Changes
/* Թ․ գլուխ */
Ահա տեսեք ինձ այդ առավոտ սև շղարշով փաթաթված, մի սպիտակ հին գլխարկ դրած, մի սևագույն բաճկոնակ, լայն ու կոպիտ կտավե վարտիք, ― որ ինձ համար միս Մեորդստոնի ասելով մի լավ զրահ պիտի լիներ կյանքի ահեղ մարտի մեջ։ ― Ահա այսպես հագնված և ամբողջ հարստությունս մի փոքրիկ պայուսակում ամփոփված, ես՝ թշվառ մանուկս, (ինչպես որ անշուշտ կասեր մր․ Գըմիջը) նստեցի մր․ Քինիոնի հետ Յարմաութ գնացող փոստի կառքը, որտեղից արդեն դիլիժանսով պիտի Լոնդոն գնայի։ Ահա մեր տունն ու եկեղեցին ետ են մնում, ծնողներիս գերեզմանները ծածկվում են, մանկական խաղերիս վայրերը այլևս չեմ տեսնում, և երկինքը դատարկ է։
==ԺԱ․ գլուխ==
Սկսում եմ գլխիս ճարն ինքս տեսնել, և այդ ինձ դուր չի գալիս
Արդեն բավական ապրած լինելով աշխարհիս երեսին, ես գրեթե կորցրել եմ որևէ բանի վրա զարմանալու ընդունակությունս․ այնուամենայնիվ չեմ հասկանում, թե ինչպե՞ս կարողացան այնքան հեշտ դեն ձգել ինձ այն մատաղ հասակումս։ Չեմ հասկանում, թե ինչպե՞ս չգտնվեց գոնե մի մարդ, որ տեր կանգներ ինձ նման տղային, որ այնքան ընդունակ էր, ժիր, զգայուն, եռանդուն և հոգով ու մարմնով այնքան քնքուշ։ Սակայն այդպիսի մարդ չգտնվեց, և տասնամյա հասակումս ես մի փոքրիկ ծառա դարձա Մեորդստոնի և Գրինբիի վաճառատանը։
Մեորդստոնի և Գրինբիի առևտրական տունը գտնվում էր Թեմզայի ափին, Բլեքֆրայրըսի թաղում։ Նոր շենքերի շնորհիվ այժմ այդ տեղը ուրիշ տեսք է ստացել․ բայց առաջ տունը վերջինն էր դեպի գետն իջնող անձուկ փողոցում, որ նավամատույցի սանդուղքով էր վերջանում։ Նա մի խարխուլ հին շենք էր՝ առանձին բակով, որ գետի հորձանալու ժամանակ բոլորովին ծածկվում էր ջրով, իսկ նվազելու ժամանակ ցեխի մեջ մտնում․ մկները վխտում էին նրա բակում։ Դարավոր ածխով մրոտված, փոշով ախտոտված սենյակներ, կիսավեր աստիճաններ, քանդված հատակներ, մառանում կռվող պառավ մկների սուր ծվծվոց և համատարած փտություն ու գարշություն․ այս է, ինչ֊որ լավ հիշում եմ երկար տարիների շարքից հետո։ Այս բոլորը պատկերանում է աչքիս առջև ճիշտ այնպես, ինչպես որ էր այն չարաբաստիկ րոպեին, երբ դողդոջ ձեռքումս մր․ Քինիոնի աջը բռնած առաջին անգամ այնտեղ մտա։
Մեորդստոնի և Գրինբիի տունը բազմատեսակ ճյուղեր ուներ, սակայն նրա գլխավոր գործն էր գինի և օղի վաճառել փոստատար նավերին։ Լավ չեմ հիշում, թե ո՞ւր էին գնում այդ նավերը, բայց մի քանիսը կարծեմ մինչև արևմտյան և արևելյան Հնդկաստան էին հասնում։ Գիտեմ միայն, որ այդ առևտրի հետևանքներից մեկն էր դատարկ շշերի մի ահագին քանակություն և մառանում բանող մի քանի մարդիկ ու տղաներ, որոնց պաշտոնն էր աչքի անցնել ամեն մի շիշ, ճաքածները ջոկել, մյուսները ողողել, ցայել և սրբել․ այնուհետև լիքը շշերին նշանակ ու խցան դնել, զմռսել ու կնքել և վերջապես արկղների մեջ տեղավորել։ Այս էր ահա և իմ անելիքը մյուս տղաների հետ միասին։
Բոլորս միասին չորս հոգի էինք։ Ինձ համար որոշված տեղը մի անկյուն էր, ուր մր․ Քինիոնոը միշտ կարող էր ինձ տեսնել և իր գրասենյակի պատուհանից դիտել։ Ահա այդտեղ էր, ուր պիտի սկսեի իմ սեփական վաստակով ապրել։ Ավագ տղան պատվեր ստացավ պաշտոնիս մեջ հրահանգելու ինձ։ Նրա անունն Միկ Ուոկր էր, և նրա հագուստի աչքի ընկնող մասերը մի գզգզած գոգնոց և մի թղթե գլխանոց էին։ Նա պատմեց ինձ, թե իր հայրը թիավար է և ամեն տարի մի ոսկեծոպ սև թավշե ֆես հագած մասնակցում է լորդմեյըրի հանդիսավոր թափորին։ Ծանոթացրեց ինձ մեր ընկերներից մեկի հետ, որին մի տարօրինակ անուն էին տալիս մառանում, այն է՝ «Ալյուրոտ Փաթաթես»։ Հետո միայն իմացա, որ դա մկրտության անունը չէ, այլ այդպես են մականվանել նրան իր երեսի պատճառով, որ իրավ ալյուրի նման սպիտակ էր։ Փաթաթեսի հայրը ջրկիր էր և հրշեջ մի նշանավոր թատրոնում, իսկ փոքրիկ քույրը՝ պանտոմիմների մեջ դեր կատարող։
Անկարելի է բառերով բացատրել այն հոգեկան տագնապը, որ զգացի մի այսպիսի ընկերության մեջ ընկնելիս։ Ի՞նչ համեմատություն, ի՞նչ անհուն տարբերություն իմ մանկության ընկերների, էլ չասեմ Ստիրֆորթի ու Տրեդլսի, և այդ Միկ Ուոկրի ու Փաթաթեսի միջև․․․ Չի կարելի նկարագրել, թե ի՞նչ զգացի, երբ տեսա, որ ժամանակով մի բարեկիրթ և պիտանի մարդ դառնալու ոսկի հույսերս ի չիք դարձան։ Մառանը հեզհետե պիտի ջնջեր մտքիս միջից այն բոլորը, ինչ ես սովորել էի մինչև այժմ, խեղդեր, սպաներ սրտիս ազնիվ ձգտումները դեպի առաջ։ Այս ամենի դառնությունը վհատեցնում էր ինձ․ ամաչում էի իմ ողորմելի վիճակից, լքյալ և անտերունչ կացությունից։ Հենց որ Ուոկրը դուրս էր գնում մառանից, ես սկսում էի լաց լինել, արտասուքս այն ջրի հետ խառնելով, որի մեջ ցայում էի շշերը, և թվում էր ինձ, թե ահա սիրտս էլ մի ճաքած շշի նման կպայթի։
Պատի ժամացույցը տասներկուսն անց կեսը խփեց և բոլորը շարժվեցին, ճաշի գնալու պատրաստվելով։ Մր․ Քինիոնը վեր կացավ և գրասենյակի պատուհանից նշան արեց ինձ, որ իր մոտ գնամ։ Գնացի։ Այնտեղ կանգնած էր մի միջահասակ հուժկու մարդ, որի ահագին ու պսպղուն գլուխը հավկիթի պես անմազ էր, իսկ երեսը շատ ուռած։ Հագած էր մի գորշագույն զգեստ ու նեղ վարտիք․ երկուսն էլ բավական հին, սքանչելի էին սակայն շապկի տնկված օձիքները։ Ձեռքին ուներ մի թեթև գավազան՝ կոթը փնջով զարդարուն, և զգեստի կոճակից կախ՝ մի լոռնետ, որ, ինչպես հետո իմացա, միայն զարդի առարկա էր, որովհետև ջենտլմենը սակավ էր նրան աչքին դնում և դնելիս ամենևին բան չէր տեսնում։
― Ահա սա է, ― ասաց մր․ Քինիոնը, ինձ մատնանիշ անելով։
― Ուրեմն սա՞ է մր․ Կոպպերֆիլդը, ― ասաց օտարականը մի տեսակ զիջող ձայնով և շնորհաշուք երևալու եղանակով, որ շատ սաստիկ ազդեց վրաս։ ― Հուսամ, որ առողջ եք, սըր։
Պատասխանեցի, թե լիովին առողջ եմ, և հուսամ՝ նա էլ առողջ է։ Այն ինչ ― վկա է երկինք ― հոգիս հիվանդ էր․ սակայն կյանքիս այդ միջոցին տրամադիր չէի որևէ մեկին գանգատվելու իմ վիճակից․ ուստի և ասացի, թե շատ առողջ եմ, և հուսամ նա էլ առողջ է։
― Շնորհակալ եմ։ Փառք աստծու, լիովին առողջ եմ, ― ասաց անծանոթ ջենտլմենը։ ― Մի նամակ եմ ստացել մր․ Մեորդստոնից․ խնդրում է ընդունել իմ տան հետևի սենյակում․․․ որ այժմ դատարկ է․․․ և կարող է վարձու տրվել, իբրև մի քնելու տեղ այս նորատի աշակերտին, որին այժմ պատիվ ունեմ․․․
Անծանոթը ձեռքը շարժեց և կզակը օձիքի մեջ իջեցրեց։
― Սա մր․ Միկաբրն է, ― ասաց մր․ Քինիոնը։
― Հըմ, ազգանունս իրավ այդ է, ― ասաց անծանոթը։
― Մր․ Մեորդստոնը վաղուց ճանաչում է մր․ Միկաբրին, ― ասաց մր․ Քինիոնը։ ― Պարոնը մեր գրասենյակի համար զանազան պատվերներ հանձն առնող միջնորդ է։ Մր․ Մեորդստոնը նրան գրել է, որ քեզ համար մի բնակարան գտնի, և պարոնը հոժար է իր տանն ընդունել քեզ։
― Ահա հասցես, ― ասաց մր․ Միկաբրը։ ― Ուինդզորի Դարաթափ, Սիթիի փողոց․․․ Միով բանիվ, մր․ Կոպպերֆիլդ, բնակարանս այնտեղ է, ― կնքեց մր․ Միկաբրը, նորից սիրուն ժպտալով։
Գլուխ տվի նրան։
― Անտարակույս, ― շարունակեց մր․ Միկաբրը, ― դուք մեր մայրաքաղաքում շատ պտույտներ շրջած չեք լինի, և հավանական է, որ դեպի Ուինդզորի Դարափը գնալիս դուք մոլորվեք այս նոր Բաբելոնի բավիղներում․ ուստի այս երեկո պատիվ կունենամ անձամբ գալ ձեր հետևից և ծանոթացնել ամենակարճ ճանապարհի հետ, որպեսզի․․․ կարճ ասած․․․
