Changes

Պատերազմ գնալու ցանկություն չունեցողների վերջին ապաստանը կայազորի բանտն էր։ Ես ինքս ճանաչում էի մի արտահաստիքային դասատուի, որը, որպես մաթեմատիկոս, պետք է ծառայեր ծառայել հրետանում, բայց չցանկանալով թնդանոթից արկեր թռցնել, մի պոդպորուչիկից «թռցրել» էր նրա ժամացույցը միայն ու միայն կայազորի բանտն ընկնելու համար։ Նա այդ բանն արել էր միանգամայն գիտակցաբար։ Պատերազմը նրան չէր գրավում ու չէր հրապուրում։ Նա հիմարություն էր համարում կրակել թշնամու վրա և ռազմաճակատի մյուս կողմում շրապնելով ու նռնակներով սպանել իր նման դժբախտների՝ մաթեմատիկայի արտահաստիքային դասատուների։

Գրադչանիի կայազորային բանտի ճանապարհը Բրժևնովի միջով տանում էր դեպի Մոտոլի հրապարակը։ Առջևից, զինվորների ուղեկցությամբ, քայլում էր մի մարդ ձեռքերին երկաթյա կալանդներ, իսկ նրա հետևից շարժվում էր մի սայլակ, մեջը՝ ղագաղ։ Մոտոլի հրապարակում հնչում էր «An! Feuer!»<ref>Կաց Կրա՛կ (գերմ.)։</ref> կերկերաձայն հրամանը։ Իսկ հետո բոլոր գնդերում ու գումարտակներում կարդում էին գնդին տրված հրամանը նորակոչիկներից մեկի հերթական գնդակահարության մասին, որի պատճառն այն է եղել, որ նորակոչիկը «ապստամբություն» է բարձրացրել այն բանի համար, որ կապիտանը թրով հարվածել է նրա կնոջը, որը ոչ մի կերպ չի կարողացել իր ամուսնուց բաժանվել։

Բանտի վերակացու Սլավիկը հանրապետության օրոք զող գող դարձավ և հիմա նստած է բանտում։ Խեղճը չկարողացավ հարմարվել հանրապետությանը, ինչպես հարմարվել են բազմաթիվ այլ պարոն զինվորականներ։

– Խոթենք տասնվեցերորդը,– վճռեց վերակացուն,– փոխանավորների մոտ; մոտ։ Չե՞ք տեսնում, որ ուղարկագրի վրա կապիտան Լինհարտը մակագրել է․ «Streng behüten, beobachten»<ref>Երկնային տեր Պահել խստորեն, հսկել (գերմ.)։</ref>։

Եվ, բացի դրանից, քարոզն ինքնին բոլորին զվարճացնում էր։ Ֆելդկուրատ Օտտո Կացն առհասարակ շատ հաճելի մարդ էր։ Նրա քարոզներն անասելի հրապուրիչ ու սրամիտ էին և աշխուժություն էին հարուցում կայազորային ձանձրույթի մեջ։ Նա այնպես զվարճալի ճամարտակում էր աստծո անսահման ողորմածության մասին, ցանկանալով սրտապնդել «հոգով ընկճյալ» ու մեղսավոր կալանավորներին, այնպե՜ս համով հայհոյում էր ամբիոնից, այնպիսի՜ ինքնամոռացությամբ սուրբ սեղանի մոտ երգում իր «Ite missa est»<ref>Գերմաներեն կոպիտ հայհոյանք Երթայք խաղաղությամբ (գերմ․լատ․)։</ref>-ը։ Նա ժամերգությունը կատարում էր շատ յուրօրինակ ձևով։ Փոխում էր սուրբ պատարագի ամբողջ կարգը, իսկ երբ թունդ հարբած էր լինում, հորինում էր բոլորովին նոր եղանակներ, նոր պատարագ, սեփական ծիսակարգ, մի խոսքով, այնպիսի բան, որ ոչ ոք իր օրում չի տեսել։

