Changes
— Ես նույնիսկ մի քիչ կխմեի,— ասաց Տանյան…
Սրահը դատարկ էր ու հեղձուկ։ Երկու հսկա հովհարիչներն անշարժ էին։ Պատերը զարդարված էին փայտե հարթաքանդակներով։ Սակավաթիվ այցելուները երկու խումբ էին կազմել։ Դրսեկ արիստոկրատիան՝ ջինսերով, եւ շատ ավելի գորշ տեսք ունեցող տեղական հասարակությունը։ Եկվորները ճաշում էին, տեղացիները՝ խմում։
Նստեցինք պատուհանի մոտ։
— Մոռացա հարցնեմ՝ ինչո՞վ ես եկել։ Ավելի ճիշտ՝ չհասցրի։
— Շատ պարզ, գիշերային ավտոբուսով։
— Կարող էիր զբոսավարներից որեւէ մեկի հետ գալ, անվճար։
— Ես նրանց չեմ ճանաչում։
— Ես էլ։ Մյուս անգամվա համար նախօրոք կպայմանավորվենք։
— Մյուս անգամ դու կգաս։ Ամեն դեպքում՝ բավական հոգնեցուցիչ է։
— Փոշմանեցի՞ր, որ եկել ես։
— Ի՜նչ ես ասում։ Էստեղ հրաշք է…
Մոտեցավ մատուցողը՝ պստլիկ նոթատետրը ձեռքին։ Այդ օրիորդին ճանաչում էի։ Զբոսավարներն անունը Բիսմարկ էին դրել։
— Հը, ի՞նչ,— ասաց նա։
Ու լրիվ ուժահատ՝ պապանձվեց։
— Իսկ ավելի քաղաքավարի,— ասում եմ,— հնարավոր չի՞։ Բացառության կարգով։ Կնոջս հետ եմ։
— Բայց ինչ ասեցի՞ որ…
— Վերջ տուր, խնդրում եմ, վերջացրո՛ւ…
Հետո Տատյանան ուտելիք, գինի, կոնֆետ պատվիրեց…
— Արի քննարկենք։ Արի հանգիստ խոսենք։
— Ես չեմ գնա։ Թող իրենք գնան։
— Ո՞վ՝ իրենք— հարցրեց Տանյան։
— Նրանք, որ թունավորում են իմ կյանքը։ Թող հենց իրենք էլ թողնեն֊գնան։
— Քեզ կնստացնեն։
— Թող նստացնեն։ Եթե գրականությունը դատապարտելի զբաղմունք է, մեր տեղը բանտն է… Եվ ընդհանրապես, գրականության համար արդեն չեն նստացնում։
— Հեյֆեցը նույնիսկ չէր հրապարակել իր աշխատանքը, բռնեցին նստացրին։
— Հենց նրա համար էլ բռնեցին, որ չէր հրապարակել։ Պետք էր տպագրվել «Գրանիու»։ Կամ «Կոնտինենտում»։ Հիմա նրան ո՞վ պիտի պաշտպանի։ Իսկ այդպես Արեւմուտքում կարող էին աղմուկ բարձրացնել…
— Վստա՞հ ես։
— Ինչո՞ւմ։
— Որ Միշա Հեյֆեցը հետաքրքրում է արեւմտյան հասարակությանը։
— Ինչո՞ւ ոչ։ Բուկովսկու մասին գրեցին։ Կուզնեցովի մասին գրեցին…
— Էդ բոլորը քաղաքական խաղեր են։ Պետք է մտածել իրական կյանքի մասին։
— Կրկնում եմ՝ չե՛մ գնա։
— Բացատրի՝ ինչո՞ւ։
— Բացատրելու բան չկա… Իմ լեզուն, իմ ժողովուրդը, իմ խելագար երկիրը… Պատկերացրու, նույնիսկ միլիցիոներներին եմ սիրում։
— Սերը ազատություն է։ Քանի դռները բաց են, ամեն ինչ կարգին է։ Բայց եթե դռները փակ են դրսից՝ արդեն բանտ է…
— Բայց հիմա թողում են, չէ՞։
— Ես էլ հենց ուզում եմ օգտվել դրանից։ Զզվել եմ։ Զզվել եմ ամեն զիբիլի համար հերթ կանգնելուց։ Զզվել եմ պատռված գուլպաներից։ Զզվել եմ ուրախանալուց, որ երշիկը տավարի մսով է… Ի՞նչն է քեզ պահում։ Էրմիտա՞ժը, Նեւա՞ն, կեչինե՞րը…
— Կեչիներն ինձ բացարձակապես չեն հուզում։
— Ուրեմն ի՞նչը։
