Changes
/* 13 */
․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․
․․․ Մենք, համաձայն հրամանի, իջնում ենք մեքենաներից և իրերը գրկած կամ շալակած՝ հերթի կանգնում։ Մեկ֊մեկ։ Աչք֊ծոծրակ։ Հետո առաջ ենք շարժվում։ Առաջնթացներն արդեն խուզարկվում են, մեկ֊մեկ բարձրանում են վագոն։ Խուզարկելիս վերցնում են ծխախոտները, մախորկան․․․ ա՞յս ինչ նորություն է։
Վագոնը հեռվից մարդավարի, սովորական վագոն է, միայն մոտենալուց հետո կարելի է նկատել, որ պատուհանները փոքր են գյուղական խրճիթների պատուհանների նման և զարդարված են երկաթե խիտ ճաղերով։ Վագոնի միջանցքը հագեցած է բանտահոտով։ Այս այն հոտն է, որը միայն կալանավորին է հայտնի։ Նկարագրել այն դժվաար է։ Ասել, որ դա գարշահոտություն է, ճիշտ չէր լինի, որ հաճելի է այդ բույրը, այդ էլ կլիներ չափազանցություն։ Դեղատների հոտն, օրինակի համար, մեկին կարող է դուր գալ, մյուսին ոչ, բանտահոտը չի կարող դուր գալ որևէ մարդու, թեև, կրկնում ենք, դա գարշահոտություն չէ։ Դա, մի տեսակ, ինչպես բացատրեմ, պաշտոնական հոտ է, որը կալանավորին ներշնչում է մի տեսակ լրջություն և մի տեսակ զգաստություն։
Վագոնն ունի իր կուպեները, կուպեներն ունեն իրենց դռները, որոնք երկաթապատված են։ Կուպեները երեքհարկանի են, իսկ հարկերը՝ միակտուր։ Ամեն հարկում պիտի աշխատի ապրել չորս մարդ։ Լավ չզգալու համար ստեղծված են օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ բոլոր հնարավորությունները։ Նստելիս պետք է քիչ կռանալ, պառկելիս պետք է աշխատել որքան կարելի է կարճահասակ լինել․ կանգնելու մասին խոսք լինել անգամ չի կարող։ Մնացյալն ինչես բանտում։ Սուպի փոխարեն տալիս են մանր, աղի ձուկ։ ՄՆացյալն ինչպես բանտում։ Այստեղ նկատվում է ավելի մեծ հոգատարությո՜ւն․ չեն ուզում, որ ծխելով վտանգենք մեր առողջությանը կամ դռան անցքից ներս նայող պահակների տեսողությունը․․․ Օրվա ընթացքում տալիս են միայն երեք անգամ ծխելու մախորկա։ Մնացյալը ինչպես բանտում։ Երկու մեջտեղ պառկողները դժբախտ են, նրանց անհանգստացնում են երկու կողմից։ Բայց նրանք կարող են նայել ճաղապատված պատուհանից և դիտել կառամատույցից՝ անկապ պատկերներ։ Ուրեմն, նրանց կարելի է մինչև անգամ նախանձել․․․ Մնացյալը ինչպես բանտում։
Երեկոյան մեր վագոնը ցնցվեց և առաջ շարժվեց։ Ուզեցինք ասել՝ «Մնաս բարով, Երևան», բայց ետ դարձավ ու նորից ցնցվեց։ Ետ, առաջ։ Վագոններ են կցում։
― Ուրեմն գնում ենք, ― ասում է մեկը, և տիրում է լռություն։
― Նոր գլխի ընկավ․․․
― Երանի՜ նրանց, որոնց ոսկորները մնացին Երևանում, ― կռկռում է սենտիմենտալ մի ագռավ, ― մեր ոսկորները․․․
― Մեզ դեռ ծաղիկներո՛վ պիտի դիմավորեն, ― դայլայլում է մի դեղձանիկ երրորդ հարկից։
Բացվում է դռան ծանոթ, վաղածանոթ քառակուսին, ու երևում են պահակի նախ զույգ կապույտ աչքերը, ապապ արագ֊արագ բացվող֊խփվող բերանը․
― Այստեղ խոսելն արգելաված է։ Դուք Երևանի բանտում չեք, ― ասում է բերանը, և քառակուսին փակվում է։ Մարդը ճիշտ էր ասում, մենք Երևանի բանտում չենք։ Ինչպես էլ իմացավ․․․
Ու նորից լռություն։
․․․ Գնացքն այնքան ետ ու առաջ էր արել, որ երբ գիշերը դուրս եկավ Երևանից, ոչ ոք չզգաց։ Միայն երբ տևական դարձավ անիվների աղմուկը, մենք հասկացանք, որ գնում ենք։ Ո՛չ, մենք չենք գնում, մեզ տանում են․
Տանո՜ւմ են, աղե՜ ջան, տանո՜ւմ են․․․
Ինձ քեզանից հանում են․․․
Ա՛յս է իրականությունը։ Իրականություն է և այն, որ այս երգը սալդատական ժողովրդական երգ է։ Մարդկքնց այն ժամանակ էլ տարեն են հակառակ իրենց կամքի։ Բայց ո՞ւր են տարել, ճակա՛տ, մարտադաշտ։ Մարդիկ իմացել են, թե ուր են գնում և ինչի համար։ Իսկ մե՞նք․․․
Իսկ մենք չգիտենք, թե ինչո՞ւ և ո՞ւր։ Ո՞ւմ է հարկավոր այս ամենը։
Տանո՜ւմ են, աղե՜ ջան, տունո՜ւմ են։
Մենք գիտենք, թե մեզ ո՛ւր են տանում, ամեն դեպքում ո՛չ հարավ, ո՛չ էլ արևմուտք։ Ինչո՞ւ են տանում, այդ էլ գիտենք, տանում են, որպեսզի մենք մեր գլխին չզգանք հայրենի երկինքը և մեր ոտների տակ չզգանք հայրենի հողը։ Տանում են, որպեսզի մենք մեզ պատժված զգանք, խեղճացա՛ծ, ոչնչացա՛ծ․
Տանո՜ւմ են, աղե՜ ջան․․․
