Changes

:Ես մայրիկի բալիկ էի։ Գրքեր էի կարդում, մաքուր օձիք ունեի, գլուխս այնքան հարմար ու լավ էր կտտոցի համար, որ գրեթե ոչ մեկը իրեն չէր զրկում այդ հաճույքից, բացի գործուղվածից՝ ճամպրուկները ձեռքներին եւ դագաղին գլխահակ հետեւող մեռելատեր սգվորից։ Պատերազմը նոր էր վերջացել։ Կյանքը ծանր էր․ մարդիկ քիչ բան ունեին ուրախանալու։

:Թիվ 6 գրադարանի ակտիվ ընթերցողներից էի։ Գրադարան մտնելը զգուշություն էր պահանջում։ Եթե մեկը տեսներ, կծեծեր։ Ահա ինչու զգուշանում էի։ Նախ անտարբեր պիտի քայլեի դիմացի մայթով, հետո նույնքան անտարբեր կամրջից պիտի թքեի եւ համոզվելով՝ ինձ ոչ ոք չի նայում, ակնթարթորեն նետվեի գրադարան։

:Այդ օրը ընթերցասրահում նստած պարապում էի։ Հանկարծ Ռիոնը աղմկեց, եւ զգացի դռան բացվելը, գլուխս բարձրացրի ու նայեցի գրադարանավարուհիներին։ Երկու չամուսնացած կին էին։ Ամեն ինչ արդել պատմել էին մեկմեկու։ Ծինան նավթավառի վրա շեք արած եւ սփրթնած նայում էր դռան կողմը։ Նրա ոտքերը ներսի կողմից ասես վարդերով էին ծածկվել տաքությունից։ Քեթոն, պովիդլոյոտ գդալը բերանում առանց շարժելու, նստատեղը դանդաղ պտտելով՝ աթոռ էր փնտրում։ Սարսափը պատեց գրադարանին։

:Նախ մտածեցի․ «Կա֊չկա Իպոլիտին են տեսել»։ Այն տարիներին մեր քաղաքում առնետ էր ապրում՝ Իպոլիտ մականունով, քանզի ինչ֊որ ժամանակ դերասան Խվիչիան նրան այդպես էր կանչում։

:Որտեղ ասես չէիր հանդիպիսի էդ Իպոլիտին։ Քութսննդառի մոտ, լոմբարդի մոտ, շուկայի մոտ, բանկի մոտ։ Գրուզվտորսիրիոյի մոտ՝ անդուր, վարդագույն, երկար կանաչ պոչով, իսկապես որ ծանր տեսարան էր։

:Թիվ 6 գրադարան միայն ես եւ Իպոլիտն էինք հաճախում։ Այն օրերին երկուսս էլ դասականներով էինք հափշտակված։ Իպոլիտը՝ կազմերով, ես՝ ինչ֊որ մնում էր նրանցից։ Այսօր էլ զգում եմ այդ պակասը։ Ռիոնը լռեց, դռները փակվեցին։ Զգուշորեն ետ նայեցի։

:Դռների մեջ Ադրախնիան էր կանգնած։

:Ադրախնիան միայնակ մարդ էր։ Կիսադեմք ուներ սոսկ, որի վրա ընդգծվում էին հին սպիները։ Նրանցից մեկը, ի տարբերություն մյուսների, հրաշալի էր։ Այդ սպին սկիզբ էր առնում մազերից, հատում բարձր ճակատը, անցնում հոնքի միջով, փոքր֊ինչ շոշափում քիթը, բավական թույլ ծեփվում սմքած շրթունքներին, խորանում, եւ կորչում կզակի տակ։ Հատկապես զարհուրելի էր գիշերադեմին, մշուշում եւ «Վրիժառուն Էլդորադոյից» ֆիլմի ցուցադրության ժամանակ։ Նրա հայտնվելուն պես փողոցը խառնվում էր եւ ոտքի կոխան դառնում։ Ահա այսպիսի մարդու հայացք էր գամված ինձ վրա։