— Լեզուն։ Օտար լեզվով կորցնում ենք մեր անհատականության ութսուն տոկոսը։ Կորցնում ենք կատակելու, հեգնելու ունակությունը։ Հենց միայն դրանից սարսափում եմ։
— Իսկ ես կատակի սիրտ չունեմ։ Մտածիր Մաշայի մասին։ Պատկերացրու՝ ինչ է սպասում նրան։
— Դու ամեն ինչ սարսափելի չափազանցնում ես։ Միլիոնավոր մարդիկ ապրում են, աշխատում ու միանգամայն երջանիկ են։
— Միլիոնավորները թող մնան։ Ես քո մասին եմ խոսում։ Մեկ է, քեզ չեն տպում։
— Բայց իմ ընթերցողներն այստեղ են։ Իսկ էնտեղ… Ո՜ւմ են պետք իմ պատմվածքները Չիկագո քաղաքում։
— Իսկ ղստե՞ղ ում են պետք։ «Ծովախորշի» մատուցողուհո՞ւն, որ նույնիսկ ճաշացանկը չի կարդում։
— Բոլորի՜ն։ Պարզապես մարդիկ դեռ գլխի չեն ընկել։
— Միշտ էլ էդպես է լինելու։
— Սխալվում ես։
— Հասկացիր, տասը տարուց ես պառավ կլինեմ։ Ինձ ամեն ինչ հայտնի է վաղօրոք։ Ամեն ապրած օրը աստիճան է դեպի ապագան։ Ու բոլոր աստիճաններն իրար նման են։ Գորշ, կոխկրտված ու դիք… Ես ուզում եմ մի կյանք էլ ապրել, մի անսպասելի բան եմ երազում։ Թող որ դրամա լինի, ողբերգություն… Սա անսպասելի դրամա կլինի…
Որերորդ անգամ խոսում էինք նույն բանի մասին։ Ես վիճում էի, ինչ֊որ հիմնավորումներ բերում։ Ինչ֊որ բարոյական, հոգեւոր, հոգեբանական փաստարկներ էի առաջարկում։ Փորձում էի ինչ֊որ բան ապացուցել։
Միեւնույն ժամանակ՝ գիտեի, որ իմ բոլոր դատողությունները կեղծ են։ Խնդիրն այդ չէր։ Պարզապես չէի կարողանում որոշում կայացնել։ Ինձ վախեցնում էր այդպիսի լուրջ ու անդառնալի քայլը։ Չէ՞ որ դա կրկին ծնվելու պես բան էր։ Այն էլ՝ սեփական կամքով։ Մարդկանց մեծ մասը նույնիսկ կարգին ամուսնանալ չի կարողանում…
Ամբողջ կյանքում ատել եմ ակտիվ գործողությունները։ «Ակտիվիստ» բառն ինձ համար վիրավորանքի պես է հնչում։ Ես կարծես ապրում էի կրավորական սեռով։ Պարզապես հետեւում էի հանգամանքներին։ Դա օգնում էր ամեն ինչի համար արդարացում գտնել։
Ցանկացած վճռական քայլ պատասխանատվություն է ենթադրում։ Ուրեմն թող ուրիշները պատասխան տան։ Անգործությունը միակ բարոյական վիճակն է… Կատարելատիպը ձկնորս լինելն էր։ Ամբողջ կյանքում նստել գետի ափին։ Ու ցանկալի է՝ առանց որեւէ ավարի…
Չէի հավատում, որ Տանյան ընդունակ է մեկնելու առանց ինձ։ Ամերիկան, իմ կարծիքով, նրա համար բաժանվելու հոմանիշ էր։ Բաժանում, որն, ըստ էության, արդեն կայացել էր։ Եվ կորցրել էր ուժը՝ սպառված դենատուրատի պես։
Առաջ կանայք ասում էին․ «Այ մի սիրուն հարուստի կգտնեմ, կտեսնես»։ Հիմա ասում են․ «Կմեկնեմ Ամերիկա»…
Ամերիկան ինձ համար պատրանք էր։ Միրաժի պես բան։ Կիսամոռացված կինո՝ Աքբար վագրի ու Չապլինի մասնակցությամբ…