Ու մենք գիտենք, ա՛խ, մենք շատ լավ գիտենք, թե ում է հարկավոր այս ամենը․․․ Բայց ավելի լավ է այդ մասին չմատածել․ որովհետև, միևնույն է, մենք այդ մասին չենք խոսել ու չենք խոսի։ Այս ամեն մեկը գիտե, գիտե և այն, որ դիմացինը գիտե, բայց այս մասին մենք չե՛նք խոսում, չե՛նք խոսում։
Տանում են․․․
․․․ Օրեր են անցնում․ գուցե տարիներ ու դարե՞ր։ Մեր՝ քառասունիս դատապարտության միջին տարիների գումարը մենք չորս դար հաշվեցինք։ Մի բան հաստատապես կարելի է պնդել, որ չորս դար չի անցել։ Գնացքը վաղուց է կանգնած։ Մենք այլևս չենք սպասում, թե երբ պիտի շարժվի։ Ե՛րբ կուզի՝ թող շարժվի։ Կարող է անգա՛մ երբեք չշարժվել։ Մենք ժամանակի տերը չենք, ժամանակն է մեր տերը, մենք մեր տերը չենք, մեր տերը սատանան գիտե թե ո՛վ է․ մի բան որոշ է, որ մենք անտեր չենք։ Եթե անտեր լինեինք, կգնայինք ուր որ խելքներս փչեր։ Պարզվում է, որ անտերությունը ոչ միայն վատ բան չէ, այլև շա՛տ֊շա՛տ պատվական բան է։ Շա՛տ։
Հարևան կուպեների քառակուսի անցքերը բացվում ու փակվում են։ Ինչ֊որ հրամանի հոտ է գալիս։ Այո՛, այո՛։ Ահա բացվեց մեր դռան քառակուսին։ Հրամանը պարզ էր․
― Իրերը հավաքե՛լ։
Այնուհետև մեկ֊մեկ դատարկվում են կուպեները։ Հերթը հասնում է մեզ։ Մենք գրկում կամ շալակում ենք մեր իրերը, մեկ֊մեկ իջնում ենք վագոնից և ոտք դնում մայր հողին։ Առաջին գծից մենք բավական հեռու ենք։ Բայց կայարանի ճակատին կարդում ենք՝ Վոլոգդա․․․ այստեղ կարևորը վերջին վանկն է, ― դա՛։ Դա֊դա՛․ Վոլոգդա՛։ Փորձում եմ հիշել, թե ինչ գիտեմ այս քաղաքի մասին։ Ամեն դեպքում մենք գտնվում ենք Մոսկվայից էլ հյուսիս։ Այնուհետև հիշում եմ, որ Վոլոգդայի անունը կապված է․․․ այո՛, այո՛, Վոլոգդան նշանավոր է իր յուղ ու պանրով, ինչպես մեր Դարալագյազը։ Ահա թե ինչու մեզ բերին այստեղ և հատկապես այստեղ։ Ինչպե՜ս կարողացել են ճիշտ գուշակել, որ մենք ձանձրացել ենք Դարալագյազի յուղ ու պանրից և բերին մեզ այստեղ, որ Վոլոգդայի յուղն ու պանիրն անուշ անենք․․․ Ի՜նչ հոգատարություն, ի՜նչ հո՛ւմ․․․ հո՛ւմ․․․
Այստե՛ղ էլ մեզ դիմավորեցիմ մեծ վայելչությամբ, պահնորդներով և շներով։ Նրանք շրջապատեցին մեզ և մի քանի անգամ հաշվեցին հեռվից ու մոտից։ Հետո մեզ մեր իրերով հրամայեցին բարձրանալ ապրանքատարները։ Այստեղ մեզ չծածկեցին բրեզենտով։ Մենք շարժվեցինք։ Բանուկ փողոցներով և մայթերով անցնող երկսեռ տեղացիները ոչ մի ուշադրություն չդարձրին մեզ վրա։ Պատերին թարմ աֆիշներ՝ խաղում են «Թագավորը զվարճանում է»։ Ինչո՞ւ չէ, էլ ի՞նչ թագավոր է, որ չզվարճանա։ Աշնանային անձրևը քաղաքին տվել է տխուր, հոգնած տեսք։ Ուրիշ պայմաններում այս անձրևը կարող էր մինչև անգամ բանաստեղծական համարվել․․․
Բանտը գտնվում էր քաղաքի արևմտյան ծայրամասում։ Մեզ իջեցրին, նորից հաշվեցին և առաջնորդեցին մի բավականին ընդարձակ սենյակ, ուր պատերի երկայնքով դրված էին երկար նստարաններ։ Այստեղ հրամայվեց մեզ մերկանալ մինչև վերջ։ Այս կարգադրությունը մենք ընդունեցինք ակնհայտ տարակուսանքով։ Ի՞նչ են ուզում անել մեզ հետ։ Այնուհետև պահնորդները վերցրին մեր անկողիններն ու շորերը, փաթաթեցին և առանց գրելու մեր անունները, դիզեցին մի անկյունում։ Այս էլ թվաց մեզ կասկածելի։ Այստեղ կանգնել էին նաև չորս հրացանավոր պահակներ, որոնք ոչ մի բանով մեր աչքերը չէին շոյում։
Հետո՞։ Հետո այն, որ ներս մտավ զինվորական շորերը հազիվ ծածկող բժշկական խալաթով բարձրահասակ մի անձնավորություն՝ բարձրաստիճան մի զինվորականի հետ։ Այս էլ լավ նշան չէր։ Մեզ հայտնի էր, որ նման մութ գործերին ներկա է լինում նաև բժիշկը, որը նույնպես ստորագրում է կատարման ակտը։ Բժշկական ստուգումը ծիծաղելի լինելու չափ ձևական էր։ Մինչև վերջ նա ոչ մի բառ չարտասանեց։ Բժիշկը ցից֊ցից բեղեր ուներ և հալչող, կապույտ աչքեր։ Նա մի քանի անգամ միայն կոկորդը մաքրեց, ― քղը՛֊քղը՛։ ― Նրանից փչող օղու հոտն ավելի ծանրացրեց մթնոլորտը։
Այդ էլ վերջացավ։