:Ադրախնիան նստեց իմ սեղանի մոտ, գրպանից հանեց սեւ կազմով տետրը, դրեց իմ առաջ, նայեց ինձ եւ ասաց․ «Դու պիտի նամակ գրես, ― եւ ցուցամատով, որ չուներ, ցույց տվեց տետրը, ― ես չեմ կարող գրել»։ Նորից ցույց տվեց ցուցամատը, որ չուներ։ «Ոչ ոք չպիտի իմանա», ― սպառնաց այն մատով, որ չուներ։ «Դագաղ», ― ասացի ես անձայն։ «Դագաղ», ― իմ շուրթերին արձագանքեց Ադրախիան։ :― «Գրի՛, թանկագի՛ն Մարգալիտա, կանգնել եմ ջրում․ կրակ է կպել ինձ», ― թելադրեց Ադրախիան։

:Մարգալիտան հանձնաժողովի ապրանքագետ Ռաֆայելի այրին էր։ Երկու տարի է՝ Մարգալիտան սեւերը չի հանում։ Երկրորդ տարին է՝ քացախով մաքրած պատուհանի մոտ նստած― «Գրի՛, մահացածի սեփական մեքենան է հսկումթանկագի՛ն Մարգալիտա, որ ոչ մի գնով չվաճառեց եւ, որպես սիրո հուշարձան, թաղված կանգնել եմ ջրում․ կրակ է աղյուսից էլ դեղին ծաղիկների մեջ։ Նստում էր այդպես՝ սգավոր։ Կեռասն ուտում էր ասեղով, ասեղը մաքրում էր թաշկինակովկպել ինձ», թաշկինակը տանում էր քթին՝ ի նշան վշտի։ ― թելադրեց Ադրախիան։

:Չեմ հիշում՝ որքան գրեցի։ Շատ բան դասականներից պարտք վերցրիՄարգալիտան հանձնաժողովի ապրանքագետ Ռաֆայելի այրին էր։ Երկու տարի է՝ Մարգալիտան սեւերը չի հանում։ Երկրորդ տարին է՝ քացախով մաքրած պատուհանի մոտ նստած, շատ բան էլ ինքս հորինեցի։ Այժմ էլ հիշում եմ անժամանակ ժամանակը եւ անտեղի տեղըմահացածի սեփական մեքենան է հսկում, արյան ճնշման չափումը որ ոչ մի գնով չվաճառեց եւ Ֆրանկֆուրտում անցուղին լուսանշանի տակ։ «Օ՜, հովհարի վրա նկարված որպես սիրո հուշարձան, թաղված է աղյուսից էլ դեղին քրիզանթեմ» կամ «Օ՜ծաղիկների մեջ։ Նստում էր այդպես՝ սգավոր։ Կեռասն ուտում էր ասեղով,թանկագինսասեղը մաքրում էր թաշկինակով, ինչո՞ւ հանդիպեցինք գոբելենում»։ թաշկինակը տանում էր քթին՝ ի նշան վշտի։

:Այդ նամակում կային տեղերՉեմ հիշում՝ որքան գրեցի։ Շատ բան դասականներից պարտք վերցրի, որոնց բովանդակությունն այժմ շատ բան էլ դժվարանում ինքս հորինեցի։ Այժմ էլ հիշում եմ հասկանալ․ «Իմ կասկածների պատճառը դու ես։ Հակառակվելով իրար՝ քեզ տեսնելուն պեսանժամանակ ժամանակը եւ անտեղի տեղը, նրանք հանգիստ քնում են․ բայց երբ նրանց գլխի տակ բարձի փոխարեն թարթիչներ ենք դնում․ արյան ճնշման չափումը եւ Ֆրանկֆուրտում անցուղին լուսանշանի տակ։ «Օ՜, հովհարի վրա նկարված դեղին քրիզանթեմ» կամ առաջին աչքն է զարթնում երկրորդից շուտ«Օ՜, կամ՝ երկրորդն է արթնանում առաջինից վաղթանկագինս, որպեսզի հասցնեն՝ գեղեցկության աղբյուրը եւ առաքինության ջահը տեսնելու»։ինչո՞ւ հանդիպեցինք գոբելենում»։