— Տա՜նյա,— ասում եմ,— ես թեթեւամիտ մարդ եմ։ Ցանկացած արկածախնդրություն սրտովս է։ Եթե այնտեղ (հետ քաշեցի վարագույրը) «Կարավելլա» կամ «Բոինգ» լիներ… Կնստեի ու կգնայի… Թեկուզ էդ Բրոդվեյը տեսնելու համար։ Բայց անցնել ատյաններո՜վ։ Բացատրություններ տալ, ապացուցել։ Պատմական հայրենի՜ք… Նախկինների կա՜նչ… Ֆանյա Ցիպերովիչ մորաքո՜ւյր…
Մեզ ուտելիք ու խմիչք բերեցին։
— Ուրեմն հաջողություն մաղթիր մեզ… Տե՛ս, ճաշացանկում «կոտլետ»֊ը «ա»֊ով են գրել…
— Չհասկացա՞…
— Ախր հրաժեշտ տալու եմ եկել։ Եթե համաձայն չես, առանց քեզ ենք մեկնում։ Որոշված է։
— Իսկ Մաշա՞ն։
— Մաշան ի՞նչ։ Հենց նրա համար է արվում էս ամենը։ Դու տեղեկանք կտաս…
— Ի՞նչ տեղեկանք։ Սպասի՛, արի խմենք…
— Որ նյութական պահանջներ չունես։ Դու մեզնից նյութական պահանջներ ունե՞ս…
— Անհեթեթությո՜ւն…
— Ուրեմն տեղեկանք կտա՞ս։
— Իսկ եթե՝ ոչ։
— Էդ դեպքում Մաշային դուրս չեն թողնի։
— Ու դու մենա՞կ կգնաս։
— Չգիտեմ… Չէ՛… Կարծում եմ՝ էդպիսի բան չես անի։ Դու, սկզբունքորեն, չար չես։
— Ի՞նչ կապ ունի բարությունը։ Խոսքը կենդանի մարդու մասին է։ Իսկ եթե աղջիկս մեծանա ու ասի… Ո՞նց ես որոշում ընդունում նրա փոխարեն։
— Իսկ ո՞վ որոշի։ Դո՞ւ։ Դու փչացրիր քո կյանքը, իմ կյանքը փչացրիր…
— Դեռ ամեն ինչ կորած չի…
— Խորհուրդ եմ տալիս լավ մտածել…
— Մտածելու բան չունեմ… Ինչ֊որ հիմար տեղեկանքներ… Ինչի՞ համար է էս ամենը… Արդեն չեմ խմում, աշխատում եմ… Կյանքը կարգի կընկնի, այ կտեսնես։
— Ինքդ էիր ասում․ «Ով մեկ խմեց՝ միշտ կխմի»։
— Ես չեմ ասել։ Ինչ֊որ անգլիացի է ասել։ Գրողը դրան տանի։
— Կարեւոր չի։ Քեզ են բարեւում։
— Հետ նայեցի։ Դռան մեջ կանգնած էին միտրոֆանովն ու Պոտոցկին։ Ուրախացա, որ կարելի է ընդհատել խոսակցությունը։ Մենակ թե, մտածում եմ, նրան անկողին դնեմ…
— Ծանոթացեք,— ասում եմ,— նստե՛ք։
Ստասիկը հանդիսավոր խոնարհվեց։
— Վիպասան Պոտոցկի։ ՍՄ գրողների անդամ։
Միտրոֆանովն անխոս գլխով արեց։
— Նստեք։
— Ես արդեն նստած եղել եմ,— հեգնեց Պոտոցկին։
Միտրոֆանովը լուռ էր։ Հասկացա՝ անփող են, ու ասացի․
— Կինս է եկել։ Էնպես որ, հյուրասիրում եմ։
Ու գնացի բուֆետ՝ գարեջրի։ Երբ վերադարձա, Պոտոցկին աշխուժորեն ինչ֊որ բան էր պատմում կնոջս։ Հասկացա, որ խոսքը նրա տաղանդի եւ գրաքննության ապօրինությունների մասին է։ Ինչը չխանգարեց, որ շեղվի․
— Գարեջո՞ւր։ Վախենամ չոռոգի։
Ստիպված գնացի օղու հետեւից։ Այդ ընթացքում մատուցողուհին բուտերբրոդներ ու աղցան բերեց։ Պոտոցկին իրար անցավ։
— Ինձ՝ լիքը,— ասաց նա ու ավելացրեց։— Սիրում եմ լխտիկներին։
Վոլոդյան առաջվա պես լուռ էր։ Ստասիկը որսաց իմ զարմացած հայացքը։ Միտրոֆանովին ցույց տալով՝ բացատրեց․
— Հասկանո՞ւմ ես, բերանը իշամեղու է մտել։
— Տե՜ր Աստված,— ասաց կինս,— ու դեռ էնտե՞ղ է։
