխանը։Ղարօղլանյան ընտանիքի ոչ մի անդամ գող լինել չէր կարող։
Ճիշդ Ես նախ նայեցի Մուրադին, հետո ձիուն։ Նրանց երկուսի տեսքն էլ անմեղորեն խաղաղ էր ուրեմն։ Իսկապէս ան գողցած էր ձին։ Այլեւս ներելի չէր այդ մասին տարակուսիլ։ Այժմ ան եկած էր ինձ եւս հեծնելու պատեհութիւնը տալուու զվարճալի, որը և ուրախացրեց, եթէ կը փափաքէի։և վախեցրեց ինձ։
Սակայն վերջ ի վերջոյ ինձ այնպէս թուեցաւ թէ սոսկ հեծնելու նպատակով կատարուած ձիու գողութիւնն եւ ոեւէ այլ տեսակի, զոր օրինակ, դրամի գողութիւնը նոյնօրինակ բաներ չէին։ Որքան իմ խելքս կը զօրէր՝ ձիու գողութիւնը գուցէ երբեք ալ գողութիւն չէր։ Եթէ դուք եւս ինձ եւ — Մուրադ հօրեղբօրորդւոյս պէս ձիու խենթ եղած ըլլայիք, դուք եւս— ասացի ես, գողութիւն պիտի չսեպէիք կատարուածը։ Պէտք չէր որ գողութիւն համարուէր այն, քանի որ ձին ծախու չէր հանուած, իսկ ես վստահ էի թէ — որտեղի՞ց գողացար այդ բանը երբեք տեղի պիտի չունենար։ձին։
– Սպասէ՛ հագուիմ— Եթե ուզում ես ձի նստել, ըսի։լուսամուտից դուրս թռիր,— ասաց նա։
– Շա՜տ լաւՈւրեմն ճիշտ էր։ Նա գողացել էր ձին։ Այդ մասին ոչ մի կասկած։ Նա եկել էր իմ հետևից, բայց աճապարէ՛որ գնամ կամ չգնամ ձի նստելու, պատուիրեց ան։ինչպես որ կուզեի։
Հագուստներս հապճեպով վրաս նետելով պատուհանէն ցատկեցի բակը եւ բարձրացայ Դե, ինձ թվում էր, որ մի անգամ հեծնելու համար ձի գողանալը նույնը չէ, ինչ ուրիշ բան գողանալը, ասենք վաղը։ Ինչ իմանաս, գուցե դա բոլորովին էլ գողանալ չէր։ Եթե դու գժվում ես ձիու քամակը՝ Մուրադ հօրեղբօրորդւոյս ետեւը։համար, ինչպես իմ զարմիկ Մուրադն ու ես, ապա դա գողանալ չէ։ Դա գողանալ կլիներ, եթե մենք ձին ծախեինք, մի բան, որ վստահ էի, երբեք չէինք անի։
Այդ տարին մենք կը բնակէինք քաղաքին ծայրամասը՝ Ուոլնըտ փողոցին վրայ։ Մեր տան ետեւ կը տարածուէր բաց դաշտը – այգիներ— Սպասիր հագնվեմ, մրգաստաններ, ջրառուներ եւ դաշտուղիներ։ Երեք րոպէ չանցած արդէն Օլիվ փողոցին վրայ էինք եւ ձին սկսած էր համաչափ ընթանալ։ Օդը թարմ էր եւ շնչելն հաճելի։ Հրաշալի էր զգալ ձիուն վազքը։ Մուրադ՝ որ մեր ընտանիքի ամէնէն խենթուկ անդամներէն մէկն էր նկատուած, սկսաւ երգել, ըսել կ՚ուզեմ, գոռալ։— ասացի ես։
Ամէն ընտանիք իր մէջ կ՚ունենայ խենթ երակ մը եւ հօրեղբօրորդիս Մուրադ նկատուած էր բնական շառաւիղը մեր տոհմի այդ խենթ երակին։ Իրմէ առաջ կու գար Խոսրով հօրեղբայրս— Լավ, վիթխարի մարդ մը՝ սեւ մազերով ծածկուած հուժկու գլուխով եւ պեխերով՝ որ ամենահաստն էին Սան Վոկին հովտին մէջ։ Մարդ մը՝ խառնուածքով ա՛յնքան վայրագ— ասաց նա, ա՛յնքան դիւրաբորբոք եւ անզուսպ՝ որ հանդիպողը կը պապանձեցնէր միմիայն վրան գոռալով – վնաս չունի, ականջ մի՛ տար։— բայց շտապիր։
Այդքան միայն. ո՛չ աւելի, ո՛չ պակաս։ Եւ հոգ չէր թէ ո՜վ ինչի մասին կը խօսէր։ Անգամ մ՚իր սեփական որդին՝ Արաք ութը բլակ վազելով կ՚երթայ սափրիչի մը խանութը, ուր իր հայրը պեխերը կոկել կու տար, յայտնելու համար որ իրենց տունն հրդեհ էր ինկած։ Մեր Խոսրովն է որ կը շտկուի իր աթոռին մէջ ու գոռալ – վնաս չունի, ականջ մի՛ տար։ Սափրիչը կը միջամտէ – Բայց տղան կ՚ըսէ թէ տունը հրդեհ է ինկած։ Խոսրով կը գոռայ նորէն – հե՛րիք է, վնաս չունի ըսի, չէ՞։Ես շտապ հագա շորերս։