Ֆելդկուրատ Օտտո Կացի անցյալն ավելի գունագեղ էր, քան հռչակավոր արքեպիսկոպոս Կոնինը։ Օտտո Կացը սովորել էր առևտրական ինստիտուտում և իր ժամանակին զինվորական ծառայության կանչվել որպես հոժարական։ Նա այնքան լավ էր գլուխ հանել մուրհակային իրավունքից և մուրհակներից, որ մի տարվա մեջ «Կաց և ընկ» ընկ.» ֆիրման սնանկության էր հասցրել։ Սնանկությունն այնպիսին էր եղել, որ ծերունի Կացն ստիպված էր գնալ հյուսիսային Ամերիկա, նախապես ինչ ու ինչ դրամական կոմբինացիաներ սարքելով իր վստահորդների գլխին, ճիշտ է, առանց վերջիններիս, ինչպես և առանց իր գործակցի գիտության, որն ստիպված եղավ մեկնել Արգենտինա։

Սպայական աստիճան ստանալու քննությունը հաջող էր անցել, և նորադարձ քրիստոնյա Օտտո Կացը մնացել էր զինվորական ծառայության մեջ։ Սկզբում նա կարծել էր, թե գործը լավ կնթանակընթանա, և արդեն մտադրվել էր ռազմական ակադեմիա ընդունվել, բայց մի գեղեցիկ օր հարբել էր, գնացել վանքը և թուրը փոխարինել վանականի փարաջայով։ Գրադչանիի արքեպիսկոպոսը նրան ունկնդրություն էր տվել, որի շնորհիվ նա ընկել էր սեմինարիա։ Ձեռնադրվելուց առաջ Կացը Վեյվոդա փողոցում գտնվող մի հույժ պարկեշտ տան մեջ, որտեղ «սպասարկում են կանայք», թունդ հարբել էր և կերուխումից ուղղակի գնացել ձեռնադրվելու։ Ձեռնադրվելուց հետո գնացել էր իր գունդը հովանավորություն փնտրելու, և երբ նրան ֆելդկուրատ էին նշանակել՝ իր համար ձի էր գնել։ Նա այդ ձիով սիգարշավում էր Պրագայի փողոցներում և շատ եռանդուն մասնակցություն ունենում իր գնդի սպաների բոլոր գինարբուքներին։

Քարոզի համար նա երբեք չէր պատվաստվումպատրաստվում, որով տարբերվում էր կայազորի բանտում իրենից առաջ քարոզած ֆելդկուրատից։ Վերջինիս գլուխը մտել էր, թե կայազորի բանտում կալանավորված զինվորներին քարոզներով կարելի է ուղղել։ Այդ պատվարժան հովիվը բարեպաշտորեն աչքերը ճակատն էր թռցնում և կալանավորների գլխին բարբառում պոռնիկներին, ինչպես նաև չամուսնացած մայրերին վերաբերվող օրենքները բարեփոխելու անհրաժեշտության մասին և հանգամանորեն շոշափում ապօրինի զավակների դաստիարակության հարցը։ Նրա քարոզները միանգամայն վերացական բնույթ էին կրում և ոչնչով չէին կապվում ընթացիկ մոմենտի հետ, այսինքն, պարզն ասած, տաղտկալի էին։

Այդ քսան սպիտակափոխան հրեշտակներին կանգնեցրին ուղիղ քաքոզչի քարոզչի ամբիոնի տակ։ Նրանցից մի քանիսը, որոնց բախտը ժպտացել էր, ծամում էին ճանապարհին հավաքած ծխուկները, քանզի գրպաններ չունեին, որ դրանք թաքցնեին։ Շուրջը կանգնած էին կայազորի բանտի մնացած կալանավորները և զմայլվում էին այդ քսան փոխաններով;փոխաններով։

– Habacht!<ref>Ես այդ ավազակների հախից կգամ Զգա՛ստ (գերմ.)։</ref>,– հրամայեց նա։– Պատրաստվե՛լ աղոթքի։ Կրկնել ինչ որ ես կասեմ։ Հե՛յ, դու, հետևում կանգնած, բռանդ մեջ մի խնչիր, սրիկա, աստծո տաճարի մեջ ես գտնվում։ Թե չէ կհրամայեմ կարցեր նստեցնել։ Երևի «հայր «Հայր մեր»֊ն արդեն մտահան եք արել, դմբոնե՛ր։ Հապա տեսնենք․․․ Գիտեի, որ բան դուրս չի գա։ Ձեր ինչ դարդն է «հայր «Հայր մեր»֊ը։ Ձեզ միայն թողնեն երկու բաժին միս ու լոբի լափեք, զխկռտվեք, փորի վրա պառկեք, քթներդ քչփորեք, իսկ տեր աստծո մասին իսկի չմտածեք։ Ճիշտ չե՞մ ասում ։