— Չէ՜։ Հասկանո՞ւմ ես, վանքում էքսկուրսիան ավարտելիս իշամեղուն թռել մտել է բերանը։ Վովկան, կներեք խորխել է, բայց սա հասցրել է կծի։ Հիմա խոսել չի կարողանում, ցավում է։
— Կուլ տալիս է՞լ,— հարցրեց Տանյան։
— Վոլոդյան թափով օրորեց գլուխը։
— Կուլ տալիս ցավոտ չի,— բացատրեց Պոտոցկին։
Նրանց համար օղի լցրի։ Կինս ակնհայտորեն նեղվում էր ընկերախմբի ներկայությունից։
— Արգելոցը ձեզ դո՞ւր է գալիս,— հարցրեց Պոտոցկին։
— Հրաշալի վայրեր կան։ Սավկինի բլրի տեսարանը, Կեռնի ծառուղին…
Միտրոֆանովը հանկարծ լարվեց։
— Ը՜֊ը՜֊ա՜,— արտաբերեց նա։
— Ի՞նչ,— հարցրեց կինս։
— Ասում է՝ «պատրանք է»,— բացատրեց Պոտոցկին։— Ուզում է ասել, որ Կեռնի ծառուղին Գեյչենկոյի հորինածն է։ Այսինքն ծառուղին, իհարկե, կա։ Սովորական լորենու ծառուղի։ Բայց Կեռնը կապ չունի։ Հնարավոր է՝ նույնիսկ մոտ չի եկել էդ ծառուղուն…
— Իսկ ինձ հաճելի է մտածել, որ հենց այնտեղ է Պուշկինը սեր խոստովանել այդ կնոջը։
— Նա կուրտիզանուհի էր,— անողոք ճշտեց Պոտոցկին։
— Պա֊պա պո֊պո,— հավելեց Միտրոֆանովը։
— Վոլոդյան ուզում է ասել «պարզապես պոռնիկ»։ Եվ, կոպիտ ասած, իրավացի է։ Աննա Պետրովնան տասնյակ սիրեկաններ ուներ։ Հենց միայն ընկեր Գլինկան ինչ արժե… Իսկ Նիկիտե՞նկոն։ Եվ ընդհանրապես, գրաքննիչի հետ խառնակվելն արդեն չափից դուրս է։
— Գրաքննությունն էն ժամանակ ուրիշ էր,— ասաց կինս։
— Ցանկացած գրաքննություն հանցագործություն է,— Ստասիկը կառչեց հոգեհարազատ թեմայից։
Նա նորից խմեց ու ավելի տաքացավ։
— Իմ ամբողջ կյանքը պայքար է գրաքննության հետ,— ասում էր նա,— ցանկացած գրաքննություն ծաղրուծանակ է արվեստագետի հանդեպ… Գրաքննությունն իմ մեջ ալկոհոլային ընդվզում է ծնում։ Եկեք խմենք գրաքննության վախճանի կենացը։
Ստասիկը նորից խմեց ու խորհրդավոր շշնջաց․
— Անտր նու։ Մեր մեջ մնա։ Վաղուց եմ վտարանդման պլաններ մտմտում։ Արյանս ուղիղ մեկ երեսուներկուերորդականը հրեական է։ Հավակնում եմ նախագահի խորհրդականի պաշտոնին։ Պահպանում եմ Տուլայի քաղցրաբլիթների կորսված գաղտնիքը։
— Ա՜֊ա՜ա՜,— ասաց Միտրոֆանովը։
— Ինչ է նշանակում՝ «լակել ես»,— ընդդիմացավ Պոտոցկին։— Հա, խմել եմ։ Հա, մի քիչ անկաշկանդ եմ։ Հուզված՝ սքանչելի տիկնոջ ընկերակցությունից։ Բայց գաղափարապես սթափ եմ…
Ճնշող լռություն տիրեց։ Հետո ինչ֊որ մեկը հինգկոպեկանոց գցեց «Մելոման» սարքի ճեղքը։ Լսվեցին Անատոլի Կորոլյովի սրտաճմլիկ ծղրտոցները․
<poem>
:…Քաղաքն ինձ պարզեց հրապարակի
:ափերը պարապ,
:ու պուրակներում դեղնին է տալիս տերեւը վերջին։
:Ինչե՜ր ունեի դեռ քեզ պատմելու գնալուց առաջ,
::Բայց ո՞վ կհուշի միակ բառերը…
</poem>
— Մեր գնալու ժամանակն է,— ասում եմ,— էլի օղի պատվիրե՞մ։
Ստասիկը կախեց գլուխը, Միտրոֆանովը եռանդուն գլխով արեց։ Պատվիրեցի, վճարեցի, վեր կացանք։ Պոտոցկին նույնպես վեր թռավ ու շխկացրեց մաշված կրունկները․