Այնուհետև բացվեցին աջակողմյան երկու դռները, և նշաններով մեզ հասկացրին, որ պետք է ներս մտնել։ Թողնում էր այն տպավորությունը, որ մենք ընկել ենք համրերի աշխարհը։ Ներս մտանք։ Այստեղ հատակը ցեմենտից էր։ Ուրիշ ոչ մի բան մենք չկարողացանք նկատել։ Բայց ներքին վախով նկատեցինք և այն, որ մեր հետևից ներս մտան նաև չորս ավտոմատավորները։ Այս արդեն հանաք չէ։ Նրանք կանգնեցին մեզնից պատշաճ հեռավորության վրա, կողք֊կողքի։ Մենք՝ ադամամերկ՝ սպասում էինք դեպքերի հետագա զարգացմանը։ Դեպքերի զարգացումը հանկարծ, անսպասելի կերպով ստացավ աղմկալի բնույթ։ Սկզբում մենք չհասկացանք, թե ի՛նչ է կատարվում։
․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․
― Հայդո՛ւկ, դու քնա՞ծ ես։
Աշոտ դային է։ Ես լռում եմ, այսինքն ուզում եմ ասել՝ այո՛, ես քնած եմ։ Բայց նա չի հուսահատվում։
― Ինչո՞ւ կալանավորներին չի թույլատրվում ժամացույց պահել։
― Որպեսզի չկարողանան ժամադրություն նշանակել, ― պատասխանում եմ ես։
― Երևի՛, երևի, ― պատասխանում է նա։ Հետո անդրադառնում է։ ― Ժամադրություն՝ ո՞ւմ հետ․․․
― Ամեն կալանավոր ունի իր սիրուհին, ― ասում եմ ես, և զարմանալի կերպով բոլոր կալանավորների սիրուհիները մի անուն ունեն։
Զարմանալի բան, ― նկատում է Աշոտ դային և ուզում է երևի զարմանալ, բայց ես զգում եմ, որ նրա մտքերը հեռու են, ― և ինչպե՞ս են կոչվում նրանք, ― այնուամենայնիվ հարցնում է նա։
― Ազատությո՛ւն, ― ասում եմ ես մեծ հանդիսավորությամբ։
― Տեղը բերիր, ― երևի ժպտում է նա խավարում, ― բայց գիշերվա համար շատ է դժվարամարս։ Ավելի լավ է քնիր։ Վաղը․․․
Վաղը, այո՛, վաղը, ― հաստատում եմ ես և աչքերս փակում։
․․․ Չորս կողմից լսվեց խշշոց, թշշոց, և տաք գոլոշին ասես կտրեց մեզ ցեմենտե հատակից, և մենք, մերկ ու մազակալած, միայն վախ ներշնչող հրեշտակների նման լողացանք ցեմենտի ամպերում։ Քիչ հեռու կարելի էր նկատել, որ մեր ժողովրդական կոմիսրաը փնչում է և երկու ձեռներով եռանդով շփում սեփական գլուխը։ Մշուշից դուրս լողաց ճարտարապետներից մեկը և օգտվելով աղմուկից, ականջիս շշնջաց։ ― Հիմա կսկսեն․․․ ― Ի՞նչը, ― հարցնում եմ ես։ ― Գնդակահարել, ― պատասխանում է նա։ ― Իսկ ինչո՞ւ բաղնիքում, ― գրեթե բարկանում եմ ես։ ― Կրակոցները խլացնելու, արյան հետքերը սրբելու համար, ― բացատրում է նա արագ֊արագ, ասես վախենալով, որ ժամանակ չի մնացել իր մտքերը մինչև վերջ բացատրելու։ Հետո մենք հայտնվում ենք մի ցնցուղի տակ և վերից թոփվող ախորժելի ջերմաստիճանով ջուրը կյանքի է կոչում մեր հոգնած ու տառապած մարմինները։ Ցնցուղները չեն ենթարկվում մեզ, և կարիք էլ չկար, որ ենթարկվեն, նորմալ էր և չափը, և ջերմությունը։ Մշուշի միջից մի քանի անգամ լսվեց հրացանավորների «սը՛ս֊սը՛ս»֊ը։ Այդ նշանակում էր, որ մենք լողանալիս փնչփնչում ենք, մի բան, որ երևի չի կարելի։
Կասկածից դուրս էր, որ համառ հետևողականությամբ մեզ հետևում էր համեմատականության թեորին, որը կապ չուներ Ալբերտ Էնշտեյնի հետ, ոչ, այս տեսությունը լուսահոգի կըրխ֊դաիրմանցի Սերոբին էր պատկանում։ Հիմա մենք երջանիկ ենք, որ Վոլոգդայի բանտային բաղնիքում մեզ չգնդակահարեցին, և մենք լողանում ենք զինված պահակների հսկողության տակ։
Ու հանկարծ, ինչպես միանգամից և անսպասելի սկսվեց աղմուկը, միանգամից էլ կտրվեց։ Այս անգամ մենք մեզ զգացինք այն անհարմար դրության մեջ, ինչպես զգում են մեծ ոգևորությամբ պարողները, երբ հանկարծ նվագախումբը լռում է։ Այս անգամ բացվեցին ձախակողմյան դռները, և նույն համր նշաններով հրամայեցին մեզ դուրս գալ։ Մենք մտանք մի՝ կարելի է ասել՝ ընդարձակ սենյակ կամ փոքր մի սրահ։ Երկար նստարաններին, պատշաճ հեռավորության վրա, դրված էին շորերի գորշ կապոցներ։ Ցուրտը երևի մեզ օգնեց, որ մենք արագ կողմնորոշվենք։ Ամեն մեկս տեր կանգնեցինք մի կապոցի։
Առաջին տպավորությունը բավականաչափ աննպաստ էր, եթե չասենք՝ քստմնելի։ Սպիտակեղենը կոշտ քաթանից էր և շատ էր հեռու սպիտակեղեն լինելուց։ (Ի՞նչ օճառով էր լվացված, ծանր հոտ ուներ)։ Գորշագույն բլուզի երեք կոճակներից մեկը փայտից էր։ Բամբակած շալվարն ու պիջակը մեծ ու փոքր էին, ականջավոր գլխարկը կուպր էր հոտում։ Բուշլատը քաշում էր երևի մեկ փութ։ Ամենասարսափելին կոշիկներն էին, դրանք ոչ թե կոշիկներ էին, այլ ծանր սանդալներ։ Նրանցից ամեն մեկում երեք ոտք կարող էր տեղավորվել ապահովաբար։