Հիրավի, ֆելդկուրատի քեֆն այսօր տեղն էր։ Ինքն էլ չիմանալով ինչու, նա շարունակ թեքվում, կախվում էր ամբիոնի ճաղերի վրայից, և մազ էր մնում, որ հավասարակշռոլթյունը հավասարակշռությունը կորցներ ու ցած գլորվեր։

Կա՞ մի ուրիշ կին աշխարհում<br />Իմ սիրուհուց դուրեկան․<br />Մենակ ես չեմ մոտը գնում,<br />Ունի հազար սիրեկան։<br />Հազարներ են մտնում տունը<br />Չորս կողմերից աշխարհի․<br />Կույս Մարիամ է իր անունը,<br />Ինքը չքնաղ ու բարի։

– ․․․ Մեղքի տատասկոտ ճանապարհը, հայվանի՛ գլուխներ, մոլությունների դեմ պայքարելու ճանապարհն է։ Դուք, անառակ որդիներդ, որ, փոխանակ վերադառնալու մեր երկնային հոր մոտ, գերադասում եք վեր ընկնել մենախցերում, ձեր հայացքն ուղղեցեք դեպի երկինք, և կհաղթեք։ Խաղաղություն կիջնի ձեր հոգիներին, խուլիգաննե՛ր․․․ Ես կխնդրեի այնտեղ, հետևում, չփնչացնել։ Դուք ձիեր չեք և ախոռում չեք գտնվում, այլ աստծո տաճարում։ Ես ձեր ուշադրությունն եմ հրավիրում այդ հանգամանքի վրա, աղավնյակներս․․․ Հա, որտե՞ղ կանգ առա։ Ja, über den Seelenfrieden, sehr gut!<ref>Պատիվ ունեմ հայտնելուՀա՛, պարոն գնդապետհոգևոր աշխարհի մասին էր, ես հարբած եմ շատ լավ (գերմ.)։</ref>։ Հիշեցեք, հայվաննե՛ր, որ դուք մարդ եք և պետք է իրականության սև խավարի միջից ձեր հայացքներն ուղղեք դեպի հավիտենականության անծայրածիր տարածությունները և հասկանաք, որ այստեղ ամենայն ինչ ունայն և անհարատև է և որ միայն աստված է հավիտենական։ Sehr gut, nicht wahr, meine Herren?<ref>Շատ լավ է, այնպես չէ՞, պարոնայք (գերմ․)։</ref>։ Իսկ եթե կարծում եք, թե ես զօր ու գիշեր կաղոթեմ ձեզ համար, որպեսզի, հայվաննե՛ր, ողորմած աստված իր հոգին ներարկի ձեր սառած սրտերի մեջ և իր սուրբ ողորմածությամբ վերացնի անօրինությունները ձեր, ձեզ ընդմիշտ ընդունի իր գիրկը և իր ողորմածությամբ հավիտյանս հավիտենից ձեզ չլքի, ապա չարաչար սխալվում եք։ Ես մտադիր չեմ ձեզ դրախտ մտցնել․․․

– Լսեչը քիչ է,– իր քարոզը շարունակեց ֆելդկուրատը։– Ձեզ շրջապատող խավարում, դմբոնե՛ր, ձեզ վրա չի իջնի բարձրյալի կարեկցությունը, քանզի գթասրտությունն էլ սահման ունի։ Իսկ դու, է՛շ, որ հետևումն ես կանգնած, չհամարձակվես խրխնջալ, թե չէ կարցեր կքշեմ։ Իսկ դուք, ցածում կանգնածնե՛ր, չկարծեք, թե գինետանն եք գտնվում։ Աստծո գթասրտությունն անսահման է, բայց միայն կարգին մարդկանց, այլ ոչ թե ամեն մի տականքի համար, որը չի հետևում ոչ նրա օրենքներին, ոչ զինվորական կանոնադրությանը։ Ահա թե ինչ էի ուզում ձեզ ասել։ Դուք աղոթել չեք կարողանում և կարծում եք, թե եկեղեցի գնալը քեֆ ու զվարճություն է, կարծես այստեղ թատրոն է կամ ինչ֊որ կինոմատոգրաֆ։ Ես այդ բանը ձեր մտքից հանել կտամ, որպեսզի չկարծեք, թե ես եկել եմ ձեզ զվարճացնելու և ուրախացնելու: ուրախացնելու։ Ես ձեզ, շան որդիներիդ, մենախուց նստեցնել կտամ,– ահա թե ինչկանեմ ես։ Ես ձեզ հետ միայն ժամանակ եմ վատնում, վատնում միանգամայն իզուր։ Եթե այստեղ իմ փոխարեն ինքը ֆելդմարշալը կամ ինքը արքեպիսկոպոսը լիներ, միևնույն է, դուք չէիք ուղղվի և ձեր հոգին չէիք դարձնի առ աստված։ Եվ այնուամենայնիվ մի օր կհիշեք ինձ ու կասեք, «նա մեր լավն էր ցանկանում»։