Հօրեղբօրորդիս Մուրադ ահա այս մարդուն շառաւիղը կը նկատուէր, թէպէտեւ Մուրադին հայրը Զօհրապն էր, որ բացի գործնական մէկն ըլլալէ ուրիշ արժանիք չունէր։ Ահա թէ ի՛նչ էր իրերու վիճակը մեր տոհմին մէջ։ Մէկը կարող էր իր որդւոյն մսին հայրն ըլլալ, բայց այդ դեռ չի նշանակեր թէ ան նաեւ հայրն է անոր հոգւոյն։ Մեր տոհմի հոգեկան յատկութեանց բաշխումը սկիզբէն ի վեր եղած էր քմահաճ եւ խոտորնակ։Հետո լուսամուտից ցատկեցի բակը և թռա ձիու գավակին՝ իմ զարմիկ Մուրադի ետևը։
Ձին հեծանք թէ չէ՝ հօրեղբօրորդիս սկսաւ երգել։ Կարծես թէ կը գտնուէինք Այդ տարի մենք ապրում էինք քաղաքի ծայրամասում Վոլնըտ փողոցի վրա: Անմիջապես մեր պապենական երկիրըտանից հետո սկսվում էին խաղողի այգիներ, որը մեր դրացիներէն գէթ ոմանց կարծիքովմրգաստաններ, ոռոգման առուներ և գյուղերը տանող ճանապարհներ։ Երեք րոպեից էլ շուտ մենք հասանք Օլիվ փողոցը իսկ այնուհետև ձին սկսեց արշավել։ Օդը թարմ էր և շնչելն այնպե՜ս հաճելի։ Հրաշալի է, երբ զգում ես ձիու վազքը։ Իմ զարմիկ Մուրադը, մեզի յարմար միակ վայրն էր։ Ձիուն թոյլ տուինք որ ուզածին չափ վազէր։մեր ընտանիքի ամենախենթ անդամներից էր համարվում, սկսեց երգել: Ավելի ճիշտ՝ սկսեց գոռալ կոկորդով մեկ։
Ի վերջոյ հօրեբօրորդիս Մուրադ խօսք առաւ կրկին – վա՛ր իջի՛րՅուրաքանչյուր ընտանիք ունենում է ինչ-որ խենթ երակ։ Իմ զարմիկ Մուրադը մեր գերդաստանի այդ խենթ երակի բնական շառավիղն էր։ Այդ հարցում նա զիջում էր միայն իմ Խոսրով քեռուն, ես կ՚ուզեմ մինակս հեծնել։որը մի վիթխարի, սև մազերով ծածկված հուժկու գլխով և Սան-Հոակին հովտի ամենահաստ բեղերով մարդն էր, բնավորությամբ այնքան վայրագ, այնքան դյուրաբորբոք, այնքան անզուսպ, որ կտրում էր ամենքի խոսքը բղավելով. «Վնաս չունի, ուշադրություն մի դարձրու»։ Եվ միայն այդքանը, անկախ այն բանից, թե ով ինչ է խոսում։ Մի անգամ, նրա որդին՝ Առաքը, վազել էր ութ թաղամաս մինչև վարսավիրանոց, որտեղ հայրը բեղերն էր հարդարել տալիս, ասելու, որ իրենց տունն այրվում է։ Խոսրովը բարձրանում է տեղից ու բղավում, «Վնաս չունի, ուշադրություն մի դարձրու»։ Սափրիչը միջամտում է. «Բայց տղան ասում է, որ ձեր տունն է այրվում»։ Այդ ժամանակ Խոսրովը բղավում է. «Հերիք է, ասում եմ վնաս չունի»։
– Թոյլ պիտի տա՞ս որ յետոյ ես ալ մինակս հեծնեմ։Իմ զարմիկ Մուրադը այս մարդու բնական շառավիղն էր համարվում, թեև Մուրադի հայրը Զոհրաբն էր, որը գործնական մարդ էր և ուրիշ ոչինչ։ Այդպես էր մեր տոհմում։ Մեկը կարող է իր որդու հարազատ հայրը լինել, բայց այդ չի նշանակում, թե նրա հոգու հայրն էլ է։ Հոգեկան տարբեր խառնվածքների բաշխումը մեր ցեղում, սկզբից ևեթ, եղել է քմահաճ։
– Ատիկա ձիուն գիտնալիք բանն էԵվ այդպես մենք ձիավարում էինք, վա՛ր իջի՛րև իմ զարմիկ Մուրադը երգում էր։ Կարծես թե մեր հին հայրենիքում լինեինք, կրկնեց հօրեղբօրորդիս։որտեղից մեր հարևանների ասելով ծնունդ էր առել մեր ընտանիքը։
– Ձին վստահաբար թոյլ կու տայ որ ես ալ հեծնեմ, շարունակեցի։Ի վերջո Մուրադն ասաց.