Սրտանց շնորհակալ եղա, որ նա պատրաստ է այդպես սիրով նեղություն կրել ինձ համար։
― Ուրեմն, ո՞ր ժամին կհաճեիք, որ․․․ ― ասաց մր․ Միկոբրը։
― Մոտ ութ ժամին, ― ասաց մր․ Քինիոնը։
― Ութից առաջ այստեղ կլինեմ, ― ասաց մր․ Միկոբրը։ ― Մնաք բարով, մր․ Քինիոն։ Չեմ ուզում այլևս խանգարել ձեզ։
Նա գլխարկը հագավ և գավազանը կռան տակ դրած՝ դուրս գնալուն պես մի զվարթ երգ մրմնջալով հեռացավ։
Այն ժամանակ մր․ Քինիոնը հրավիրեց ինձ որքան կարելի է օգտակար լինել Մեորդստոնի և Գրինբիի առևտրական ֆիրմային, ստանալով կարծեմ, շաբաթակն վեց շիլլինգ վարձատրություն։ Սակայն լավ չեմ հիշում ― վե՞ց, թե՞ յոթ։ Այս կետի մասին անվստահ լինելուցս հետևացնում եմ, որ ռոճիկս առաջ վեց շիլինգ էր և հետո միայն յոթ դարձավ։ Առաջին շաբաթվա ռոճիկը մր․ Քինիոնն իսկույն վճարեց ինձ (կարծեմ իր սեփական գրպանից)։ Այս գումարից վեց պենս Փաթաթեսին տվին իմ արկղը Ուինդզորի Դարափը տանելու համար, որովհետև ինքս տանելու ուժ չունեի․ վեց պենս էլ ծախսեցի մոտակա պանդոկում՝ ճաշի համար, որ բաղկացած էր մսեղեն կարկանդակից և մի բաժակ ջրից։ Այնուհետև հանգստյան մեկ ժամը զբոսանքի նվիրեցի, ման գալով փողոցներում։
Երեկոյան, սահմանված ժամին, մր․ Միկաբրը նորից երևաց։ Նրա ազնվությանը պատիվ բերելու համար՝ ես ձեռքերս ու երեսս լվացի, և մենք միասին ճանապարհ ընկանք դեպի մեր տունը, որ կարծեմ այսուհետև այդպես պետք է անվանեմ։ Ճանապարհին մր․ Միկաբրը աշխատում էր փողոցների անունները և անկյունավոր տների ձևը տպավորել մտքիս մեջ, որպեսզի հետևյալ առավոտյան ինձ համար հեշտ լինի վերադառնալ։
Հենց որ հասանք Ուինդզորի Դարափի տունը, որ իր տիրոջ պես մի անշուք տեսք ուներ, բայց և նրա մեծաշուք երևալու հավակնությունը, մր․ Միկոբրը ներկայացրեց ինձ մրս․ Միկոբրին, մի նիհար ու գունատ տիկնոջ, որ չէր կարող այլևս գեղափթիթ համարվել։ Տիկինը նստած էր ճաշարանում մի կրծքի մանուկ բռնած գրկի մեջ (առաջին դստիկոնը կահ֊կարասիքից բոլորովին զուրկ էր և միայն պատուհանի վարագույրներով զարդարված, որոնց նպատակն էր հարևանների աչքին փոշի ցցանել)։ Մանուկը նրա երկվորյակներից մեկն էր, և ես կարող եմ հիմիկվանից ասել, որ այդ գերդաստանի հետ հարաբերություն ունենալուցս ի վեր երբեք չեմ տեսել, որ երկվորյակները երկուսն էլ միասին հեռու լինեին մոր կրծքից։ Մենկն անպատճառ կրծքին ամուր կպած էր մնում միշտ անհագ ախորժակով։
Այնտեղ կային և ուրիշ երկու երեխա ― մաստր Միկաբրը՝ չորս տարեկան, և միս Միկաբրը՝ մոտ երեք տարեկան։ Տան բոլոր ծառայությունը կատարում էր մի թխադեմ նորատի կին, որ սովոր էր շարունակ փռնչալ։ Կես ժամ չանցած այս կինը հայտնեց ինձ, թե ինքը մի որբ է և եկել է Ս․ Ղուկասի որբանոցից։ Իմ սեյակը գտնվում էր վերևի հարկում․ դա մի փոքրիկ խցիկ էր՝ բոլորովին անզարդ, բայց կապտագույն առաստաղով ու որմերով։
― Մտքիցս անգամ չէր անցել, ― ասաց մրս․ Միկաբրը, սենյակն ինձ ցույց տալու համար իր մանկան հետ վերև գալով ու չնչասպառ նստելով, ― մտքովս անգամ չէր անցել, մինչ հայրիկիս ու մայրիկիս մոտ էի ապրում իբրև աղջիկ, թե մի օր ստիպված կլինեմ վարձու սենյակ տալ իմ տանը։ Սակայն այս միջոցին մր․ Միկաբրը այնպես նեղ հանգամանքների մեջ է գտնվում, որ ստիպված ենք խոնարհվել նրանց առջև։
― Այո՛, տիկին, ― ասացի ես։
― Եվ հատկապես այժմ սաստիկ ծանր են մր․ Միկաբրի հանգամանքները, ― ասաց մրս․ Միկաբրը, և արդյոք նա հնար կգտնի՞ իր վիճակը թեթևացնելու, չգիտեմ։ Հարկավ, մայրիկիս տանը ապրելիս գաղափար անգամ չունեի, թե կարիք ասածդ ինչ բան է, բառիս բուն իմաստով, բայց անճարը կերել է բանջարը, սովոր էր ասել հայրիկս։
Հաստատ չգիտեմ, թե ումի՞ց եմ լսել ― մր․ Միկաբրի՞ց, թե՞ ուրիշից, իբր մր․ Միկաբրը մի ժամանակ նավատորմի սպա էր եղել, միայն թե այս րոպեիս համոզված եմ, որ նա երբեմն ծառայել է նավատորմում։ Այժմ նա մի տեսակ միջնորդ էր զանազան առևտրական տների համար, սակայն կարծեմ շատ քիչ բան էր վաստակում, գուցե և ոչինչ։
― Եթե մր․ Միկաբրի պարտատերերը չկամեցան նրան ժամանակ տալ, ― շարունակեց մրս․ Միկաբրը, ― հետևանքը իրենց համար իսկ վատ կլինի։ Որքան գործը շուտ վերջացնեն, այնքան լավ։ Ինչպես որ քարից արյուն չես քամի, այնպես էլ փող չես հանի մր․ Միկաբրի քսակից, մանավանդ այս րոպեիս, էլ դատական ծախսերը չասենք։
Երբեք չհասկացա, թե ի՞նչ բան դրդեց մրս․ Միկաբրին այդ աստիճան սրտաբաց լինել իմ առջև ― արդյոք նրա թյուր կարծի՞քն իմ վաղահաս անկախության մասին, թե այն հանգամանքը, որ նա պատրաստ էր, եթե մի ուրիշ ունկնդիր չգտնվեր, իր ցավը անգամ երկվորյակներին պատմել․ միայն այս կասեմ, որ երբ էլ տիկինն ինձ պատահեր, նրա խոսակցության բուն նյութը միշտ միևնույն էր։
Խե՜ղճ մրս․ Միկաբր։ Նա ասաց ինձ, թե ամեն ջանք գործ է դրել իր վիճակը բարվոքելու, և ես բնավ կասկած չունեմ այդ մասին։ Փողոցի դռան հենց մեջտեղում մի ահագին պղնձե նշանակ էր փայլում այսպիսի մակագրությամբ․ «Ազնիվ օրիորդների վարժարան ընդ տեսչությամբ մրս․ Միկաբրի», բայց չեմ իմացել որ երբևէ այդ վարժարանում, և չեմ տեսել, որ գեթ մի օրիորդ այնտեղ գար և կամ գալու ցանկություն հայտներ, և կամ թե նույնիսկ մրս․ Միկաբրը մի օրիորդ ընդունելու պատրաստվեր։ Իմ տեսած կամ լսած միակ այցելուները պարտատերերն էին։ Դրանք էին գալիս օրվա ամեն ժամերին, և մի քանիսը շատ կատաղի մարդիկ էին։ Մանավանդ մեկը՝ մի կեղտոտ դեմքով կոշկակար, հենց առավոտյան ժամը յոթին էր գալիս, մտնում էր սանդուղքի տակ և այնտեղից գոռում․ «Հե՜յ, մր․ Միկաբր, խլացե՞լ եք․ թե մեռե՞լ։ Դուրս եկեք էլի՛։ Ի՞նչ եք թաքնվել։ Ինչո՞ւ պարտքերդ չեք վճարում։ Այս ի՛նչ ստոր վարմունք է։ Վճարեցեք և կերթամ։ Դե՛հ, դուրս եկեք։ Ո՞ր ազնիվ մարդն այսպես կվարվի։ Այս ինչի՞ նման է։ Գոնե մի ձայն հանեցե՛ք»։ Այս տեսակ ճառերի դեմ ոչ մի պատասխան չընդունելով, մարդը սկսում էր ավելի ճարտար լեզու թափել, և երբեմն լսում էի՝ «Ա՜յ ավազակ, ա՜յ սրիկա, այ կախվելու անպիտան» և ուրիշ ազդու բառեր։ Այս էլ որ չօգներ, սկսում էր փողոցից դեպի երկրորդ հարկի պատուհանները գոռալ, ուր, գիտեր, որ մր․ Միկաբրը թաքնված է։ Ո՞վ գիտի, թե այդպիսի ժամանակ որքան էր մաշվում ու չարչարվում տանտերը․ մի օր նրա կինը ճչալով հայտնեց ինձ, թե մր․ Միկաբրը մտադիր է մինչև անգամ ածելիով մորթել իրեն։ Սակայն նրա հուսահատական տրամադրությունը երկար չտևեց։ Կես ժամից հետո նա արդեն մեծ եռանդով փայլ էր տալիս իր կոշիկներին և մի կայտառ երգ սուլելով դուրս գնում՝ ավելի սիգաճեմ, քան առաջ։ Նույն դյուրաթեք բնավորությունն ուներ և մրս Միկաբրը։ Տեսել եմ նրան հարկահանի երևալուց հետո ուշաթափ եղած ժամը երեքին, իսկ ժամը չորսին գառան կոտլետ և տաք էյլ վայելելիս, որ գնել էր գրավ դնելով իր երկու թեյի գդալը։ Մի երեկո էլ, միշտ ժամը վեցին տուն գալով տեսա, որ դատարանը մր․ Միկաբրի տան կահույքը գրավեց, իսկ տիկինը նվաղելով հատակի վրա ընկավ (իհարկե երկվորյակներից մեկին գրկած), և նրա բոլոր գլխի զարդը քրքրվեց։ Սակայն երբեք էլ այնքան ուրախ չէի տեսել նրան, որքան որ ճիշտ այդ երեկո, երբ նա հորթի կոտլետ ճաշակելով խոհանոցի կրակի առջև, զվարթ֊զվարթ պատմում էր, թե ինչպե՞ս են ապրել իր հայրիկն ու մայրիկը, ինչպիսի քեֆեր արել, ինչպիսի հյուրեր ընդունել։