Չի կարելի ասել, թե այն զգացմունքը, որով լի էր ֆելդկուրատի ծեսերը դիտողների սիրտը, հավատացյալների միստիցիզմ էր կամ հավատարիմ կաթոլիկների բարեպաշտություն։ Ավելի շուտ դա նման էր այն զգացմունքին, որ առաջանում է թատրոնում, երբ մենք պիեսի բովանդակությունը չգիտենք, իսկ գործողությունն անվերջ խճճվում է, և անհամբեր սպասում ենք հանգուցալուծմանը։ Բոլորը հափշտակված էին ֆելդկուրատի տված ներկայացումով։ Կալանավորները աչք չէին հեռացնում նրա շուրջառից, որը նա թարս էր հագել։ Բոլորը խանդավառված ու տարված էին սուրբ սեղանի մոտ տեղի ունեցող թամաշայով և էսթետիկական հաճույք էին զգում։ Շիկահեր մինիստրանտը, մի հոգևորական դասալիք, որ 28֊րդ գնդում մանր գողությունների մասնագետ էր, ազնվաբար ջանում էր հիշողությամբ վերականգնել սուրբ պատարագի ամբողջ ծիսակարգը, տեխնիկան ու տեքստը։ Նա ֆելդկուրատի համար միաժամանակ և՛ մինիստրանտ էր, և՛ հուշարար, մի բան, որ ֆելդկուրատին չէր խանգարում չտեսնված դյուրությամբ ետ ու առաջ գցել ամբողջ նախադասություններ։ Սովորական պատարագի փոխարեն ֆելդկուրատը մաշաոցի մաշտոցի մեջ բաց արեց և, ի մեծ հաճույս հասարակության, սկսեց կատարել ծննդյան պատարագը։ Նա ոչ ձայն ուներ, ոչ լսողություն, և եկեղեցու կամարների տակ ճղճղոց ու խռխռոց էր լսվում, ինչպես խոզանոցում։

– Ինձ սպասյակ է հարկավորասաց հարկավոր,– ասաց ֆելդկուրատը։– Վերջին սպասյակս մի ծեր հաշվապահ էր, առանց բարձրագույն կրթության, սակայն առաջնակարգ անասուն։ Շարունակ աղոթում էր ու մղկտում, որ աստված իրեն փորձանքից ու դժբախտությունից հեռու պահեր, դե՛հ, ես էլ վերցրի ու երթային գումարտակի հետ նրան ռազմաճակատ ուղարկեցի։ Ասում են, այդ գումարտակը գլխովին ջախջախել են։ Հետո ինձ մոտ մի ջահել սրիկայի ուղարկեցին, որի միակ գործն այն էր, որ նստում էր գինետանը և իմ հաշվին լակում։ Դրան դեռ մի կերպ կարելի էր դիմանալ, բայց այդ սրիկայի ոտքերը շատ էին քրտնում։ Ստիպված նրան էլ ուղարկեցի երթային գումարտակի հետ։ Իսկ այսօր ես մի տիպ գտա, որը քարոզի ժամանակ սկսեց լաց լինել մարդկանց ծիծաղեցնելու համար։ Ա՛յ, ինձ հենց այդպիսի մեկն է պետք։ Ազգանունը Շվեյկ է, նստած է տասնվեցերորդում։ Հետաքրքիր է իմանալ, թե ինչի՞ համարեն նստացրել և արդյոք չե՞մ կարող նրան այնտեղից մի կերպ դուրս հանել։

Միջանցքներից լսվում էին ժամապահների համաչափ ոտնաձայները, Ժամանակ ժամանակ առ ժամանակ բացվում էր դռան «աչքը» և «հրեշտակապետը» ներս էր նայում։