Երբ վերջացավ դժվար զգեստավորումը, մենք վերջապես բարձրացրինք մեր գլուխը և նայեցինք իրար։ Հիմնականում կարելի էր երկու մասի բաժանել մեզ՝ ծիծաղելիներ և ողբերգականներ։ Ես, կարծեմ, և՛ մեկն էի, և՛ մյուսը։
Հետո զնգացին ինչ֊որ փականքներ ու կողպեքներ, ինչ֊որ դռներ փակվեցին ու բացվեցին, և մենք մուտք գործեցինք պաշտոնական բանտը։
Չորսհարկանի մի մռայլ շենք էր դա, կառուցված ծանր, ճնշող ճարտարապետական ոճով։ Ամեն մի հարկն ուներ իր երկաթե դուռը, որին հսկում էին մի զինված և մի անզեն պահակ։ Դեպի չորրորդ հարկը ձգվող քարե աստիճանների հարթակների վրա բացվում, ավելի շուտ փակվում էին հսկայական լուսամուտներ, որոնցից ոչինչ չէր կարելի տեսնել, որովհետև ապակիները գույնզգույն էին և բաժանված հարյուրավոր քառակուսիների և եռանկյունիների։ Ինչ֊որ միստիկական, խորհրդավոր, անհասկանալի բան ուներ այս բանտը, որը հետո հասկանալի դարձավ։ Այո՛, հետո՛։ Մենք քայլում էինք մեկ֊մեկ աչք֊ծոծրակ, այդպես բարձրացանք քարե, խուլ աստիճաններն ու երբ հասանք չորրորդ հարկը, թե քվեցինք աջ։ Մեր երթը ձախից և աջից հսկում էին երկու հերթապահներ։ Նրանք քայլում էին մեզ հետ և մի քիչ կռացած, չափ էին տալիս մեր քայլվածքին, ամեն քայլի հետ կրկնելով՝ «սըս֊սըս֊սըս․․․»։ Այսպես հետևում է պարի ուսուցիչը նոր ընդունված աշակերտի առաջին քայլերին։ Կոշիկները ծանր էին, չէին ենթարկվում մեզ, մենք աշխատում էինք քայլել անձայն, և դա միշտ չէ, որ մեզ հաջողվում է։ ― Սըս․․․ սըս․․․
Միջանցքը լայն է․ միջանցքը լուսավորվում է Էլեկտրական աղոտ լույսով։ Առջևից քայլում է Երևանի կոմիտեի քարտուղարը, հետո ճարտարապետներից մեկը, երրորդը ես եմ։ Ովքե՞ր են ինձնից հետո, չգիտեմ, կարևոր էլ չէ։ Երկու կողմերում երկաթե փակ դռներ կան, ոմանք մոտ֊մոտ, ոմանք իրարից հեռու։ Մեծ ու փոքր կամերաներ են։ Իրար մոտ գտնվող ղռների վրա մեկից ավելի ծանր կողպեքներ կան։ Մեկուսարաններ են երևի։ Դռներից մեկի մոտ առաջնորդը կանգնում է։ Մենք էլ։ Նա սկսում է դռնբացեքի արարողությունը։ Ես մի աչքով հետ եմ նայում։ Ինձնից հետո միայն վեց հոգի կան։ Մնացյալները․․․ մնացյալներին կուլ են տվել առաջին, երկրորդ և երրորդ հարկերի կատակոբները։
Դուռը բացվում է, և մենք ներս ենք մտնում։
Մենք հիմա մենք չենք, մենք համարակալված, բայց այսպես թե այնպես կենդանի միավորներ ենք։ Ես «222»֊ն եմ, օրինակի համար։ Ինչպես էլ գտան իսկական թիվս՝ 222, ոչ ավել, ոչ պակաս․․․
Որովհետև եթե մեկով ավելի լիներ՝ կարող էր ստացվել Երևանի կոմիտեի քարտուղար, իսկ եթե պակաս՝ ճարտարապետ․․․ 222, ահա՛, ահա ես, ոչ ավելի և ոչ պակաս։
Ու եթե ես փախչեմ, այդպես էլ կասեն՝ 222֊ը փախավ, ու եթե իմ և բանտային բժշկի հարաբերությունները լավանան, նա մի գեղեցիկ օր կապացուցի, որ համր չէ։ Կխփի ուսիս և կասի՝ «222, քեֆդ ո՞նց է»։
Ու եթե մայրս ինձ նամակ գրի, պիտի գրի․ «Որդյակ իմ 222, ստացա վերջին նամակդ և կարդալով շատ․․․»
Ու եթե ես միօրինակ ու տաղտկալի կյանքս քիչ թե շատ բազմազան դարձնելու բարի նպատակով վերցնեմ ու մեռնեմ, չորրորդ հարկի պատասխանատու հերթապահն այդպես էլ պիտի զեկուցի բանտապետին․ «222֊ը մեռավ․․․»։
Խե՜ղճ 222։
Թվաբանական խնդիրն ավելի քան պարզ էր․ կամերայում նստած էին 6 կալանավոր։ Դուռը բացվեց, և ներս մտան 9 կալանավորներ։ Քանի՞ Կալանավորներ էին ապրում կամերայում։ Պատասխան ― 15:
Մենք հիմա գիտենք, որ գտնվում ենք Վոլոգդայի քաղաքական մեկուսարանում։ Մեկուսարանի շենքը ժամանակին եղել է վանական սուրբ հայրերի կացարանը։ Այո, աստեղ, այս պատերից ներս ապրել ու ճգնել են աշխարհից խռոված մարդիկ։ Նրանք կամավոր կերպով չարչարել են իրենց մարմինը, իսկ հոգին նվիրել խստասիրտ ու դժվարահաճ աստծուն։
Մեծ տարբերություն չկա այս մռայլ շենքի նախկին ու ներկա բնակիչների միջև։ Աշխարհից խռոված՝ մենք էլ ենք ճգնում, մեր մարմինն էլ է չարչարված, իսկ մեր հոգիները՝ զոհաբերված խստասիրտ ու դժվարահաճ աստծուն։ Աստվածների մեջ մի փոքր տարբերություն կա։ Նրանց աստվածը զառամած, ալեհեր բեղ֊մորուսով է, մերը՝ մաքուր սափրված, ալեխառն բեղերով։ Այս է եղածը։ Մի աննշան տարբերություն էլ կա՝ մինչ այս շենքի նախկին բնակիչները իրենց ձեռքով էին փակել դուռն իրենց վրա, ապա նրա նոր բնակիչներն իրենց կամքից ու ցանկությունից անկախ, շա՛տ, շա՛տ, շա՛տ հարգելի պատճառով նստած են փակ դռներից ներս։