Ահա այս տան և այս գերդաստանի մեջ էի անցկացնում ազատ ժամերս։ Ես ինքս էի հոգում նախաճաշիկս, մի պեննիի կաթ և մի պեննիի հաց գնելով։ Մի կտոր պանիր, մի կտոր էլ հաց պահում էի առանձին պահարանի ծածուկ դարակում երեկոյան ընթրիքիս համար։ Այս բոլորը մի ահագին խրամ էր բացում իմ վեց կամ յոթ շիլինգի մեջ, և ես ամբողջ օրերով աշխատում էի մառանում և ամբողջ շաբաթ պիտի ապրեի այդ գումարով։ Երկուշաբթի առավոտից մինչև շաբաթ երեկո մենակ էի այդ մարդկանց մեջ և ոչ ոք որևէ խորհուրդ, որևէ խրախույս, մի նպաստ, մի սփոփանք չէր տալիս ինձ։
Ես դեռ այնքան անփորձ էի, այնքան միամիտ, այն աստիճան անձեռնահաս մի ինքնուրույն կյանք վարելու ― և միթե կարելի՞ էր, որ այդպես չլինեի, ― որ առավոտները գործի գնալիս շատ անգամ չէի կարենում դիմադրել և մի չորացած կարկանդակ գնելու գայթակղության, և դրա վրա էի վատնում այն փողը, որ պիտի ճաշիս համար պահեի։ Այդ օրերը ճաշի փոխարեն միայն հացով էի բավականանում և կամ մի կտոր պուդինգով։ Մտաբերում եմ պուդինգի երկու կրպակ, ուր մտնում էի փոփոխակի, նայելով քսակիս վիճակին։ Մեկը գտնվում էր ս․ Մարտին եկեղեցու հետևի բակում, որ այժմ անհետացել է։ Այդ կրպակի պուդինգը չամչից էր, բայց գինը թանկ՝ երկու պեննի, այսինքն երկու անգամ ավելի, քան հասարակը։ Հասարակը պատրաստվում էր մի ուրիշ կրպակում Ստրենգի վրա։ Նա մի ծանր, անմարսելի պուդինգ էր՝ կոպիտ և նոսր ցրված չամիչներով, բայց տաք էր լինում ճիշտ անցնելուս միջոցին, և շատ օրեր նա էր կազմում իմ ճաշը։ Իսկ կանոնավոր ճաշերիս համար առնում էի երշիկ ու հաց մի պեննիով, կամ թե չորս պեննիանոց մսեղեն կերակուր մի որևէ պանդոկում և կամ մի կտոր հաց ու պանիր, մի բաժակ էլ գարեջուր մեր մառանի կողմերը գտնվող մի անպիտան սրճարանում, որի անունը «Առյուծ» էր․ էլ չեմ հիշում՝ կապո՞ւյտ, թե՞ կարմիր մակդիրով։ Մի օր տանից վերցրած մի բոմբի փաթաթելով մի թղթի մեջ և գրքի նման թևիս տակ բռնելով, մտա Դրըրի Լենիի մոտ գտնվող հռչակավոր պանդոկը և մի լավ սուկիի խորոված պատվիրեցի։ Չեմ իմանում, թե պանդոկի սպասավորն ի՞նչ մտածեց, ինձ նման մի փոքրիկ տղայի մենակ գալը տեսնելով, բայց միտքս է, որ մինչ ես ուտում էի, նա մի ուրիշ տղա կանչեց, և երկուսն էլ սկսեցին զարմանալով վրաս նայել։ Ես ընծայեցի նրան կես պեննի, և ուրախ կլինեի, եթե չընդուներ։
Կարծեմ մի կես ժամի արձակուրդ էլ տալիս էին մեզ թեյի համար։ Եթե գրպանումս փող լիներ, մի բաժակ կաթով սուրճ էի պատվիրում և մի պատառ կարագով հաց, իսկ եթե չլիներ, մտիկ էի տալիս Ֆլիտ Ստրիտում գտնվող մսավաճառի կրպակին, կամ թե թափառելով մինչև Կըվընտ Գարդընի շուկան գնում և աչքս տնկում այնտեղ դրված անանասներին։ Սիրում էի շրջել և Ադելֆիի թատրոնի ստվերապատ կամարների տակ։ Մի երեկո այդ կամարների տակից դուրս գալիս հանկարծ մի գինետուն ընկա, որի դիմացը ածխակիր մանուկներ էին պար գալիս․ ես էլ ուրիշների հետ դուրսը նստելով սկսեցի նրանց խաղին նայել։ Արդյոք նրանք ի՞նչ մտածեցին իմ մասին։
Դեռ այնքա՜ն փոքր էի, այնքա՜ն մանուկ, որ շատ անգամ ճաշիս փողը մի բաժակ էյլի կամ պորտըրի վրա վատնելու համար որևէ պանդոկ մտնելիս, պանդոկի զարմացած տերը դժվարանում էր խնդիրս կատարել։ Մի երեկո մոտեցա սեղանին և ասացի․
― Մի բաժակ էյլ, ամենալավ տեսակից։
Այդ օրը ինձ համար մի առանձին օր էր, կարծեմ ծննդյանս օրը։
― Ամենալավի և թունդի գինը երկուսուկես պեննի է, ― ասաց պանդոկի տերը։
― Ուրեմն խնդրեմ, ― ասացի ես, փողը դարակի վրա դնելով, ― այդ թունդից մի բաժակ։
Պանդոկապետը մի տարօրինակ ժպիտով վերից֊վար չափեց ինձ և փոխանակ էյլ տալու, որմի հետևը նայեց ու մի բան ասաց իր կնոջը։ Կինը եկավ գուլպան ձեռքին և ապշությամբ սկսեց դիտել ինձ։ Ահա երեքս էլ կանգնած ենք՝ տերը դարակին հենված, կինը՝ աչքերը վրաս սևեռած, իսկ ես փոքր֊ինչ այլայլված ու շփոթված։ Նրանք ինձ հարցուփորձ արին, թե անունս ի՞նչ է, ո՞վ եմ, քանի՞ տարեկան եմ, որտե՞ղ եմ ապրում, ի՞նչ գործի եմ և ինչպե՞ս եմ պանդոկ եկել։ Ծնողներիս անպատվություն չբերելու համար բավական շինծու պատասխաններ տվի։ Նրանք մի բաժակ էյլ առաջարկեցին ինձ, որ կարծեմ շատ ընտիր տեսակից չէր, ոչ էլ թունդ, և կինը փողս դարակից հանելով ետ տվեց ինձ։ Երբ դուրս էի գնում, նա բուն մայրական գգվանքով համբուրեց ինձ և կամացուկ ասաց, որ չշտապեմ թունդ խմիչքներ գործածել։
Այս բոլորը հիշելիս, ո՛չ այդ ժամանակվա միջոցներիս սղությունն եմ խտացնում, ո՛չ էլ կյանքիս դժվարությունը։ Գիտեմ, որ երբ մր․ Քինիոնն ինձ մի ավելորդ շիլինգ էր տալիս, ես դրան ճաշի և կամ թեյի վրա էի ծախսում։ Գիտեմ, որ առավոտից մինչև գիշեր աշխատում էի գռեհիկ տղաների ու մարդկանց հետ, ինքս էլ թշվառ նրանց նման։ Գիտեմ, որ փողոցներում քարշ էի գալիս համարյա թե սննդի կարոտ և կիսամերկ։ Ես գիտեմ, որ եթե աստծու ողորմությունը չլիներ, այս լքյալ վիճակիս մեջ ես մի գող և կամ շրջմոլիկ կդառնայի։
Բայց և այնպես գոնե դիրքս Մեորդստոնի ու Գրինբիի մոտ որոշ էր և գոնե մի որևէ պաշտոն ունեի։ Բացի այն, որ մր․ Քինիոնը, չնայելով իր անհոգության ու շատ զբաղված լինելուն, ավելի մեղմ էր վարվում ինձ հետ, քան մյուսների հետ, ես ոչ ոքի առիթ չէի տալիս ինքնասիրությունս շոշափելու, որովհետև երբեք տրտունջ չէի հայտնում իմ վիճակից, և ոչ ոք չգիտեր, թե ինչպե՞ս եմ այդտեղ ընկել։ Ես լուռ էի տանջվում, և սրտիս ցավն ուրիշներին անհայտ էր, թե որքան էի տանջվում ― արդեն ասել եմ, ես անզոր եմ արտահայտել, սակայն չնայելով վշտիս անչափ դառնությանը, զսպում էի ինձ և իմ գործին հետևում։ Հենց սկզբից հասկացել էի, որ ընկերներիս ծաղր ու ծանակից չեմ ազատվի, եթե իմ գործը նրանց նման լավ չկատարեմ։ Եվ շուտով ես արհեստիս այնքան լավ հմտացա, որ ոչ ոքից ետ չէի մնում։ Բայց որքան էլ ես մտերմաբար վարվեի նրանց հետ, դարձյալ շարժումներիս ու ձևերիս մեջ կար մի բան, որը որոշակի զատում էր ինձ այդ խմբից և մի հայտնի տարբերություն դնում մեր միջև։ Տղաները ինձ «լիտտլ ջենտ» (փոքրիկ պարոն) և կամ «փոքրիկ Սուֆոլկցի» էին անվանում։ Գրիգոր անունով մի բանվոր, որ բեռ կապողների ուստան էր, և Տիպ անունով մի ուրիշը, որ սայլապան էր, երբեմն պարզապես ինձ «Դավիթ» էին կոչում, սակայն այս պատահում էր մեր առանձին մտերմության րոպեներին, երբ ես, առանց գործս ընդհատելու փորձում էի զվարճացնել նրանց հին ընթերցանությանս բեկորները պատմելով, որոնք արդեն համարյա թե անհետացել էին իմ մտքից։ Մի օր Ալյուրոտ Փաթաթեսը զայրացել էր, թե ինչո՞ւ են այդքան ուշադրություն ընծայում ինձ, բայց Միկ Ուոկրը նույն րոպեին խելքի բերեց հիմարին։
Ոչ մի հույս չէի տեսնում ազատվելու այս տաժանելի վիճակից, չէի էլ մտածում այս մասին։ Սակայն մի րոպե էլ չէի հաշտվում դրա հետ․ ընդհակառակը՝ շատ թշվառ էի համարում ինձ, թեև լռությամբ թաքցնում էի աղետս։ Մինչև անգամ Պեգգոտիին գրած բազմաթիվ նամակներիս մեջ աշխատում էի ճշմարտությունը ծածկել, մասամբ ամոթից, մասամբ էլ սիրուցս դեպի նա։