:Ադրախնիան շրթունքներով երկար ժամանակ կարդում էր տետրըԱյդ նամակում կային տեղեր, հետո պատուհանից նմանապես շրթունքներով կարդաց քաղաքի ժամացույցըորոնց բովանդակությունն այժմ էլ դժվարանում եմ հասկանալ․ «Իմ կասկածների պատճառը դու ես։ Հակառակվելով իրար՝ քեզ տեսնելուն պես, կոպերով աչքերը գոցեց եւ ասաց․ «Ծեծելու բան ես»։ Սիրտս կանգ առավ։ Նրա նրանք հանգիստ քնում են․ բայց երբ նրանց գլխի տակ բարձի փոխարեն փոխարեն բինտով փաթաթած մատս էր տրոփում։ Ադրախիան ոտքի ելավ։ «Սրանից դենը ով քեզ կնեղիթարթիչներ ենք դնում․ կամ առաջին աչքն է զարթնում երկրորդից շուտ, նրա ոտքերըկամ՝ երկրորդն է արթնանում առաջինից վաղ, ձեռքերը կպոկեմ ու դպրոց կտանեմ հենց իր ոտքով», ― ասաց ու գնաց։ որպեսզի հասցնեն՝ գեղեցկության աղբյուրը եւ առաքինության ջահը տեսնելու»։

:Անցավ մոտավորապես քառասունհինգ տարի։ :Մի քանի օր առաջ կրկին հանդիպեցի Քութայիսում․ թափառում էի փողոցներում Ադրախնիան շրթունքներով երկար ժամանակ կարդում էր տետրը, հետո պատուհանից նմանապես շրթունքներով կարդաց քաղաքի ժամացույցը, կոպերով աչքերը գոցեց եւ խոսում ինքս ինձ հետ․ «Ահա եւ դու քո հայրենի քաղաքում եսասաց․ «Ծեծելու բան ես»։ Սիրտս կանգ առավ։ Նրա փոխարեն փոխարեն բինտով փաթաթած մատս էր տրոփում։ Ադրախիան ոտքի ելավ։ «Սրանից դենը ով քեզ կնեղի, դու պիտի թախիծ զգասնրա ոտքերը, սրտի ցավ զգաս, քնքշանք ձեռքերը կպոկեմ ու գեղեցկություն պիտի զգաս»։ Այս կողմ գնացի, չզգացի, այն կողմ գնացի, չզգացի։ Կաշվե կեպին, իբրեւ թե նոր էին ընծայել, հոտոտեցի, ոչինչ չզգացի։ Նոստալգիա փնտրելով հայտնվեցի Սպիտակ կամրջի վրա։ «Արի ներքեւ թքեմ, գուցե մի նրբին, քնքուշ բան պարուրի իմ սիրտը»դպրոց կտանեմ հենց իր ոտքով», ― մտածեցի ասաց ու այդպես էլ արեցի, բայց դարձյալ ոչինչ չստացվեց։ Քանիցս փորձեցի, բոլորն էլ խոնարհ իջան, բայց վերջում չէին շտապում․ «Բոլորովին այլ է, երբ երիտասարդ ժամանակ ես թքում Սպիտակ կամրջից», ― շինծու վշտացա ես։ գնաց։

:Գլխարկս դրեցի զեփյուռի գլխին։ Իմ մոտից այդպես անցավՄի քանի օր առաջ կրկին հանդիպեցի Քութայիսում․ թափառում էի փողոցներում եւ խոսում ինքս ինձ հետ․ «Ահա եւ դու քո հայրենի քաղաքում ես, իբր չճանաչեց։ Փողոցի անկյունում զեփյուռը ականջօղը ուղղեցդու պիտի թախիծ զգաս, երեւի թե նայեց ինձ սրտի ցավ զգաս, քնքշանք ու չքացավ գեղեցկություն պիտի զգաս»։ Այս կողմ գնացի, չզգացի, այն կողմ գնացի, չզգացի։ Կաշվե կեպին, իբրեւ թե նոր էին ընծայել, հոտոտեցի, ոչինչ չզգացի։ Նոստալգիա փնտրելով հայտնվեցի Սպիտակ կամրջի վրա։ «Արի ներքեւ թքեմ, գուցե մի նրբին, քնքուշ բան պարուրի իմ տեսադաշտից։ սիրտը», ― մտածեցի ու այդպես էլ արեցի, բայց դարձյալ ոչինչ չստացվեց։ Քանիցս փորձեցի, բոլորն էլ խոնարհ իջան, բայց վերջում չէին շտապում․ «Բոլորովին այլ է, երբ երիտասարդ ժամանակ ես թքում Սպիտակ կամրջից», ― շինծու վշտացա ես։

