Changes

XV դարի ընթացքում, քանի դեռ աշխատանքն անկախ գյուղացիների ու գյուղատնտեսական բանվորների մոտ, որոնք վարձու աշխատանքի հետ միաժամանակ պարապում էին նաև ինքնուրույն տնտեսությամբ, քանի դեռ նրանց աշխատանքն իրենց սեփական օգտին էր գնում, ֆերմերի կենսամակարդակը նույնքան աննշան էր, որքան և նրա արտադրության ոլորտը։ XV դարի վերջին երրորդում սկսված հողագործական ռևոլյուցիան, որը շարունակվում էր գրեթե ամբողջ XVI դարում (ճիշտ է, բացառությամբ նրա վերջին տասնամյակների), ֆերմերին հարստացնում էր նույնքան արագ, որքան արագ քայքայում էր գյուղական բնակչությանը<ref>«Ֆերմերներր«Ֆերմերները,— ասում է Հարրիսոնր Հարրիսոնը իր «Description of England» աշխատության մեջ,— որոնց համար առաջ դժվար էր 4 ֆունտ ստ. ռենտա վճարելը, հիմա վճարում են 40, 50, 100 ֆունտ ստ. և այնուամենայնիվ իրենց գործառնությունը անշահավետ են համարում, եթե վարձակալության պայմանագրի ժամկետը լրանալուց հետո իրենց ձեռքին 6—7 տարվա ռենտա չմնա»։</ref>։ Համայնական արոտավայրերի և այլ գույքերի զավթումը ֆերմերին թույլ է տալիս, համարյա առանց ծախսերի, զգալի չափով ավելացնելու իր անասունների թիվը, ընդ որում անասունները առատ պարարտանյութ են տալիս նրա հողի համար։

XVI դարում դրան ավելանում է ևս մի վճռականորեն կարևոր մոմենտ։ Այն ժամանակ վարձակալական պայմանագրերը երկար ժամկետներով էին կնքվում, հաճախ 99 տարով։ Ազնիվ մետաղների, հետևապես, նաև փողի արժեքի անընդհատ անկումը շատ ձեռնտու էր ֆերմերների համար։ Այդ անկումը, չխոսելով արդեն վերը քննված մյուս հանգամանքների մասին, գցում էր աշխատավարձը, որի անկումից գոյացող գումարի մի մասը ֆերմերի համար փոխարկվում էր շահույթի։ Հացի, բրդի, մսի, մի խոսքով՝ հողագործական բոլոր արդյունքների գների անընդհատ բարձրացումը ավելացնում էր ֆերմերի փողային կապիտալը, առանց նրա կողմից որևէ աջակցության, այնինչ հողային ռենտան նա պետք է վճարեր փողի առաջվա արժեքի հիման վրա կնքված հին պայմանագրերսվ<ref>Այն ներգործության մասին, որ XVI դարում փողի արժեքազրկումն ունեցել է հասարակության տարբեր դասակարգերի վրա, տե՛ս «A Compendious or Briefe Examination of Certayne Ordinary Complaints of Diverse of our Countrymen in these our Days. By W. S., Genteleman» (London 1851)։ Այս գրվածքի դիալոգային ձևը նպաստում էր այն բանին, որ այն երկար ժամանակ վերագրում էին Շեքսպիրին, և դեռ 1751 թվականին գրվածքը նրա անունով լույս տեսավ։ Նրա հեղինակը Վիլիամ Ստաֆֆորդն է։ Մի հատվածում ասպետը (knight) այսպես է դատում.<br>Ասպետ. «Դուք, իմ հարևան, հողագո՛րծ, դուք, պարո՛ն առևտրական, և դուք, իմ բարի պղնձագո՛րծ, դուք, ինչպես և. մյուս արհեստավորները, կարող եք համեմատաբար հեշտությամբ պաշտպանել ձեր շահերը։ Որովհետև որքան ավելի շատ բարձրանա բոլոր առարկաների գինն այն գնի համեմատությամբ։ համեմատությամբ, որ նրանք առաջ արժեին, այնքան ավելի շատ կբարձրացնեք դուք ձեր ապրանքների ու ձեր աշխատանքի այն արդյունքների գները, որ դուք վաճառում եք։ Բայց մենք ոչ մի այնպիսի բան չունենք, որ կարողանայինք բարձրացրած գնով վաճառել և այդպիսով հավասարակշռել այն վնասը, որ կրում ենք՝ արդյունքներ գնելով»։ Մի ուրիշ հատվածում ասպետը հարցնում է բժշկից. «Ասացե՛ք, խնդրեմ, ո՞ւմ նկատի ունեք դուք։ Եվ ամենից առաջ ո՞վ, ձեր կարծիքով, այդ դեպքում ոչ մի կորուստ չի ունենում»։ — Բժիշկ. «Ես նկատի ունեմ նրանց, ովքեր ապրում են առուծախով և եթե թանկ են գնում, ապա նույնքան էլ թանկ են վաճառում»։ — Ասպետ. «Իսկ ումի՞ց է բաղկացած մարդկանց այն կատեգորիան, որը, ձեր ասելով, շահվում է դրանից»։ — Բժիշկ. «Դե՛հ, իհարկե, դրանք բոլոր վարձակալները կամ ֆերմերներն են, որոնք իրենց մշակած հողի համար հին ռենտան են վճարում, որովհետև նրանք վճարում են հին նորմայով, իսկ ծախում են նոր նորմայով, այսինքն՝ իրենց հողի համար շատ էժան են վճարում, իսկ այն ամենը, ինչ այդ հողի վրա բուսնում է, թանկ գնով են վաճառում...»։ ...Ասպետ. «Է՜հ, իսկ ովքե՞ր են նրանք, որոնք, ձեր ասելով, դրանից ավելի շատ կորուստ են ունենում, քան շահում են այդ մարդիկ»։ — Բժիշկ. «Այդ բոլոր ազնվականներն են, ջենտլմեններն ու ընդհանրապես այն բոլոր մարդիկ, ովքեր ապրում են կայունորեն սահմանված ռենտայով կամ ռոճիկով, կամ իրենք չեն մշակում իրենց հողը, կամ առևտրով չեն զբաղվում»։</ref>։ Այսպիսով, ֆերմերը հարստանում էր միաժամանակ թե՛ իր վարձու բանվորների և թե՛ իր լենդլորդի հաշվին։ Ուստի ոչ մի զարմանալու բան չկա, որ Անգլիայում XVI դարի վերջերին առաջ եկավ այն ժամանակվա համար հարուստ «կապիտալիստական ֆերմերների» դասակարգը<ref>Ֆրանսիայում régisseur-ը որը միջին դարերի սկզբներում ֆեոդալի մոտ կառավարիչ էր ու ֆեոդալական պարհակներն էր հավաքում ֆեոդալի օգտին, շուտով դառնում է homme d’affaires [գործարար մարդ], որը կեղեքումների, խաբեբայության և այլ միջոցներով ուռճանում՝ դառնում է կապիտալիստ։ Այս régisseur-ները երբեմն իրենք էլ ազնվական դասին էին պատկանում։ Օրինակ. «Այս հաշվետվությունը ներկայացնում է Ժակ դը Թորեսը, Բեզանսոնի բերդակալ ասպետը, իր պատրոնին, որը Դիժոնում հաշվետու էր Բուրգոնի պարոն դքսի ու կոմսի առաջ այն ռենտաների համար, որոնք հասնում էին հիշյալ բերդակալությունից 1359 թվականի դեկտեմբերի 25-ից մինչև 1360 թվականի դեկտեմբերի 28-ը» (Alexis Monteil: «Traité des Matériaux Manuscrits etc.», էջ 234)։ Այստեղ արդեն երևում է, որ հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտներում առյուծի բաժինը միջնորդների ձեռքն է ընկնում։ Այսպես, օրինակ, տնտեսական ասպարեզում ձեռնարկությունների սերուցքը քաշում են ֆինանսիստները, բորսայականները, վաճառականները, կրպակատերերը. քաղաքացիական իրավունքի բնագավառում փաստաբանը կլպում է դատ վարող կողմերին. քաղաքականության մեջ դեպուտատն ավելի նշանակություն ունի, քան նրան ընտրողը, մինիստրը՝ ավելի, քան թագավորը. կրոնի մեջ աստված հետին պլանն է մղվում «սուրբ բարեխոսների» կողմից, իսկ այս վերջինները՝ տերտերների կողմից, որոնք, իրենց հերթին, անխուսափելի միջնորդներ են «բարի հովվի» ու նրա հոտի միջև։ Ֆրանսիայում, ինչպես և Անգլիայում, ֆեոդալական խոշոր տերիտորիաները բաժանված էին անհամար թվով մանր տնտեսությունների, բայց գյուղական բնակչության համար անհամեմատ ավելի աննպաստ պայմաններ էին ներկայացնում։ XIV դարի ընթացքում խիստ զարգացան վարձակալությունները, ֆերմաները կամ, այսպես կոչված, terrier-ները։ Նրանց թիվը շարունակ աճում էր և զգալիորեն անցավ 100 000-ից։ Նրանք արդյունքի <math>^1/_{12}</math>-ից մինչև <math>^1/_5</math>-ը վճարում են իբրև հողային ռենտա՝ փողով կամ բնանյութով։ Terrier-ները կոչվում էին ավատներ, ենթավատներ (fiefs, arrière-fiefs) և այլն, նայած տարածության մեծությանը, որը երբեմն ընդամենը միայն մի քանի արպան էր չինում։ Այ՜դ լինում։ Այդ terrier-ների բոլոր տերերը այս կամ այն չափով դատական իշխանություն էին վայելում Իրենց հողամասերի բնակչության նկատմամբ։ Այդպիսի չորս աստիճան կար։ Դժվար չէ պատկերացնել, թե գյուղական բնակչության վրա ինչպիսի ծանր բեռ էր այդ անհամար թվով բոլոր մանր բռնակալների իշխանությունը։ Մոնտեյլն ասում է, թե այդ ժամանակ Ֆրանսիայում 160 000 դատարան կար, այնտեղ, որտեղ այժմ ընդամենը 4 000 դատական հիմնարկ կա (հաշտարար դատարաններն էլ ներառյալ)։</ref>։