– Այդ կը տեսնենք— Իջիր, պատասխանեց ան։ Մի՛ մոռնար որ ես իմ սեփական վարուելակերպս ունիմ ձիերու հետ։ուզում եմ մենակ քշեմ։
– Քու ձիերու հետ ունեցած վարուելակերպդ ե՛ս ալ ունիմ— Կթողնե՞ս, պնդեցի։որ ես էլ մենակ հեծնեմ։
– Վա՛ր իջիր։ էթ քու ապահովութեանդ սիրոյն յուսանք — Ոնց որ այդ այդպէս էձին կուզի, աւելցուց Մուրադ։— ասաց Մուրադը։— Իջիր:
– Շա՛տ լաւ. մի՛ մոռնար որ ինծի ալ թոյլ պիտի տաս մինակս հեծնել- պնդեցի — Ձին կթողնի,— ասացի ես։
Ես վար իջայ— Կտեսնենք, իսկ հօրեղբօրորդիս ձին կրունկներովը խթանելով հրամայեց անոր – վազէ՛։ Ձին վեր ցցուեցաւ իր ետեւի սրունքներուն վրայ— պատասխանեց նա, խրխնջաց եւ անձնատուր եղաւ խօլական սրարշաւի մը։— մի մոռացիր, որ ես ձիերի հետ վարվելու իմ ձևն ունեմ։
Ասկէ առաջ երբեք ասկէ աւելի ակնհաճոյ տեսարանի մը առջեւ չէի գտնուած։ Մուրադ ձին սրընթաց քշեց չոր խոտերով լեցուն դաշտի մը մէջէն դէպի ջրառու մը, ձիով ցատկեց առուին վրայէն եւ հինգ րոպէ ետք վերադարձաւ վրան գլուխը թրջած։— Ձիերի հետ քո իմացած վարվելու ձևը ես էլ գիտեմ։
Արեւը վեր կը բարձրանար։— Քո ապահովության համար, հուսանք, որ այդպես է։ Իջիր,– ասաց նա։
– Այժմ հեծնելու կարգն իմս – վերսկսայ ես։— Շատ լավ, բայց մի մոռացիր, որ թողնելու ես մենակ հեծնեմ։
Մուրադ ձիէն վար ցատկելով հրամայեց ինձ – հեծի՛ր։Ես ցած իջա, և իմ զարմիկ Մուրադը կրունկներով խթանեց ձիու ու հայերեն բղավեց.
Նետուեցայ ձիուն քամակը եւ պահ մը ամենասարսափելի վախն զգացի։ Ձին անշարժ կեցած էր։— Վազի՜ր։
– Ինչի՞ է կը սպասես. կողերը խթանէՁին կանգնեց հետևի ոտքերի վրա, պատուիրեց Մուրադ։ Զայն իր տիրոջը վերադարձնելու ենք դեռ մարդը անկողնէն չելած։խրխնջաց և առաջ սլացավ կատաղի արագությամբ. ես դրանից ավելի գեղեցիկ բան չէի տեսել:
Խթանեցի ձիուն կողերը։ Ան կրկին վեր ցցուեցաւ, խրխնջաց եւ սկսաւ սուրալ։ Ինչ ընելիքս չէի գիտեր։ Փոխանակ դաշտի մէջէն դէպի ջրառուն արշաւելու՝ Մուրադը ձին ճամբայ ինկաւ դէպի Տիգրան Հալէպեանի այգին, եւ երբ հոն հասանք, սկսաւ ցատկռտել որթատունկներու վրայէն։ Ան արդէն եօթը որթատունկերու վրայէն ցատկած էր՝ երբ ես վար ինկայ։ Հակառակ ատոր ձին շարունակեց իր վազքը։սրընթաց քշեց չոր խոտերի միջով դեպի ոռոգման առուն։ Նա անցավ առուն և հինգ րոպե հետո վերադարձավ քրտինքի մեջ կորած։
Մուրադ ճամբան ի վար վազելով կը պոռար – քու մասիդ չէ որ մտահոգուած եմ, կարեւորը այդ ձին բռնելն է։ Դուն ա՛յս կողմը գնա, ես ալ սա՛ կողմը կ՚երթամ։ Եթէ իրեն հանդիպելու ըլլաս՝ հետը քաղցրութեա՛մբ վարուէ, ես շուտով կը հասնիմ։Արևը դուրս էր գալիս։
Ես — Հիմա իմ ճամբաս շարունակեցի դարվար՝ մինչ հօրեղբօրորդիս դաշտին մէջէն կը յառաջանար դէպի ջրառուն։ Կէս ժամ անցաւ մինչեւ որ Մուրադ ձին գտաւ եւ ետ բերաւ զայն։հերթն է,— ասացի ես։
