Changes
/* Մրջյունի արահետ */
Ինչ ասես, որ չես անի ճակատագրական ակնթարթին։ Մինչ իմ ենթադրյալ հայրը կուլ տվեց իր կուսակցությունը և մահացավ, ես ինքս դա չնկատեցի ու չկամենալով՝ մատներիս արանքում ճզմեցի անիծին, որը դրանից քիչ առաջ որսացել էի կալմիկի վրայից։ Մացերատը լայնակի ընկավ ուղիղ մրջյունների արահետի վրա։ Իվանները կրպակ տանող աստիճաններով լքեցին նկուղը՝ իրենց հետ մի քանի տոպրակ մեղր տանելով։ Վերջինը հեռանում էր իմ կալմիկը, սակայն նա մեղր չվերցրեց, որովհետև այդ ժամանակ վերալիցքավորում էր ինքնաձիգը։ Այրի Գրեֆը ամբողջապես իր շուրջը ոլորված ոտքերը չռած պառկել էր մարգարինների արկղերի միջև, Մարիան այնքան ամուր էր սեղմել փոքրիկ Կուրտին, որ կարծես մտադրվել էր ճզմել նրան։ Իսկ իմ գլխից դուրս չէր գալիս մի բարդ կառուցվածք, որը ես ընթերցել էի Գյոթեի մոտ։ Մրջյունները նկատեցին, որ իրավիճակը փոխվել է, սակայն չվախեցան զարտուղի ճանապարհներից ու կծկված Մացերատի շուրջը նոր մայրուղի բացեցին, քանզի շաքարավազը, որը դուրս էր թափվում պառկած պարկից, քաղցրությունը չպակասեցրեց այն բանից, որ մարշալ Ռոկոսովսկու բանակը գրավեց Դանցիգ քաղաքը։
===Պե՞տք է, թե՞ պետք չի===
Առաջինը եկան ռուգերը, նրանց ետևից գոթերը և գեպիդները, ետևից կաշուբցիները, որոնցից էլ ուղիղ գծով առաջացել է Օսկարը։ Այնուհետև լեհերը ուղարկեցին Ադալբերտ Պրագացուն։ Վերջինս եկավ խաչով, սակայն կամ այն է կաշուբցիները, կամ այն է պրուսները կացնով կտրեցին նրա գլուխը։ Դա տեղի ունեցավ ձկնորսական գյուղակում, իսկ գյուղակն այդ անվանվում էր Գիդանիչ։ Մարդիկ Գիդանիչը վերածեցին Դանչիկի, Դանչիկից դարձավ Դանտցիգ, իսկ այժմ Դանցիգը կոչվում է Գդանսկ։
Սակայն մինչ մարդիկ հասան այդ գրությանը, կաշուբներից հետո Գիդանիչում հայտնվեցին Պոմերելայի դուքսերը։ Նրանք այսպիսի անուններ էին կրում․ Սուբիսլավ, Սամբոր, Մեստվին և Ավյատոպոլկ։ Գյուղակը վերածվեց ավանի։ Այնուհետև եկան վայրի Պրուսները և փոքր֊ինչ այն ավերեցին։ Այնուհետև նաև Բոլեսլավ Լեհացին չկարողացավ իրեն զրկել մի փոքր ավերելու հաճույքից, հետո միաբանական եղբայրությունը հոգ տարավ այն մասին, որպեսզի ավերումների նոր վերացված հետքերը կրկին պարզորոշ հայտնվեն ասպետական սրերի հարվածների ներքո։
Ահա այսպես․ ավերիչ վերականգնողական պատերազմ մղելով, Պոմերանիայի դուքսերն ու միաբանական եղբայրության գրոսմայստերները, Լեհաստանի թագավորներն ու հակաթագավորները, Բրանդերբուրգյան կոմսերն ու Վլացլավյան եպիսկոպոսները մի քանի հարյուրամյակ շարունակ փոխարինեցին մեկը մյուսին։ Շինարարներին ու ավերողներին անվանում էի Օտտո ու Վոլդեմար, Բոգուշա, Հայնրիխ ֆոն Պլոցկե և Դիտրիխ ֆոն Ալտենբերգ, որը իր ասպետական ամրոցը կառուցեց ճիշտ այն նույն տեղում, որտեղ քսաներորդ դարում Հևելիուսպլացում պաշտպանվում էր Լեհական փոստատունը։
Եկան հուսիտները, ինչ֊որ բան այստեղ արեցին ու հեռացան։ Այնուհետև քաղաքից վռնդեցին ասպետական միաբանությանը, քանդեցին ամրոցը՝ չցանկանալով քաղաքի մեջտեղում ամրոց ունենալ, դարձան լեհեր և իրենց վատ չէին զգում։ Թագավորը, որը կարողացավ դրան հասնել, Կազիմիր անունն էր կրում, կոչվում էր Մեծ և հանդիսանում էր Վլադիսլավ Առաջինի որդին։ Հետո արդեն եկավ Լյուդվիգը, իսկ Լյուդվիգի ետևից եկավ Յադվիգան։ Յադվիգան ամուսնացավ Յագայլո Լիտվացու հետ, և սկսվեց Յագելոնների դարաշրջանը։ Վրլադիսլավ Երկրորդին հետևեց Վլադիսլավ Երրորդը, հետո հանկարծ էլի մի Կազիմիր, որն այնքան էլ չէր ցանկանում կառավարել, սակայն, այնուամենայնիվ, նա ամբողջ տասներեք տարի միանգամայն բարեհաջող պատերազմի ու միաբանության համար ֆուկ էր վերցնում վաճառականների բարի փողերը։ Ի տարբերություն նրա, Յոհան Ալբրեխտը մեծ գործ ուներ թուրքերի հետ։ Ալեքսանդրին հետևեց Սիգիզմունդ Ծերը, նույն ինքը Ժիգմոնտ Ծերը։ Սիգիզմունդ Օգոստոսին նվիրված պատմական գրքի գլխին հետևում է գլուխը հենց այն Ստեֆան Բատորիայի մասին, որի պատվին լեհերը սիրում են կոչել իրենց օվկիանոսային խոշոր նավերը։ Բատորիան երկար ժամանակ պաշարեց ու գնդակոծեց քաղաքը, ինչպես կարելի էր իմանալ գրքերից, սակայն այն չկարողացավ գրավել։ Այնուհետև եկան շվեդները և իրենց նույն ոճով պահեցին։ Ընդ որում, քաղաքի պաշարումն այնքան դուր եկավ նրանց, որ նրանք դա կրկին ու կրկին նախաձեռնեցին։ Այդ նույն ժամանակահատվածում դանցիգյան ծովախորշը հոլանդացիներին, դանիացիներին և անգլիացիներին այնքան դուր եկավ, որ բազմաթիվ արտասահմանցի նավապետների, որոնք խարիսխ գցեցին դանցիգյան խարսխակայանում, հաջողվեց դառնալ ծովային հերոսներ։