Այս չէ՞ եղածը։
Այստեղ չեն խոսում, իսկ եթե խոսում են, ապա խոսում են շշուկով։ Գոյություն ունեցող դրակոնական կարգերից շեղվողին սպառնում էր 5 ― 10 ― 15 օրյա տքնություն ստորերկրյա պատժարանում։ Հինգ օրվա դատապարտվածները կամերա են վերադառնում այլափոխված ու կիսամեռ վիճակում, տասը օրականներին փոխադրում են այնտեղից փակ հիվանդանոց, իսկ տասնհինգ օրականներին՝ մո՛րգ։ Վոլոգդայի սուրբ հայրերի մենաստանում կարծեմ այս էլ չի եղել։
Այատեղ մեզնից առաջ հաստատված վեց կալանավորներից ամենահետաքրքիր անձնավորությունը, իհարկե, Սերյոժա Բենեդիկտովն է։ Սա եղել է Լենինգրադի կոմերիտական շրջկոմի քարտուղարներից մեկը և իր ասելով՝ տեղյակ է քաղաքական ներքին բոլոր անցուդարձերին։ Նա երեք անգամ ամուսնացել է, բռնեվել է չորրորդ անգամ ամուսնանալու նախորյակին և խորապես համոզված է, որ ինքը զոհ է իր նախկին կանանց սադրանքներին։ Գեղեցկադեմ է Սերյոժան, երիտասարդ, մի քիչ թեթևաբարո և կարելի է ասել՝ պարծենկոտ։ Երբ մենք շշուկով նրան ասացինք, որ ահա՛ այն մարդը Երևանի կոմիտեի քարտուղար էր, կարծում էինք, որ նրա մեջ կարթնացնենք կոմերիտական հարգանքի զգացմունք դեպի իր ավագ, կուսակցական ընկերը։ Իսկի էլ չէ։ Նա անտարբեր մի հայացք նետեց մեր քարտուղարի վրա և փընչաց․ ― Շա՜տ եմ տեսել․․․
Ռոման Բելուգովը մոտ յոթանասուն տարեկան մի ծերուկ էր։ Մանր դիմագծերով և ավելի մանր աչքերով այս մարդը կարող էր անշարժ նստել ժամերով կամ ձմեռը ժամերով անշարժ կպչել վառարանին, մնալ։ Ոչ մի կերպ հնարավոր չեղավ պարզելու, թե ի՞նչ մեղադրանքով է նստած այս ահավոր հանցագործը։ Մեզնից առաջ նա պատմել է, որ ինքը ձկնորս է․ մի անգամ ձուկ որսալիս նա խմել է ու քնել է՝ թողնելով մակույկը բախտի քմահաճույքին։ Բարձրացել է ուժեղ քամի և նրան քշել դեպի ծովի բացերը։ Երբ ուշքի է եկել, նա իրեն գտել է նավահանգստային քաղաքներից մեկի կենտրոնական բանտում։ Նրան մեղադրել են Սկանդինավիա փախչելու փորձ կատարելու մեջ։
Մի ուրիշին նա պատմել է, որ ինքն ունեցել է տնային հազվագյուտ ակվարիում՝ հազվագյուտ ձկների տեսակներով, որ իր ողջ կյանքում նա սնվել է սեփական ակվարիումի համեղ ձկներով և որ իրեն բռնեցին սուտ մեղադրանքով, որ տիրանան իր արժեքավոր ակվարիումին։ Եվ, վերջապես, մի ուրիշ անգամ պատմել է, որ իր փեսան ձկնարդյունաբերության ժողկոմատի պատասխանատու աշխատող է և որ նա կենտրոնական պահեստից դուրս գրեց մեկ թե երկու տոննա ձկնկիթ մասնավոր շուկայում կրկնակի գումարներով ծախելու համար։ Իր ասելով՝ նա օրգաններին իմացրել է այս հակապետական գործի մասին և ահա՝ շնորհակալության փոխարեն իրեն նստեցրին։
Այս և նրա պատմած բոլոր հակասական պատմությունների մեջ մի բան ակներև էր․ նրա «գործից» ձկան հոտ էր գալիս։ Ու մի անգամ, երբ ես և նա գտնվում էինք վառարանի մոտ և փորձում էինք տաքացնել մեր մարմնի երկու երեսները, ես շատ ցածր ձայնով հարցրի․
Ինչո՞ւ քեզ նստեցրին խե՜ղճ մարդ․․․
― Ձկան պահածոնե՛րը, անիծվա՛ծ ձկան պահածոները․․․
Խնդիրը լուծեց կալանավոր Արխիպովը, որը եղել է ուսուցիչ, ձերբակալվել որպես մենշևիկ և այստեղ բերվել Ռոման Բելուգովի հետ։ Նա ցուցամատը երկու անգամ խփեց ճակատին և ասաց․
― Մի՞թե չեք նկատում, որ նա․․․ էն֊իքը․․․
Ուզում էր ասել ցնդել է։