Մր․ Միկաբրի գործերի խանգարումը, հոգուս տագնապը սաստկացնում էր։ Անտերունչ կացության մեջ ես սրտով կապվել էի նրա տան հետ։ Փողոցներում մենակ շրջելիս շատ անգամ հիշում էի մրս․ Միկաբրի՝ հաշիվներն ու միջոցները և մր․ Միկաբրի պարտքերի բեռը սարի պես ծանրանում էր սրտիս վրա։ Շաբաթ երեկոները, որոնք ինձ համար տոն էին, ― որովհետև նախ՝ հետս վեց կամ յոթ շիլինգ էի բերում, մտածելով, թե ինչե՜ր կառնեմ այս փողով, և երկրորդ՝ վաղ էի վերադառնում տուն, ― այդ երեկոները մրս․ Միկաբրը իմ մոտ էր գալիս և աղիողորմ գանգատներ հայտնում, որոնք շարունակվում էին և կիրակի առավոտները, մինչև ես մի համեստ նախաճաշ էի պատրաստում։ Մր․ Միկաբրի համար մի հասարակ բան էր երեխայի նման լաց լինել, շաբաթ երեկոյան գանգատների սկզբին և դեռ երեկոն չվերջացած՝ մի զվարթ ռոմանս հնչեցնել։ Շատ եմ տեսել, ինչպես նա դառն արտասուք թափելով տուն էր գալիս ընթրիքից առաջ և ասում, թե իր համար բանտից զատ ուրիշ ապաստան չկա, իսկ ընթրիքից հետո հաշիվներ անում, թե ի՞նչ կնստի առաջին հարկում մի պատշգամբ կամ բելվեդեռ շինելը, «եթե հանկարծ բախտը ժպտա»։ Այս առմամբ մրս․ Միկաբրը հար նման էր իր մարդուն։
Չնայելով այդ մարդկանց և իմ հասակի ծաղրաշարժ տարբերությանը, մեր միջև մի տարօրինակ բարեկամություն էր հաստատվել, որ անշուշտ մեր վիճակների հետևանք էր։ Բայց ես քաշվում էի նրանց ընտանեկան սեղանին մասնակցելու հրավերներն ընդունելուց (գիտենալով, որ նրանք հարատև կռվի մեջ են հացթուխի ու մսագործի հետ և իրենք էլ շատ անգամ սոված են մնում), մինչև այն օրը, երբ մրս․ Միկաբրը մի կատարյալ մտերմություն ընծայեց ինձ։
― Մաստր Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մրս․ Միկաբրը, ― ես օտարի տեղ չեմ դնում ձեզ, ուստի և համարձակ հայտնում եմ, որ մր․ Միկաբրի ճգնաժամն արդեն հասել է։
Այս լուրը սաստիկ վշտացրեց ինձ և ես՝ խորին կարեկցությամբ մտիկ տվի մրս․ Միկաբրի արտասուքից կարմրած աչքերին։
― Բացի մի կտոր հոլանդական պանրից, որ բոլորովին անհարմար է մեր մանուկ գերդաստանի պետքերին , ― ասաց մրս․ Միկաբրը, ― մի փշրանք անգամ չի մնացել շտեմարանում։ Հայրիկիս ու մայրիկիս մոտ ապրելիս, ես սովոր էի շտեմարան բառը գոծածել և այժմ լեզուս ինքն իրեն է դա կրկնում։ Ասելիքս այս է, որ մեր տանը բնավ ուտելու բան չկա։
― Աստվա՜ծ իմ, ― գոչեցի ես սոսկալով։
Այդ րոպեին իմ շաբաթական թոշակից գրպանումս մնացել էր մոտ երեք շիլինգ (որից պետք է եզրակացնել, թե մեր խոսակցությունը չորեքշաբթի երեկո է պատահել)․ իսկույն այդ գումարը հանեցի և սրտագին հուզմունքով առաջարկեցի տիկնոջը ― ընդունել իբրև մի փոքրիկ փոխառություն։ Սակայն լեդի Միկաբրը համբուրեց ինձ և ստիպեց, որ գումարը գրպանս դնեմ, ասելով, թե նա երբեք առաջարկս չի ընդունի։
― Ո՛չ, սիրելի մաստր Կոպպերֆիլդ, ― ասաց նա, ― այդպիսի բան մտքովս անգամ չի անցել։ Բայց, ազնիվ բարեկամ, կարող եք ինձ համար մի ուրիշ տեսակ լավություն անել, որ մեծ սիրով կընդունեմ։
― Հրամայեցեք, լեդի, ի՞նչ և կամենաք, պատրաստ եմ անել։
― Ես ինքս անձամբ, ― ասաց մրս․ Միկաբրը, ― զանազան ժամանակ և ծածուկ գրավ եմ դրել մի քանի հատ արծաթեղեն՝ վեց թեյի գդալ, երկու աղաման ու մի զույգ շաքարի ունելի, և փող ստացել դրանց փոխարեն։ Սակայն ծանր բան է երկվորյակներիս հետ վաշխառուի մոտ գնալը, և այն սակարկություննըերը չարաչար նեղում են ինձ, մանավանդ որ հայրիկս ու մայրիկս են միտքս ընկնում։ Ունեմ և մի քանի ուրիշ չնչին իրեր, որոնք մեզ շատ հարկավոր չեն։ Մր․ Միկաբրն իր քնքուշ զգացումով ամենևին ընդունակ չէ մի այնպիսի գործ գլուխ բերել, իսկ ռամիկ Կլիկկետն արժանի չէ, որ ես նրան մի առանձին հավատ ընծայեմ․ այդ կնշանակեր երես տալ նրան։ Ուստի, մաստր, Կոպպերֆիլդ, եթե թույլ տայիք․․․
Մրս․ Միկաբրի միտքը հասկացա և խնդրեցի նրան հրամայել ինձ ինչ էլ կամենա։ Եվ հենց այդ երեկո նա ինձ հանձնարարեց դուրս տանել ավելի թեթև իրերը, և այնուհետև գրեթե ամեն առավոտ, Մեորդստոնի ու Գրիմբիի մոտ գնալուցս առաջ, ես կատարում էի այդպիսի նուրբ պատվերներ։
Մր․ Միկաբրն ուներ մի քանի քիրք դարակի վրա, որ նա անվանում էր մատենադարան․ այդտեղից էլ սկսեցինք։ Գրքերը մի առ մի տանում էի Սիտի Ռոդ, մի հասարակ բուկինիստի մոտ, որ նաև երգեցիկ թռչուններ ծախող էր, և ինչ գնով ասես վաճառում նրան։ Նա իր կրպակի հետևի տանն էր բնակվում և սովոր էր ամեն երեկո լավ հարբել, ամեն առավոտ էլ իր կնոջից ծեծ ուտել։ Երբեմն, երբ վաղ էի գնում նրա մոտ, նա ուռած աչքով ու արյունոտ ճակատով էր լինում և զուր որոնոմ էր իր քրքրված հագուստների գրպանի մեջ այն փողը, որ տալու էր ինձ, մինչ կինն անեծք էր թափում նրա գլխին։ Երբեմն, մարդը փողը կորցրած լինելով, խնդրում էր ինձ մյուս անգամ գալ, սակայն կինը միշտ ճարում էր մի գումար (որ կարծեմ թռցրած էր լինում մարդու գրպանից) և արդեն թաքուն կերպով սանդուղքի վրա ինձ հետ վերջացնում առևտուրը։
Շուտով ես վաշխառուի կրպակումն էլ քաջածանոթ անձ դարձա։ Այս կրպակի ջենտլմենն գործակատարը շատ լավ էր վարվում ինձ հետ և երբեմն, մինչ ինքը բերածս իրերը զննելով էր զբաղվում, ինձ լատիներեն բառեր էր հոլովել տալիս և կամ թե բայեր խոնարհել։
Այս դեպքերից հետո մրս․ Միկաբրն անհրաժեշտ էր համարում մի փառավոր ընթրիք սարքել, որին ինձ էլ ստիպողաբար հրավիրում էր մասնակցել, և լավ միտքս է, թե ինչպես այն ժամանակ քեֆ էր անում նրա սովատանջ գերդաստանը։
Վերջապես մր․ Միկաբրի ճգնաժամը վրա հասավ․ մի առավոտ նրան բռնեցին և Կինգս Բենչի բանտը<ref>Արքունի դատարանի բանտ, ուր փակում էին պարտատերերին։</ref> տարան։ Գնալիս նա ինձ ասաց, թե ընդմիշտ իր արևը խավարել է, և ես հավատացի, թե նրա սիրտն էլ իմի նման կոտրված կլինի։ Սակայն հետո իմացա, որ հենց նույն օրը ճաշից հետո ընկերների հետ զվարթ֊զվարթ կոն է խաղացել բանտի մեջ։
Մր․ Միկաբրի բանտարկության առաջին իսկ կիրակին ես նրան տեսնելու և հետը ճաշելու պիտի գնայի։ Պետք եղավ իմանալ, թե ի՞նչ ճամփով կարելի էր հասնել բանտը։ Ասացին՝ նախ այսինչ տեղը գնալ, հետո այնինչ տեղը, այնտեղից էլ մի ուրիշ տեղ․ հետո կտեսնեմ մի մեծ բակ, ուղիղ կանցնեմ այդ բակով, և դիմացս մի բանտապահ դուրս կգա։ Այդպես էլ արի, և վերջապես բանտապահը դուրս եկավ։ Նրան տեսնելուս պես Րոդրիկ Բեդմոնին հիշեցի, որ մերկ ու թշվառ մարդիկ էր գտել բանտն ընկնելիս։ Սիրտս հանկարծ այնպես թնդաց, և աչքերս այնպես մթնեցին, որ էլ չիմացա, թե բանտապահը ո՞ւր կորավ։
Մր․ Միկաբրն սպասում էր ինձ դռան մոտ․ բարձրացանք նրա սենյակը (հինգերորդ հարկ) և դառնապես լաց եղանք։ Նա հանդիսաբար պատվիրեց ինձ խրատվել իր վիճակից և միշտ հիշել, որ եթե մարդ տարեկան քսան ստեռլինգ եկամուտ ունի և տասնինը ստեռլինգ և տասնինը շիլինգ ու վեց պենս է ծախսում, ասել է թե երջանիկ է․ իսկ եթե քսանմեկ ստեռլինգ ծախսի, այն ժամանակ նա թշվառ, կորած մարդ է։ Այս ասելուն պես մր․ Միկաբրը մի շիշ պորտըր գնելու համար մի շիլինգ պարտք արավ ինձանից, հանուն մրս․ Միկաբրի մի մուրհակ տալով ինձ, թաշկինակով աչքերը սրբեց և նույն րոպեին զվարթացավ։