Օլիվյան աշխարհ։ Ախ, որքան խաղաղ և որքան գեղեցիկ է դա հնչում։ Հենց այստեղ առաջին անգամ մեծ տերությունները նկատեցին, որ լեհերի երկիրը ուղղակի ստեղծված է բաժանելու համար։ Շվեդները, շվեդները և մեկ անգամ ևս շվեդները՝ այստեղից շվեդական բաստիոնը, շվեդական փունջը, շվեդական պատը։ Հետո հանկարծ վրա տվեցին ռուսներն ու սաքսոնացիները, որովհետև, քաղաքում թաքնեվել էր խեղճ Ստանիսլավ Լեշչինսկի արքան։ Եվ ահա մեկ և միակ թագավորի պատճառով գերվեց հազար ութ հարյուր տուն, իսկ երբ խեղճ Ստանիսլավը փախավ Ֆրանսիա, քանի որ այնտեղ էր ապրում նրա փեսա Լյուդովիկոսը, քաղքացիները ստիպված էին մի ամբողջ միլիոն փող տալ։
Դրանից հետո Լեհաստանը բաժանեցին երեք անգամ։ Եկան պրուսականները՝ չնայած նրանց ոչ ոք չէր կանչել, և քաղաքային բոլոր դարպասների վրա լեհական արծիվը փոխարինեցին թռչունով։ Հազիվ հասցրեց դպրոցական ուսուցիչ Յոհան Ֆալկը հորինել ամանորյա «Օ դու, չքնաղ․․․» երգը, երբ վրա տվին ֆրանսիացիները։ Նապոլեոնյան գեներալին անվանում էին Ռապպ, ընդ որում՝ ծանր պաշարումից հետո հենց նրան էին Դանցիգի բյուրգերները ստիպված հատկացրել քսան միլիոն ֆրանկ։ Պետք չէ թերևս կասկածել, որ Դանցիգի կյանքում ֆրանսիական ժամանակաշրջանը սարսափելի ժամանակաշրջան էր։ Բարեբախտաբար, նա ընդամենը յոթ տարի շարունակվեց։ Այս ժամանակ շնորհ բերեցին ռուսներն ու պրուսականները և ռումբերով այրեցին Շպայխերինզելը։ Ազատ քաղաքը, որ Նապոլեոնն էր ստեղծել, վերացավ, իսկ պրուսականների համար կրկին քաղաքի բոլոր դարպասների վրա իրենց թռչունը կպցնելու հնարավորություն ստեղծվեց, ինչով էլ նրանք զբաղվում էին մեծ ջանասիրությամբ։ Եվ իրենց պրուսական ոճով սկզբում քաղաքի մեջ տեղավորեցին գրենադական չորրորդ գունդը, առաջին հրետանային բրիգադը, առաջին սակրավորական գումարտակը և առաջին լեյբ֊հուսարական գունդը։ Իսկ երեսուներորդ հրետանային գունդը, տասնութերորդ հրետանային գունդը, երրորդ գվարդիական հետևակային գունդը, քառասունչորսերորդ հետևակային գունդը և երեսուներեքերորդ հրաձգային գունդը քաղաքում չմնացին։ Դրա փոխարեն հանրահայտ հետևակայինի համար հարյուր քսանութերորդ գունդը քաղաքում պարապ֊սարապ մնաց մինչև 1920 թիվը։ Ոչինչ բաց չթողնելու համար անհրաժեշտ է նաև ավելացնել, որ պրուսացիների ժամանակ առաջին հրետանային բրիգադը մեծացվեց և վերակազմավորվեց առաջին ամրոցային պարետատան և երկրորդ հետևակահրետանային գումարտակի, որը արևելապրուսական հրետանային գնդի կազմում համար Առաջինն էր։ Դրան գումարենք նաև պոմերանյան համար երկու հետևակահրետանային գունդը, որը հետագայում փոխարինվեց համար տասնվեց արևմտապրուսական հետևակահրետանային գնդով։ Առաջին լեյբ֊հուսարական գնդին հետևեց երկրորդ լեյբ֊հուսարական գունդը։ Իսկ ահա ութերորդ հեծելազորային գունդը քաղաքի սահմաններում շատ կարճ ժամանակ մնաց։ Դրա փոխարեն այդ սահմաններից դուրս, Լանգֆուր անունը կրող արվարձանում, բնակավորվեց արևմտապրուսական համար տասնյոթ գումարտակը։
Բրուկհարդի, Ռաուշնինգի և Գրայզերի ժամանակներում Ազատ քաղաքում միայն կանաչ ոստիկանություն կար։ Սակայն Ֆորսթերի օրոք՝ երեսունիննին, իրավիճակը փոխվեց։ Բոլոր աղյուսե զորանոցները կրկին լցվեցին ուրախ ծիծաղող համազգեստավոր մարդկանցով, իսկ այդ մարդիկ ձեռնածություն էին անում զենքերի տարբեր տեսակներով։ Այժմ կարելի է թվարկել, թե ինչպես էին անվանում բոլոր այն զորամիավորումները, որոնք երեսունիննից մինչև քառասունհինգը տեղակայված էին Դանցիգում և արվարձաններում կամ հենց այնտեղից բարձրանում էին նավերի վրա, որպեսզի շարժվեն դեպի Հյուսիսային ափերը, սակայն Օսկարը մտադիր է բաց թողնել այդ մանրամասները, նա պարզապես կասի՝ իսկ հետո, ինչպես մեզ արդեն հայտնի է, եկավ մարշալ Ռոկոսովսկին։ Քաղաքը անվնաս տեսնելով՝ նա վերհիշեց իր մեծ, իր միջազգային նախակարապետների մասին և սկզբի համար հրետանու օգնությամբ այրեց այն ամենը, ինչը կարող էր այրվել, որպեսզի նրանք, ովքեր կգան ետևից, իրենց հերթին ուժերը չխնայեն քաղաքը վերականգնելիս։ Որքան էլ տարօրինակ է, այս անգամ ռուսների ետևից չեկան ո՛չ պրուսականները, ո՛չ շվեդները, ո՛չ սաքսոնացիները, ո՛չ ֆրանսիացիները․ եկան լեհերը։