Ենթադրենք, օրինակ, թե վեստֆալյան գյուղացիների մի մասը, որոնք բոլորը Ֆրիդրիխ II-ի ժամանակ վուշ* [''Տես 231 ծան. հետո''] էին մանում, բռնի սեփականազրկվել են և վտարվել հողից, այնինչ մնացած մասը խոշոր ֆերմերների բատրակ է դարձել։ Միաժամանակ աճում են խոշոր վուշամանարաններն ու մանածագործարանները, որտեղ հողից «ազատվածները» աշխատանք են գտնում որպես վարձու բանվորներ։ Վուշն արտաքուստ ճիշտ նույնն է, ինչպես և առաջ։ նրա ոչ մի թելիկը չի փոխվել, բայց հիմա նրա մարմնի մեջ նոր սոցիալական հողի է մտել։ Հիմա վուշը կազմում է մանուֆակտուրայի տիրոջ հաստատուն կապիտալի մի մասը։ Եթե նա առաջներում բաշխված էր մեծ թվով մանր արտադրողների միջև, որոնք իրենք էին մշակում այն և մանր բաժիններով մանում էին՝ իրենց ընտանիքների հետ աշխատելով, ապա հիմա նա կենտրոնացված է մի կապիտալիստի ձեռքում, որն ուրիշներին ստիպում է մանել ու գործել իր համար։ Վուշամանարանում ծախսվող լրացուցիչ աշխատանքն առաջ իրացվում էր գյուղացիական անթիվ ընտանիքների լրացուցիչ եկամտի ձևով, ինչպես նաև — Ֆրիդրիխ ll-ի ժամանակ — որպես հարկեր pour le roi de Prusse [բառացի — «Պրուսական թագավորի համար», փոխաբերական իմաստով «զուր տեղը»]։ Հիմա այդ աշխատանքը իրացվում է սակավաթիվ կապիտալիստների շահույթի ձևով։ Այն իլիկներն ու ջուլհակահաստոցները, որոնք առաջ ցրված էին գյուղերում, այժմ կենտրոնացվում են աշխատանքի սակավաթիվ խոշոր կազարմաներում այնպես, ինչպես իրենք՝ բանվորները և հում նյութը։ Թե՛ իլիկները, թե՛ ջուլհակահաստոցները և թե հում նյութը մանուլների ու ջուլհակների անկախ գոյությունն ապահովող միջոցներից դառնում են մանողների ու ջուլհակների գլխին հրամանատարությունն ապահովող<ref>«Ես ձեզ վերապահում եմ ինձ ծառայելու պատիվը,— ասում է կապիտալիստը,— այն պայմանով, որ դուք տաք ինձ այն մի քիչ բանը, որ դեռ ունեք, որպես վարձատրություն ձեր նկատմամբ այն հրամանատարության նեղության համար, որ ես հանձն եմ առնում» (J. J. Rousseau: «Discours sur l’Économie Politique» [Geneve 1756, էջ 70])։</ref> և նրանցից անվճար աշխատանքի կորզումն ապահովող միջոցներ։ Խոշոր մանուֆակտուրաների, ինչպես և խոշոր ֆերմաների տեսքից երբեք չի կարելի եզրակացնել, թե նրանք գոյացել են բազմաթիվ մանր արտադրական միավորների միացումից՝ բազմաթիվ մանր անկախ արտադրողների սեփականազրկմամբ։ Սակայն անաչառ դիտողին չի կարող խաբել այդ արտաքին տեսքը։ Միրաբոյի — ռևոլյուցիայի այդ առյուծի— ժամանակները խոշոր մանուֆակտուրաները դեռ կոչվում էին manufactures réunies, միավորված արհեստանոցներ, այնպես, ինչպես մենք հիմա խոսում ենք միավորված դաշտերի մասին։ «Ուշադրություն են դարձնում,— ասում է Միրաբոն,-— միայն խոշոր մանուֆակտուրաների վրա, որոնց մեջ հարյուրավոր մարդիկ աշխատում են մի դիրեկտորի հսկողության տակ և որոնց սովորաբար միացյալ մանուֆակտուրաներ (manufactures réunies) են անվանում։ Ընդհակառակը, այն արհեստանոցները, որոնց մեջ բաժան-բաժան մեծ թվով բանվորներ են աշխատում, ամեն մեկն իր սեփական ռիսկով ու հաշվով, մի հայացքի էլ չեն արժանացնում։ Այդ վերջինները բոլորովին հետին պլանն են մղվում։ Եվ այդ մի մեծ սխալ է, որովհետև միայն նրանք են կազմում ժողովրդական հարստության իսկապես կարևոր բաղկացուցիչ մասը... Միացյալ գործարանը (fabrique réunie) կարող է չափազանց մեծ չափով հարստացնել մի կամ երկու ձեռնարկատիրոջ, բայց բանվորներն ավելի բարձր կամ ավելի ցածր վարձատրվող օրաբանվորներ են միայն և համենայն դեպս չեն մասնակցում ձեռնարկատիրոջ բարեկեցությանը։ Անջատ գործարանը (fabrique séparée)» , ընդհակառակը, ոչ ոքի չի հարստացնում, բայց դրա փոխարեն պահպանում է մեծ թվով բանվորների բարեկեցությունը... Աշխատասեր տնտեսարար բանվորների թիվը կաճի, որովհետև ողջամիտ կենսաձևն ու աշխատասիրությունը նրանք համարում են իրենց դրությունն էապես բարելավելու միջոց, փոխանակ ձգտելու աշխատավարձի փոքրիկ բարձրացման, որը երբեք չի կարող ապագայի համար կարևոր հետևանքներ ունենալ, և ամենաբարեհաջող դեպքում հնարավորություն է տալիս բանվորներին մի քիչ ավելի լավ ապրելու տվյալ պահին։ Անհատական առանձին մանուֆակտուրաները, որոնք սովորաբար կապված են՝ մանր գյուղատնտեսության հետ, ապահովում են ազատությունը»<ref>Mirabeau: «De la Monarchie Prussienne». Londres 1788, հ. III, էջ 20—109, տարբեր տեղերում։ Եթե Միրաբոն անջատված արհեստանոցները ավելի շահավետ ու ավելի արտադրողական է համարում, քան «միացյալ» արհեստանոցները, և վերջինները կառավարությունների խնամքով աճեցված ջերմոցային արհեստական բույսեր է համարում, ապա այդ բացատրվում է մայր-ցամաքային մանուֆակտուրաների մեծ մասի այն ժամանակվա վիճակով։</ref>։ Գյուղական բնակչության մի մասի սեփականազրկումն ու վտարումը գյուղից ո՛չ միայն ազատում է արդյունաբերական կապիտալի համար բանվորներ, նրանց կենսամիջոցներն ու նրանց աշխատանքի նյութը, այլև ներքին շուկա ստեղծում։

Եվ իսկապես, այն իրադարձությունները, որոնք մեր գյուղացիներին վարձու բանվորներ են դարձնում, իսկ կենսամիջոցներն ու աշխատանքի միջոցները՝ արդյունաբերական կապիտալի իրային տարրեր, միևնույն ժամանակ այդ կապիտալի համար ներքին շուկա են ստեղծում։ Առաջ գյուղացիական ընտանիքն ինքն էր արտադրում ու վերամշակում այն կենսամիջոցներն ու հումքը, որ մեծ մասամբ հենց ինքն էլ սպառում էր։ Այդ հումքն ու կենսամիջոցները հիմա դարձել են ապրանքներ։ Խոշոր ֆերմերը վաճառում է դրանք. մանուֆակտուրաները նրա շուկան են։ Մանվածքը, կտավը, բրդեղեն կոշտ կտորները — իրեր, որոնց հումքը կար ամեն մի գյուղացիական ընտանիքի տրամադրության տակ, մանվում էին ու գործվում նրա ձեռքով սեփական գործածության համար,— հիմա փոխարկվել են մանուֆակտուրային արտադրանքների, որոնց վաճառահանման շուկան հենց գյուղական շրջաններն են կազմում։ Բազմաթիվ ցաքուցրիվ սպառողները, որոնց մինչև հիմա սպասարկում էին սեփական ռիսկով աշխատող բազմաթիվ մանր արտադրողները այժմ համակենտրոնանալով կազմում են մի խոշոր ամբողջություն, մի մեծ շուկա, որ մատակարարվում է արդյունաբերական կապիտալիստի կողմից<ref>«Եթե քսան ֆունտ բուրդը կամաց-կամաց, մի տարվա ընթացքում, բանվորի ընտանիքի համար հագուստ է դառնում այդ ընտանիքի սեփական աշխատանքով, նրա մյուս աշխատանքների միջև, ապա այստեղ ամեն ինչ շատ պարզ բնույթ ունի։ Բայց այդ բուրգը բուրդը հանեցեք շուկա, ուղարկեցեք գործարանատիրոջը, հետո էլ գործարանատիրոջ արդյունքը՝ միջնորդին, ապա վաճառականին,— և դուք կստանաք մի խոշոր առևտրական գործառնություն, ընդ որում նրա համար անհրաժեշտ անվանական կապիտալն այդ բրդի արժեքից քսան անգամ ավելի կլինի։ Այսպիսով, բանվոր դասակարգը շահագործվում է՝ պահպանելու համար խղճուկ արդյունաբերական բնակչությանը, խանութպանների մակաբույծ դասակարգին և ֆիկտիվ առևտրական, փողային ու ֆինանսական սիստեմը» (David Urquhart: «Familiar Words». London 1855, էջ 120)։</ref>։