Նստեցինք մի փոքր վառարանի առջև․ դրա ժանգոտ վանդակից աջ ու ձախ կողմից մի֊մի աղյուս էր դրված, որպեսզի կրակը մեղմ վառվի և շատ ածուխ չսպառվի։ Այդ միջոցին մի ուրիշ պարտապան մր․ Միկաբրի սենյակում ապրող ընկերակիցը, ներս մտավ, մի տապակած գառան ազդր բերելով, որ մեր ընկերովի ճաշը պիտի կազմեր։
― Այժմ, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մր․ Միկաբրը, ― խնդրեմ հաճեցեք վերևի հարկը բարձրանալ և տեսնել Հոպկինս գնդապետին։ Հայտնեցեք նրան իմ ողջույնը, ասացեք, որ իմ ընկերն եք, և խնդրեցեք մի դանակ ու մի պատառաքաղ շնորհել մեզ։
Հոպկինս գնդապետը երկուսն էլ շնորհեց, խնդրելով փոխադարձ ողջույն հայտնել մր․ Միկաբրին։ Նրա փոքրիկ սենյակում մի կեղտոտ կին և երկու դժգույն աղջիկ տեսա, երկուսն էլ գզգզված մազերով։ Լավ է, որ գնացել էի դանակ ու պատառաքաղ խնդրելու, այլ ոչ թե սանր։ Հոպկինս գնդապետը ինքն էլ իր թավ մորուքով ու սաստիկ մաշված վերարկուով, որի տակ ուրիշ շոր չկար, մի շատ գծուծ ու ողորմելի տեսք ուներ։ Նրա անկողինը ծալված կենում էր մի անկյունոմ, իսկ ընտանիքի պնակները, բաժակներն ու պուտուկները մի դարակի վրա էին շարված։ Գուշակեցի, ― աստված գիտե, թե ինչպես, ― որ թեև գզգզված մազերով աղջիկները Հոպկինս գնդապետի զավակներն են, բայց կեղտոտ կինը նրա ամուսինը չէ։
Որքան էլ մեր ճաշը բոշայական լիներ, բայց և այնպես անախորժ չէր։ Ճաշից հետո, ես ետ տարա Հոպկիսն գնդապետի պատարաքաղն ու դանակը և տուն վերադարձա այցելությանս մասին մրս․ Միկաբրին հաշիվ տալու։ Ինձ տեսնելուն պես նա ուշաթափ եղավ, հետո Էգ֊նոտ<ref>Տաք խմիչք, որ օղիով կամ էյլից, ձվից ու շաքարից է պատրաստվում։</ref>, որ փոքր֊ինչ մխիթարվենք մեր գործերի մասին խոսելով։
Չգիտեմ ինչպես վաճառվեց տան կահ֊կարասին՝ ընտանիքի ապրուստը հոգալու համար, և կամ թե ով վաճառեց․ միայն այս գիտեմ, որ վաճառողը ես չէի։ Այնուամենայնիվ, կահ֊կարասին վաճառեցին և սայլով տարան, բացի անկողիններից, երկու֊երեք աթոռից և խոհանոցի սեղանից։ Այս մնացած գույքով տեղափոխվեցինք Ուինդզորի Դարափի ամայի տան երկու ներքևի սենյակները, ուր և գիշեր֊ցերեկ ապրում էինք մրս․ Միկաբրը, մանուկները, Որբուկն ու ես, չեմ հիշում մինչև երբ, բայց բավական երկար ժամանակ։ Վերջապես մրս․ Միկաբրը վճռեց բնակություն հաստատել բանտում, ուր իր մարդն արդեն մի ջոկ սենյակ էր ստացել։ Ես հանձնեցի տանտերին նրա փակված տան բանալին, որ նա գոհությամբ ընդունեց, և անկողինները բանտ տարվեցին, բացի իմից։ Իմ բնակության համար մի փոքր խցիկ վարձեցինք Կիգս Բենչի մոտերքում, և ես շատ ուրախացա, որովհետև մր․ Մկաբերի ընտանիքի հետ այնպես սերտ կապվելուցս հետո կդժվարանայի զատվել նրանցից։ Որբ աղախնու համար էլ մի առանձին անկյուն ճարվեց նույն բանտի մոտերքում։ Իմ համեստ խցիկը համարյա թե տանիքումն էր, որտեղից մի զվարճալի պատկեր էր բացվում՝ հետևի բակն իր փայտի պահեստով։ Նա մի դրախտ թվաց ինձ, մանավանդ երբ մտածեցի, որ մր․ Միկաբրի ճգնաժամն արդեն անցել է։
Այդ միջոցին ես շարունակ աշխատում էի Մեորդստոնի ու Գրինբիի մառանում միևնույն հասարակ գործի վրա, միևնույն գռեհիկ ընկերների հետ և միևնույն նվաստ կացության մեջ, ինչպես և առաջ։ Սակայն իմ բախտից ոչ ոքի հետ սերտ բարեկամություն չունեի և երբեք չմոտեցա այն երիտասարդ բանվորներին, որոնք ճաշից հետո քարշ էին գալիս փողոցներում։ Այժմ էլ ես անբախտ էի առաջվա պես, բայց սրտիս վիշտը մենակ էի կրում և թաքցնում։ Միայն երկու փոփոխություն կարող եմ հիշել այդ օրերից․ նախ՝ որ շորերս ավելի մաշվել ու գզգզվել էին, երկրորդ՝ որ բավական թեթևացել էի մր․ Միկաբրի և նրա կնոջ մասին հոգ տանելու կարիքից․ մի քանի ազգականներ ու բարեկամներ արդեն սկսել էին օգնել նրանց, և նրանք ավելի հանգիստ էին ապրում բանտի մեջ, քան երբևիցե իրենց տանը։ Այժմ ես նրանց հետ էի նախաճաշում մի որոշ պայմանով, որի մանրամասնությունները մոռացել եմ։ Մոռացել եմ նմանապես, թե բանտի դռներն առավոտյան ո՛ր ժամին էին այցելուների առջև բացվում․ միայն գիտեմ, որ ես ժամը վեցին վեր էի կենում և Լոնդոնի կամրջի վրա զբոսնելու գնում։ Սիրում էի այնտեղ նստել և անցուդարձ անող բազմությանը նայել, ջրի վրա ցոլացող արևի շողքին մտիկ տալ և կամ Մոնումենտի<ref>Այդպես է կոչվում Լոնդոնի կամրջի մոտերքում գտնվող աշտարակը, որ 1666 թ․ համաճարակ հրդեհի հիշատակին է կառուցված։</ref> լուսաճաճանչ գագաթը դիտել։ Երբեմն Որբուկն էլ այնտեղ էր գալիս Տաուըրի<ref>Բանտ, որ1098 թ․ Ուիլլիամ Աշխարհակալն էր շինել տվել կղզու ըմբոստ բնակիչներին բանտարկելու համար։ Տաուըրի մեջ տառապել ու գլխատվել են բազմաթիվ պետական անձինք։ Այժմ մի ճոխ զինանոց է և թանգարան։</ref> մասին սոսկալի բաներ լսելու ինձնից, որոնց ճշմարտությանը ես ինքս հարկավ, հավատում էի։ Երեկոյան սովոր էի բանտ վերադառնալ և մր․ Միկաբրի հետ բակում շրջել, կամ թե մրս․ Միկաբրի հետ ճատրակ խաղալ, ականջ դնելով նրա հիշողություններին այն երջանիկ օրերից, երբ նա իր հայրիկի ու մայրիկի հարկի տակ էր բնակվել։ Արդյոք հայտնի՞ էր մր․ Մեորդստոնին, թե ինչպես և որտեղ եմ ապրում, ― չգիտեմ։ Այս մասին ոչ մեկին բան չէի ասել Մեորդստոնի ու Գրինբիի մառանում։
Թեև մր․ Միկաբրի ճգնաժամն անցել էր, բայց նրա գործերը դեռ խճճված էին մի ինչ֊որ թղթի պատճառով, որի մասին շատ էին զրուցում և կարծեմ պարտատերերի հետ կանխավ հաստատված մի պայմանագիր պիտի լիներ, սակայն դրա բուն նշանակությունը չէի հասկանում և նա ինձ մի դիվային թուղթ էր թվում և կամ թե սատանայի հետ կնքված դաշինք, որի նմանները լսած էի, թե մի ժամանակ գոյություն են ունեցել Գերմանիայում։ Վերջապես այդ մուրհակն անհետացավ ― ո՞ւր և ինչպե՞ս՝ չգիտեմ․ գոնե դադարեց գայթակղության քար լինելուց, ինչպես առաջ էր, և մրս․ Միկաբրը հաղորդեց ինձ, թե «իր ընտանիքի» խորհրդով մր․ Միկաբրը բանտից ազատվելու համար որոշել է սնանկացած հռչակել իրեն և թե հույս կա, որ նրա նման անմեղ մարդը պետական օրենքով վեց ամիս կարձակվի։
― Եվ այն ժամանակ, ― ասաց մր․ Միկաբրը, որ ներկա էր, ― երկնային ողորմությամբ ես կսկսեմ բոլորովին նոր կյանք վարել և երջանիկ կլինեմ, եթե․․․ միով բանիվ, եթե գործերս հաջող ընթանան։
Այդ միջոցին, որքան հիշում եմ, մր․ Միկաբրը մի աղերսագիր էր շարադրում Ստորին Պալատի անունով, որպեսզի Պալատը բարեհաճի պարտ ու պատշաճ ռեֆորմ մտցնել պարտապանների բանտարկության օրենքի մեջ։
Բանտում մի կլուբ կար, ուր մր․ Միկաբրը, իբրև ջենտլմեն, մեծ հեղինակություն էր վայելում։ Նա իր աղերսագրի գաղափարը կլուբին բացատրեց, և կլուբը միաձայն հավանություն հայտնեց նրան։ Այս հավանությամբ քաջալերված, մր․ Միկաբրը, ― որ իսկապես բարի մարդ էր և շատ ժիրաջան այն բոլոր գործերում, որոնք իր անձի հետ ամենևին կապ չունեին, և միշտ պատրաստ զբաղվելու ամեն բանով, որից իր համար ոչ մի օգուտ չկար, ― մեծ եռանդով սկսեց հորինել, մշակել, գրել, ջնջել, ուղղել, մաքրել աղերսագիրը։ Մի քանի օր ու գիշեր այսպիսի եռանդով աշխատելուց հետո շարադրությունը մի ահագին թերթի վրա արտագրեց և իր սեղանի վրա փռեց, ծանուցում անելով թե՛ կլուբի անդամներին և թե՛ բանտի մյուս բնակիչներին, որ որոշյալ ժամին իր սենյակը բարեհաճեն անցնել և այդ թուղթը ստորագրեն։