Առավոտյան և երեկոյան մեզ տանում են զուգարան։ Մարգարե չպետք է լինել գուշակելու համար, որ բանտային վարչությունը որոշ ջանքեր չի խնայել սուրբ հայրերի այս մենաստանը վերակառուցելու համար։ Նույն բանտային վարչությունն, ըստ երևույթին, առանձին ուշադրության է արժանացրել զուգարանին։ Հիրավի, ուշադրության արժանի էր այս կառույցը։ Զուգարանն ուներ միայն երեք կետ, բայց կարող էր սպասարկել տասներկու հոգու միանգամից, շնորհիվ իր հնարագետ և միաժամանակ անպատվաբեր ճարտարապետություն։ Սուրբ հայրերը հազիվ թե համաձայնվեին օգտվել այդ հարմարանքից, անգա՛մ եթե նրա հղացումն աստվածային ծագում ունենար։ Յուրաքանչյուր անցից, ինչպես ասվեց, օգտվում էր միանգամից չորս կալանավոր և նստում էր այնպես, որ նրանցից մեկը նայում էր դեպի արևելք, մյուսը՝ արևմուտք, երրորդը հյուսիս, իսկ չորրորդը՝ դեպի հարավային կողմն աշխարհի։ Զուգարանի մուտքի մոտ հսկող հերթապահ պահնորդներն ամեն մի կալանավորի առողջապահական կարիքների համար մի֊մի կտոր եռանկյունի կտրված թերթի կտորներ էին տալիս։ Եռանկյունի՝ որ կալանավորները չկարողանան կարդալ և չիմանան, թե ինչ է կատարվում դրսում։ Այնուամենայնիվ, մենք այդ կտորներից իմացանք, որ Եժովի տեղը նշանակված է Լավրենտի Բերիան, իսկ Մուստաֆա Քեմալը մահացել է։
Բանտային շենքի մռայլ թարթիչների տակ տարածվում էին զբոսանքի քառակուսի տարածությունները, որոնք մեկ֊մեկից անջատված էին տախտակե ցանկապատերով և փշալարերով։ Ծանր կոշիկների խուլ դոփյուններից միայն կարելի էր գուշակել, որ պատից այն կողմ նույնպես իրար ետևից քայլում են կալանավորներ։ Քայլելիս պետք էր ձեռքերը պահել հետևում, չպետք էր նայել ոչ վեր, ոչ վար, ոչ աջ, ոչ ձախ, այլ ուղղակի դիմացը, առջևից քայլողի ծոծրակին։ Բանտային լռության կարգ ու կանոնին չէին ենթարկվում շատախոս սարյակները։ Նրանք բարձրացնում էին այնպիսի աղմուկ ու աղաղակ, որ հսկիչներն անհանգստացած նայում էին դեպի վեր։
Ձմեռը պատի վառարանները վառում էին միջանցքից։ Ի՞նչ փայտ էին վառում, ես չգիտեմ, բայց վառելիքը պետք էր, որ առաջնակարգ լիներ։ Վառվող փայտը ուրախ աղմուկով ճարճատում էր ու երգում աշխարհի ամենաքաղցր և հուզիչ մեղեդիները, և պատը կամաց֊կամաց տաքանում էր։ Մի ջերմ ալիք էր անցնում կամերայում և տաքացնում մեր մրսած ու կծկված հոգիները։ Մենք նայում էինք իրար, լուռ ժպտում և շատ լավ հասկանում էինք իրար։
Իմ մեծագույն հաճույքներից մեկն էր՝ դիտել նեղ պատուհանի ապակիների հարափոփոխ սառցանկարները։ Ինչե՜ր ասես չէի գտնում այնտեղ։ Ահա լեյտենանտ Գլանն իր շան, Եզոպի հետ, ապա Էդվարդյան ծառի մոտ կանգնած ժպտալիս, ձկնորսական խրճիթի դռանը կանգնած է Եվան և տխուր նայում է անտառային արահետին։ Գիքո՜րն է կանգնած խանութի դռանը, որսորդը կրակում է, իսկ միրհավը ծալել է վիրավոր թևը, մի նաիրյան աղջիկ թեքել է հեզաճկուն իրանը, ու հոգնած հնձվորներն արտից գյուղ են վերադառնում։
Վոլոգդայի սո՛ւրբ հայրերի մենաստան։
․․․ Իմ աջակողմյան մահճակալը պատկանում է ճարտարապետներից մեկին, իսկ ձախինը Լենինականի պատասխանատու աշխատողներից մեկին։ Վերջինիս ազգանունը ադրբեջանական է, ինքը՝ հայ։ Ղարաբաղի կողմերից։ Ե՛վ մեկը և՛ մյուսը երդվայլ ագռավներ են, մաքուր հոռետեսներ։ Ամեն առավոտ նրանք քնից զարթնում են ու մեկն աջից, մյուսը ձախից պատմում են իրենց տեսած երազները։ Նրանց բոլոր երազները մեկը մյուսից մռայլ են ու չարագուշակ։
― Երազումս երեք ատամներս ընկան ափիս մեջ, ― շշնջում է ղարաբաղցին։
― Լավ երազ չէ։ ― Բացատրում է ճարտարապետը։ ― Հարազատներիդ հետ մի դժբախտություն չպատահի՞․․․ Ես էլ տեսա՝ մինչև մեջքս թաղվել եմ ցեխում, ― ավելացնում է նա։
― Նոր գործ կարող են բաց անել, զգույշ կաց, ― խորհուրդ է տալիս ղարաբաղցին։
Լավ երազներ են համարվում, երբ երազ տեսնողը ձի է նստում․ ավանակ նստելը նույնպես համարվում է ազատվելու նման մի բան։ Հակազդելու համար իմ հարևանների գեշ երազների վրա՝ ես շաբաթվա մեջ մի քանի անգամ ստիպված եմ լինում ձի կամ ավանակ նստել։
― Ավանակն ի՞նչ գույն ուներ, ― հարցնում է ղարաբաղցին։
Ես մտածում եմ, որ սև էշը դժվար թե բարի նշան համարվի և ինձ նետում եմ ապիտակ ավանակի կռնակին։
― Սպիտակ, ― պատասխանում եմ ես։
― Սպիտակը պատանք է, ― շշնջում է ղարաբաղցին և հորանջում։
Երկու օր հետո ես փոխադրվում եմ սև էշի վրա։
― Սևը սուգի նշան է, ― այս անգամ վայում է ճարտարապետը։
― Բայց երազում էշ կամ ձի նստելը լավ նշան է, ― բողոքում եմ ես։
― Կապրենք, կտեսնենք, ― զիջում է ղարաբաղցին։
― Ինչ երազ ուզում ես՝ տես, մեզ վրա սև խաչ են քաշել, ― մտքերի փոխանակությունն ամփոփում է ճարտարապետը։