:Նստեցի լիմոնադի արկղի վրա։ Իմ առաջ՝ մայթինՔութայիսում մի տեսակ օդի շարժում կա՝ ոչ քամի է արդեն, կանգ առավ մեկը՝ անկրունկ սապոգներով։ Վեր նայեցի։ Ոտքի ելաոչ էլ զեփյուռ է դեռ։ Գլիցերինի հոտ ունի, կանգնեցի առջեւը։ Ադրախնիան էր։ Սիրուն ծերացել էրտաք է, չէր գիրացելհանգստացնող է, կիսադեմքը թղթի նման ճմռթվել էր։ Չճանաչեց ինձ։ Հիշեցրի Մարգալիտայի նամակը։ Նայեց իմ կողմըավելի քան բարեբույր է․ ինձ որ մնար, սիգարետ առաջարկեց։ Պարզվեց, որ հաջորդ իսկ օրը լրանում էր Մարգալիտայի մահվան հինգ տարին։ Հրավիրեց գերեզմանատուն։ նրա անունը կդնեի Շալիկո Գաբունիա ու Քութայիսի մանկավարժական ինստիտուտի ֆրանսերեն լեզվի ֆակուլտետ կընդունեի առանց քննության։

:Մյուր օրը բարձրացա Սափիչխիա։ Այնտեղ՝ եռաճյուղ լորենու տակԳլխարկս դրեցի զեփյուռի գլխին։ Իմ մոտից այդպես անցավ, ճանաչեցի Մարգալիտայի եւ Ադրախնիայի երկու զավակներին։ Աղջիկը նման էր հորը՝ չորիբր չճանաչեց։ Փողոցի անկյունում զեփյուռը ականջօղը ուղղեց, անձայն։ Տղան Մարգալիտայի աչքերն երեւի թե նայեց ինձ ու ձայնն ուներ՝ արցունքոտ, շրթունքները՝ դեղձի կտրած շերտ, ամաչկոտ, կանգնած էր ստվերում։ չքացավ իմ տեսադաշտից։

:Մարգալիտայի գերեզմանին սպիտակ տապանաքար Նստեցի լիմոնադի արկղի վրա։ Իմ առաջ՝ մայթին, կանգ առավ մեկը՝ անկրունկ սապոգներով։ Վեր նայեցի։ Ոտքի ելա, կանգնեցի առջեւը։ Ադրախնիան էր։ Սիրուն ծերացել էր, վրան՝ գունավոր լուսանկար։ Մի քիչ անձրեւեցչէր գիրացել, եւ քարը դարձավ փիրուզագույն։ կիսադեմքը թղթի նման ճմռթվել էր։ Չճանաչեց ինձ։ Հիշեցրի Մարգալիտայի նամակը։ Նայեց իմ կողմը, սիգարետ առաջարկեց։ Պարզվեց, որ հաջորդ իսկ օրը լրանում էր Մարգալիտայի մահվան հինգ տարին։ Հրավիրեց գերեզմանատուն։

:Մյուր օրը բարձրացա Սափիչխիա։ Այնտեղ՝ եռաճյուղ լորենու տակ, ճանաչեցի Մարգալիտայի եւ Ադրախնիայի երկու զավակներին։ Աղջիկը նման էր հորը՝ չոր, անձայն։ Տղան Մարգալիտայի աչքերն ու ձայնն ուներ՝ արցունքոտ, շրթունքները՝ դեղձի կտրած շերտ, ամաչկոտ, կանգնած էր ստվերում։  Մարգալիտայի գերեզմանին սպիտակ տապանաքար էր, վրան՝ գունավոր լուսանկար։ Մի քիչ անձրեւեց, եւ քարը դարձավ փիրուզագույն։  Այ, հենց այդ քարի մոտ իմացա (երախտագիտության զգացումով), որ իմ առաջին ստեղծագործությունը թաղված է հողի մեջ՝ չքնաղ Մարգալիտայի կրծքին։ Այդ է եղել նրա վերջին կամքը։