Թեպետ ես անձամբ ճանաչում էի բանտի բոլոր բնակիչներին, ինչպես և նրանք՝ ինձ, այնուամենայնիվ, այս հանդիսավոր գործողության լուրը հետաքրքրությունս այնքան շարժեց, որ ես մի երկու ժամվա արձակուրդ խնդրեցի Մեորդստոնի և Գրինբիի մառանից և վաղօրոք գնացի նստեցի մր․ Միկոբրի սենյակի մի անկյունում, որպեսզի հյուրերի մեկ֊մեկ ներս մտնելը լավ տեսնեմ։ Կլուբի ավագ անդամները ինչքան որ սենյակում տեղավորվելու հնար կար, արդեն սեղանի շուրջը շարված էին մր․ Միկաբրի հետ միասին, մինչ իմ հին բարեկամ Հոպկինս գնդապետը (որ այս հանդիսավոր դեպքի առթիվ լվացվել էր) անմիջապես սեղանի մոտ էր կանգնել թղթի բովանդակությունը այն անձերին կարդալու համար, որոնք դեռ ծանոթ չէին դրա հետ։ Ահա դուռը բացվեց, և բանտի բնակիչները սկսեցին հետզհետե ներս մտնել, թուղթը հերթով ստորագրել և ստորագրելուց հետո դուրս գնալ, հնարվորություն տալով ներս գալու դրսում դրսում սպասող բազմության։ Հոպկինս գնդապետն ամեն մեկին հաջորդաբար հարցնում էր․ «Կարդացե՞լ եք»։ ― «Ո՛չ» ― Ուրեմն կցանկանա՞ք, որ կարդամ»։ Եվ եթե անդամը գեթ մի թեթև ցանկություն հայտներ լսելու, Հոպկինս գնդապետը հնչուն ձայնով, առանց մի բառ բաց թողնելու, թուղթը ծայրեծայր կարդում էր։ Գնդապետը պատրաստ էր միևնույնը քսան հազար անգամ կարդալ, եթե քսան հազար մարդ մի առ մի նրան լսելու փափագ հայտներ։ Չեմ մոռացել, թե ինչպես քաղցր էին հեղեղում այսպիսի ֆրազները․ «Ազգային ներկայացուցիչների վեհավայր կաճառդ», «ներքոստորագրյալներս պատիվ ունենք խոնարհաբար մատչելու պատկառելի ատյանիդ»․ «նորին վեհափառության ողորմած թագուհու ամենաթշվառ հպատակներս» և այլն։ Կարելի էր կարծել, թե այս խոսքերից յուրաքանչյուրը մի֊մի նյութ է, մի֊մի իրական անուշ բան, որ զմայլեցնում է նրա դեմքը։ Այնինչ մր․ Միկաբրը հեղինակի սնապարծ դեմքով լսում էր նրան և ինքնագոհ ժպիտով մտիկ տալիս դիմացի պարսպի բևեռներին։
==ԺԲ․ Գլուխ==
Մտքումս դրի մի վճռական քայլ անել
Վերջապես արքունի ատյանը մր․ Միկոբրի գործը քննեց ու վճռեց, որ այս ջենտլմենը բանտից ազատվի։ Ես շատ ուրախացա։ Նրա պարտատերերն անողոք չհանդիսացան, և, մրս Միկաբրի ասելով, մինչև անգամ վրեժխնդիր կոշկակարը հայտնեց, թե ամենևին չար միտք չունի նրա դեմ, այլ միայն կամենում է, իրեն հասանելի գումարը ետ ստանալ, որ մարդկային բնության լիովին պատշաճ ցանկություն էր։
Մր․ Միկաբրը ատյանի վճիռը լսելուն պես բանտ վերադարձավ, որովհետև վերջնական արձակում ստանալուց առաջ պարտավոր էր մի քանի մանր ծախքեր հոգալ և մի քանի ձևականություններ կատարել։ Կլուբը ցնծությամբ ընդունեց նրան և միևնույն երեկոյան մի երաժշտական հանդես կազմեց նրա պատվին, իսկ մրս․ Միկաբրը և ես, նրա քնած մանուկներով շրջապատված, մի լավ ընթրիք վայելեցինք։
― Այս երջանիկ դեպքի առթիվ խնդրում եմ ձեզ, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մրս․ Միկաբրը, ― մի բաժակ գրոգ պարպել ի հիշատակ լուսահոգի հայրիկիս ու մայրիկիս։
― Մի՞թե նրանք արդեն մեռած են, ― հարցրի ես, գրոգի բաժակը պարպելով։
― Մայրիկս այս աշխարհից ճիշտ այն միջոցին հեռացավ, երբ մր․ Միկաբրի գործերն արդեն սկսել էին խանգարվել և կամ թե խանգարվելու վրա էին։ Հայրիկս մի քանի անգամ մարդուս համար երաշխավոր եղավ և հետո հոգին ավանդեց, շատերին սուգ պատճառեով։
Մրս․ Միկաբրը գլուխը կախեց և ջերմ արտասուք կաթեցրեց իր գրկում գտնվող երկվորյակի վրա։
Մտածելով, որ դրանից պատեհ վայրկյան չեմ գտնի, ինձ շատ հետաքրքրող մի հանգամանք պարզելու համար՝ հարցրի նրան․
― Կարո՞ղ եմ արդյոք հարցնել, տիկին, թե ի՞նչ եք մտադիր անել այժմ, երբ մր․ Միկաբրը դուրս է եկել նեղ վիճակից և արդեն ազատ է։ Արդյոք մի բան վճռե՞լ եք։
― Իմ գերդաստանը, ― ասաց մրս․ Միկաբրը, որ միշտ հանդիսավոր եղանակով էր արտասանում այդ խոսքերը, թեև ես երբեք հնար չգտա իմանալու, թե հատկապես ո՞ւմ է այդ պատվավոր հորջորջումը վերագրում, ― իմ գերդաստանն այն կարծիքի է, թե մր․ Միկաբրին անհրաժեշտ է Լոնդոնը թողնել և գավառում արդյունավորել իր ձիրքերը։ Մր․ Միկաբրը մեծ ձիրքի տեր անձ է, մր․ Կոպպերֆիլդ։
― Այդ մասին ամենևին տարակույս չունեմ, ― ասացի ես։
― Մեծ ձիրքի, ― կրկնեց մրս․ Միկաբրը։ ― Իմ գերդաստանը հավաստի է, որ մի այդպիսի ջենտլմեն հեշտ կարող է օգտակար լինել Քըստըմ Հոուսում<ref>Custom House ― մաքսատուն։</ref>։ Իմ գերդաստանը միայն տեղական ազդեցություն ունենալով ցանկանում է, որ մր․ Միկաբրը Պլիմութ տեղափոխվի։ Գերդաստանիս համոզումով անհրաժեշտ է, որ նա իսկույն այդ քաղաքում հատստատվի։
― Որ նա իսկո՞ւյն պատրաստ լինի, ― հարցրի ես։
― Այո՛, իսկույն, ― վրա բերեց մրս․ Միկաբրը, ― այսինքն մի հարմար դիպված գտնելուն պես։
― Իսկ դո՞ւք, լեդի։ Դո՞ւք էլ նրա հետ Պլիմութ կերթաք։
Այդ օրվա անցքերի, երկվորյակների և գուցե գրոգի ազդեցությամբ մրս․ Միկաբրի ջղերն այնպես էին գրգռվել, որ նա լալով ասաց հետևյալը․
― Ես մենա՞կ թողնեմ մր․ Միկաբրի՜ն։ Երբե՛ք։ Այո, երբեմն պատահել է, որ նա ինձնից իր նեղ վիճակը թաքցրել է, բայց այս արել է այն հավատով, որ մենակ կարող է փորձանքից դուրս գալ։ Այո՛, նա վաճառեց, նույնիսկ կեսից էլ պակաս վաճառեց այն մարգարտե մանյակը և ոսկե ապարանջանը, որ մայրիկս էր ընծայել ինձ․ չնչին գնով դեն գցեց իմ բուստե զարդը, որ հայրիկիս պարգևած հարսանեկան օժիտս էր, բայց և այնպես աստված չանե, որ ես նրան մենակ թողնեմ։ Երբե՜ք, ― գոչեց տիկինը, ավելի հուզվելով։ ― Ո՛չ մի ժամանակ չեմ թողնի նրան։ Այս մասին մի էլ հարցնեք․ ավելորդ է։
Ես փոքր֊ինչ շփոթվեցի․ մտքովս էլ չէր անցել խնդրել մրս․ Միկաբրին, որ նա այդպիսի բան անե․․․ և շվարած նայում էի նրան։
― Մր․ Միկաբրը հարկավ թերություններ ունի։ Չեմ ուրանում անզգույշ է։ Չեմ ուրանում, երկար ժամանակ իր եկամուտների աղբյուրը և պարտքերը ծածկում էր ինձնից, այո՛, այս երկուսն էլ ծածկում էր, ― շարունակեց տիկինը, աչքերը պատին հառեկով, ― բայց և այնպես ոչ մի ժաանակ չեմ թողնի նրան։
Մրս․ Միկաբրի հեկեկանքն ու ճիչը այն աստիճան սաստկացան, որ ես սարսափեցի ու վազելով ընկա կլուբի դահլիճը, ուր մր․ Միկաբրը մի երկար սեղանի գլխին նստած զվարթ երգում էր ընկերների հետ միասին․
Հառա՜ջ Դոբբին,
Հառա՜ջ Դոբբին,
Մի՛ ձախ, մի՛ աջ,
Հառաջ, հառաջ ― հո՜լա, լա, հո՜։
Եվ հենց որ հայտնեցի մր․ Միկաբրին, թե նրա կինն ինչ աղիողորմ դրության մեջ է, նա լաց եղավ և նույն րոպեին ինձ հետ միասին դուրս վազեց, թափ տալով ճանապարհին կարիտոսների գլուխներն ու ոտիկները, որոնք հացկերույթի ժամանակ իր բաճկոնի վրա էին ընկել։
― Էմմա, հրեշտա՜կս, ― գոչեց մր․ Միկաբրը իր սենյակը նետվելով, ― այդ ի՞նչ է պատահել քեզ։
― Ես երբե՜ք չեմ թողնի քեզ, Միկաբր, ― աղաղակեց կինը։
― Հոգյակ իմ, ― ասաց մր․ Միկաբրը, նրան գրկելով։ ― Լիովին աներկբա եմ այդ մասին։
― Զավակներիս հա՜յրն է, երկվորյակներիս հա՜յրն է։ Իմ սրտի ամուսի՜նն է, ― ճվում էր մրս․ Միկաբրը կտրատվելով, ― և ես թողնե՞․․․ թողնե՞մ մր․ Միկաբրին․․․ Ո՛չ երբեք։