Հին կալանավոր Արխիպովը մի տարի եղել է Սիբիրի ճամբարներից մեկում։ Նա շշուկով պատմում է ճամբարային կյանքի մասին։
― Եգիպտական ճորտերի մասին գաղափար ունե՞ ք, ― հարցնում է նա։
― Ունենք։
― Ուրիշ բան չեմ ուզում ասել, ― ասում է նա և աչքերը փակում։
․․․ Ես չգիտեմ, չգիտեմ ո՛չ եգիպտական ճորտերի, ո՛չ էլ Սիբիրի ճամբարների մասին։ Բայց ես լավ գիտեմ Վոլոգդայի քաղաքային մեկուսարանը, որը նախկինում եղել է սուրբ հայրերի մենաստան։ Գիտեմ և այն, որ այս պայմաններում երկաթե մարդն անգամ կարող է մաշվել և ծակծկվել։ Միօրինակ սնունդը մեզ զրկել է ախորժակից, և մենք հյուծվում ենք օր֊օրի, այո, օր֊օրի՝ այս բառի բուն նշանակությամբ։ Մեր լինդերը հիվանդ են, նրանք այնքա՜ն են թուլացել, որ անձամբ ես ունեմ այն տհաճ զգացողությունը, որ ատամներս կակղել են։ Եթե բժիշկը ցանկանա, ես կարող եմ նրա ուզած ատամը դուրս քաշել իմ բերանից և դնել իր ափին։ Իսկ բժիշկը ոչինչ չի ցանկանում ու մեզ անհայտ մնաց, նա ասո՞ւն է, թե խուլ ու համր։ Նա լսում է մեր շշուկով արտասանված խոնարհ գանգատները, «քղը՛» է անում և հսկիչի հետ դուրս գալիս կամերայից, թողնելով իր ետևից այրված օղու երբեմն հաճելի թվացող բուրմունքը։ Լավատես լինելու, դայլայլելու տեղ չի մնում հիրավի, թեկուզ ամեն գիշեր երեք երազ տես, ընտիր նժույգների և տոհմական ավանակների երամակներով։ «222»֊ը կորչում է, նա կանգնում է այնպես, որ պատին ընկնում է նրա գլխաստվերը։ Նրա վիզը բարակել է և երկու կողմից երևում են բեղերի ցից֊ցից վերջավորությունները։ Նա հիշում է Կուկունյանի լուսանկարը, որը տեսել է ինչ֊որ բարակ գրքույկի վարդագույն շապիկի վրա։ Կասկած չկա, որ նա հիմա իր այս վիճակով նրան է նման։
Մենք դատապարտված ենք կորստյան նաև այն պատճառով, որ հյուծված ու քայքայված են մեր ներվերը։ Միայն երևանյան հուլիսյան երեք գիշերները բավական էին, որպեսզի մենք ուղարկվեինք Սև ծովի ափերը երկարատև ու տևական հանգստի։ Այդ տևական հանգիստը վայելում ենք մենք հիմա այս դարավոր, մի քիչ ձևափոխված վանքում, ուր տիրում են լռություն ու խաղաղություն։ Սակայն այս լռության ու խաղաղության տակ խարտոցներ կան ու նուրբ, հազիվ տեսանելի սղոցներ, որոնք խարտում ու սղոցում են մեր ջղերն օր֊օրի, ժամ֊ժամի։ Մենք գտնվում ենք օրվա քսանչորս ժամվա ընթացքում՝ քսանչորս ժամ հսկողության տակ։ Մենք մեզ զգում ենք լուսարձակների ու խոշորացույցի տակ, ուր հաշվի են առնվում մեր ամեն մի քայլը, ամեն մի շարժումն ու դիմախաղը։ Քուն մտնելիս անգամ մենք ազատ չենք, որովհետև առաստաղին կպած ցանցապատ լույսը վառվում է ցերեկ ու գիշեր, իսկ մենք, քնած թե արթուն, միևնույն է, պարտավոր ենք պառկել՝ երեսներս դեպի դուռը։ Մեկ ժամվա ընթացքում մի քանի անգամ շրխկոցով բացվում է դռան քառակուսին, և այնտեղից հսկիչը նայում է և ստուգում՝ ոչ ոք չի՞ փախել կամ չի՞ մտածում փախչելու մասին։ Բոլոր մեծ ու փոքր զանցանքները նշվում են կալանավորների թվերի առաջ, և մի գեղեցիկ օր առանց բացատրության ընկնում ես դաժան պատժարանը։ Բելուգովի հետ, սակայն, այսպես չպատահեց։ Նա մի հարվածով տիրացավ պատժարանին։ Մենք ուզում ենք ասել երևի, որ պատժարանը մի հարվածով տիրացավ Բելուգովին և հինգ օրվա ընթացքում խախտեց նրա մտավոր վիճակը։
Այո, Բելուգովը կամերա մտավ հարաբերական այն առողջությամբ, ինչ հատուկ էր ամեն կալանավորի։ Ամեն ինչ սկսեց կոշկակապերի բացակայությունից․ նրա ոտներն այնքան փոքր էին, իսկ ոտնամաններն այնքան ծանր ու մեծ, որ զբոսանքի ժամանակ ձախ ոտնամանը թռավ ոտից, և նա հազիվ կարողացավ պահել իր հավասարակշռությունը։ Այդ օրը Բելուգովի համարի դիմաց նշվեց նրա այս հանցանքը։ Երկրորդ օրը հսկիչները նկատեցին, որ կալանավոր Բելուգովն իր կոշիկներից մեկը կապել է մի անցքից, մյուսը՝ կարճ թելով։ Նրան հրամայվեց «բացատրական թուղթ» գրել՝ որտեղի՞ց է ձեռք բերել «պարանը»։ Ծերուկը գրեց, որ նա պարանով չէր կապել իր ոտնամանը, այդ կարճ թելը նա կտրել էր կամերայի ցախավելի կապից․․․ ― Պետական գույքի փչացում, վնասարարություն, ― ահա բանտային վարչության եզրակացությունը։ Բանտի վարչությունն իրար անցավ։ Բելուգովը մեղադրվեց նաև մութ նպատակների համար պարան պահելու մեջ և հինգ օրվա վճռով իջեցվեց պատժախուցը։