– Շո՛ւտ, վրա՛ն նետուէ, արդէն ամէն մարդ արթնցած է, հրամայեց ան։Մուրադը ձիուց ցած իջավ։
– ի՞նչ պիտի ընենք այժմ— Հեծիր, հարցուցի ես։— ասաց նա։
– Կամ անմիջապէս վերադարձնելու ենք զայն եւ կամ պահելու ենք մինչեւ վաղը առաւօտ, պատասխանեց Մուրադ։Ես թռա ձիու գավակին և մի պահ անասելի սարսափ զգացի։ Ձին տեղից չէր շարժվում։
Սակայն մտահոգ մէկու մը երեւոյթը չունէր հօրեղբօրորդիս եւ — Խփիր կողերին,— ասաց Մուրադը,— ի՞նչ ես վստահ կը զգայի թէ ան սպասում։ Մենք պետք է ձին պիտի պահէր գէթ ժամանակ մը եւս:ետ տանենք, քանի դեռ մարդիկ չեն արթնացել։
– Ո՞ւր պիտի պահենք զայն. հարց տուի:Ես կրունկներով խփեցի ձիու կողերին։ Մի ագամ էլ նա կանգնեց հետին ոտքերի վրա, զիլ խրխնջաց և առաջ նետվեց։ Ես չգիտեի ինչ անեմ։ Փոխանակ դաշտի միջով դեպի ոռոգման առուն վազելու, ձին արշավեց ճանապարհով ցած, դեպի Տիգրան Հալաբյանի խաղողի այգին և սկսեց որթատունկերի վրայով թռչել։ Նա արդեն թռել էր յոթորթատունկերի վրայով, երբ ես ցած ընկա։ Ձին շարունակեց վազել։
– Ես տեղ մը գիտեմ, եղաւ իր պատասխանը:Իմ զարմիկ Մուրադը վազելով եկավ։
– Ո՞րքան առաջ գողցար զայն— Ես քո մասին չեմ մտածում,— բղավեց նա,— մենք պետք է ձին բռնենք։ Դու այս կողմով գնա, կրկին հարց տուի եսայն կողմով։ Եթե հանդիպես, մեղմ վարվիր:Ես մոտակայքում կլինեմ։
Յանկարծ միտքս ինկաւ որ Մուրադ ժամանակէ մը ի վեր առաւօտները կանուխ այսօրինակ պտոյտներ կ՚ընէր: Այս առաւօտ եկած էր զիս ալ հետն առնելու՝ լաւ գիտնալով թէ ի՜նչքան մեծ փափաք ունէի ձի հեծնելուԵս վազեցի ճանապարհով իսկ Մուրադը գնաց դաշտի միջով՝ դեպի ոռոգման առուն:
– Ձիուն գողութեան խօսքն ընողը ո՞վ է, պատասխանեց Մուրադ գրգռուած:Կես ժամում նա գտավ ձին և բերեց։
– Ինչեւիցէ— Դե, երբէ՞ն ի վեր ձիով պտոյտներ կ՚ընես առաւօտները— ասաց նա,— նստիր։ Ամբորջ աշխարհը արդեն արթուն է:
– Ասիկա առաջին առաւօտն է:— Ի՞նչ պիտի անենք,— ասացի ես։
– Հաւատա՞մ խօսքիդ:— Կամ պիտի վերադարձնենք, կամ պահենք մինչև վաղը առավոտ,— ասաց նա։
– Ի հարկէ ո՛չ. բայց եթէ բռնուելու ըլլանք այդպէս խօսելու Մուրադը մտահոգված չէր երևում, և ես. խորհուրդ տուաւ հօրեղբօրորդիս: Չեմ ուզեր հասկացա, որ երկուքս ալ ստախօս դուրս գանք: Որքան որ դուն գիտես՝ մենք ձիով պտոյտ կատարած ենք միայն այս առաւօտնա ձին պահելու է և ոչ թե վերադարձնելու։ Ամեն դեպքում, հիմա չի վերադարձնելու:
– Շա՜տ լաւ. համաձայնեցայ ես:— Որտե՞ղ պիտի պահենք,— ասացի ես։
Ան կամացուկ մը ձին առաջնորդեց լքուած այգիի մը գոմը— Մի տեղ գիտեմ, որ ժամանակին Ֆէթվաճեան անունով այգեպանի մը պարծանքն էր եղած: ոմին մէջ դեռ կը մնար բաւական վարսակ եւ առուոյտ:— ասաց նա։
Սկսանք քալել դէպի տուն:— Ինչքա՞ն ժամանակ է, որ ձին գողացել ես,— հարցրի ես։