Սակայն բառի բուն իմաստով մանուֆակտուրաների ժամանակաշրջանը դեռ արմատական վերափոխման չի հասցնում։ Հիշեցնենք, որ մանուֆակտուրան միայն շատ աստիճանաբար է տիրանում ազգային արտադրությանը, շարունակ հիմնվելով քաղաքային արհեստի և գյուղական տնային օժանդակ զբաղմունքների վրա, որոնք նրա լայն պատվանդանն [Hintergrund] են։ Մանուֆակտուրան, ոչնչացնելով այդ կողմնակի արհեստագործության ու քաղաքային արհեստի մի ձևը, արդյունաբերության որոշ ճյուղերում, որոշ կետերում, կրկին կյանքի է կոչում նրանց այլ կետերում, որովհետև նա մինչև մի որոշ աստիճան նրանց կարիքն ունի իր հում նյութը մշակելու համար։ Այդ պատճառով էլ մանուֆակտուրան ստեղծում է մանր հողագործների մի նոր դասակարգ, որոնց համար հողի մշակումը միայն մի օժանդակ ճյուղ է, իսկ նրանց գլխավոր զբաղմունքը արդյունաբերական աշխատանքն է, այնպիսի արդյունքների պատրաստումը, որոնք ուղղակի կամ վաճառականի միջնորդությամբ, վաճառվում են մանուֆակտուրային։ Սա մեկն է — թեև ոչ ամենակարևորը — այն հանգամանքներից, որոնք ամենից առաջ կարող են Անգլիայի պատմությունն ուսումնասիրողին մոլորեցնել։ Սկսած XV դարի վերջին երրորդից՝ մենք անընդհատ, միայն երբեմն լռող, գանգատների ենք հանդիպում այն մասին, թե գյուղում աճում է կապիտալիստական տնտեսությունը և գյուղացիությունը պրոգրեսիվ կերպով ոչնչանում է։ Բայց, մյուս կողմից, ուսումնասիրողը տեսնում է, որ գյուղացիությունը շարունակ գոյություն ունի, ճիշտ է՝ նվազած թվով և ավելի ու ավելի վատթարացող պայմաններում<ref>Բացառություն է կազմում Կրոմվելի ժամանակը։ Քանի դեռ պահպանվում էր ռեսպուբլիկան, անգլիական ժողովրդական մասսայի բոլոր խավերը ուշքի էին գալիս անկման այն վիճակից, որի զոհն էին դարձել Թյուդորնհրի օրով։</ref>։ Դրա գլխավոր պատճառը հետևյալն է. Անգլիայում հերթով մերթ հացահատիկային կուլտուրան է գերակշռում, մերթ անասնապահությունը, և դրա համեմատ էլ տատանվում են գյուղացիական արտադրության չափերը։ Միայն խոշոր արդյունաբերությունն է, որ իր մեքենաների միջոցով հաստատուն պատվանդան է ընձեռում կապիտալիստական հողագործության համար, արմատապես սեփականազրկում է գյուղական բնակչության ճնշող մեծամասնությանը և ավարտում է հողագործության ու տնային գյուղական արդյունաբերության անջատումը, ոչնչացնելով այդ արդյունաբերության արմատները — մանագործությունն ու ջուլհակությունը<ref>Տեկկետը գիտե, nր որ բառի բուն իմաստով մանուֆակտուրայից և գյուղական կամ տնային մանուֆակտուրաների քայքայման արդյունքներից ծագել է բրդեղենի խոշոր արդյունաբերությունը մեքենաների ներմուծման հետ միասին (Tuckett: «A History of the Past and Present State of the Labouring Population». London 1848, հ. I, էջ 144)։ «Արորը, լուծը աստվածների գյուտն էին և հերոսների զբաղմունքը — մի՞թե ջուլհակահաստոցը, իլիկն ու ճախարակը պակաս ազնիվ ծագում ունեն։ Դուք անջատում եք ճախարակն արորից, իլիկը էծից և ստանում եք գործարաններ ու աշխատատներ, վարկ ու ճգնաժամեր, երկու թշնամի ազգ — գյուղական ու արդյունաբերական» (David Urquhart: «Familiar Words». London 1855, էջ 122)։ Բայց ահա գալիս է Քերին և մեղադրում է Անգլիային, իհարկե ոչ առանց հիմքի, թե նա ձգտում է դառնալ համաշխարհային գործարանատեր, մնացած բոլոր երկրները դարձնելով բացառապես հողագործական։ Նա պնդում է, թե այդ կերպով քայքայվել է Թյուրքիան, որովհետև, այնտեղ «հողատերերին ու հողագործներին (Անգլիան) երբեք չէր թույլ տալիս ամրապնդելու իրենց դրությունը գութանի ու ջուլհակահաստոցի, տափանի ու մուրճի բնական դաշինքի միջոցով» («The Slave Trade», էջ 125)։ Նրա կարծիքով, հենց ինքը՝ Ուրկարտը Թյուրքիայի քայքայման գլխավոր պատճառներից մեկն է, որտեղ նա Անգլիայի շահերի համար պրոպագանդա էր մղում ազատ առևտրի իդեայի օգտին։ Բայց ամենից լավն այն էր, որ Քերին — ի միջի այլոց, Ռուսաստանի այդ մեծ ծառան — ուզում է խափանել անջատման այդ պրոցեսը հովանավորական սիստեմի միջոցով, որը փաստորեն արագացնում է այդ պրոցեսը։</ref>։ Հետևաբար, միայն խոշոր արդյունաբերությունն է, որ ամբողջ ներքին շուկան նվաճում է արդյունաբերական կապիտալի համար<ref>Անգլիական ֆիլանտրոպիկ տնտեսագետները, ինչպես Միլլը, Ռոջերսը, Գոլդվին Սմիթը, Ֆաուսետտը և այլն, և լիբերալ գործարանատերերը, ինչպես Ջոն Բրայտն ու Ընկ., հարցնում են անգլիական հողային արիստոկրատներից, ինչպես աստված էր Կայենից հարցնում նրա եղբայր Աբելի մասին.— ի՞նչ եղան մեր հազարավոր ազատ գյուղացիները։ — Իսկ դուք ինքներդ որտեղի՞ց առաջ եկաք։ — Այդ գյուղացիների ոչնչացումից։ Եվ ինչո՞ւ դուք չեք հարցնում, թե անկախ ջուլհակները, մտնողները, արհեստավորներն ի՞նչ եղան։</ref>։

Արդյունաբերական<ref>«Արդյունաբերականը» այստեղ գործ է ածված որպես «հողագործականի» հակադրություն։ Տնտեսական «կատեգորիայի» իմ աստով իմաստով ֆերմերը նույնպիսի արդյունաբերական կապիտալիստ է, ինչպես և գործարանատերը։</ref> կապիտալիստի ծագումը աչքի չէր ընկնում այն աստիճանականությամբ, որով բնորոշվում է ֆերմերի ծագումը։ Անկասկած, որոշ թվով համքարական մանր վարպետներ և է՛լ ավելի մեծ թվով մանր ինքնուրույն արհեստավորներ ու նույնիսկ վարձու բանվորներ սկզբում դարձել են սաղմնային կապիտալիստներ, իսկ հետո, աստիճանաբար ընդարձակելով վարձու աշխատանքի շահագործումը և համապատասխանորեն ուժեղացնելով կապիտալի կուտակումը, դարձել են կապիտալիստներ sans phrase [առանց վերապահումների]։ Կապիտալիստական արտադրության մանկության ժամանակաշրջանում, ճիշտ այնպես, ինչպես և միջնադարյան քաղաքային կյանքի մանկության ժամանակաշրջանnuf, այն հարցը, թե փախած ճորտերից ո՛վ պետք է տեր լինի և ո՛վ՝ ծառա, սովորաբար վճռվում էր՝ նայած, թե նրանցից ով էր շուտ փախել իր տիրոջից։ Բայց այդ մեթոդի արտասովոր դանդաղ ընթացքն ամենևին չէր համապատասխանում XV դարի վերջերի մեծ գյուտերի ստեղծած համաշխարհային նոր շուկայի առևտրական պահանջներին։ Միջին դարերը ժառանգություն էին թողել կապիտալի երկու տարբեր ձևեր, որոնք հասունանում են հասարակական-տնտեսական ամենատարբեր ֆորմացիաներում և արտադրության կապիտալիստական եղանակի դարաշրջանն սկսվելուց առաջ համարվում են կապիտալ որպես այդպիսին՝ վաշխառուական կապիտալ և վաճառականական կապիտալ։ «Ներկայումս հասարակական ամբողջ հարստությունը նախ ընկնում է կապիտալիստի ձեռքը... նա ռենտա է վճարում հողի սեփականատիրոջը, աշխատավարձ՝ բանվորին, հարկեր ու տասանորդ կառավարական հարկահավաքին և իր օգտին է պահում աշխատանքի տարեկան արդյունքի մի մեծ, նույնիսկ գերակշռող, այն էլ անընդհատ աճող մասը։ Կապիտալիստին հիմա կարելի է դիտել որպես սեփականատիրոջ, որի ձեռքն է ընկնում ամբողջ հասարակական հարստությունն ամենից առաջ, թեև չկա մի այնպիսի օրենք, որն ապահովեր նրա իրավունքն այդ սեփականության նկատմամբ... Այդ հեղաշրջումը սեփականության ոլորտում տեղի ունեցավ կապիտալի տոկոս գանձելու շնորհիվ... և պակաս նշանակալից չէ, որ ամբողջ Եվրոպայի օրենսդիրները ձգտում էին այդ բանը խափանել վաշխառության դեմ ուղղված օրենքներով... Կապիտալիստների իշխանության հաստատումը երկրի ամբողջ հարստության վրա՝ սեփականության իրավունքի մեջ մի լիակատար ռևոլյուցիա է առաջ բերում. ո՞ր օրենքի կամ ո՞ր մի շարք օրենքների հիման վրա կատարվեց այդ ռևոլյուցիան»<ref>«The Natural and Artificial Right of Property Contrasted». London 1832, էջ 98, 99։ Այս անանուն աշխատության հեղինակը Թ. Հոդսկինն է։</ref>։ Հեղինակը չպետք է աչքաթող աներ, որ ընդհանրապես ռևոլյուցիաները երբեք օրենքների հիման վրա չեն կատարվում։