Մր․ Միկաբրը այնքան հուզվեց կնոջ անձնվիրության այս ազդու նշաններից (ես հո բոլորովին արտասուքով թրջված էի), որ նրան պինդ սեղմեց կրծքին, աղաչելով իր վրա նայել և հանգստանալ։ Բայց ինչքան շատ էր աղաչում իր վրա նայել, այնքան ավելի դես ու դեն էին շրջվում մրս․ Միկաբրի աչքերը, և քանի շատ էր թախանձում նրան հանգստանալ, այնքան ավելի ընդդիմանում էր տիկինը։ Այս պատճառով մր․ Միկաբրն էլ սկսեց դառնորեն լաց լինել, և նրա արտասսուքը մերինի հետ խառնվեց։
― Խնդրեմ, մաստր Կոպպերֆիլդ, մի աթոռ վերցրեք, ― ասաց վերջապես մր․ Միկաբրը, ― և փոքր֊ինչ ինչ նստեցեք նրբանցքում, մինչև որ սրան անկողին դնեմ։
Ուզում էի բարի գիշեր ասել և բոլորովին հեռանալ, բայց մր․ Միկաբրը թույլ չտվեց։ Տեղի տալով նրա կամքին, ես նստեցի նրբանցքի պատուհանի մոտ և սպասեցի։ Մի որոշ ժամանակից հետո նա էլ դուրս եկավ մի աթոռով և կողքիս նստեց։
― Ինչպե՞ս է այժմ մրս․ Միկաբրը, սըր, ― հարցրի ես։
― Շատ ընկճված է, բարեկամ, ― ասաց մր․ Միկաբրը գլուխը թոթվելով, ― գրգռված է։ Ոհ, ի՜նչ սոսկալի օր էր այս օրը։ Այժմ բոլորովին մենակ ենք․ էլ ոչինչ չի մնացել մեզ համար։
Մր․ Միկաբրը ձեռքս սեղմեց, հառաչեց ու նորից սկսեց լաց լինել։ Այս ամբողջ տեսարանը վերին աստիճանի սիրտս շարժեց և զարմացրեց ինձ։ Կարծում էի, թե մի ուրախ երեկո կունենամ, և չէի սպասել, թե հույսերս այդպես փուչ կելնեն։ Եվ իրավ, ինչո՞ւ պիտի չուրախանային ամուսինները, քանի որ նրանց գործն այնպես լավ էր վերջացել։ Սակայն մր․ Միկաբրը և նրա կինը այնքան էին ընտելացել իրենց գերությանը, իրենց դառը վիճակին, որ կարծես նավաբեկված էին համարում իրենց այդ վիճակից ազատվելով։ Նրանց բոլոր ճկունությունն անհետացել էր, և ես երբեք այսպես թշվառ չէի տեսել նրանց, ինչպես որ այդ երեկո։ Երբ բանտի զանգակն այցելուների հեռանալու ժամն իմացրեց, մր․ Միկաբրն այն աստիճան հուսահատ դեմքով միչև դուռը առաջնորդեց ինձ, որ ես իրոք վախեցա նրանց մենակ թողնել այնտեղ։
Այդ երեկոյան անսպասելի իրարանցման և վհատության մասին մտածելով, տուն գնալիս պարզ տեսա, որ մր․ Միկաբրը և նրա կինը մտադիր են գերդաստանով հանդերձ հեռանալ Լոնդոնից, և թե ուրեմն մեր բաժանումը մոտալուտ է։ Ի՞նչ կմնար ինձ անել այս բարեկամներիս կորցնելուց հետո, որոնք այնքան սիրելի էին դարձել ինձ։ Ամբողջ գիշեր ես այս խնդրով զբաղվեցի անկողնուս մեջ, և ահա այս անքնության միջոցին էր, որ առաջին անգամ, ինքս էլ չգիտեմ թե ինչպես, մի բան անցավ մտքովս, որ և հետզհետե մի որոշ վճռի ձև ստացավ։
Ես այնքան էի մտերմացել Միկաբրենց հետ, այնքան էի ընկերացել նրանց վշտերին, որ մի նոր բնակարան որոնելը և օտար մարդկանց հետ ապրելը միևնույն էր ինձ համար, թե նորից մատնվել կյանքի անհայտ բերմունքներին, որոնց վտանգն արդեն բավականին ճանաչել էի դառը փորձով։ Ողորմելի վիճակիս մասին մտածելիս այնպես դրանից զզվեցի և դրա պատճառած վիրավորիչ զգացումը, խոր վերքը, ամոթն ու կսկիծը այնպես ուժով բորբոքվեցին սրտիս մեջ, որ ես վճռեցի ― չի կարելի այլևս այս վիճակին դիմանալ;
Բայց ո՞վ պիտի ինձ հնար տար ազատվելու դրանից։ Հարկավ, ես ինքս, ուրիշից օգնություն չէր կարելի սպասել։ Միս Մեորդստոնի մասին գրեթե ոչինչ չէի լսում, իսկ մր․ Մերոդստոնի մասին՝ և ոչ մի խոսք։ Միայն մի երկու անգամ նոր ու հին հագուստ էի ստացել Բլենդրոտընից՝ միշտ մր․ Քինիոնի հասցեին գրված տոմսակով, թե «Ջ․ Մ․ հույս ունի, որ Դ․ Կ․ գործով է զբաղված և իր պարտքն արժանապես կատարում է։ Այս տոմսակներում մի ակնարկ անգամ չկար, թե երբևէ կազատվեմ հասարակ բանվորի վիճակից, որին ինձ մատնել էին։
Հետևյալ օրն իսկ իմացա, որ մրս․ Միկաբրը զուր չէր խոսել գնալու մասին։ Նրանք մի շաբաթով սենյակ վարձեցին իմ բնակած տանը, և շաբաթը լրանալուն պես պիտի Պլիմութ մեկնեին։ Ճաշից հետո մր․ Միկաբրն անձամբ եկավ Մեորդստոնի ու Գրինբիի գրասենյակը և հայտնեց մր․ Քինիոնին, թե իր գնալու օրը ստիպված կլինի բաժանվել ինձնից, և այս առթիվ մի գովասանական վկայություն տվեց իմ մասին, որին կարծեմ արժանի էի։ Մր․ Քինիոնը կանչեց Տիպպ սայլորդին, որ ամուսնացած մարդ լինելով մի ավելորդ անկյուն ուներ, և այս անկյունն ինձ համար վարձեց՝ առանց կարծիքս հարցնելու, այնինչ ես արդեն անելիքս վճռել էի։
Ես այսպես մինչև յոթնակի լրանալը մր․ և մրս․ Միկոբրի հետ մի հարկի տակ մնացի, և կարծես թե այդ միջոցին մեր բարեկամությունը ավելի զորացավ։ Վերջին կիրակին նրանք ինձ ճաշի հրավիրեցին, և մենք լավ տապակած թարմ խոզի միս վայելեցինք խնձորի սոուսով և մի պուդինգ։ Մի օր առաջ ես մի փայտե ձի էի գնել փոքրիկ Ուիլկինս Միկաբրի համար, իբրև հրաժեշտի ընծա, և մի տիկնիկ՝ փոքրիկ Էմմայի համար, մի շիլինգ էլ պարգևել էի Որբուկին, որ այժմ անպաշտոն պիտի մնար։
Օրը շատ ուրախ անցավ, թեև ամենքս հուզված էինք վերահաս բաժանման պատճառով։
― Մաստր Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մրս․ Միկաբրը, ― ես երբեք չպիտի կարենամ մր․ Միկաբրի աղետները մտաբերել՝ առանց ձեզ էլ հիշելու։ Ձեր վարմունքը միշտ ազնիվ էր և մարդասեր․ դուք մի վարձաբնակ չէիք մեր տանը, այլ ճշմարիտ բարեկամ։
― Իմ սիրելի Կոպպերֆիլդը, ― ասաց մր․ Միկաբրը, որ վերջերս սկսել էր ինձ այդպես անվանել, ― մի այնպիսի սիրտ ունի, որ ընդունակ է մերձավորների թշվառությանը կարեկցել, երբ որ նրանք ամպով են ծածկված․․․ այնպիսի գլուխ, որ ընդունակ է մտածել․․․ այնպիսի ձեռք, որ․․․ միով բանիվ, մի այնպիսի շնորհ, որ կարող է օգուտ քաղել այդ բոլոր ձիրքերից։
Շնորհակալություն հայտնեցի այդ գովեստի համար և կրկնեցի, թե շատ եմ ցավում, որ իրարից բաժանվելու ենք։
― Իմ պատանի բարեկամ, ― ասաց մր․ Միկաբրը, ― ես ձեզնից ավելի հասակով եմ, ձեզնից ավելի փորձքռու․․․ կարճ ասած՝ ավելի տեղյակ կյանքի դժվար պարագաներին, քան թե դուք։ Առժամանակ, քանի որ գործերս թռիչք չեն առել (որ սակայն ժամե ի ժամ սպասելի է), չեմ կարող ձեզ ուրիշ բան տալ, բացի խորհուրդից։ Եվ այս խորհուրդն ուշադրության արժանի է մանավանդ այն պատճառով, որ նախ․․․ համառոտ ասենք, ես ինքս դրան ոչ մի ժամանակ չեմ հետևել, և երկորդ․․․
Մր․ Միկաբրը, որ մինչ այդ վայրկյանը զվարթերես ու ժպտուն էր, հանկարծ լռելով հոնքերը կիտեց, ապա ասաց․
― Եվ երկրորդ, տեսեք՝ որքա՜ն թշվառ եմ։
― Սիրելի Միկաբր, ― գոչեց կինը։
― Ասում եմ, ― շարունակեց մր․ Միկաբրը առաջվա ժպիտով, ― տեսեք որքան թշվառ եմ։ Խորհուրդս այս է։ Մի թողնեք վաղվան այն բանը, ինչ֊որ կարելի է այսօր անել։ Հետաձգումը ժամանակի գողն է, բռնեցեք նրա օձիքից։
― Հայրիկիս կանոնն էլ այդ էր, ― նկատեց մրս․ Միկաբրը։
― Հոգիս, ― ասաց մր․ Միկաբրը, ― հայրիկդ անշուշտ լավ մարդ էր, և աստված չանի, որ ես նրա արժանիքը նվազեցնեմ։ Այսուհետև հազիվ թե մեզ մի ուրիշ մարդ պատահի, որ նրա պես վայելուչ հագնվեր և նրա հասակում առանց ակնոցի արագ կարդար, ինչ֊որ գրված է թղթի վրա։ Բայց և այնպես մեր ամուսնության վերաբերմամբ նա շատ շտապով իրագործեց վերոհիշյալ կանոնը, և այնքան շտապով, սիրելիս, որ ես միչև այսօր չեմ կարողացել արագահաս հարսանիքի ծախքը հոգալ։
Մր․ Միկաբրը մի կողմնակի հայացք նետեց իր կնոջ վրա և հարեց․