Դիւրին բան չէ ձիերուն ուզածդ ընել տալ. սկսաւ պարծենալ Մուրադ: Ան նախ ջանաց փախուստ տալՀանկարծ մտքովս անցավ, բայց ինչպէս արդէն ըսի քեզիոր նա, ես հավանաբար, բավական ժամանակ է, ինչ վայելում է առավոտյան այդ արշավները և միայն այսօր է եկել իմ յատուկ վարուելակերպս ունիմ ձիերու հետ: Ես իմ ամղն ուզածս կրնամ ընել տալ անոնց: Անոնք զիս լաւ կը հասկնան:հետևից, որովհետև գիտե, թե ես ինչքան եմ սիրում ձի նստել։
– Ի՞նչպէս կ՚ընես— Ով ասաց, հարցուցի:թե գողացել եմ,— ասաց նա։
– Իմ եւ անոնր միջեւ յատուկ հասկացողութիւն մը գոյութիւն ունի— Ինչևէ, կրկնեց Մուրադ:ինչքա՞ն ժամանակ է, որ դու սկսել ես ամեն առավոտ ձի հեծնել։
– Այո՜— Այս առավոտվանից, բայց ի՞նչ տեսակ հասկացողութիւն:— ասաց նա։
– Պարզ եւ պարկեշտ հասկացողութիւն մը:— Ճի՞շտ ես ասում։
– Երանի՜ թէ ես ալ կարող ըլլայի նման հասկացողութիւն մը մշակել ձիերու հետ:— Իհարկե ոչ,— ասաց նա,— բայց եթե բռնվենք, դու այդպես կասես։ Ես չեմ ուզում, որ մենք ստախոս լինենք։ Դու կասես, որ այս առավոտ սկսեցինք ձի հեծնել։
– Դու դեռ երախայ մ՚ես: Երբ տասնեւերեք տարեկան ըլլաս՝ դուն ալ կերպը կը սորվիս— Շատ լավ, եղաւ հօրեղբօրորդւոյս պատասխանը:— համաձայնեցի ես։
Տուն գացի եւ ախորժակով ճաշ մ՚ըրի:Զգուշությամբ նա ձին տարավ մի լքված այգու գոմը։ Այդ այգին մի ժամանակ Ֆեթվաջյան ազգանունով մի ագարակատիրոջ պարծանքն էր եղել։ Գոմում մի քիչ վարսակ և չոր առվույտ կար։
Նոյն կէսօրէ վերջ հօրեղբայրս Խոսրով մեր տունն եկաւ գաւաթ մը սուրճ խմելու եւ սիկարէթ մը ծխելու: Ան բազմեցաւ հիւրանոցը եւ սկսաւ ըմպել իր սուրճը, ծխել եւ վերյիշել մեր հինաւուրց հայրենիքը: Քիչ յետոյ ներս մտաւ ուրիշ այցելու մը, Ճան Բայրօ անունով այգեպան մը, ասորի մը, որ առանձնութենէ մղուած Հայերէն էր սորված: Մայրս մենաւոր այցելուին սուրճ եւ ծխախոտ հրամցուց. եւ ան եւս սիկարէթ մը փաթթելով սկսաւ իր սուրճն ըմպել եւ սիկարէթը ծխել. բայց ի վերջոյ տխուր հառաչ մը արձակելով խօսք բացաւ – անցեալ ամսու մէջ գողցուած սպիտակ ձիս դեռ գտնուած չէ: Խելքիս չի պառկիր կոր:Այնտեղից մենք ոտքով տուն վերադարձանք։
Հօրեղբայրս Խոսրով չափազանց գրգռուածֆ սկսաւ պոռպռալ – վնաս չունի. ի՞նչ արժէք ունի — Հեշտ չէր ձիուն միանգամից այդքան ընտելացնել,— պարծեցավ նա,— սկզբում ուզում էր գժություններ անել, բայց, ինչպես ասացի, ես ձիու մը կորուստը: Մենք բոլորս մի՞թէ կորսնցուցած չենք մեր հայրենի երկիրը: Ի՞նչ իմաստ ունի այսպէս լալ ու ողբալ կորսուած ձիու մը վրայ:հետ վարվելու հատուկ ձև գիտեմ։ Ես կարող եմ նրան անել տալ ինչ-որ կուզեմ։ Ձիերն ինձ հասկանում են։
– Շատ դիւրին բան է քեզ պէս քաղքցիներու համար այսպէս մեծ մեծ ջարդել— Ինչպե՞ս ես անում, պատասխանեց Ճան Բայրօ: Հապա ի՞նչ կ՚ըլլայ կառքս: Առանց ձիու կառքն ի՞նչ բանի կու գայ:— ասացի ես։
– Ականջ մի՛ տար— Մենք իրար լեզու հասկանում ենք, գոռալով կրկնեց Խոսրով հօրեղբայրս իր սովորական յանկերգը:— ասաց նա։