Վ. Հաուիտը, քրիստոնեությունն իր մասնագիտությունը դարձրած այդ մարդը, քրիստոնեական գաղութայինն սիստեմի մասին ասում է. «Այսպես կոչված քրիստոնեական ռասաների կատարած բարբարոսություններն ու անպատկառ դաժանություններն աշխարհի բոլոր մասերում այն բոլոր ժողովուրդների դեմ, որոնց նրանք կարողացել են ստրկացնել, գերազանցում են այն բոլոր սարսափները, որոնք պատմական որևէ դարաշրջանում կատարել է մարդկային որևէ ռասա, չբացառելով ամենավայրենի ու անկիրթ, ամենաանգութ ու անամոթ ռասաները»<ref>William Howitt: «Colonization and Christianity. A Populär Popular History of the Treatment of the Natives by the Europeans in all their Colonies». London 1838, էջ 9։ Ստրուկների հետ վարվելու մասին տվյալների լավ ամփոփագիր կա Charles Comte-ի հետևյալ աշխատության մեջ. «Traité de Législation», 3-րդ հրատ., Bruxelles 1837։ Պետք է այս աշխատությունը մանրամասն ուսումնասիրել՝ տեսնելու համար, թե բուրժուան ինչի է փոխարկվում ինքը և ինչ է դարձնում իր բանվորներին այնտեղ, որտեղ նա կարող է, առանց քաշվելու, աշխարհը կերպարանափոխել ըստ իր պատկերի ու նմանության։</ref>։ Հոլանդական գաղութային տնտեսության պատմությունը — իսկ Հոլանդիան XVII դարի կապիտալիստական օրինակելի երկիր էր — ծավալում է դավաճանությունների, կաշառումների, մարդասպանությունների ու ստորությունների մի չտեսնված պատկեր<ref>Thomas Stamford Rafflies, Ճավա կղզու նախկին լեյտենանտ-նահանգապետ, «The History of Java». London 1817 [հ. II, հավելվածը, էջ CXC—CXCI]։</ref>։ Չկա ավելի բնորոշ մի բան, քան հոլանդացիների կիրառած մարդագողության սիստեմը Ցելեբեսում՝ Ճավա կղզու ստրուկների կադրերը համալրելու նպատակով։ Հատուկ մարդագողեր էին պատրաստվում այդ նպատակով։ Գողը, թարգմանն ու վաճառողը այդ առևտրի գլխավոր գործակալներն էին, բնիկ իշխանները՝ գլխավոր վաճառողները։ Գողացված երիտասարդությունը նետվում էր Ցելեբեսի գաղտնի բանտերը, մինչև որ հասնում էր այն տարիքին, որը նրան ընդունակ էր դարձնում ստրուկներ բարձած նավերով ուղարկվելու համար։ Մի պաշտոնական հաշվետվություն ասում է, «Օրինակ, միայն այս Մակասսար քաղաքը լիքն է գաղտնի բանտերով՝ մեկը մյուսից զարհուրելի, որոնք լեփ-լեցուն են ընչաքաղցության ու բռնակալության դժբախտ զոհերով, որոնք իրենց ընտանիքներից բռնությամբ պոկված՝ շղթայի են զարկված»։ Մալակկային տիրելու համար հոլանդացիները կաշառեցին փորթոլգալական նահանգապետին։ Նա 1641 թվականին նրանց ներս թողեց քաղաք։ Նրանք անմիջապես շտապեցին նահանգապետի տունը և սպանեցին նրան, որպեսզի հնարավորություն ունենան «խուսափելու» կաշառման պայմանավորված 21 875 ֆունտ ստ. գումարը վճարելուց։ Որտեղ նրանք ոտք էին դնում, նրանց հետևից ընթանում էր ամայացումն ու բնակիչների բնաջնջումը։ Բանյուվանգին, Ճավայի մի նահանգը, 1750 թվականին 80 000 բնակիչ ուներ, 1811 թվականին՝ ընդամենը 8 000։ Ահա այս է, որ կոչվում է doux commerce [հաջող առևտուր]։

Անգլիական-արևելահնդկական ընկերությունը, ինչպես հայտնի է, բացի Արևելյան Հնդկաստանի քաղաքական իշխանությունից, ձեռք բերեց թեյի առևտրի և ընդհանրապես Չինաստանի հետ կատարվող առևտրի բացառիկ մոնոպոլիա և, բացի դրանից, նրա ձեռքում էր կենտրոնացված Եվրոպայից ստացվող և Եվրոպա ուղարկվող ապրանքների փոխադրության մոնոպոլիան։ Բայց Հնդկաստանի առափնյա և կղզիների միջև տեղի ունեցող նավագնացությունը, ինչպես և Հնդկաստանի ներսում կատարվող առևտուրը, դարձան ընկերության բարձրաստիճան պաշտոնյաների մոնոպոլիան։ Աղի, օպիումի, թմբուլի և այլ ապրանքների մոնոպոլիաները դարձան հարստության անսպառ աղբյուրներ։ Պաշտոնատար անձինք իրենք էին սահմանում գները և կամայականորեն պլոկում էին դժբախտ հնդիկներին։ Գեներալ-նահանգապետը մասնակցում էր այդ մասնավոր առևտրին։ Նրա սիրեցյալները պայմանագրեր էին ստանում այնպիսի պայմաններով, որոնցով նրանք, ավելի հաջող ձևով, քան ալքիմիկոսները, ոսկի էին շինում ոչնչից։ Խոշոր կարողությունները անձրևից հետո աճող սունկերի նման բուսնում էին, և նախասկզբնական կուտակումն իրագործվում էր առանց թեկուզ մի շիլլինգ ծախսելու։ Ուորրեն Հեյստինգսի դատական պրոցեսը լիքն է այդպիսի օրինակներով։ Ահա նրանցից մեկը։ Օպիումի մատակարարման մի պայմանագիր է շնորհվում մի ոմն Սալլիվենի այն պահին, երբ նա պաշտոնական հանձնարարությամբ մեկնում էր Հնդկաստանի այն մասը, որը հեռու էր գտնվում օպիումի արտադրության շրջանից։ Սալլիվենն իր պայմանագիրը 40 000 ֆ. ստեռլինգով վաճառում է ինչ-որ Բիննի, իսկ Բիննը նույն օրը այն վերավաճառում է 60 000 ֆունտ ստեռլինգով։ Վերջին գնորդն ու պայմանագիրը կատարողը հայտարարում է, թե ինքն էլ դեռ հսկայական օգուտ է ստացել ղրանից։ դրանից։ Պառլամենտին ներկայացված մի փաստաթղթի համաձայն, հիշյալ ընկերությունն ու նրա պաշտոնյաները 1757—1766 թվականներին հնդիկներին ստիպել են նրանց 6 միլիոն ֆ. ստ. նվիրելու։ 1769—1770 թվականներին անգլիացիները արհեստական սով սարքեցին՝ ամբողջ բրինձը գնելով և հրաժարվելով այն այլ կերպ վաճառել, բայց եթե առասպելական բարձր գներով<ref>1866 թվականին միայն Օրիսա նահանգում մեկ միլիոնից ավելի հնդիկներ սովամահ եղան։ Այնուամենայնիվ, բոլոր հանքերը գործ էին դրվում Հնդկաստանի պետական գանձարկղը հարստացնելու՝ սովյալներին բարձր գներով կենսամիջոցներ վաճառելու միջոցով։<br>243a Վիլյամ Կոբբետը նկատում է, որ Անգլիայում բոլոր հասարակական հիմնարկները կոչվում են «թագավորական», բայց դրա փոխարեն այնտեղ պարտքը լինում է «ազգային» (national debt)։<br>243b «Եթե թաթարները Եվրոպան գերեին մեր օրերում, ապա շատ դժվար կլիներ նրանց բացատրել այն նշանակությունը, որ ֆինանսիստն ունի մեր մեջ» (Montesquieu: «Esprit des lois», հրատ. Londres 1769, հ. IV, էջ 33)։ [Мотескье: «О духе законов», ռուս. թարգմ. Կովալևսկու խմբ., ՍՊԲ. 1900 թ., էջ 607։]</ref>։

Գաղութային սիստեմը նպաստում էր առևտրի ու նավագնացության արագընթաց աճմանը։ «Gesellschaften Monopolia»-ները [«մոնոպոլիա-ընկերությունները»] (Լութեր) կապիտալի համակենտրոնացման հզոր լծակներն էին։ Գաղութները արագ առաջացող մանուֆակտուրաների համար ապահովում էին վաճառահանման շուկան, իսկ այդ շուկայի մոնոպոլ տիրապետումը ապահովում էր արագացած կուտակումը։ Եվրոպայի սահմաններից դուրս կողոպուտի, բնիկների ստրկացման, սպանությունների միջոցով ձեռք բերված գանձերը հոսում էին դեպի մայր երկիրը և այնտեղ էլ դառնում էին կապիտալ։ Հոլանդիան, որտեղ առաջին անգամ լիովին զարգացավ գաղութային սիստեմը, 1648 թվականին արդեն իր առևտրական հզորության գագաթնակետին էր հասել։ «Նրա համարյա անբաժան տիրապետության տակ էին գտնվում արևելահնդկական առևտուրը և եվրոպական հարավ-արևմուտքի ու հյուսիս-արևելքի միջև եղած առևտրական հարաբերությունները։ Նրա ձկնորսարանները, նավագնացությունը, մանուֆակտուրաները իրենց հավասարը չունեին ոչ մի այլ երկրում։ Այդ ռեսպուբլիկայի կապիտալները գուցե ավելի մեծ էին, քան մնացած ամբողջ Եվրոպայի բոլոր կապիտալները միասին»։ [Q. Gülich: «Geschichtliche Darstellung etc.». Jena 1830, հ. I, էջ 371։] Այս տողերի հեղինակ Գյուլիխը մոռանում է ավելացնել` Հոլանդիայի ժողովրդական մասսաներն արդեն 1648 թվականին ավելի էին տառապում ուժից վեր աշխատանքից, ավելի աղքատ էին և ավելի դաժան ճնշում էին կրում, քան մնացած ամբողջ Եվրոպսյյի Եվրոպայի ժողովրդական մասսաները։

Այն մեծ դերը, որ պետական պարտքերն ու արդի գանձահասութային սիստեմը խաղում են հասարակական հարստությունը կապիտալի փոխարկելու պրոցեսում, մասսաների սեփականազրկման և վարձու բանվորներին ճնշելու գործում, մոլորեցրել է մի շարք հեղինակների, ինչպես Կոբբետը, Գաբլդեյր Դաբլդեյը և ուրիշներ, որոնք այստեղ տեսել են արդի ժողովրդական աղքատության գլխավոր պատճառը։