Իրենց ողջ մեծ վշտով լեհերը հորդացին Վիլնյուսից, Բելոստոկից և Լվովից ու սկսեցին իրենց համար տներ ընտրել։ Մեզ մոտ հայտնվեց ոմն պարոն, ներկայացավ որպես Ֆայնգոլդ, նա բացարձակապես միայնակ էր, սակայն իրեն այնպես էր պահում, կարծես իրեն բազմանդամ ընտանիք է շրջապատում, որին ինքը պետք է ցուցում տա։ Պարոն Ֆայնգոլդը անմիջապես իր վրա վերցրեց գաղությային ապրանքների կրպակը, իր կնոջը՝ Լյուբային, որն առաջվա նման անտեսանելի էր մնում և պատասխաններ չէր տալիս, ցույց տվեց տասնորդական կշեռքը, կերոսինով բաքը, պղնձե լայնադիր ձողը, որով երշիկներ էին կախում, դատարկ դրամարկղը և, մեծագույն հաճույքով, նկուղի պահուստները։ Իսկ Մարիան, որին առանց տատանվելու վարձեց որպես վաճառողուհի և շատախոսությամբ ներկայացրեց իր երևակայական կնոջը՝ Լյուբային, իր հերթին Ֆայնգոլդին ներկայացրեց մեր Մացերատին, որն արդեն երրորդ օրն է, ինչ պառկած էր նկուղում՝ բրեզենտի տակ։ Որովհետև բազմաթիվ ռուսների պատճառով, որոնք լցվել էին բոլոր փողոցները, ստուգում էին հեծանիվների, կարի մեքենաների ու կանանց որակը, մինչ օրս նրան չէինք կարողացել թաղել։ Տեսնելով Մացերատի մարմինը, որին մենք շրջել էինք մեջքի վրա, պարոն Ֆայնգոլդը այնքան արտահայտիչ ձեռքերը գլխավերևում զարկեց իրար, ինչպես Օսկարը կարող էր շատ տարիներ առաջ բազմաթիվ անգամ տեսնել իր խաղալիքներ վաճառողի, Սիգիզմունդ Մարկուսի մոտ։ Պարոն Ֆայնգոլդը նկուղ կանչեց իր ողջ ընտանիքին, այլ ոչ թե միայն կնոջը՝ Լյուբային և, անկասկած, տեսավ, թե ինչպես նրանք բոլորը շտապեցին դեպի կանչը, քանզի նա նրանցից յուրաքանչյուրին դիմում էր անունով, ասում՝ Լյուբա, Լև, Յակոբ, Բերեկ, Լևոն, Մանդել և Սոնյա, ողջ ընտանիքին հասկացրեց, թե ով է պառկած այնտեղմ թե դա ով է մահացել։ Դրանից անմիջապես հետո բացատրեց, սակայն այժմ արդեն մեզ, որ բոլորը, ում նա կանչեց նկուղ, հենց այդ ձևով էին պառկած, նախքան Տրեբլինկայի վառարաններն ընկնելը, և ոչ միայն նրանք, այլև իր հարսը և հարսի փեսան, որը հինգ փոքրիկ երեխա ուներ, և ահա նրանք բոլորը պառկած էին, միայն նա՝ պարոն Ֆայնգոլդը պառկած չէր, որովհետև պետք է ամենի վրա քլոր ցաներ։
Իսկ հետո նա մեզ օգնեց Մացերատին աստիճաններով վեր տեղափոխել կրպակ, ինչից հետո շուրջը հավաքեց իր ողջ ընտանիքը, իսկ կնոջը՝ Լյուբային, խնդրեց մարմինը լվանալիս Մարիային օգնել։ Սակայն Լյուբան չօգնեց, ինչը պարոն Ֆայնգոլդը չնկատեց, քանի որ պահուստները նկուղից կրպակ էին տեղափոխում։ Եվ Գրեֆուհին, որը ժամանակին լողացրեց Տրուչինսկի մայրիկին, նույնպես չեկավ մեզ օգնելու, որովհետև նրա բնակարանը պռնկեպռունկ լցված էր ռուսներով, և մենք լսում էինք, թե ինչպես են նրանք երգում։
Ծերունի Հայլնադը, որը օկուպացիայի արդեն առաջին օրերին կոշկակարի աշխատանք էր գտել և ներբաններ էր գցում ռուսական ճտքավորների տակ, որոնք հարձակման ընթացքում մաշվել էին, սկզբում հրաժարվեց կատարել դագաղագործի աշխատանքը։ Սակայն երբ նրա հետ բանակցությունների մեջ մտավ պարոն Ֆայնգոլդը և Հայլանդի արհեստանոցի էլեկտրաշարժիչի դիմաց մեկի կրպակից «Դերբի» սիգարետներ առաջարկեց, նա մի կողմ դրեց ճտքավորները, ձեռքը այլ գործիքներ և իր մոտ մնացած վերջին տախտակները վերցրեց։
Այն ժամանակ մենք ապրում էինք, նախքան մեզ այնտեղից հանեցին դուրս և պարոն Ֆայնգոլդը մեր տնօրինությանը հանձնեց նկուղը, Տրուչինսկի մայրիկի բնակարանում, որը մինչ այդ մաքրել էին հարևաններն ու եկվոր լեհերը։ Ծերունի Հայլանդը ծխնուց հանեց խոհանոցի դուռը, քանի որ հյուրասենյակի ու ննջասենյակի մեջտեղի դուռը արդեն օգտագործվել է Տրուչինսկի մայրիկի դագաղի վրա։ Ներքևում՝ բակում, նա «Դերբի» սիգարետներ էր ծխում և դագաղ էր պատրաստում։ Իսկ մենք մնացինք վերևում, և ես վերցրեցի բնակարանում մնացած միակ աթոռը, բացեցի կոտրված պատուհանները և զայրացա դագաղ պատրաստող ծերունու վրա, որը չէր էլ մտածում այն մասին, որ դագաղին պատշաճ է ոտքերի մասում նեղանալ։ Օսկարը Մացերատին այդպես էլ այլևս չտեսավ, քանզի երբ դագաղը բարձեցին այրի Գրեֆի ձեռնասայլակի վրա, այն արդեն վերևից մեխված էր «Վիտելլո» մարգարինի արկղերի շրիշակներով՝ չնայած կենդանության օրոք Մացերատը ոչ միայն մարգարին չէր ուտում, այլ նույնիսկ ճաշելիս չէր օգտագործում։