– Հոս գալու համար ստիպուած եղայ տասը մղոն տեղ քալել— Հա, գանգատեցաւ Ճան Բայրօ:բայց ի՞նչ լեզու է դա։
– Սրունքներդ դեռ կը գործեն չէ՞, պոռաց հօրեղբայրս:— Պարզ և ազնիվ։
– Ձախ սրունքս տկար — Ես էլ կուզեի իմանալ, թե ինչպես կարելի էձիու հետ այդպիսի լեզու գտնել, աւելցուց այգեպանը:— ասացի ես։
– Ատանկ պարապ բաներու ականջ մի՛ տար— Դու դեռ երեխա ես, պէ՛երբ տասներեք տարեկան դառնաս, շարունակեց գոռալ հօրեղբայրս:կիմանաս։
– Այդ ձին վրաս վաթսուն տոլարի նստաւ, շարունակեց այգեպանը:Ես տուն գնացի և ախորժակով նախաճաշեցի։
– Ես թքեր եմ այդ դրամին վրայ, պոռթկաց Նույն օրը կեսօրից հետո մեր տան եկավ Խոսրով հօրեղբայրս: Ապա ոտքի ցատքելով տունէն դուրս ճեմեց՝ ետեւէն ամուր մը փակելով մաղ-դուռըքեռիս՝ սուրճ խմելու և սիգարետ ծխելու:Նա բազմեց հյուրասենյակում, սուրճ խմեց, ծխեց և վերհիշեց հին երկիրը՝ հայրենիքը։ Հետո մի ուրիշ այցելու եկավ, Ջոն Բայրո անունով մի ասորի ագարակատեր, որ մենությունից հայերեն խոսել էր սովորել։ Մենավոր այցելուին մայրս սուրճ և ծխախոտ հյուրասիրեց։ Նա, փաթաթելով սիգարետը, ըմպեց սուրճը, ծխեց և հետո, վերջապես, մի տխուր հառաչ հանելով, ասաց.
Մայրս միջամտելով բացատրեց.— Սպիտակ ձիս, որ անցյալ ամսին գողացել էին, դեռ չի գտնվել։ Չեմ հասկանում։
– Ազնիւ սիրտ մ՚ունի ան: Խեղճը այնպէ՜ս հայրենակարօտ է եւ այնպիսի՜ խոշոր կազմ մ՚ունի որ:Խոսրով քեռիս խիստ գրգռվեց և բղավեց.
Այգեպանը մեկնեցաւ եւ — Վնաս չունի, ի՞նչ մեծ բան է մի ձիու կորուստը, ամբողջ հայրենի երկիրն ենք կորցրել. մի ձիու համար եկել ես հօրեղբօրորդի Մուրադենց տունը փութացի:լաց ես լինում։
Մուրադ նստած էր դեղձենիի մը տակ եւ կը ջանար դարմանել թռչելու անզօր կարմրալանջի մը վիրաւոր թեւը: Ան զրոյցի մէջ էր թռչունին հետ— Քեզ համար ասելը հեշտ է, քաղաքի բնակիչ,— ասաց Ջոն Բայ֊րոն,— Բայց ի՞նչ կասես իմ սայլի մասին։ Ինչի՞ է պետք սայլն առանց ձիու:
– Ի՞նչ է պատահեր— Կարևորություն մի տուր, հարց տուաւ ինձ Մուրադ:— գոռաց Խոսրով քեռիս։
– Այգեպան Ճան Բայրոյին հանդիպեցայ, մեզ այցելութեան էր եկած: Ամիս մըն է անցեր ձին բերելէդ ասդին: Կ՚ուզեմ որ խօսք տաս ինծի թէ զայն պիտի չվերադարձնես մինչեւ որ ես ալ հեծնել սորվիմ— Այստեղ հասնելու համար տասը մղոն ոտքով եմ եկել:
– Տարի մը կ՚առնէ մինչեւ քու սորվիլդ— Ոչինչ, դիտել տուաւ Մուրադ:ոտքեր ունես։
– Այն ատեն տարի մը պահելու ենք զայն, թելադրեցի ես:— Ձախ ոտքս ցավում է։
– Ի՞նչ, վրաս գոռաց Մուրադ, արօղլանեան գերդաստանի անդամի մը գողութիւն գործելու թելադրա՞նք կ՚ընես: Ձին իր պատկան տիրոջ վերադարձուելու է:— Ուշադրություն մի դարձրու։
– Ե՞րբ— Այդ ձին ինձ վրա վաթսուն դոլար է նստել, հարցուցի ես շուարած:— ասաց Ջոն Բայրոն։
– Ամէնէն ուշը վեց ամիսէն— Ես թքել եմ փողի վրա, եղաւ իր պատասխանը:— ասաց Խոսրով քեռիս։