Հովանավորման սիստեմը մի արհեստական միջոց էր գործարանատերեր պատրաստելու և անկախ բանվորներին սեփականազրկելու համար, արտադրության ազգային միջոցներն ու կենսամիջոցները կապիտալի փոխարկելու և արտադրության հին եղանակից արդի եղանակին անցնելու պրոցեսը բռնի կերպով կրճատելու համար։ Եվրոպական պետությունները կռվտում էին այդ գյուտի արտոնագրի առաջնության համար և, մի անգամ արդեն ծառայության մտնելով շահույթի ասպետների մոտ, արդեն չէին բավարարվում նրանով, որ այղ. այդ նպատակով իրենց սեփական ժողովուրդներին հարկում էին, անուղղակի կերպով հովանավորական մաքսերով, ուղղակի֊ ուղղակի կերպով էքսպորտային պրեմիաներով և այլն։ Իրենցից կախում ունեցող երկրորդական երկրներում նրանք բռնությամբ արմատախիլ էին անում ամեն մի արդյունաբերություն, ինչպես, օրինակ, անգլիացիներն արմատախիլ արին Իռլանդիայի բրդեղենի մանուֆակտուրան։ Կոլբերի շնորհիվ Եվրոպայի մայր-ցամաքում այդ պրոցեսն է՛լ ավելի պարզեցվեց։ Նախասակզբնական կապիտալն այստեղ դեպի արդյունաբերողներն է հոսում զգալի չափով ուղղակի պետական գանձարանից։ «Ինչո՞ւ,— բացականչում է Միրաբոն,— յոթնամյա պատերազմից առաջ Սաքսոնիայում տեղի ունեցած մանուֆակտուրային ծաղկման պատճառը այնքան հեռու փնտրել։ Բավական է ուշադրություն դարձնել 180 միլիոն պետական պարտքի վրա»<ref>Mirabeau: «De la Monarchie Prussienne». Londres 1788, հ. VI, էջ 101։</ref>։

Tantae molis erat [այդպիսի ջանքեր պահանջվեցին] արտադրության կապիտալիստական եղանակի «հավիտենական բնական օրենքների] օրենքների» ազատ դրսևորման պայմաններ ստեղծելու, բանվորներին նրանց աշխատանքի միջոցներից անջատելու պրոցեսը կատարելու, մի բևեռում արտադրության հասարակական միջոցներն ու կենսամիջոցները կապիտալի փոխարկելու, հակառակ բևեռում ժողովրդական մասսային վարձու բանվորներ, ազատ «աշխատող չքավորներ» — արդի պատմության այդ գլուխ-գործոցը — դարձնելու համար<ref>«Labouring poor» [«աշխատող չքավռր»] արտահայտությունն անգլիական օրենսդրության մեջ հանդիպում է այն վայրկյանից, երբ վարձու բանվորների դասակարգը նկատելի չափեր է ընդունում։ «Labouring poor»-ը [«աշխատող չքավորըչքավորը»] հակադրվում է, մի կողմիդկողմից, «idle poor»-ին [«ծույլ չքավորներին»], մուրացկաններին և այլն, մյուս կողմից այն բանվորներին, որոնք դեռ բոլորովին չեն ազատագրված սեփականությունից, դեռ իրենց աշխատամիջոցների տերերն են։ «Աշխատող չքավոր» արտահայտությունը օրենսդրությունից անցավ քաղաքատնտեսության մեջ, որտեղ գործ է ածվում՝ սկսած Կելպեպերից, Դ. Չայլդից և ուրիշներից մինչև Ա. Սմիթն ու Իդենը։ Դրա համեմատ էլ կարելի է դատել «execrable politlcal Cantmonger» political cantmonger» [«քաղաքական գարշելի կեղծավորության փերեզակ»] Էդմունդ Բերկի bonne foi-ի [բարեխղճության] մասին, երբ նա «աշխատող չքավոր» արտահայտությունը անվանում է «execrable political cant» [«քաղաքական գարշելի կեղծավորություն»]։ Այս սիկոֆանտը, որ անգլիական օլիգարխիայի հաշվին է ապրում, ռոմանտիկի դեր էր խաղում ֆրանսիական ռևոլյուցիայի նկատմամբ, իսկ ամերիկյան խռովությունների ժամանակ հյուսիս-ամերիկյան գաղութներից վարձ ստանալով, նույնպիսի հաջողությամբ լիբերալի դերում էր հանդես գալիս անգլիական օլիգարխիայի դեմ. իսկ փաստորեն նա մի ամենասովորական բուրժուա էր. «Առևտրի օրենքները բնության օրենքներ են հետևաբար, աստծու օրենքներ» (E. Burke: «Thoughts and Details on Scarcity», հրատ. London 1800, էջ 31, 32)։ Զարմանալու ոչինչ չկա, որ նա, աստծու ու բնության օրենքներին հավատարիմ, միշտ վաճառե՜լ է իրեն ամենաձեռնտու շուկայում։ Այդ Էդմունդ Բերկի՝ լիբերալություն անելու շրջանի լավ բնութագիրը կարելի է գտնել Տեկկերի գրվածքներում։ Տեկկերը տերտեր ու տորի էր, բայց մնացած բաներում կարգին մարդ էր ու լավ տնտեսագետ։ Նկատի ունենալով այն խայտառակ անսկզբունքայնությունը, որն իշխում է մեր օրերի քաղաքատնտեսության մեջ և անխախտ բարեպաշտությամբ ամրապնդում է հավատը «առևտրի օրենքների» նկատմամբ, անհրաժեշտ է կրկին ու կրկին նշավակել Բերկերին, որոնք իրենց հետևորդներից լոկ մի բանով են տարբերվում — տաղանդով։</ref>։ Եթե փողը, Օժյեի ասելով, «աշխարհ է գալիս մի այտի վրա արյան բնական բծով»<ref>Marie AugerAugier: «Du Crédit Public».</ref>, ապա նորածին կապիտալի բոլոր ծակոտիներից, ոտից մինչև գլուխ, արյուն ու կեղտ է հոսում<ref>«Կապիտալը,— ասում է «Quarterly Reviewer»-ը,— խուսափում է աղմուկից ու կռվից և երկչոտ բնավորություն ունի։ Այդ ճիշտ է, բայց այդ դեռ ամբողջ ճշմարտությունը չէ։ Կապիտալը վախենում է շահույթի բացակայությունից կամ շատ փոքր շահույթից, ինչպես բնությունը վախենում է դատարկությունից։ Բայց երբ առկա է բավականաչափ շահույթը, կապիտալը համարձակ է դառնում։ Տասը տոկոսն ապահովեցեք, և կապիտալը համաձայն է ամեն մի կիրառման. 20 տոկոսի դեպքում նա աշխուժանում է, 50 տոկոսի դեպքում նա դրականապես պատրաստ է ամեն մի հանդգնության, 100 տոկոսի դեպքում նա ոտնատակ է տալիս մարդկային բոլոր օրենքները, 300 տոկոսի դեպքում չկա մի ոճիր, որը գործելու ռիսկ չանի նա, թեկուզ նրան կախաղանի վտանգ սպառնալիս լինի։ Եթե աղմուկն ու կռիվը շահույթ են բերում, կապիտալը կսկսի նպաստել թե՛ մեկին, թե՛ մյուսին։ Ապացույց՝ մաքսանենգությունը և ստրկավաճառությունը» (T. J. Dunning: «Trades’ Unions and Strikes». London 1860, էջ 35, 36)։</ref>։

Արտադրության այդ եղանակը հողի ու արտադրության մնացած միջոցների մանրատում է ենթադրում։ Նա բացառում է ինչպես այդ վերջինների համակենտրոնացումը, այնպես էլ նրանց կոոպերացիան, բացառում է աշխատանքի բաժանումը արտադրական միևնույն պրոցեսի ներսում, հասարակական իշխանությունը բնության վրա ու բնության հասարակական կարգավորումը, հասարակական արտադրողական ուժերի ազատ զարգացումը։ Այն համատեղելի է արտադրության ու հասարակության միայն նեղ տրադիցիոն սահմանների հետ։ Արտադրության այդ եղանակի հավերժացման ձգտումը, ինչպես Պեկերն է իրավամբ ասում, հավասարազոր է «ընդհանուր միջակությունը դեկրետագրելուն»։ Բայց զարգացման որոշ մակարդակի վրա արտադրության հիշյալ եղանակը ինքն է ստեղծում իր սեփական ոչնչացման նյութական միջոցները։ Այդ վայրկյանից սկսած՝ հասարակության ընդերքում շարժվել են սկսում այն ուժերն ու կրքերը, որոնք իրենց շղթայված են զգում արտադրության այդ եղանակի կողմից։ Վերջինը պետք է ոչնչացվի, և նա ոչնչացվում է։ Նրա ոչնչացումը, արտադրության անհատական ու փոշիացած միջոցները հասարակականորեն համակենտրոնացված արտադրության միջոցներ դարձնելը, հետևապես, շատերի գաճաճային սեփականությունը քչերի վիթխարի սեփականության փոխարկելը ժողովրդական լայն մասսաների սեփականազրկումը հողից, կենսամիջոցներից ու աշխատանքի գործիքներից,— ժողովրդական մասսայի այդ զարհուրելի ու դժվարին սեփականազրկումը կապիտալի պատմության նախաբանն է կազմում։ Նա պարունակում է մի ամբողջ շարք բռնի մեթոդներ, որոնցից մենք վերը քննարկեցինք միայն ամենակարևոր, դարագլուխ կազմող մեթոդները, ինչպես նախասկզբնական կուտակման մեթոդները։ Անմիջական արտադրողների սեփականազրկումը կատարվում է ամենաանխնա վանդալիզմով և ամենաստոր, ամենակեղտոտ, ամենամանր ու ամենակատաղի կրքերի ազդեցության տակ։ Սեփականատիրոջ աշխատանքով ձեռք բերված մասնավոր սեփականությունը, որը հիմնված է, այսպես ասած, առանձին անկախ աշխատավորի սերտաճելու վրա իր աշխատանքի գործիքների ու միջոցն երի միջոցների հետ, դուրս է մղվում կապիտալիստական մասնավոր սեփականության կողմից, որը խարսխված է ուրիշի աշխատուժի, բայց ձևականորեն ազատ աշխատուժի շահագործման վրա<ref>«Մենք ոտք ենք դրել մի բոլորովին նոր հասարակակարգ... մենք ձգտում ենք սեփականության ամեն մի տեսակ անջատել աշխատանքի ամեն մի տեսակից» (Sismondi: «Nouveaux Principes d’Économie Politique», հ. II, էջ 434)։</ref>։