– Ինձ այստեղ տեղափոխեցին, երբ փորձ արի փախչել։ Իսկ առաջ նստած էի քսաներորդում։ Այնտեղ նստում են, այսպես ասած, ավելի թեթև գործերի համար։ Մի անգամ մեզ մոտ մի գյուղացի բերին։ Նրան երկու շաբաթ էին տվել այն բանի համար, որ իր տանը զինվորներին գիշերելու տեղ էր տվել։ Սկզբում կարծել էին, թե դա քաղաքական դավադրություն է եղել, իսկ հետո պարզվել էր, որ նա զինվորներին փողով էր գիշերելու տեղ տվել։ Այդ գյուղացին պետք է նստեր ամենամանր հանցագործների հետ, բայց նրանց խուցը լիքն էր, և ահա նա ընկել էր մեզ մոտ։ Ի՜նչ ասես չէր բերել հետը և ինչ ասես նրան չէին ուղարկում։ Չգիտեմ ինչ-պեսինչպես, թույլ էին տվել, որ, բանտի մթերաբաժնից բացի, օգտվեր և իր ուտելեղենից։ Նույնիսկ ծխել էին թույլ տվել։ Հետը բերել էր երկու խոզի բուդ, մի, ա՛յ, էսպիսի ահագին բոքոն, ձու, կարագ, սիգարետ, թութուն․․․ Մի խոսքով, ինչ որ սիրտդ ուզի։ Բոլորը լցրել էր երկու տոպրակի մեջ։ Եվ գլուխը մտել էր, թե բոլորը մենակ պիտի լափի։ Սկսեցինք խոշով խաթրով բաժին խնդրել, քանի որ խելքը չէր կտրում, որ մեզ էլ մաս հաներ, ինչպես անում էին մնացած բոլորը, երբ բան-ման էին ստանում։ Իսկ նա, այդ կծծի մարդը, չէ ու չէ, թե, գիտեք, ինքն այստեղ երկու շաբաթ նստելու է և չի կարող ստամոքսը փչացնել մեզ տրվող ճաշի կաղամբով ու փտած կարտոֆիլով։ Նա, ասում է, իր պետական ճաշն ու հացաբաժինը տալիս է մեզ, դրա դեմ ասելիք չունի, կարող ենք իրար մեջ հավասար բաժանել կամ հերթով ուտել․․․ Ախպորս ասեմ, նրբամիտ մարդ էր, պարաշայի վրա էլ նստել չէր ուզում, թողնում էր մյուս օրվան, որպեսզի զբոսանքի ժամանակ բակի արտաքնոցում աներ։ Այնքան երես առած էր, որ հետը արտաքնոցի թուղթ էլ էր բերել։ Ասացինք, թե թքել ենք իր մթերաբաժնի վրա, և սպասեցինք մի օր, եթկու օր, երեք օր․․․ Տղեն վետչինան լափում էր, հացին կարագ քսում, ձվերը կճպում, մի խոսքով՝ ապրում աղի պես։ Սիգարետները ծխում էր, և ոչ ոքի թույլ չէր տալիս նույնիսկ մի բերան քաշել, թե իբր մեզ չի թույլատրվում ծխել և եթե «հրեշտակապետը» տեսնի, որ մեզ ծխելու բան է տալիս, իրեն կարցեր կնստացնեն։ Մի խոսքով, ասեմ ձեզ, երեք օր համբերեցինք։ Չորրորդ օրվա գիշերը հատուցման ժամը հասավ։ Տղեն առավոտը արթնացավ․․․ Հա՛, մոռացա ասել, որ ամեն օր առավոտը, ճաշին ու իրիկունը լափելուց առաջ աղոթում էր, երկար աղոթում։ Աղոթքն արեց, ուրեմն, ու կռացավ-մտավ նարի տակ, որ տոպրակները հանի։ Մեկ էլ ի՛նչ տեսնի, տոպրակներն այնտեղ ընկած են, բայց չորացրած սալորի պես սմքած են ու խորշոմած։ Սկսեց բղավել, թե իրեն թալանել են, թողել են միայն արտաքնոցի թուղթը, բայց հետո ձայնը կտրեց, մի հինգ րոպեի չափ մտածեց ու որոշեց, թե մենք հանաք ենք արել, պարզապես վերցրել ենք ու մի տեղ թաքցրել։ Եվ ահա ասում է, այն էլ այնպես ուրախ-ուրախ․ «Ա՛խ, դուք, սրիկաներ, մեկ է, բոլորը ետ եք տալու։ Բայց լա՜վ խաղ եք խաղացել»։