– Մուրադ թռչունն օդին մէջ նետեց: Խեղճ անասունը թռչելու մեծ ճիգ ի գործ կը դնէր: Երկու անգամ քիչ մնաց վար պիտի իյնար, բայց վերջապէս թռաւ գնաց՝ բարձրէն եւ շիտակ:Նա վեր կացավ և հպարտ դուրս եկավ մեր տնից՝ դուռը շրխկացնելով։
Ամբողջ երկու շաբաթ Մուրադ եւ ես առաւօտուն կանուխ դուրս կը բերէինք ձին իր թաքստոց ծառայող լքուած այգիի մը գոմէն եւ վրան կը հեծնէինք: Երբ մինակս հեծնելու կարգն իմս կ՚ըլլար՝ ան որթատունկերու եւ ցած ծառերու վրայէն ցատկռտելով զիս վար կը ձգէր եւ փախուստ կու տար: Այսուհանդերձ ես դեռ յոյսս կտրած չէի թէ ժամանակի ընթացքին Մուրադին չափ լաւ ձի հեծնել պիտի սորվէի:Մայրս սկսեց բացատրել։
Առաւօտ մը երբ Ֆէթվաճեանի լքուած այգին կ՚երթայինք՝ քաղաքի ճամբուն վրայ մեր դիմացն ելաւ այգեպան Ճան Բայրօն:— Հսկա մարդ է, բայց սիրտը շատ է քնքուշ. դա նրանից է, որ հայրենիքին է կարոտել։
– Բարի լո՜յսԱգարակատերը հեռացավ, Ճան Բայրօ, ըսաւ Մուրադ այգեպանին:իսկ ես շտապեցի զարմիկիս՝ Մուրադի տունը։
– Աստուծոյ բարի՜ն, իմ բարեկամներուս տղաքը, պատասխան տուաւ ան: Ի՞նչ է ձեր ձիուն անունը:Նա նստել էր դեղձենու տակ և աշխատում էր դարմանել թռչելու անզոր մի կարմրալանջի վիրավոր թևը։ Նա խոսում էր թռչունի հետ։
– Իմ Սիրտս- Ի՞նչ կա, ըսաւ Մուրադ Հայերէն:— հարցրեց նա։
– Սիրո՜ւն ձիու՝ սիրո՜ւն անուն— Ագարակատեր Ջոն Բայրոն, եղաւ Ճան Բայրոյի նկատողութիւնը: Կ՚երդնում որ ասիկա քանի մը շաբաթ առաջ ինձմէ գողցուած ձին — ասացի ես,— մեր տուն էր եկել։ Նրան պետք է: Թոյլ կու տա՞ք իր ձին։ Մի ամիս է, որ բերանը քննեմդու վերցրել ես:Խոստացիր, որ չես վերադարձնի, մինչև ես ձի քշել սովորեմ։
– Անշո՛ւշտ— Մի տարի է պետք, աճապարեց պատասխանել Մուրադ:որ դու սովորես,— ասաց Մուրադը։
Այգեպանը ձիուն բերանը քննեց:— Մենք կարող ենք ձին մի տարի պահել,— ասացի ես։ Իմ զարմիկ Մուրադը տեղից վեր թռավ։
– Ակռայ առ ակռայ նոյնինքն է— Ի՜նչ, եզրակացուց ան: Պիտի չվարանէի երդում ընել թէ ասիկա իմ ձիս է— գոռաց նա, եթէ ճանչցած չըլլայի ձեր ծնողքը: Ծանօթ — դու ուզո՞ւմ ես Ղարօղլանյան ընտանիքի անդամը գողություն անի։ Ձին պետք է ինձ ձեր ծնողաց պարկեշտութեան համբաւը: Բայց եւ այնպէս ձին իմ ձիուս զոյգն է: Կասկածամիտ մէկն աւելի պիտի հաւատար վերադարձվի իր աչքերուն քան իր սրտին: Բարի ճանապա՜րհ, իմ դեռատի բարեկամներս:իսկական տիրոջը։
Մնա՜ս բարով— Ե՞րբ, Ճան Բայրօ, պատասխան տուաւ հօրեղբօրորդիս Մուրադ:— ասացի ես։
Յաջորդ առաւօտ կանուխ Ճան Բայրոյի այգին գացինք եւ ձին գոմը կապեցինք: Շուները մեր բոլորտիքը կը դառնային անաղմուկ:— Ամենաուշը վեց ամիս հետո,— ասաց նա։
– Շուներուն նայէ՛Նա թռչունը օդ նետեց։ Թռչունը մեծ ճիգ գործ դրեց, փսփսացի Մուրադին: Կը կարծէի թէ պիտի հաջէին:երկու անգամ քիչ մնաց ընկներ, բայց ի վերջո թռավ բարձր ու ուղիղ։