Երբ փոխարկման այդ պրոցեսը խորությամբ ու լայնությամբ բավարար չափով քայքայել է հին հասարակությունը, երբ բանվորներն արդեն դարձել են պրոլետարներ, իսկ նրանց աշխատանքի պայմանները՝ կապիտալ, երբ արտադրության կապիտալիստական եղանակը սեփական ոտքերի վրա է կանգնում, այն ժամանակ աշխատանքի հետագա հանրայնացումը, հողի ու արտադրության մյուս միջոցների փոխարկումը հասարակականորեն օգտագործելի հողի ու միջոցների և, հետևապես, ղրանց դրանց փոխարկումն ընղհանուր արտադրության միջոցների և դրա հետ կապված՝ մասնավոր սեփականատերերի հետագա սեփականազրկումը նոր ձև է ընդունում։ Այժմ սեփականազրկման ենթակա է արդեն ո՛չ թե ինքնուրույն տնտեսություն վարող բանվորը, այլ շատ բանվորներ շահագործող կապիտալիստը։

===ՔՍԱՆՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ՔԼՈՒԽ։ ԳԱՂՈՒԹԱՑՄԱՆ ԱՐԴԻ ԹԵՈՐԻԱՆ<ref>Այստեղ խոսքը վերաբերում է իսկական գաղութներին, այն կուսական հողին, որը գաղութացվում է ազատ ներգաղթողների ձեռքով։ Միացլալ Միացյալ նահանգները տնտեսագիտական իմ աստով իմաստով դեռևս Եվրոպայի գաղութն են։ Ասենք՝ նրանց թվին են պատկանում նաև այնպիսի հին գաղթավայրերը, որտեղ ստրկության ոչնչացումը հիմքից հեղաշրջել է բոլոր հարաբերությունները։</ref>===

Ամենից առաջ Ուեկֆիլդը հայտնագործեց գաղութներում, որ փողի, կենսամիջոցների, մեքենաների ու արտադրության այլ միջոցների տեր լինելը դեռ մարդուն չի դարձնում կապիտալիստ, եթե բացակայում է դրամի այնպիսի լրացումը, որպիսին է վարձու բանվորը, այն մյուս մարդը, որն ստիպված է կամովին հենց իրեն վաճառելու Նա հայտնագործեց, որ կապիտալր ո՛չ թե իր է, այլ մարդկանց միջև, առաջացող հասարակական հարաբերություն, որը միջնորդավորված է իրերով<ref>Նեգրը «Նեգրը նեգր է։ Միայն որոշ հարաբերությունների մեջ է նա դառնում ստրուկ։ Բամբակաման մեքենան բամբակ մանելու մեքենա է։ Միայն որոշ հարաբերությունների մեջ է նա դաոնում դառնում կապիտալ։ Այդ հարաբերություններից անջատված՝ նա նույնպես կապիտալ չէ, ինչպես ոսկին ինքնըստինքյան փող չէ կամ շաքարը՝ շաքարի գին... Կապիտալը հասարակական-արտադրական հարաբերություն է։ Նա պատմական արտադրական հարաբերություն է» (Karl Marx: «Lohnarbeit und Kapital» «Neue Rheinische Zeitung»-ում № 226, 7 ապրիլի 1849 թ.)։ [Հմմտ. Կ. Մարքս. «Վարձու աշխատանք և կապիտալն»։ կապիտալ»։ Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ. V, էջ 429, 430։]</ref>։ Պարոն Պիլը,— գանգատվում է նա,— Անգլիայից իր հետ 50 000 ֆ. ստ. ընդհանուր գումարի կենսամիջոցներ ու արտադրության միջոցներ տարավ Նոր Հոլանդիայի Կարապի Ափը։ Պարոն Պիլն այնքան շրջահայաց էր, որ, բացի վերոհիշյալից, իր հետ տարավ 3 000 հոգի բանվոր դասակարգից՝ տղամարդ, կին ու երեխա։ Բայց նշանակված տեղը հասնելուց հետո «պարոն Պիլի մոտ մի ծառա էլ չմնաց, որ կարողանար նրա անկողինը պատրաստել կամ նրա համար գետից ջուր քաշել»<ref>E. G. Wakefie1dWakefield: «England and America». London 1833, հ. II, էջ 33։</ref>։ Դժբախտ Դժբա՜խտ պարոն Պիլ։ Նա ամեն բան նախատեսել էր, բայց մոռացե՜լ էր Կարապի Ափը փոխադրել անգլիական արտադրական հարաբերությունները։

Ուեկֆիլդի հետևյալ հայտնագործությունները հասկանալու, համար՝ երկու նախնական դիտողություն։ Մենք գիտենք, որ եթե արտադրության միջոցներն ու կենսամիջոցները անմիջական արտադրողի՝ բանվորի իրեն սեփականությունն են, նրանք կապիտալ չեն կազմում։ Նրանք կապիտալ են դառնում այն պայմաններում միայն, երբ միաժամանակ ծառայում են որպես բանվորին շահագործելու ու նրա վրա իշխելու միջոցներ։ Բայց տնտեսագետի գլխում նրանց այդ կապիտալիստական հոգին այնպես սերտ ամուսնական կապերով է միացած նրանց նյութական սուբստանցի հետ, որ նա ամեն պարագայում էլ այդ միջոցները կապիտալ է անվանում նույնիսկ այն պայմաններում, երբ նրանք կապիտալի ուղիղ հակադրությունն են։ Նույնը Ուեկֆիլդի մոտ։ Այնուհետև, ինքնուրույն տնտեսություն վարող, միմյանցից անկախ բազմաթիվ բանվորների անհատական սեփականությունը կազմող արտադրության միջոցների փոշիացումը նա անվանում է կապիտալի հավասար բաշխում։ Տնտեսագետի հետ էլ նույնն է պատահում, ինչ որ ֆեոդալական իրավաբանի հետ։ Վերջինը նույնիսկ զուտ փողային հարաբերությունների վրա իր ֆեոդալական իրավաբանական պիտակներն էր կպցնում։

«Եթե,— ասում է Ուեկֆիլդը,— կապիտալը հավասար բաժիններով բաշխված լիներ հասարակության բոլոր անդամների միջև, ապա ոչ մի մարդ շահագրգռված չէր լինի ավելի կապիտալ կուտակելու, քան նա կարող է գործի մեջ կիրառել սեփական ձեռքերի օգնությամբ։ Որոշ չափով այդ էլ հենց նկատվում է ամերիկյան նոր գաղութներում, որտեղ հողասեփականության մոլուցքը արգելք է լինում վարձու բանվորների դասակարգի գոյությանը»<ref>Նույն տեղում, հ. I, էջ 17։</ref>։ Հետևաբար, քանի դեռ բանվորը կարող է կուտակել հենց իրեն համար,— իսկ նա այդ կարող է անել, քանի դեռ արտադրության իր միջոցների, սեփականատերն է մնում,— այնքան ժամանակ կապիտալիստական կուտակումն ու արտադրության կապիտալիստական եղանակը հնարավոր չեն։ Բացակայում է դրա համար անհրաժեշտ վարձու բանվորների դասակարգը։ Բայց այդ դեպքում հապա հին Եվրոպայում ինչպե՞ս կատարվեց բանվորի սեփականազրկումը նրա աշխատանքի պայմաններից, ինչպե՞ս ստեղծվեցին կապիտալն ու վարձու աշխատանքը։ Մի շատ յուրատեսակ contrat social [հասարակական դաշինքի] միջոցով։ «Մարդկությունը... յուրացրել է կապիտալի կուտակմանն օժանդակելու մի հասարակ մեթոդ», որը, իհարկե, Ադամի ժամանակվանից նրան թվացել է որպես գոյության վերջին ու միակ նպատակը. «մարդկությունը բաժանվել է կապիտալի սեփականատերերի ու աշխատանքի սեփականատերերի... այդ բաժանումը կամավոր համաձայնության ու դաշինքի հետևանք էր»<ref>E. G. Wakefield: «England and America». London 1833, հ. I, էջ 18։</ref>։ Կարճ ասած՝ մարդկության մասսան ինքն իրեն սեփականազրկել է ի փառս «կապիտալի կուտակման»։ Բայց այդ դեպքում պետք էր ենթադրել, որ այդ մոլեռանդ ինքնահրաժարման բնազդը պետք է իր ամբողջ ուժով արտահայտվեր հատկապես գաղութներում, որտեղ միայն գոյություն ունեն այնպիսի մարդիկ ու այնպիսի պարագաներ, որոնք կարող էին այդ contrat social-ը երազանքների թագավորությունից փոխադրել իրականության թագավորությունը։ Սակայն այդ դեպքում ընդհանրապես ի՞նչ իմաստ ունի «սիստեմատիկ գաղութացումը», որը հակադրվում է բնական գաղութացմանը։ Բայց, դեհ — «կասկածելի է, ամերիկյան միության հյուսիսային նահանգներում արդյոք բնակչության թեկուզ մի տասներորդը պատկանո՞ւմ է վարձու բանվորների կատեգորիային... Անգլիայում... ժողովուրդն իր մեծամասնությամբ բաղկացած է վարձու բանվորներից»<ref>Նույն տեղում, էջ 42, 43, 44։</ref>։ Դեռ ավելին, իրեն ի փառս կապիտալի սեփականազրկելու ձգտումը, որ գոյություն ունի աշխատավոր մարդկության մեջ, այնքան չնչին է, որ նույնիսկ Ուեկֆիլդի ասելով՝ ստրկությունը գաղութային հարստության միակ բնական հիմքն է։ Նրա սիստեմատիկ գաղութացումը մի pis aller [անխուսափելի չարիք] է պարզապես, որը պայմանավորված է նրանով, որ նա պետք է գործ ունենա ազատ մարդկանց հետ, և ոչ ստրուկների հետ։ «Սան-Դոմինգոյի առաջին իսպանական գաղթականները ոչ մի բանվոր չունեին Իսպանիայից։ Բայց առանց բանվորների (այսինքն՝ առանց ստրկության) կապիտալը կոչնչանար կամ, առնվազն, կնվազեր մինչև այնպիսի մանր չափեր, որ ամեն մի անհատ կարող էր այն կիրառել իր սեփական ձեռքերի օգնությամբ։ Իրապես հենց այդպես էլ պատահեց անգլիացիների հիմնած վերջին գաղութում, որտեղ սերմացուից, անասուններից ու գործիքներից կազմված մի մեծ կապիտալ ոչնչացավ վարձու բանվորների պակասության պատճառով, և որտեղ ոչ մի գաղթական չունի ավելի կապիտալ, քան նա կարող է գործադրել իր անձնական աշխատանքով»<ref>Նույն տեղում, հ. II, էջ 5։</ref>։