Մարիան պարոն Ֆայնգոլդին խնդրեց մեզ ուղեկցել, քանի որ վախենում էր փողոցի ռուս զինվորներից։ Իսկ պարոն Ֆայնբերգը, որը թուրքական ձևով նստել էր վաճառասեղանի վրա և փոքրիկ դգալով տոպրակից արհեստական մեղր էր հանում, սկզբում պատասխանեց անվստահորեն՝ վախենալով, որ հանկարծ կինը՝ Լյուբան, չխանդի, սակայն հետո, հավանաբար, մեզ հետ գալու թույլտվություն ստացավ նրանից, որովհետև վաճառասեղանի վրայից իջավ, մեղրը փոխանցեց ինձ։ Իսկ ես իմ հերթին այն փոխանցեցի փոքրիկ Կուրտին, որը տոպրակը մինչև վերջ լպստեց, մինչ պարոն Ֆայնգոլդը թույլ տվեց Մարիային իրեն փոխանցել ճագարի մոխրագույն մորթով երկար, սև վերարկուն։ Նախքան կրպակը փակելը և ոչ մեկի առջև չբացելու՝ իր կնոջը հրաման տալը, նա գլխին դրեց ցիլինդրը, որ նրան փոքր էր և որը ժամանակին ամենատարբեր թաղումների ու հարսանիքների ժամանակ Մացերատն էր գլխին դնում։ Ծերունի Հայլանդը չկամեցավ մինչև Քաղաքային գերեզմանոց ձեռնասայլակը քաշել։ Իբր ինքը դեռ ճտքավորները չի վերանորոգել, պետք է շտապի։ Մաքս֊Հալբե֊պլացում, որտեղ դեռ փլատակներից ծուխ էր բարձրանում։ Նա թեքվեց ձախ, դեպի Բրուգեներվեգ, և ես աղոտ զգացի, որ նա ուղղվում է Զասպեի կողմը։ Ռուսները նստել էին տների առջև, փետրվարյան ժլատ արևի տակ տեսակավորում էին ձեռքի ու գրպանի ժամացույցները, ավազով մաքրում էին արծաթե գդալները, կրծկալները հագցնում էին գլխներին, որպեսզի ականջները տաքացնեն, վարժվում էին հեծանիվներ գեղեցիկ վարելու գործում և նկարներից, գետնին դրվող ժամացույցներից, լոգարաններից, ռադիոընդունիչներից, վերարկուների կախիչներից բարիկադներ կառուցելով, նրանց միջև հեծանիվներով վարժանքներ էին անում։ Լավագույն դեպքում խույս էին տալիս այնպիսի առարկաներից, որպիսիք էին մանկական սայլակները և ջահերը, որոնք ինչ֊որ մեկը դուրս էր նետել պատուհաններից, և իրենց արվեստի համար որպես պարգև ծափահարություններ էին ստանում։ Այն տեղում, որի կողքով անցնում էինք մենք, մի քանի վայրկյանով խաղն ընդհատվում էր։ Զինվորներից մի քանիսը, որոնք համազգեստների վրայից իրենց վրա զոռով կանացի սպիտակեղեն էին քաշել, օգնում էին մեզ հրել ձեռնասայլակը և ձեռքերը մեկնում էին դեպի Մարիան, սակայն պարոն Ֆայնգոլդը, որը խոսում էր ռուսերեն և իր անձը հաստատող փաստաթղթեր ուներ, ետ էր քաշում նրանց։ Կնոջ գլխարկով մի զինվոր մեզ վանդակ նվիրեց, որի մեջ ձողիկի վրա ալիքաձև թութակ էր նստած։ Փոքրիկ Կուրտը, որը թռչկոտելով գալիս էր ձեռնասայլակի ետևից, անմիջապես ցանկացավ պոկել թռչնակի խայտաբղետ փետուրները։ Իսկ Մարիան, որը չհամարձակվեց հրաժարվել նվերից, բարձրացրեց վանդակը, որպեսզի փոքրիկ Կուրտի ձեռքը չհասներ և դրեց իմ մոտ, ձեռնասայլակի վրա։ Համարելով, որ թութակը չափից դուրս խայտաբղետ է՝ Օսկարը վանդակը դրեց մարգարինի մեծացած արկղի վրա, որի մեջ պառկած էր Մացերատը։ Անձամբ ես ոտքերս կախած նստած էի ետևի կողմում և նայում էի պարոն Ֆայնգոլդի դեմքին, իսկ նրա դեմքը կնճռոտ էր, արտահայտությունը՝ մտահոգությունից մինչև սգավոր, ինչի պատճառով թվում էր, թե պարոն Ֆայնգոլդը ձգտում էր դժվար խնդիր լուծել, ինչը ոչ մի կերպ չէր կարողանում։
Ես թիթեղիս վրա մի քիչ թմբկահարեցի, ես ուրախ էի թմբկահարում՝ ցանկանալով ցրել պարոն Ֆայնգոլդի տխուր մտքերը, սակայն նա պահպանում էր իր բոլոր կնճիռները, հայացքը ուղղել էր անհայտ ուղղությամբ, հնարավոր է, հեռավոր Գալիցիա, իսկ իմ թմբուկը նա այդպես էլ չտեսավ։ Եվ այդ ժամանակ Օսկարը հրաժարվեց իր փորձերից, որպեսզի դրանից հետո միայն ձեռնասայլակի անիվներն ու Մարիայի լացը խախտեն լռությունը։
Ինչպիսի մեղմ ձմեռ է, մտածեցի ես, երբ Լանգֆուրդի վերջին տները մնացին ետևում և նույնիսկ ուշադրություն տրամադրեցի թութակին, որը ցից֊ցից էր կանգնեցրել թևերը՝ օդանավակայանի վերևում կախված կեսօրվա արևի տակ։
Օդանավակայանը հսկվում էր, Բրոյզեն տանող ճանապարհը փակել էին։ Ինչ֊որ մի սպա խոսեց պարոն Ֆայնգոլդի հետ, որը խոսակցության ողջ ընթացքում ցիլինդրը պահել էր չռած մատների վրա՝ բացելով քամուց փչվող նոսր բաց շեկոտ մազերը։ Կարծես ստուգման համար կարճ թխկթխկացնելով Մացերատի արկղի վրա և մատով բարկացնելով թութակին՝ սպան մեզ թույլ տվեց անցնել, դրան գումարած, ամենաշատը տասնվեց տարեկան երկու տղա տվեց մեզ, չափից դուրս փոքր գլխարկներով ու չափազանց մեծ ինքնաձիգներով երկու տղա տվեց՝ կամ որպես ուղեկցող, կամ որպես պահակ։ Ծերունի Հայլանդը քաշում էր՝ ոչ մի անգամ ետ չնայելով, դրանից բացի նա հաջողացնում