— Ինչպես իմ շլչախտիչ նախնիներն էին ասում՝ դո վիձեննյա։
Միտրոֆանովը տխուր ժպտաց…
Կարճ ճանապարհը անտառի միջով էր։ Ծառերից գեջություն ու ցուրտ էր փչում։ Մեզ շրջանցում էին անվերջանալի հեծանվորդները։ Կածանը կտրատված էր սոճիների արմատներով։ Սուր զնգաց անվահեցը։
Տանյան ասում էր․
— Թող որ իմ որոշումն արկածախնդրություն է կամ նույնիսկ խելագարություն։ Ես այլեւս այսպես չեմ կարող։
Նրա հուսահատությունը վախեցնում էր։ Բայց ի՞նչ կարող էի ասել։
— Հիշո՞ւմ ես քեզ ոնց փախցրի, հյուր էինք գնացել։ Տարա, տարա ու գցեցի… Մի ժամանակ ամեն ինչ լավ էր։ Ու լավ կլինի։
— Մենք լրիվ ուրիշ մարդիկ էինք։ Ես ծերանում եմ։
— Ոչ մի դեպքում…
Տանյան լռեց։ Ես, սովորականի պես, սկսեցի փիլիսոփայել․
— Միակ ազնիվ ճանապարհը սխալների, հիասթափությունների ու հույսերի ճանապահրն է։ Կյանքը սեփական փորձով չարի ու բարու սահմանները գտնելն է… Ուրիշ ճանապարհ գոյություն չունի… Ես ինչ֊որ բանի հասել եմ… Կարծում եմ՝ դեռ ուշ չէ…
— Բառե՜ր, բառե՜ր…
— Բառերն իմ մասնագիտությունն են։
— Դա էլ է բառեր։ Ամեն ինչ արդեն վճռված է։ Արի մեզ հետ։ Դու մի կյանք էլ կապրես…
— Գրողի համար դա մահ է։
— Այնտեղ ռուսներ շատ կան։
— Պարտվածնե՜ր են։ Պարտվածների թշվառ խառնամբոխ։ Նույնիսկ Նաբոկովը պակասավոր տաղանդ է։ Էլ ի՞նչ ասես ինչ֊որ Զուրովի մասին։
— Ո՞վ է էդ Զուրովը։
— Կար էդպիսի մեկը…
— Ինչի՜ մասին ենք խոսում։ Արդեն ամեն ինչ որոշված է։ Հինգշաբթի փաստաթղթերը հանձնում եմ։
Մեքենայաբար հաշվեցի՝ ինչքան է մնացել մինչեւ հինգշաբթի։
Ու հանկարծ այնպիսի սուր ցավ զգացի, այնպիսի անբացատրելի դառնություն, որ նույնիսկ մոլորվեցի։ Ասացի․
— Տա՜նյա, ներիր ինձ ու մի գնա։
— Ուշ է,— ասում է,— սիրելի՛ս…
Ես շրջանցեցի նրան, ահագին առաջ անցա ու լաց եղա։ Ավելի ճիշտ՝ լաց չեղա, դադարեցի ինձ զսպել։ Գնում ու կրկնում եմ․
«Տե՜ր Աստված, տե՜ր Աստված, ինչի՞ համար է էս պատիժը»։ Եվ՝ ինքս ինձ․ «Ոնց թե՝ ինչի՞։ Ամեն ինչի համար։ Քո ամբողջ կեղտոտ, ծույլ, փնթի կյանքի համար…»։
Հետեւիցս գալիս էր կինս՝ հեռավոր, վճռական ու խիզախ։ Եվ, ինչպես պարզվեց, ոչ այնքան հիմար…
Բարձրացանք բլրի գագաթը։ Ցույց տվի տունը, որտեղ ապրում եմ։ Ծխնելույզից ուղղահայաց ծուխ էր բարձրանում։ Ուրեմն տանտերը տեղում է։
Քայլում էինք գյուղամիջի փողոցով, ու բոլորը բարեհամբույր ողջունում էին։ Վաղուց եմ նկատել, որ միասին համակարելի ենք շրջապատի համար։ Երբ մենակ եմ, ամեն ինչ այլ է։
Հանդիպեց Նադեժդա Ֆյոդորովնան ու ասաց․
— Առավոտը եկեք՝ կաթ տամ…
Տանյային զվարճացնում էին աքաղաղները, փրչոտ բակաշները, իսկ երբ հնդկահավ տեսավ, հրճվանքը սահման չուներ․