Որովհետև գաղութներում բանվորը դեռ անջատված չէ աշխատանքի պայմաններից ու նրանց հիմքից — հողից, կամ այդպիսի անջատումը հանդիպում է միայն եզակի բացառությունների ձևով կամ չափազանց սահմանափակ տարածության վրա, ուստի գաղութներում հողագործությունը ևս դեռ առանձնացած չէ արդյունաբերությունից, դեռ գյուղական տնային արդյունաբերությունը չի ոչնչացված։ Իսկ որտեղի՞ց պետք է ներքին շուկա ստեղծվի կապիտալի համար։ «Ամերիկայում բնակչության ոչ մի մասը բացառապես հողագործությամբ չի զբաղվում, բացի ստրուկներից ու նրանց տերերից, որոնք կոմբինացնում են կապիտալն ու աշխատանքը խոշոր ձեռնարկություններում։ Ազատ ամերիկացիները, որոնք իրենք են հողը մշակում, շատ ուրիշ գործերով էլ են զբաղվում միաժամանակ։ Նրանք իրենց համար անհրաժեշտ կահույքի ու գործիքների մի մասը սովորաբար իրենք են պատրաստում։ Հաճախ նրանք իրենք են շինում իրենց տները և իրենց սեփական արդյունաբերության արդյունքները տանում են ամենահեռավոր շուկաները։ Նրանք միաժամանակ մտնողներ մանողներ են ու ջուլհակներ, նրանք իրենք են սապոն ու մոմ, ոտնաման ու հագուստ պատրաստում իրենց սեփական գործածության համար։ Ամերիկայում հողագործությունը հաճախ կազմում է դարբնի, ջրաղացպանի կամ կրպակատիրոջ օժանդակ զբաղմունքր»զբաղմունքը»<ref>Նույն տեղում, էջ 21, 22։</ref>։ Այդպիսի տարօրինակ մարդկանց մեջ այլևս ի՞նչ տեղ է մնում կապիտալիստի «ինքնահրաժարման» համար։

Վարձու աշխատանքի առաջարկը,— գանգատվում է նա,— կայուն չէ, անկանոն է, անբավարար է։ Այդ առաջարկը «ո՛չ միայն շարունակ անչափ քիչ է, այլև ապահովված չէ»<ref>E. G. Wakefield: «England and America». London 1833, հ.I, էջ 116։</ref>։ «Թեև այն արդյունքը, որ պետք է բաժանվի բանվորի ու կապիտալիստի միջև, մեծ է, Բայց բանվորն իրեն այնքան մեծ բաժին է վերցնում, որ արագորեն կապիտալիստ է դառնում... Ընդհակառակը, միայն քչերը կարող են հարստության խոշոր մասսաներ կուտակել, եթե նույնիսկ արտասովոր երկար են ապրումն»<ref>Նույն տեղում, էջ 131։</ref>։ Բանվորները ոչ մի կերպ թույլ լեն չեն տա կապիտալիստին, որ նա իրենց աշխատանքի ամենամեծ մասը վճարելուց ինքնահրաժարվի։ Նրան ամենևին չի օգնի, եթե նա այնքան շրջահայաց է, որ իր կապիտալի հետ իր սեփական վարձու, բանվորներն էլ է ներմուծում Եվրոպայից։ «Նրանք շուտով դադարում են վարձու բանվորներ լինելուց, նրանք շուտով անկախ գյուղացիներ կամ նույնիսկ իրենց առաջվա գործատերերի մրցորդներն են դառնում հենց վարձու աշխատանքի շուկայում»<ref>Նույն տեղում, էջ 5։</ref>։ Պատկերացրե՜ք այդպիսի դրության սարսափելիությունը։ Կորովի կապիտալիստն իր արյուն-֊քրտինքով դատած փողով Եվրոպայից սեփական մրցորդներ է ներմուծել։ Այդ արդեն նշանակում է՝ ամե՜ն ինչ կորած է։ Զարմանալի չէ, որ Ուեկֆիլդը գանգատվում է, թե գաղութներում բանվորների մեջ պակասում է կախումն ու կախման զգացումը։ «Բարձր աշխատավարձի պատճառով,— ասում է նրա աշակերտ Մերիվեյլը,— գաղութներում գոյություն ունի ավելի էժան ու ավելի հնազանդ աշխատանքի բուռն ցանկություն, մի այնպիսի դասակարգի պահանջ, որին կապիտալիստը կարողանար իր պայմանները թելադրել, փոխանակ այն բանի, որ բանվորը թելադրեր պայմանները հենց իրեն՝ կապիտալիստին... Հին քաղաքակրթության երկրներում բանվորը թեև ազատ է, բայց բնական օրենքների զորությամբ կախում ունի կապիտալիստից. գաղութներում այդ կախումը պետք է արհեստական միջոցներով ստեղծվի»<ref>Merivale: «Lectures on Colonization and Colonies». London 1841 և 1842, հ. II, էջ 235—314, տարբեր տեղերում։ Մինչև անգամ ազատ առևտրի կողմնակից, վուլգար տնտեսագետ հեզաբարո Մոլինարին ասում է, . «Այն գաղութներում, որտեղ ստրկությունը ոչնչացվում էր առանց հարկադիր աշխատանքը ազատ աշխատանքի համապատասխան քանակով փոխարինելու, մենք ինչ֊որ ինչ-որ հակառակն էինք տեսնում, քան հիմա տեսնում ենք ամեն օր։ Մենք տեսնում էինք, թե ինչպես հասարակ բանվորները, իրենց կողմից, շահագործում էին արդյունաբերական ձեռնարկատերերին և այնպիսի աշխատավարձ էին պահանջում, որը զգալիորեն բարձր էր արդյունքի՝ նրանց հասնող օրինական բաժնից [part légitime]։ Պլանտատորները, որոնք զրկված էին իրենց շաքարի համար այնպիսի գին ստանալու հնարավորությունից, որը ծածկեր աշխատավարձի ավելացումը, հարկադրված էին իրենց վնասը ծածկել սկզբում իրենց շահույթի հաշվին, իսկ հետո նաև իրենց կապիտալի հաշվին։ Շատ պլանտատորներ այդպիսով քայքայվեցին, ուրիշներն ստիպված եղան դադարեցնել իրենց ձեռնարկությունները, որպեսզի անխուսափելի քայքայումը կանխեն... Անկասկած, ավելի լավ է, որ կուտակված կապիտալները կորչեն, քան մարդկանց ամբողջ սերունդներ ոչնչանան (ինչպիսի՜ մեծահոգություն պարոն Մոլինարիի կողմից). բայց ավելի լավ չէ՞ր լինի, որ ո՛չ առաջինները կորչեին, ո՛չ էլ վերջինները» (Mօ1iոariMolinari: «Etudes Economiques». Paris 1846, էջ 51, 52)։ Պարո՜ն Մոլինարի, պարո՜ն Մոլինարի։ էլ Էլ ի՞նչ կմնա տասը պատվիրաններից, Մովսեսից ու մարգարեներից, պահանջարկի ու առաջարկի օրենքից, եթե Եվրոպայում «entrepreneur»ը [«ձեռնարկատերը»] կարող է կտրել բանվորի part légitime-ը [օրինական բաժինը], իսկ Արևմտյան Հնդկաստանում բանվորը՝ ձեռնարկատիրոջ part légitime-ը։ Եվ ասացեք, խնդրեմ, թե այդ ի՜նչ «part légitime» է, որ Եվրոպայում կապիտալիստը, ձեր խոստովանությամբ, թերավճարում է ամեն օր։ Պարոն Մոլինարին բռնված է սաստիկ եռուքորով. այնտեղ, գաղութներում, որտեղ բանվորներն այնպես «simples» [«անտաշ»] են, որ «շահագործում են» կապիտալիստներին, այնտեղ պետք է ոստիկանական միջոցներով պատշաճ ուժ հաղորդել պահանջարկի ու առաջարկի օրենքին, որն ուրիշ դեպքերում ավտոմատիկ կերպով է գործում։</ref>։

Հապա որո՞նք են, ըստ Ուեկֆիլդի, այդ ցավալի դրության հետևանքները գաղութներում։ — Արտադրողների և ազգային գույքի «փոշիացման բարբարոսական սիստեմը»<ref>Wakefield: «England and America». London 1833, հ. II, էջ 52։</ref>։ Արտադրության միջոցների փոշիացումը ինքնուրույն տնտեսություն վարող բազմաթիվ սեփականատերերի միջև ոչնչացնում է կապիտալի կենտրոնացման հետ նաև կոմբինացված աշխատանքի բոլոր հիմ֊քերը։ Ամեն մի ձեռնարկություն, որը հիմնվում է շատ տարիներ ընդգրկող երկար ժամանակ և խոշոր հիմնական կապիտալի ծախսում է պահանջում, իր իրագործման ժամանակ խոչընդոտների է բախվում։ Եվրոպայում կապիտալը ոչ մի րոպե պասսիվ չի մնում, որովհետև այնտեղ բանվոր դասակարգը կազմում է նրա կենդանի կցորդը, միշտ գոյություն ունի առատ չափերով, միշտ պատրաստ է նրան ծառայելու։ Իսկ գաղութային երկրներում... Ուեկֆիլդը մի վերին աստիճանի տխուր անեկդոտ է պատմում։ Նա զրուցել է մի քանի կապիտալիստների հետ Կանադայից և Նյու-Յորքի նահանգից, որտեղ — այս պետք է նշել — ներգաղթի ալիքները հաճախ կանգ են առնում և «ավելորդացած» բանվորների նստվածք են թողնում։ «Մեր կապիտալրկապիտալը,— հառաչում է մելոդրամայի գործող անձերից մեկը,— մեր կապիտալը պատրաստ կանգնած էր շատ այնպիսի գործառնությունների համար, որոնք իրենց կատարման համար երկարատև ժամանակաշրջան են պահանջում, բայց մենք կարո՞ղ էինք արդյոք այդպիսի գործառնություններ սկսել այնպիսի բանվորներով, որոնք — մենք այդ գիտեինք — շուտով թիկունքները կդարձնեին մեզ։ Եթե մենք վստահ լինեինք, թե կարող էինք այդ գաղթականների աշխատանքը պահել, մենք ուրախությամբ իսկույն կվարձեինք նրանց և այն էլ բարձր գնով։ Դեռ ավելին. նույնիսկ միանգամայն վստահ, որ մենք նրանց կկորցնենք, մենք, չնայած դրան, կվարձեինք նրանց, եթե հավատացած լինեինք, որ նոր գաղթականների՝ մեր պահանջմունքներին համապատասխանող մի նոր ներհոսում կլինի»<ref>Wakefield: «England and America», London 183S1833, հ. II, էջ 191, 192։</ref>։