էր ձեռնասայլակը չկանգնեցնելով մեկը մյուսի ետևից սիգարետներ ծխել։ Երկնքում կախված էին ինքնաթիռները, և նրանց շարժիչների սուլոցները շատ հստակ էին լսվում, քանի որ կամ փետրվարի վերջն էր, կամ մարտի սկիզբը։ Միայն արևի առաջ էին մի քանի ամպիկներ լողում՝ աստիճանաբար գույները կորցնելով։ Ռմբակոծիչները թռչում էին դեպի Հելա և թերակղզուց վերադառնում, որովհետև այնտեղ մինչ օրս էլ մաքառում էին երկրորդ բանակի մնացորդները։ Եղանակը և ինքնաթիռների շաչյունները ինձ թախիծով պարուրեցին։ Ավելի թախծոտ և սրտնեղությունն ավելացնող ոչինչ չկա, քան անամպ մարտյան երկինքը, որը լի է ինքնաթիռների մեկ ուժեղ, մեկ խաղաղվող շչոցով։ Դրանից բացի, երկու ռուս զինվորները ճանապարհի ողջ ընթացքում զուր ջանում էին համաքայլ ընթանալ։
Հավանաբար երբ գնում էինք նախ խճաքարի վրայով, իսկ հետո փոս ընկած ասֆալտի, արագ պատրաստված դագաղի տախտակներից մի քանիսը շարժումից թուլացան։ Մենք գնում էինք քամուն հանդիպակաց, բոլոր դեպքերում մահացած Մացերատից ուժեղ հոտ էր գալիս, և Օսկարը ուրախացավ, երբ մենք հասանք Զասպեի գերեզմանատուն։ Չուգունե պարսպի մոտ բարձրանալ այդպես էլ չկարողացանք, որովհետև ճանապարհի լայնությամբ կանգնած էր այրված T-34 տանկը՝ փակելով դեպի գերեզմանատուն տանող ուղիները։ Մյուս տանկերը, դեպի Նոյֆարվասեր ուղղվելով, ստիպված էին այն շրջանցել, նրանք էլ ճանապարհի աջ և ձախ կողմի ավազի մեջ թողել էին իրենց հետքերը, զուգահեռաբար շուռ էին տվել գերեզմանատան պատի մի մասը։ Պարոն Ֆայնգոլդը ծերունի Հայլանդին խնդրեց գնալ ետևից, և նրանք տանկերի թրթուրների ակոսների միջով տարան դագաղը, որը մեջտեղի մասում մի փոքր գոգավորվել էր, հետո, մեծագույն դժվարությամբ, գերեզմանատան պատի փլվածքի միջով և արդեն վերջին ուժերով մինչև գերեզմանաքարերի միջև ընկած հատվածը։ Քարերն ընկած էին մեռելների պես կամ սպառնում էին ընկնել։ Ծերունի Հայլանդը ժլատորեն ծծում էր սիգարետը՝ ծուխը բաց թողնելով դագաղի ոտքերի մոտ։ Ես տանում էի ձողիկի վրա նստած ալիքաձև թութակով վանդակը։ Մարիան իր ետևից երկու բահ էր քաշ տալիս, փոքրիկ Կուրտը տանում էր քլունգը, ավելի ստույգ ասած, այն տարուբերում էր, իսկ գերեզմանատանը, իրեն վտանգի ենթարկելով, սկսեց հարվածել գորշ գրանիտին, մինչև որ Մարիան նրա ձեռքից խլեց քլունգը, որպեսզի, լինելով միանգամայն ուժեղ կին, փորելիս տղամարդկանց օգնի։
Ինչքան լավ է, որ հողը այստեղ ավազոտ է ու սառած չէ, մտածեցի ես, ինչից հետո որոշեցի հյուսիսային պատի մյուս կողմում գտնել Յան Բրոնսկու տեղը։ Կամ դա այստեղ էր, կամ էլ՝ այնտեղ։ Արդեն չէր հաջողվում գտնել ճիշտ տեղը, քանի որ միմյանց փոխարինող տարվա եղանակները ժամանակին դավաճանորեն թարմ սպիտակ ներկը դարձրել էին մոխրագույն և ծեփերը պոկված, ինչպես և Զասպեն շրջապատող բոլոր պատերը։
Ետին պատի ճաղապատված դռնակի միջով ես կրկին վերադարձա գերեզմանատուն, հայացքս բարձրացրի դեպի թեքած բարդիների բարձրունքները և, որպեսզի դատարկ մտքերին ընթացք չտամ, մտածեցի․ «Ահա հիմա նրանք Մացերատին կթաղեն»։ Այնուհետև ես սկսեցի մի ինչ֊որ իմաստ փնտրել և այն գտա նրանում, որ այստեղ՝ մեկ և միևնույն ավազի ճնշող ծանրության տակ, պիտի պառկեն սկատի երկու խաղընկերները՝ Բրոնսկին ու Մացերատը՝ չնայած առանց իմ խեղճ մայրիկի։
Ցանկացած թաղումները անխուսափելիորեն հիշողության մեջ առաջ են բերում ուրիշ թաղումներ։
Ավազոտ հողը հաղթահարելը հեշտ էր, այստեղ առավել հմուտ հող փորողներ էին պետք։ Մարիան ծանր շնչելով ընդմիջում չտվեց, հենվեց իր քլունգին և կրկին լաց եղավ, երբ տեսավ, թե ինչպես է փոքրիկ Կուրտը հեռու տարածությունից քարերով հարվածում վանդակի միջի թութակին։ Փոքրիկ Կուրտը չէր կարողանում դիպչել, նա ավելի հեռու էր նետում, քան հարկն էր։ Մարիան լալիս էր անկեղծորեն և բարձրաձայն, որովհետև կորցրել էր Մացերատին, որովհետև Մացերատին տեսնում էր այնպիսին, ինչպիսին նա, իմ կարծիքով, հազիվ թե լիներ, իսկ նրա համար այդ հիշողությունը ընդմիշտ կմնա պարզորոշ և թանկագին։ Պարոն Ֆայնգոլդը սփոփանքի խոսքեր էր փնթփնթում, որպեսզի, առիթից օգտվելով, հանգստանա, որովհետև ուժասպառ էր եղել։ Իսկ ծերունի Հայլանդը իրեն պահում էր ոսկի որոնողի պես՝ շատ համաչափ էր աշխատում իր բահով՝ հողը նետելով ուսի վրայով ետ, և հետն էլ դեռ հաջողացնում էր ծուխ բաց թողնել։ Քիչ այն կողմ երկու ռուս պատանիներ նստել էին՝ քամու դիմաց։ Գումարենք դրան ինքնաթիռները և արևը, որն ավելի ու ավելի էր բոսորով լցվում։