— Ինչպիսի՜ մեծամտությունւ։ Ինչպիսի՜ ինքնահավանություն… Բավական նողկալի արտաքինով հանդերձ։ Աքլորներն ու սագերն էլ իրենց երեւակայում են, բայց սա՜… Աստվա՜ծ իմ, ի՜նչ նման է Իզաքսոնին…
Մեզ տեսնելով՝ Միխալ Իվանիչն իրար անցավ։ Տառապագին կնճռոտվելով՝ կարմրագորշ վզին կոճկեց վերնաշապիկը։ Ու այնպես, որ օձիգի մաշված ծայրերը ցցվեցին։ Հետո, չգիտես ինչու, դրեց գլխարկը։
— Բորկայի հետ լավ ենք ապրում,— ասաց,— համ վարքի կողմից, համ ընդհանրապես… Ոնց որ ասած՝ ոչ սպիտակ, ոչ կարմիր, ոչ գարեջուր… Էլ չասած՝ ադեկոլոնը… Մի գլուխ գիրք է կարդում։ Կարդում է, կարդում ու հիմար էլ կմեռնի,— անսպասելի ավարտեց Միխալ Իվանիչը։
Որոշեցի ինչ֊որ կերպ վնասազերծել նրան։ Կանչեցի նախասենյակ․
— Մի՛շա, փող պետք չի՞։
— Ո՞ւմ։ Էդ… Տո՛ւ…
Երեքանոց տվի։
— «Վիտյազը» մինչեւ տասնմեկն է,— ասաց Միխալ Իվանիչը,— կհասցնեմ։ Թե՞ Լյոխայի զամբիկը վերցնեմ… Է՜, մինչեւ էս ո՞ւր էիք։ Միկրոշրջանում «Խնձորի» արաղը մեկ ու տասնչորս է… Լավ, գնացի։ Ճարպ կա էնտեղ, վերցրեք, սոխ,— արդեն շեմից կանչեց նա։
Մնացինք երկուսով։ Տանյան վախեցած շուրջն էր նայում։
— Վստա՞հ ես, որ սա բնակարան է։
— Կար ժամանակ՝ կասկածում էի։ Կարգի եմ բերել։ Մենակ տեսնեիր՝ առաջ ինչ էր կատարվում։
— Տանիքը ծակ է։
— Լավ եղանակին չի խանգարում։ Իսկ անձրեւ, կարծես, չի նախատեսվում։
— Հատակին էլ անցքեր կան։
— Հիմա դեռ ոչինչ։ Առաջ էդ անցքերով անտեր շներ էին մտնում։
— Անցքերն էդպես էլ չես փակել։
— Բայց հո՛ շներին վարժեցրի…
Տանյան ձեռք տվեց ծածկոցին․
— Աստվա՜ծ իմ, ի՜նչ ես գցում վրադ։
— Հիմա,— ասում եմ,— տաք է։ Կարելի է ընդհանրապես չծածկվել։ Համենայնդեպս՝ դու…
— Հաճոյախոսությո՞ւն է։
— Դրա պես մի բան։
— Նիհարել ես։
— Շատ եմ քայլում։
— Սազում է։
— Բացի էդ, բավական խոշոր աչքեր ունեմ…
— Շատ հիմար խոսակցություն է,— ասաց Տանյան։
— Հրաշալի է։ Կուզեի հասնել կատարյալ ապուշության։ Ակվարիում առնել՝ ձկնիկներով, արմավենի՝ փայտե տակառում…
— Ինչի՞դ է ակվարիումը։
— Իսկ արմավենի՞ն ինչիս է։
— Ակվարիումից սկսենք։
— Ամբողջ կյանքում երազել եմ մի քանի վարժեցված ոսկե ձկնիկ ունենալ…
— Իսկ արմավենի՞ն։
— Արմավենին կարելի է նկարել՝ բնօրինակից։ Պատշգամբում պահել։
— Հարց է ծագում՝ ո՞ւր է մեր պատշգամբը։
— Բայց դեռ արմավեին էլ չունենք, չէ՞…
— Աստվա՜ծ իմ, ինչե՜ր ես հարցնում։ Ինչից ենք խոսում, ընդհանրապես։
— Իսկապես, ի՞նչ խոսակցություն։ Մանավանդ, որ արդեն ամեն ինչ որոշված է։
Ես նայեցի պատուհաններին։ Վարագույր չկար։ Ուզածդ անցորդ կարող էր ներս նայել։ Գյուղում դա սովորական բան է։
Կարելի է, մտածում եմ, պահարանը մոտեցնել։ Նայեցի՝ պահարան չկա…
— Ի՞նչ նորություն կա Լենինգրադում,— հարցնում եմ։
— Ասեցի։ Ոմանք պատրաստվում են մեկնել։ Մյուսները դրա համար նրանց արհամարհում են։