– Կը հաջէին եթէ եկողն ուրիշ մէկն ըլլարԵրկու շաբաթ, յոխորտաց Մուրադ: Սակայն ամեն օր առավոտ շուտ, իմ զարմիկ Մուրադն ու ես անոնց հետ վարուելու կերպը գիտեմ:ձին դուրս էինք բերում ավերված այգու գոմից, որտեղ թաքցնում էինք այն ու քշում։ Եվ ամեն առավոտ, երբ ձիավարելու իմ հերթն էր հասնում, ձին թռչում էր որթատունկերի և փոքր ծառերի վրայով և ինձ գետին գցելով վազում էր հեռու։ Այսուհանդերձ, ես հույս ունեի, որ ժամանակի ընթացքում կսովորեմ Մուրադ զարմիկիս պես հեծնել։
Հօրեղբօրորդիս գրկախառնուեցաւ ձիուն հետ: Իր քիթը սեղմելով անոր քթին՝ շոյեց զայն: Ապա մեկնեցանք:Մի առավոտ, Ֆեթվաջյանի ավերված այգու ճանապարհին, մենք դեմ-դիմաց եկանք ագարակատեր Ջոն Բայրոնին, որը քաղաք էր գնում։
Նոյն կէսօրէ վերջ Ճան Բայրօ իր կառքով մեր տունն եկաւ եւ ցոյց տուաւ իր գողցուած բայց յետոյ վերադարձուած ձին:— Թող ես խոսեմ,— ասաց Մուրադը,— ես ագարակատերի հետ խոսելու ձևը գիտեմ։
– Մէջէն չեմ կրնար կոր ելլել— Բարի լույս, կը կրկնէր ան: Փա՜ռք ՏիրոջՋոն Բայրո, ձիս թէ՛ ոեւէ ժամանակէ աւելի լաւ վիճակի մէջ է եւ թէ՛ ալ աւելի մեղմաբարոյ:— ասաց իմ զարմիկ Մուրադը։ Ագարակատերն ուշադրությամբ ուսումնասիրեց ձին։
Հօրեղբայրս Խոսրով— Բարի լույս, իմ բարեկամների որդիներ,— ասաց նա,— ի՞նչ է ձեր ձիու անունը։ — «Սիրտ իմ»,— հայերեն ասաց իմ զարմիկ Մուրադը։ — Սիրուն անուն է սիրուն ձիու համար,— ասաց Ջոն Բայրոն:— Կերդվեի, որ այս պահուս հիւրանոցը կը գտնուէրդա շաբաթներ առաջ ինձանից գողացված ձին է։ Կարո՞ղ եմ բերանը նայել։ — Անշուշտ, զայրացած սկսաւ պոռպռալ – ձայնդ կտրէ՛— ասաց Մուրադը։ Ագարակատերը նայեց ձիու բերանը։ — Ատամ առ ատամ նման է, — ասաց նա։— Կերդվեի, որ իմ ձին է, եթե ձեր ծնողներին չճանաչեի։ Ձեր ընտանիքի ազնվության համբավը լավ հայտնի է ինձ։ Երևի այս ձին իմ ձիու երկվորյակն է։ Կասկածոտ մի մարդ Աստուծոյավելի շուտ իր աչքերին պիտի հավատար, ձայնդ կտրէ՛քան սրտին։ Բարով մնաք, ատանկ պարապ բաներու ականջ մի՛ տար:իմ պատանի բարեկամներ։ — Հաջողություն, Ջոն Բայրո,— ասաց իմ զարմիկ Մուրադը։ Հաջորդ օրը առավոտ շուտ մենք ձին տարանք Ջոն Բայրոյի այգին և թողեցինք գոմում։ Շները մեզ շրջապատած հետևեցին, առանց ձայն հանելու։ — Շները,— փսփսացի Մուրադի ականջին,— կարծում էի, որ կհաչեն։ — Ուրիշի վրա կհաչեն,— ասաց նա։— Ես գիտեմ շների հետ վարվելու ձևը։ Մուրադը փաթաթվեց ձիուն, քիթը սեղմեց նրա քթին, ափով մեղմ շոյեց, և մենք հեռացանք։ Կեսօրից հետո Ջոն Բայրոն սայլով մեր տուն եկավ և մորս ցայց տվեց գողացված ու վերադարձված ձին։ — Չգիտեմ ինչ մտածեմ,- ասաց նա,— ձին ավելի ուժեղ է, քան առաջ։ Նույնիսկ բնավորությամբ մեղմացել է։ Փառք աստծո։ Իմ Խոսրով քեռին, որ հյուրասենյակում էր, զայրացավ և բղավեց։ — Հանգի՜ստ, մա՛րդ, հանգի՜ստ։ Քո ձին վերադարձվել է, վե՛րջ, ուշադրություն մի դարձրու։