Նրանք մոտ մեկ մետր խորացել էին, իսկ Օսկարը էլի նույն կերպ պարապ և մոլորված կանգնած էր հին գրանիտի, կորացած սոսիների միջև, Մացերատի այրու և փոքրիկ Կուրտի միջև, որը քար էր շպրտում թութակի վրա։
Պետք է՞, թե՞ պետք չէ։ Եվ այսպես, Օսկար, դու արդեն մտել ես քսանմեկի մեջ։ Պետք է՞, թե՞ պետք չէ։ Դու որբ ես։ Ուրեմն, պետք է։ Այն ժամանակվանից, ինչ քո խեղճ մայրիկը այլևս աշխարհում չէ, դու որբ ես կիսով չափ։ Դու դեռ այն ժամանակ պետք է որոշում կայացնեիր։ Հետո նրանք ոչ մեծ խորության մեջ թաղեցին քո ենթադրյալ հայր Յան Բրոնսկուն։ Եվ դու դարձար ենթադրյալ երկկողմանի որբ և կանգնեցիր այստեղ՝ այս ավազի վրա, որի անունը Զասպե է, և ձեռքերիդ մեջ էիր բռնել կանաչ գույն ստացած փամփուշտի պարկուճը։ Անձրև էր գալիս, և «Յունկերս-52»֊ը սկսում էր վայրէջքը։ Այդ ժամանակ չէ՞ր, որ չնայած անձրևի թեթև աղմուկի միջով, չնայած վայրէջք կատարող տրանսպորտային ինքնաթիռի շաչյունի միջով պարզորոշ լսվեց «Պետք է՞, թե՞ պետք չէ»։ Դու քեզ ասում էիր․ դա ընդամենը անձրևի աղմուկ է և ընդամենը շարժիչների շաչյուն, այդ միապաղաղ ձայները լսելիս ցանկացած տեքստ կարելի է պատկերացնել։ Դու ցանկանում էիր դա լսել պարզորոշ ձևով, այլ ոչ միայն որպես կռահում։
Եվ այսպես, պե՞տք է, թե պետք չէ։ Ահա նրանք փոս են պատրաստում Մացերատի համար՝ քո ենթադրյալ հոր համար։ Որքան որ քեզ հայտնի է, դու այլևս ենթադրյալ հայրեր չունես։ Հանուն ինչի ես, ուրեմն, անընդհատ ձեռնածություն անում ու ձեռնածություն անում «պետք է» և «պետք չէ»֊ի միջև։ Էլ ո՞ւմ ես դու մտադիր հարցնել։ Միգուցե կորացած սոսիներին, որոնք իրենք են հարցականի տակ։
Այդ ժամանակ ես կիսամաշված ոլորագծերով և ժանգոտված տառերով բարակ ձուլած խաչ գտա՝ կամ այն է՝ Մաթիլդա Կունկել, կամ այն է՝ Մաթիլդա Ռունգել։ Ես գտա նաև պետք է, թե պետք չէ, ավազի մեջ կոծոծի ու ավազուտային եղեգնի միջև պետք է, երեք կամ չորս, պետք չէ մոտավորապես ափսեի մեծության ժանգոտված փշրվող մետաղական ծաղկեպսակներ, որոնք ժամանակին, պետք է, հնարավոր է, որ կաղնու կամ դափնու տերևներ էին պատկերում։ Իսկ միգուցե, այնուամենայնիվ, պետք չէ՝ դրանք ձեռքիս մեջ օրորեցի, իսկ հանկարծ ու պետք է՝ նշան բռնեցի, պետք է՝ խաչի ծայրը կամ պետք չէ՝ ուներ, պետք է՝ մոտ չորս սանտիմետր երկարություն։ Ոչ, ես ինքս ինձ մտովի չափեցի երկու մետր հեռավորություն՝ պետք է և նետեցի՝ պետք չէ, կողքը, պե՞տք է արդյոք, երկաթյա խաչը չափից դուրս թեք էր թաղված, պետք է, Մաթիլդա Կունկել, չնայած, միգուցե Ռունկել՝ պետք է, գցեցի խաչի վրա, պետք է, Մաթիլդան պսակով, պետք է, դափնիներ ֆրոլյեն Կունկելի համար, պե՞տք է, հարցրեցի ես երիտասարդ ֆրաու Ռունկելին՝ այո, պատասխանում է Մաթիլդան։ Նա երիտասարդ հասակում էր մահացել, քսանյոթ տարեկանում, իսկ ծնվել էր վաթսունութին։ Իսկ իմ քսանմեկ տարին էր լրանում, երբ յոթերորդ փորձից նետումը հաջողվեց, ինչ֊որ ժամանակ այդ «պետք է, պետք չէ»֊ն ես պարզեցնելով դարձրեցի ապացուցված, ավարտված, նպատակասլաց, հաղթանակ տարած «պետք է»։
Եվ երբ Օսկարը նոր «պետք է»֊ն լեզվին և «պետք է»֊ն սրտում շտապեց գերեզմանափորի մոտ, թութակը իր դեղնաերկնագույն փետուրները թողնելով, բարձր գոռաց, որովհետև փոքրիկ Կուրտը դիպել էր նրան։ Ես հարցնում էի ինձ, թե որ հարցի շուրջն էր գլուխ կոտրում իմ որդին, որ հարցը նրան ստիպեց ալիքաձև թութակի վրա այդքան երկար ժամանակ քարեր շպրտել, մինչև որ վերջին նետումը պատասպան տվեց։
Նրանք դագաղը հրելով, մոտեցնում էին մոտավորապես մետր ու քսան խորություն ունեցող փոսին։ Ծերունի Հայլանդը շատ էր շտապում, սակայն ստիպված էր սպասել, որովհետև Մարիան կաթոլիկական աղոթք էր անում, իսկ պարոն Ֆայնգոլդը ցիլինդրը պահել էր իր կրծքի դիմաց ու հայացքն ուղղել դեպի Գալիցիա։ Ահա և փոքրիկ Կուրտը մոտ եկավ։ Հնարավոր է, որ հաջող նետումից հետո նա ինչ֊որ որոշում ընդունեց և այժմ այս կամ այն պատճառներով, սակայն նույնչափ վճռական, որքան և Օսկարը, մոտենում էր գերեզմանին։