— Միտյան չի՞ զանգել։
— Մեկ֊մեկ զանգում է։ Գալինայի հետ շատ վատ են։ Ինչ֊որ հարավսլավցի է հայտնվել… Թե հունգարացի, չեմ հիշում… Անունն Աքիլլես է…
— Գուցե հին հո՞ւյն է։
— Չէ, հիշում եմ, որ սոցիալիստական ճամբարից էր։ Ուզել էր Կրեյնին ծեծի…
— Իսկ նա՞։
— Իսկ Ժենյան նրան ասում է․ «Մի՛տյա, ես չեմ վախենում, որովհետեւ դու կոտոշավոր ես։ Հետեւաբար՝ գիշատիչ չես»։ Մի կերպ բաժանվեցին։
— Իզո՛ւր…
Լռեցինք։
Ես անընդհատ մտածում էի՝ ո՞նց վարագուրեմ պատուհանները։ Այնպես, որ պարզ ու անկաշկանդ նայվի։
Տասը տարի է ամուսնացած ենք, ու ես դեռ մեռնում եմ վախից։ Վախենում եմ, որ Տանյան կքաշի ձեռքն ու կասի․ «Մենակ է՜դ էր պակաս…»։
Բայցեւայնպես հասցրի հանել կոշիկներս։ Միշտ գլխանց եմ հանում, որ հետո չշեղվեմ… Որ հետո չասեմ․ «Մի րոպե, կոշիկներս հանեմ…»։ Ասենք կոշկաթելերն էլ հուզմունքից քարկապ են ընկնում… Երեւի մի հազարը կտրած լինեմ կրքի պոռթկման մեջ…
— Բացի այդ, ծանոթացել եմ նշանավոր այլախոհ Գուրեւի հետ։ Երեւի լսել ես, նրա մասին խոսել են արեւմտյան ռադիոկայանները։ Ֆրիդան ծանոթացրեց։ Հյուր եղանք նրա տանը, Պուշկինի փողոցում։ Մեկնելու կապակցությամբ խորհուրդ հարցրինք։ Տանը լիքը սրբապատկեր կար…
— Ուրեմն հրեա է։
— Ոնց որ։ Բայց ազգանունը ռուսական է՝ Գուրեւ։
— Հենց էդ էլ կասկածելի է։ Գուրեւ… Գուրեւիչ…
— Ի՞նչ ունես հրեաների դեմ։
— Ոչինչ։ Առավել եւս, որ նա ռուս է։ Վաթսունվեց թվից եմ ճանաչում։
— Ուրեմն նորից հոգուս հետ ես խաղում։
— Էն պատճառով, որ հանաքչի եմ։
— Գուրեւն էնքան խելացի է։ Ասեց, որ Ռուսաստանը քրիստոնեական վերածննդի դարաշրջան է ապրում։ Որ դա անշրջելի գործընթաց է։ Որ քաղաքային բնակչության վաթսուն տոկոսը հավատացյալներ են։ Իսկ գյուղում՝ յոթանասունհինգը։
— Օրինակ, Միխալ Իվանիչը։
— Միխալ Իվանիչին չգիտեմ։ Լավ տպավորություն է թողնում։
— Վատը չի։ Մենակ՝ սրբությունն է քչություն անում…
— Գուրեւը լուծվող սուրճ հյուրասիրեց։ Ասաց․ «Շատ եք լցնում… Չեմ խնայում, պարզապես համը փոխում է…»։ Իսկ երբ ուզում էինք դուրս գալ, ասում է․ «Ձեզ կուղեկցեմ մինչեւ ավտոբուսը։ Մեզ մոտ էստեղ շատ են անկարգություն անում։ Լիքը խուլիգաններ են…»։ Իսկ Ֆրիդան ասում է․ «Սարսափելի բան չկա։ Ընդամենը քառասուն տոկոս…»։ Գուրեւը նեղացավ ու մեզ ուղեկցելու միտքը փոխեց… Ի՜՞նչ ես անում։ Գոնե լույսը հանգցրու։
— Ինչի՞։
— Էդպես է ընդունված։
— Պատուհանին կարելի է պիջակը կախել։ Իսկ լամպը կեպիով կծածկեմ։ Կդառնա գիշերալամպ։
— Էստեղ էնքան էլ մաքուր չի։
— Իբր Անդալուզիազից ես ժամանել։
— Մի՛ նայի։
— Լավ բան շա՞տ եմ տեսնում։
— Գուլպաս պատռված է։
— Կորցրու աչքիցս։
— Ըհը,— նեղացավ Տանյան,— ախր լուրջ խոսակցության էի եկել։