Սակայն ինչպե՞ս բուժել գաղութների հակակապիտալիստական խոցը։ Եթե ամբողջ հողը միանգամից ժողովրդական սեփականությունից դարձնեն մասնավոր սեփականություն, ապա այդ թեև արմատախիլ կաներ չարիքը, բայց դրա հետ կոչնչացներ նաև գաղութները։ Վարպետությունն այն է, որ մի գնդակով երկու նապաստակ սպանես։ Անհրաժեշտ է, որ կառավարությունը կուսական հողին, պահանջարկի ու առաջարկի օրենքից անկախ, արհեստական գին դնի. վերջինը գաղթականին կստիպի համեմատաբար ավելի երկար ժամանակ աշխատելու որպես վարձու բանվոր, մինչև որ նա այնքան փող վաստակի, որը նրան հնարավորություն տա հողամաս գնելու<ref>«Դուք ասում եք, թե այն մարդը, որը ոչինչ չունի, բացի սեփական ձեռքերից, հողն ու կապիտալները ոմանց ձեռքում կենտրոնանալու հետևանքով աշխատանք է գտնում և եկամուտ է ստեղծում իրեն համար... Ընդհակառակը, միայն հողի անհատական յուրացման շնորհիվ կան մարդիկ, որոնք ոչինչ չունեն բացի իրենց ձեռքերից... Մարդուն տեղավորելով անօդ տարածության մեջ՝ դուք նրանից խլում եք շնչառության համար անհրաժեշտ օդը։ Ճիշտ նույն կերպ եք վարվում դուք՝ տիրանալով հողին... Այդ միևնույն է, թե նրան դնեք հարստությունից դուրս, որպեսզի նրա կյանքը ձեր կամայականությանը ենթարկեք» (Collins: «L’Économlie Politique, Source des Révolutions et des Utopies prétendues socialistes». Paris 1857, հ. III, էջ 267—271, տարբեր տեղերում)։</ref> և անկախ գյուղացի դառնալու։ Այն ֆոնդը, որ գոյանում է հողերը վարձու բանվորի համար արգելիչ գնով ծախելու հետևանքով, այսինքն՝ փողի այն ֆոնդը, որը քամվում է աշխատավարձից, պահանջարկի ու առաջարկի սրբազան օրենքը խախտելով, կառավարությունը պետք է, իր հերթին, այն լափովչափով, որչափով աճում է այդ ֆոնդը, գործադրի չքավորներին Եվրոպայից գաղութները ներմուծելու վրա և այդպիսով վարձու աշխատանքի շուկան լիքը վիճակում պահի պարոն կապիտալիստների համար։ Այդ պայմաններում «tout sera pour le mieux dans le meilleur des mondes possibles» [«ամեն ինչ դեպի լավը կգնա աշխարհներից այս լավագույնում»]։ Այս է «սիստեմատիկ գաղութացման» մեծ գաղտնիքը։ «Այս պլանի համաձայն,— հաղթականորեն բացագանչում բացականչում է Ուեկֆիլդը,— աշխատանքի առաջարկը հաստատուն ու կանոնավոր կլինի. այն պատճառով, որ, առաջին, բոլոր գաղթող բանվորները,— քանի որ նրանցից ոչ մեկը ի վիճակի չէ իրեն համար հող դնելուգնելու, մինչև որ որոշ ժամանակ փողով չաշխատի,— միատեղ վարձով կաշխատեին և այդպիսով իրենց ձեռնարկատիրոջ համար կապիտալ կարտադրեին՝ է՛լ ավելի շատ աշխատանք կիրառելու համար. երկրորդ այն պատճառով, որ ամեն ոք, ով թողնում է վարձու աշխատանքը և հողի սեփականատեր է դառնում, հենց հողը գնելով էլ մի որոշ ֆոնդ է ապահովում գաղութներր գաղութները թարմ աշխատանք բերելու համար»<ref>Wakefield: «England and America». London 1833, հ. II, էջ 192։</ref>։ Պետության նշանակած հողագինը պետք է, իհարկե, «բավարար» գին (sufficient price) լինի) այսինքն՝ այնքան բարձր, «որ բանվորներին արգելի անկախ գյուղացիներ դառնալ, մինչև որ հրապարակ գան ուրիշները, որոնք պատրաստ լինեն վարձու աշխատանքի շուկայում նրանց տեղը բռնելու»<ref>Նույն տեղում, էջ 45։</ref>։ Այդ «բավարար հողագինը» ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ ա՛յն փրկագնի մեղմացրած անունը, որ բանվորը վճարում է կապիտալիստին՝ վարձու աշխատանքի շուկայից իր հողամասը հեռանալու թույլտվության համար։ Բանվորը նախ պետք է պարոն կապիտալիստի համար «կապիտալ» ստեղծի՝ ավելի մեծ թվով բանվորներ շահագործելու համար, իսկ հետո պետք է աշխատանքի շուկա տանի իր «տեղակալին», որին կառավարությունը նրա հաշվին ծովի այն կողմից փոխադրում է նրա նախկին տիրոջ՝ կապիտալիստի համար։

Վերին աստիճանի բնորոշ է, որ անգլիական կառավարությունը տարիներ շարունակ իրագործել է «նախասկզբնական կուտակման» այդ մեթոդը, որ պարոն Ուեկֆիլդը հանձնարարում է հատկապես գաղութներում գործադրելու համար։ Անհաջողությունը, իհարկե, նույնքան խայտառակ էր, որքան Պիլի բանկային ակտի ձախողումը։ Հետևանքը միայն այն եղավ, որ արտագաղթի հորձանքը շուռ եկավ անգլիական գաղութներից դեպի Միացյալ Նահանգները։ Մինչդեռ Եվրոպայում տեղի ունեցող կապիտալիստական արտադրության պրոգրեսը, որին ուղեկից էր կառավարության ուժեղացող ճնշումը, Ուեկֆիլդի դեղատոմսն ավելորդ դարձրեց։ Մի կողմից՝ մարդկանց վիթխարի ու անընդհատ՝ տարեցտարի Ամերիկա դիմող հոսանքը Միացյալ Նահանգների արևելքում լճացող նստվածք է թողնում, որովհետև Եվրոպայից եկող արտագաղթի ալիքն ավելի ,արագ է մարդկանց նետում Միացյալ Նահանգների արևելքի աշխատանքի շուկան, քան մի ուրիշ ալիք կարողանում է դեպի արևմուտք տանել նրանց։ Մյուս կողմից՝ ամերիկյան քաղաքացիական պատերազմը իր հետ բերեց մի հսկայական ազգային պարտք և միաժամանակ էլ հարկերի ճնշում, ֆինանսական ամենաստոր արիստոկրատիայի առաջացում, հասարակական հողերի ահագին մասի բաժանում սպեկուլյանտների ընկերություններին, որոնք հիմնվում էին երկաթուղիները, հանքերը և այլ օբյեկտներ շահագործելու համար — կարճ ասած՝ բերեց կապիտալի ամենաարագ կենտրոնացում։ Այդպիսով, մեծ ռեսպուբլիկան դադարեց արտագաղթող բանվորների համար ավետյաց երկիր լինելուց։ Կապիտալիստական արտադրությունն այնտեղ հսկայական քայլերով է զարգանում, թեև աշխատավարձի իջեցումն ու վարձու բանվորի կախումը դեռ չեն հասել եվրոպական նորմալ մակարդակին։ Անգլիական կառավարության կողմից արիստոկրատներին ու կապիտալիստներին բաժանվող գաղութային անմշակ հողերի անպատկառ վատնումը,— որ նույնիսկ Ուեկֆիլդն է բարձրաձայն պախարակում,—՚ — միացած այն մարդկանց հոսանքի հետ, որոնց գրավում են ոսկեհանքերը, և այն կոնկուրենցիայի հետ, որ անգլիական ապրանքների ներմուծումն ստեղծում է նույնիսկ ամենամանր արհեստավորի դեմ,— այդ բոլորը հատկապես Ավստրալիայում<ref>Հենց որ Ավստրալիան իր սեփական օրենսդիրը դարձավ, նա, իհարկե, սկսեց հրատարակել գաղթականների համար նպաստավոր օրենքներ, բայց հողերի այն վատնումը, որ արդեն կատարված էր անգլիացիների կողմից, կանգնած է ճանապարհի մեջտեղը։ «Աոաջին ու գլխավոր նպատակը, որին ձգտում Է է 1862 թվականի հողային նոր օրենքը, այն է, որ ժողովրդի համար հեշտացնի տարաբնակությունը» («The Land Law of Victoria» by the Hon. G. Duffy» Duffy, Minister of Public Lands. London 1862 [էջ 3])։</ref>, ծնեց բավականաչափ «բանվորական հարաբերական գերբնակչություն», այնպես որ համարյա ամեն մի փոստ տխուր լուրեր է բերում ավստրալիական աշխատանքի շուկայի գերլցման մասին — «glut of the Australian labour-market»,— և այնտեղ պոռնկությունը տեղ-տեղ այնպես ճոխ է փթթում, ինչպես Լոնդոնի Հայմարկտում։

<br><br><br><br><br><TABLE border = 0 width="128px"> <TR> <TD style='border-top:solid windowtext 1.0pt;'></TD> </TR> </TABLE>