Անորոշությունը տանջում էր ինձ։ Արդյոք իմ տղան այժմ հօգուտ ինչ֊որ բանի՞, թե՞ ինչ֊որ բանին ընդդեմ որոշում ընդունեց։ Որոշում ընդունե՞ց նա, արդյոք, այսուհետ ի դեմս ինձ ճանաչել ու սիրել միակ հորը։ Թե՞ հենց հիմա որոշեց, որ թերևս թիթեղյա թմբուկի համար ժամանակը ձեռքից բաց է թողել։ Թե՞ այդ որոշումը նշանակում էր՝ մահ իմ ենթադրայլ հայր Օսկարին, որն իմ ենթադրյալ հայր Մացերատին կուսակցական նշանով սպանեց միայն այն պատճառով, որ այլևս ոչ մի հայր էլ չէր ուզում։ Իսկ միգուցե նա չկարողացավ արտահայտել մանկական սերը, որպիսին ցանկալի է հայրերի և որդիների միջև։
Այն ժամանակ, երբ ծերունի Հայլանդը Մացերատով դագաղը՝ Մացերատի շնչափողի միջի կուսակցական նշանի հետ միասին և ռուսական ինքնաձիգի ողջ լիցքը Մացերատի փորի մեջ, ավելի շուտ հրեց, գցեց, քան իջեցրեց գերեզման, Օսկարը խոստովանեց իրեն, որ դիտավորյալ սպանեց Մացերատին, քանզի վերջինս, դատելով ամեն ինչից, ոչ միայն իր՝ Օսկարի, ենթադրյալ հայրն էր, այլևս իսկականը, քանզի նա՝ Օսկարը, զզվել էր ողջ կյանքում իր ետևից ինչ֊որ հայր քարշ տալուց։
Եվ ճիշտ չէ, որ նշանի վրայի քորոցը արդեն բացված էր, երբ ես այդ կոնֆետը վերցրեցի բետոնե հատակից։ Այն բացվեց միայն իմ սեղմված ափի մեջ։ Եվ ես այդ անհարմար, ծակող կոնֆետը փոխանցեցի Մացերատին, որպեսզի նրանք շքանշան գտնեին նրա մոտ, որպեսզի նա կուսակցությունը դներ իր լեզվի վրա, որպեսզի նա խեղդվեր կուսակցությունով, ինձնով, իմ որդիով, քանզի ժամանակն էր վերջ տալ դրան։
Ծերունի Հայլանդը սկսեց հողը լցնել գերեզմանի մեջ։ Փոքրիկ Կուրտը օգնում էր նրան՝ անվարժ, սակայն ջանադրաբար։ Իսկ ես Մացերատին երբեք չէի սիրել։ Երբեմն ես համակրում էի նրան։ Նա իմ հանդեպ ավելի շատ հոգ էր տանում որպես խոհարար, քան հայր։ Նա գերազանց խոհարար էր։ Եվ եթե այսօր ես երբեմն զգում եմ Մացերատի բացակայությունը, դրա պատճառը նրա քյոնիգսբերգյան խմորագնդիկների, թթու սոուսով խոզի երիկամների, նրա բողկով ու սերուցքով կարպի և այնպիսի ճաշատեսակների մեջ է, ինչպես օձաձկներով ու կանաչեղենով ապուրը, թթու կաղամբով խոզի կրծքամիսը և անմոռանալի կիրակնօրյա տապական, որը ես մինչ օրս էլ զգում եմ լեզվիս վրա ու ատամներիս արանքում։ Սակայն այն աշխարհ ուղարկելիս մարդիկ մոռացան շերեփ դնել նրա հետ, ով զգացմունքները ապուրների էր վերածում։ Մոռացան մեկ կապուկ սկատ խաղալու խաղաթուղթ տալ։ Նա ավելի լավ եփում էր, քան սկատ էր խաղում, սակայն, այնուամենայնիվ, ավելի լավ էր խաղում, քան Յան Բրոնսկին և գրեթե նույնքան լավ, որքան իմ խեղճ մայրիկը։ Դրանում էր նրա հարստությունը, դրանում էր նրա ողբերգությունը։ Եվ բացի այդ, ես այդպես էլ չկարողացա նրան ներել Մաիրայի համար՝ չնայած որ նրա հետ լավ էր վերաբերվում, երբեք չէր խփում և, մեծ մասամբ, զիջում էր, երբ նա վեճ էր սկսում։ Ինձ էլ նա չհանձնեց առողջապահության նախարարության ձեռքը, իսկ նամակը ստորագրեց միայն այն բանից հետո, երբ արդեն գրեթե դադարել էին փոստը առաքել։ Երբ ես էլեկտրական լամպերի լույսի տակ ծնվեցի, նա ինձ առևտրի մեջ նշանակում տվեց։ Որպեսզի վաճառասեղանի ետևում չկանգնի, Օսկարը տասնյոթ տարի կանգնած մնաց մոտավորապես հարյուրից ավելի փայլուն, սպիտակ ու կարմիր լաքով պատված թմբուկների ետևում։ Իսկ այժմ Մացերատը պառկած էր և այլևս չէր կարող կանգնել։ Ծերունի Հայլանդը նրան ծածկում էր հողով՝ միաժամանակ ծխելով Մացերատի «Դերբի» սիգարետները։ Այժմ կրպակի տիրույթների մեջ Օսկարը պետք է ոտք դներ, սակայն մինչ այդ ոտքը դրեց պարոն Ֆայնգոլդը իր բազմանդամ, անտեսանելի ընտանիքի հետ։ Մնացորդները՝ Մարիային, փոքրիկ Կուրտին և նրանց համար պատասխանատվությունը ստացա ես։
Մարիան անկեղծորեն ու կաթոլիկի պես լաց էր լինում ու աղոթում։ Պարոն Ֆայնգոլդը Գալիցիայում էր կենում կամ զբաղված էր դժվարիմաց հանրահաշվական խնդիրներ լուծելով։ Չնայած փոքրիկ Կուրտը հոգնել էր՝ նա անընդհատ աշխատում էր բահով։ Գերեզմանատան պատի վրա նստած էին երկու ռուսները և շատախոսում էին։ Հայլանդը Զասպեսի գերեզմանատան ավազը համաչափ ու մռայլ գցում էր մարգարինի արկղերի տախտակների վրա։ Օսկարը դեռ կարողանում էր ընթերցել «Վիտելլո» բառի երեք տառը, հետո վզից հանեց թմբուկը, սակայն հերթական անգամ «Պե՞տք է, թե՞ պետք չէ»֊ն չարտասանեց, այլ արտասանեց «Թող լինի այսպես» և թմբուկը գցեց այնտեղ, որտեղ դագաղի վրա արդեն բավականաչափ ավազ էր լցված, որպեսզի ավելի լավ դղրդյուն լիներ։ Փայտիկները ես ուղարկեցի թմբուկի ետևից, և նրանք խրվեցին ավազի մեջ։ Դա իմ սրբողների ժամանակաշրջանի թմբուկն էր։ Ծնվել էր Բեբրայի ռազմաճակատային թատրոնում։ Բեբրան ինձ շատ թմբուկներ նվիրեց։ Ինչպե՞ս կգնահատեր խրատատուս իմ այժմյան վարքագիծը։ Այդ թիթեղի վրա թմբկահարել էր Հիսուսը և կարճահասակ, կոպիտ կառուցվածքով ռուսը։ Նրա հետ այլ արկած տեղի չէր ունեցել, սակայն, երբ բահի ավազը հարվածեց նրա մակերեսին, նա ձայն տվեց։ Երկրորդ բահից հետո նույնպես ձայն տվեց։ Իսկ ահա երրորդից հետո այլևս ոչ մի ձայն չհանեց, միայն մի փոքր սպիտակ լաք ի ցույց դրեց, քանի դեռ ավազը այդ մասը չէր հավասարեցրել մյուս ավազի հետ, էլ ավելի մեծ չափի ավազի հետ, ավազը իմ թմբուկի վրա ավելանում ու ավելանում էր, կույտը մեծանում էր, և ես ևս սկսեցի աճել, և իրեն զգալ տվեց քթիս առատ արյունահոսությամբ։