— Մոռացի,— ասում եմ,— գոնե կես ժամ…
Նախասենյակում ոտնաձայն լսվեց։ Միշան էր վերադարձել։ Մրթմրթալով պառկեց մահճակալին։
Վախենում էի, որ կսկսի հայհոյել։ Տագնապս արդարացավ։
— Գուցե ռադիո՞ն միացնենք,— ասաց Տանյան։
— Ռադիո չունենք։ Էլեկտրական հեսան ունենք…
Միշան երկար ժամանակ չէր հանդարտվում։ Օրինակ, լսեցի․
«Լրբերն են լողում անտակ ջրերում…»։
Վերջապես լռությունտիրեց։ Մենք նորից միասին էինք։ Հանկարծ Տանյան աղմկեց։ Ասում եմ․
— Մի՛ գոռա։ Միշատ կզարթնի…
— Բա ի՞նչ անեմ։
— Որեւէ կողմնակի բանի մասին մտածի։ Ես միշտ տարբեր տհաճությունների մասին եմ մտածում։ Պարտքերի, հիվանդությունների, նրա մասին, որ ինձ չեն տպում։
— Իսկ ես մտածում եմ քո մասին։ Դու իմ ամենամեծ տհաճությունն ես։
— Գյուղական ճարպ կուզե՞ս։
— Չէ։ Գիտե՞ս ինչ եմ ուզում։
— Կռահում եմ…
Տանյան նորից լաց եղավ։ Էնպիսի բաներ էր ասում, որ մտածում էի՝ հանկարծ չարթնանցնենք տանտիրոջը։ Ա՜յ թե կզարմանար…
Հետո վառածի հոտ եկավ։ Իմ արտասահմանյան կեպիից թանձր ծուխ էր ելնում։ Լամպը հանգցրի, բայց արդեն լույս էր։ Մոմլաթը սեղանին փայլում էր։
— Ինն անց երեսունին գնում է առաջին ավտոբուսը։ Հաջորդը՝ չորսին։ Դեռ Մաշային պիտի վերցնեմ…
— Անվճար կուղարկեմ։ Տասին «Հյուսիսային Պալմիրա» եռօրյան է մեկնում։
— Կարծում ես հարմա՞ր է։
— Միանգամայն։ Հսկա «Լյուքս Իկարուս» է։ Ազատ տեղ միշտ կճարվի։
— Փողը վարորդի՞ն պիտի տամ։
— Էդ իմ գործն է։ Մենք մեր հաշիվներն ունենք… Լա՛վ, գնամ կաթի։
— Շալվարդ հագի։
— Լավ միտք է…
Նադեժդա Ֆյոդորովնան արդեն բնբնում էր բանջարանոցում։ Կարտոֆիլի փրերի վրա վեր էր խոյացել նրա լայն հետույքը։ Հարցրեց․
— Էդ քո՞ւ օրիորդն է։
— Կինս է,— ասում եմ։
— Դժվա՜ր։ Շատ լավիկն է։
Կնոջ հայացքում ծաղր կար․
— Լավ է տղամարդկանց համար։ Ինչքան վախենալու ես՝ էնքան կնիկդ սիրուն է։
— Իսկ իմ ի՞նչն է վախենալու։
— Ոնց որ Ստալինը լինես…
Ստալինին գյուղում չէին սիրում։ Վաղուց էի նկատել։ Ըստ երեւույթին լավ էին հիշում կոլեկտիացումն ու ստալինյան մյուս ձեռնածությունները։ Այ թե մեր ստեղծագործական մտավորականությունն ինչ ունի սովորելու անգրագետ գեղջուկներից։ Ասում են՝ Լենինգրադի արվեստի պալատում ծափահարում էին, երբ Ստալինը հայտնվում էր էկրանին։
Իսկ ես նրան միշտ եմ ատել։ Խրուսչովի բարեփոխումներից շատ առաջ։ Շատ ավելի առաջ, քան կարդալ կսովորեի։ Դա մայրիկիս քաղաքական վաստակն է։ Մայրս՝ Թբիլիսիի հայհուհի, միշտ քննադատում էր Ստալինին։ Ճիշտ է, բավական յուրօրինակ ձեւով։ Վստահ պնդում էր․
«Վրացին օրինավոր մարդ լինել չի կարող…»։
Վերադարձա՝ աշխատելով չթափել կաթը։ Տանյան վեր կացավ, լվացվեց, հարդարեց անկողինը։ Միխալ Իվանիչը, տնքտնքալով, բենզասղոցն էր նորոգում։