Երբ հինգ օր հետո Բելուգովը ուռած ոտներով և ուռած այլանդակված դեմքով մի կերպ կամերա մտավ, բոլորը սարսռացին։ Ինքը՝ Բելուգովն ուրախությունից արտասվեց, որ կարողացավ նորից կամերա վերադառնալ, կամերա, որի մասին հինգ օր ու գիշեր երազել ու մտածել էր որպես կորուսյալ դրախտի մասին։ Այստեղ էլ անվրեպ գործում էր հարաբերական երջանկության տեսությունը։
Բելուգովը քնեց քառասունութ ժամ։ Երբ զարթնեց, նորից արտասվեց ուրախությունից և կարողացավ կից֊կտուր շշուկով պատմել պատժարանի հմայքների մասին։ Գետնափոր է այդ պատժարան կոչված «ցեմենտե պարկը»։ Այնտեղ դրված է մի սեղան, սեղանի վրա՝ դագաղաձև մի հարմարանք, ուր պառկեցնում են մեղանչողին՝ երեսը դեպի դուռը։ Շարժվելու ոչ մի հնարավորություն։ Բնական կարիքները հոգալ՝ ինչպես երեխան է հոգում։ Ցուրտը թափանցում է ոսկորներից ներս։ Գիշեր֊ցերեկ, երեք րոպեն մի անգամ, բացվում է դռան քառակուսին ու փակվում։ Այս այն նպատակով, որ պատժվողը չկարողանա քնել։ Այս արվում է բացառապես մարդասիրական նպատակով։ Որովհետև եթե պատժվողը քնի, կարող է այլևս չզարթնել։ Կսառչի և վերջ։ Հո՛ւմ․․․ հո՛ւմ․․․ հումանի՛զմ։ Բելուգովը կամերայում միայն իմացավ, որ հինգ օր է, ինչ բացակայում է կամերայից։ Նա կորցրել էր հաշիվը։ Նախքան այստեղ բերելը նրան բաղնիք էին տարել և փոխել էին սպիտակեղենը։ Անցել էին օրեր, և Բելուգովը կամաց֊կամաց ֆիզիկապես կարգի էր եկել, բայց հոգեպես հիվանդացել էր։ Այո, հոգեկան հիվանդ էր Բելուգովը, նա, ըստ երևույթին, պատկանում էր հանդարտաբարո հոգեկան հիվանդների դասին։ Երբ ձկնապուր էին տալիս, նա հրաժարվում էր ուտելուց, երեխայի նման խռոված՝ քաշվում էր մի անկյուն, հետո պատմում էր ձերբակալության պատմության մի նոր տարբերակ, ուր շարժիչ գլխավոր ուժը ձուկն էր․․․ Մենք նայում էինք դժբախտ Բելուգովին, և մեզ հարաբերականորեն երջանիկ էինք զգում, որ դեռ չենք ընկել պատժարանը։ Դա մեծ ուրախություն էր մեզ համար, բայց մեզ սպասում էին նոր ուրախություններ։
Մի գիշեր․․․
․․․ Դժվարությամբ, կամաց֊կամաց, ծանր մարտերով ձմեռն սկսեց նահանջել, և գարունը մտավ իր իրավունքների մեջ։ Հիրավի, գարուն էր։ Բնության մեջ տեղի ունեցավ ղեկավարության փոփոխություն։ Համատարած սպիտակ դրոշի փոխարեն ամենուր փողփողացին կանաչ դրոշներ։ Ի պատիվ գարնան գալստյան մեր միջանցքի երկու ծայրերում գտնվող երկու պատուհանները բացվեցին, և ծառերի կանաչությունը խուժեց մեր աչքերից ներս ու լցրեց մեր սիրտն ու հոգին։ Գարո՛ւն, գարո՛ւն, Վոլոգդայում։ Տարվա այս եղանակին, երևի, սուրբ հայրերը պուրակ են իջել սունկ հավաքելու։ Այսօր մեր ճաշի երեսին սունկի կտորներ էին լողում։
― Պահածոյի սունկ է, ― ասաց ճարտարապետը։
― Այնուամենայնիվ սունկ է, ― առարկեցի ես։
― Կարող է անգամ թունավոր լինել, ― վայեց ղարաբաղցի հայը։
― Մեզ դեռ ծաղիկներով պիտի դիմավորեն, ― դայլայլեցի ես։
Ալդ էլ անցավ։
Օդում ինչ֊որ անհանգստություն էր զգացվում։ Տարիների ընթացքում անստուգության մեջ սրված բնազդով մենք զգում էինք, որ շուրջն արտակարգ մի բան է կատարվում, և մենք գտնվում ենք կարևոր իրադարձությունների նախօրյակին։ Մենք հիմա մեղրամոմից ձուլված շարժուն ու կենդանի էակներ ենք և ուզում ենք, որ լինելիքը շուտ լինի, այլապես մենք կհանգենք առաջին իսկ հովից։
Մի գիշեր․․․
Առաջին անսովոր երևույթն այն էր, որ մեր ականջին հասան հարևան կամերաների դռների բացվելու ու փակվելու ձայները։ Աննախընթաց երևույթ՝ այն էլ գիշերով։ Մենք սրում ենք մեր ականջները։ Հիմա լռություն է, լռություն։ Բայց ահա նորից դռներ են բացվում, դռներ են փակվում ու նորից լռություն։ Գնալով ավելի մոտ ու որոշակի են լսվում կողպեքների բացուխուփը, և ահա․․․
Շխկաց, չխկաց և բացվեց մեր դուռը։ Գիշերային հսկիչների հետ միասին մտավ մի ուրիշ զինվորական ևս։ Սովորաբար նա ուղեկցում էր բժշկին։
Մենք բոլորս էլ մի մարդու նման նստեցինք։
Նա ձեռքի թուղթը մոտեցրեց աչքին և կարդաց երեք թիվ։
Հագնվել։
Երեք հոգի, նրանցից մեկը Երևանի կոմիտեի քարտուղարն էր, հագնվեցին արագ և տագնապով։