Փոքրիկ Կուրտն առաջինը նկատեց արյունը։
― Իսկ նրանից արյուն է հոսում, արյուն է հոսում, ― գոռաց նա և գոռոցով պարոն Ֆայնգոլդին Գալիցիայից ետ վերադարձրեց, ընդհատեց Մարիայի աղոթքը և նույնիսկ երկու ռուս տղաներին, որոնք առաջվա պես պատի վրա նստած շատախոսում էին, ստիպեց արագ ու վախեցած բարձրացնել աչքերը։
Ծերունի Հայլանդը բահը թողեց ավազի մեջ, բարձրացրեց քլունգը և կապտասև երկաթը կպցրեց իմ թիկունքին։ Ցուրտը թողեց իր ազդեցությունը, արյունը փոքր֊ինչ հանդարտվեց, ծերունի Հայլանդը կրկին վերցրեց բահը, գերեզմանի շուրջը արդեն գրեթե ավազ չէր մնացել, և արյունն էլ արդեն լրիվ դադարեց հոսել, սակայն աճս դեռ չէր ավարտվել և իր մասին հայտարարեց իմ ներսում մի ինչ֊որ ճռռոցով, ճարճատոցով ու խշշոցով։
Երբ ծերունի Հայլանդը գերեզմանի աշխատանքն ավարտեց, մեկ այլ գերեզմանից դուրս քաշեց առանց գրության, փոշեփուտ եղած փայտե խաչը և խրեց թարմ թմբի մեջ մոտավորապես Մացերատի գլխի և իմ թաղված թմբուկի միջև։
― Պատրաստ է, ― ասաց ծերուկը, գրկեց Օսկարին, որը չէր կարող ինքնուրույն գնալ, տարավ նրան, իր ետևից տարավ նաև մյուսներին, նույնիսկ նաև ինքնաձիգներով ռուսներին, փլված պատի միջով դուրս, տանկերի ակոսների երկայնքով դեպի ձեռնասայլակը, որը մնացել էր տանկով արգելափակված տրամվայի գծերի վրա։ Ես ուսի վրայով նայում էի ետ՝ Զասպե գերեզմանատանը, Մարիան տանում էր ալիքաձև թութակով վանդակը, պարոն Ֆայնգոլդը տանում էր գործիքները, փոքրիկ Կուրտը չէր տանում ոչինչ, երկու ռուսները տանում էին չափազանց փոքր գլխարկները և չափազանց մեծ ինքնաձիգները, իսկ ափամերձ սոսիները ծամածռվում էին ու կորանում։
Ավազից ասֆալտի վրա։ Խփված տանկի վրա նստած էր Լեո Խենթուկը։ Բարձրում, գլխավերևում սավառնում էին ինքնաթիռները Հելլայի կողմից և դեպի Հելա։ Լեոն ամեն կերպ ջանում էր սպիտակ ձեռնոցները T-34 այրված տանկին դիպցնելով չկեղտոտել։ Արևը փքված ամպերի հետ ընկնում էր Տորնբերգի՝ Սոպոտի մոտի սարի վրա։ Խենթուկ Լեոն սահելով իջավ տանկից և շատ ուղիղ կեցվածք ընդունեց։
Լեոյի տեսքը զվարճացրեց ծերունի Հայլանդին։
― Դուք որևէ տեղ նման բան տեսե՞լ եք։ Աշխարհը գրողի ծոցն է սլանում, իսկ նրանք ոչ մի կերպ չեն կարողանում Լեո Խենթուկի հախից գալ։
Նա ազատ ձեռքով բարեհոգաբար թփթփացրեց սև սերթուկին և պարոն Ֆայնգոլդին տեղեկացրեց․
― Իսկ սա ահա մեր Խենթուկ Լեոն է։ Եվ նա այժմ ուզում է ցավակցություն հայտնել ու ձեռք սեղմել։
Ամեն ինչ այդպես էլ եղավ։ Լեոն փսլինքներ թողնելով՝ տարուբերեց իր ձեռնոցները, բոլոր ներկաներին հայտնեց սովորական ցավակցանքը, հարցրեց․
― Դուք տեսե՞լ եք Աստծուն։ Տեսե՞լ եք դուք Աստծուն։
Ինչպես պարզվեց, ոչ ոք չէր տեսել։ Մարիան, չգիտեմ էլ թե ինչու, նրան փոխանցեց թութակով վանդակը։
Երբ Լեոն մոտեցավ Օսկարին, որին ծերունի Հայլանդը նստեցրել էր ձեռնասայլակի վրա, նրա դեմքը զգալի այլայլվեց, իսկ նրա հագուստը խճճվեց նրա ոտքերի մեջ։
― Տեր Աստված, Տեր Աստված, ― գոռում էր նա՝ թափահարելով թութակով վանդակը։ ― Նայեցեք Տեր Աստծուն, ինչպես է նա աճում, նայեցեք, թե ինչպես է նա աճում։
Եվ այստեղ նա թութակի հետ մեկտեղ օդ բարձրացավ և նա վազեց, թռավ, պարեց, օրորվեց, ընկավ, գոռացող թռչունի հետ մեկտեղ ցնդեց, ինքը դարձավ ի վերջո թռչելու ունակ թռչուն, թևերը թափ տալով շեղությամբ ոռոգվող դաշտերի ուղղությամբ։ Եվ երկու ինքնաձիգավորների ձայների միջով մեզ էր հասնում նրա գոռոցը․ «Նա մեծանում է», և նույնիսկ երբ ինքնաձիգները կրկին, երբ Օսկարը առանց աստիճանների սանդուղքով իջնում էր դեպի մեծացող, ամենակուլ ուշագնացությունը, ես դեռ լսում էի թռչունի ձայնը, ագռավի ձայնը՝ դա Լեոն էր աշխարհին ազդարարում․
― Նա մեծանում է։ Նա մեծանում է։ Նա մեծանում է։