― Սակայն, սիրելիս, ես այդ մասին ամենևին չեմ ցավում․ ընդհակառակն՝ ուրախ եմ։
Ապա նորից հոնքերը կիտեց և մի րոպե լուռ մնաց։
― Երկրորդ խորհուրդս հայտնի է ձեզ, Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մր․ Միկաբրը։ ― Տարեկան քսան ստեռլինգ եկամուտ, ծախս՝ տասնինը ստեռլինգ, տասնինը շիլինգ ու վեց պենս, և հետևանքը՝ երջանկություն։ Տարեկան քսան ստեռլինգ եկամուտ, տարեկան ծախս՝ քսան ստեռլինգ ու վեց պենս, և հետևանքը՝ թշվառություն։ Այնուհետև ծաղիկը թառամում է, տերևը չորանում, և ծառն ընկնում․․․ կարճ ասած՝ մարդս ընդմիշտ կորչում է։ Ահա ինձ նման։
Եվ այս օրինակն ավելի մտահար անելու համար մր․ Միկաբրը ամենամեծ ախորժակով մի բաժակ պունշ պարպեց և մի զվարթ որսորդական երգ երգեց։
Ես չհրաժարվեցի ասել նրան, թե այդ կանոնները չեմ մոռանա, թեև հարկ չկար ասելու, քանի որ դրանց ճշմարտության կենդանի օրինակներն արդեն վաղուց քանդակված էին մտքիս մեջ։ Հետևայլ առավոտյան ամբողջ գերդաստանին դիլիժանսների կայարանում հանդիպեցի և ցավոք սրտի ականատես եղա, թե ինչպես նրանք կառքի հետևի և դրսի մասում տեղ բռնեցին։
― Մաստր Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մրս․ Միկաբրը, ― ապրեք, զորանաք։ Երբեք չեմ մոռանա, թե ինչ էիք դուք մեզ համար, եթե նույնիսկ կարելի լիներ մոռանալ։
― Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մր․ Միկաբրը, ― մնաք բարով։ Մաղթում եմ ձեզ երջանկություն և հաջողություն։ Եթե համոզվեմ մշտահոլով տարիների ընթացքում, որ իմ թշվառ ճակատագիրը մի ազդարար դաս է եղել ձեզ համար, ուրեմն աշխարհիս երեսին զուր ապրած չեմ լինի։ Հենց որ գործերս մի հաջող թռիչք առնեն (և գրեթե հավաստի եմ, որ կառնեն), ես կփութամ օգնության աջ մեկնել ձեզ։
Կարծում եմ, որ երբ մրս․ Միկաբրը մանուկների հետ հանդերձ կառքի հետևը տեղ բռնեց, իսկ ես տրտում նրանց նայելով ճամփի վրա մնացի, նրա աչքերի մեգը փարատվեց, և նա տեսավ, որ ես իրոք մի փոքրիկ և անտերունչ էակ եմ։ Այսպես եմ կարծում, որովհետև նա մի մայրական սիրո գգվանքով նշան արեց ինձ, որ կառքի վրա բարձրանամ, հետո վզիս փաթաթվելով մի այնպիսի համբյուր տվեց ինձ, որի նմանը հարազատ որդուն միայն կարող էր տալ։ Դիլիժանսից վայր ցատկելս և նրա մեկնելը մեկ եղավ․ մի քանի վայրկյանից հետո բարեկամներս արդեն չէին երևում իրենց ճոճած թաշկինակների բազմության մեջ։ Եվս մի րոպե և ամեն բան անհետացավ։ Որբուկն ու ես, իրար նայելով, մենակ մնացինք ճանապարհի մեջտեղում։ Հետո իրար ձեռք տվինք, նա, կարծեմ ս․ Ղուկասի որբանոցը գնաց, իսկ ես գնացի որվա գործս սկսելու Մեորդստոնի ու Գրինբիի մառանում։
Սակայն մտադիր չէի այլևս մաշվել այդ մառանում։ Ո՛չ։ Վճռել էի այդտեղից հեռանալ, փախչել, ― որևէ կերպով գնալ գտնել այն միակ ազգականիս, որ մնացել էր աշխարհում, և տատիս պատմել թշվառ կյանքիս արկածները, միս Բեթսիին։
Արդեն ասել եմ ― ես չգիտեմ, թե այս հուսահատական որոշումն ինչպե՞ս ծագեց մտքիս մեջ, բայց նա մի անգամ ծագելուց հետո արդեն հաստատ արմատ բռնեց և անդրդվելի վճիռ դարձավ։ Չեմ կարծում, որ լիովին վստահ լինեի, թե մի լավ բան առաջ կգա իմ վճռից, սակայն համոզված էի, որ վճիռս վճիռ է և անշուշտ պիտի կատարվի։
Առաջին անգամ այս որոշումը անելուս բազմավրդով գիշերվանից իվեր հարյուր անգամ, հազար անգամ հեղեղել էի մտքիս մեջ մայրիկիս հին պատմությունը ծննդյանս մասին, որ ես նրան այնքան սիրով կրկնել էի տալիս և արդեն անգիր գիտեի։ Այդ պատմության մեջ տատս գալիս ու գնում էր, իբրև մի ահեղ երևույթ, սակայն նրա վարմունքի մեջ մի փոքրիկ բան էի նշմարում, որ ինձ սիրտ էր տալիս։ Ես չէի մոռացել, որ մորս ասելով՝ միս Բեթսին մեղմիկ շոյել էր նրա սիրուն մազերը։ Գուցե դա մի ենթադրություն էր մորս կողմից, գուցե տատս ամենևին նրան չէր շոյել․ այնուամենայնիվ, ես այդ դեպքից եզրակացրել էի, որ տատս հարկավ գեթ մի վայրկյան գորովով էր լցվել մորս մանկական գեղեցկությունից, որ ես այնքան հիշում էի, որ ինձ այնքան հաճելի ու սիրելի էր։ Այս միտքը մեղմացնում էր ամբողջ պատմության խստությունը։ Եվ ահա թերևս այս բանից ծագեց իմ որոշումը, որ երկար ժամանակ հոգուս մեջ ապրելուց հետո վերջապես մի անդառնալի վճիռ դարձավ։
Բայց չգիտեի, թե որտեղ է բնակվում միս Բեթսին, ուստի մի երկար նամակ գրեցի Պեգգոտիին, ուր իմիջիայլոց հարցնում էի՝ արդյոք հայտնի՞ է նրան, և հարևանցի ավելացնում, թե նորերս լսել եմ նրա նման մի տիկնոջ մասին, որ ապրում է այսինչ տեղը (տեղի անունն էլ հնարեցի), և այժմ կուզեի իմանալ, թե այդ անձը միս Բեթսի՞ն է, թե՞ մի ուրիշ կին։ Նույն նամակով հաղորդում էի Պեգգոտիին, թե ինձ մի կես գինե է հարկավոր, և թե շատ շնորհակալ կլինեմ, եթե ուղարկի, բայց թե ինչո՞ւ եմ այս գումարը խնդրում, պարտքս վճարելիս կգրեմ։
Պեգգոտին պատասխանը չուշացրեց և նրա նամակը անձնվեր սիրով լի էր, ինչպես և միշտ։ Նա ուղարկում էր ինձ կես գինե (երևակայում եմ ինչ տառապանքով հանած կլիներ մր․ Բարկիսի սնդուկից) և գրում էր, թե միս Բեթսին Դուվրի մոտերքնումն է բնակվում, բայց թե արդյոք բուն Դուվրո՞ւմ թե Հայթո՞ւմ, Սանդգետո՞ւմ թե Ֆոլկստոնո՞ւմ ― այդ չգիտե։ Սակայն մեր բանվորներից մեկը բացատրեց ինձ, թե այդ բոլոր մանր քաղաքներն իրար կից են։ Այս բավական էր, որ ես շաբաթվա վերջը փախուստ տայի։
Իբրև մի պարկեշտ պատանի, չէի ուզում վատ հիշատակ թողնել Մեորդստոնի և Գրիմբիի մառանում․ հետևաբար հարկ համարեցի մինչև շաբաթ երեկո այնտեղ մնալ, և որովհետև ծառայության մտնելիս մի շաբաթվա ռոճիկս կանխիկ էի ստացել, որոշեցի ռոճիկների վճարման ժամին գրասենյակ չգնալ իմ թոշակն ընդունելու համար։ Այս էր ահա կես գինե փոխ առնելու պատճառը․ ճանապարհիս ծախսը դրանով պիտի հոգայի։ Եվ այսպես, երբ շաբաթ երեկոն հասավ, և բոլոր բանվորները Տիպպ սայլապանի առաջնորդությամբ գրասենյակը մտան իրենց վարձը ստանալու, ես Միկ Ուոկրին մի կողմ քաշեցի և խնդրեցի նրան՝ իր հերթը հասնելուն պես ասի մր․ Քինիոնին, թե ես սնդուկս Տիպպի տունը տանելու եմ գնացել․ ապա Ալյուրոտ Փաթաթեսին մնաս բարով ասելով, դուրս փախա։
Սնդուկս իմ հին բնակարանումն էր, դեպի մյուս կողմը։ Նրա համար պատրաստել էի հետևյլա հասցեն․ «Մաստր Դավթին, ցպահանջ, փոստի գրասենյակը, Դուվր։ Հասցեն գրել էի գինետան տակառներին փակցվող տոմսակներից մեկի վրա՝ հակառակ կողմից, և գրպանս դրել այն մտքով, որ հետո սնդուկիս ամրացնեմ․ այսինքն, երբ նա բնակարանից դուրս հանվի։ Այժմ պետք էր մի մարդ գտնել, որ օգներ ինձ սնդուկս դիլիժանսների կայարանը տանելու։
Բլեկֆայըրսի փողոցում, կոթողի մոտ, մի երկայնասրունք տղա տեսա, որ մի իշասայլի առջև էր կանգնած։ Մտովի անցնելիս մտածեցի, թե նա երևի մի բեռնակիր է և սկսեցի դիտել նրան։
― Ի՞նչ ես աչքերդ վրաս չռել, ― գոռաց նա։ ― Գնա կորի՛ր։
Ասացի, թե չար մտքով չեմ նայում նրան, այլ կուզենայի իմանալ, թե արդյոք նա չէ՞ր կամենա մի բան անել ինձ համար։
― Ի՞նչ բան, ― հարցրեց երկայնասրունքը կոպիտ ձայնով։
― Մի սնդուկ տանել։
― Ինչպիսի՞ սնդուկ։
Բացատրեցի, թե իմ սնդուկը, որ այն ինչ տեղ է գտնվում, պետք է Դուվր գնացող դիլիժանսների կայարանը տանել, և թե ես պատրաստ եմ վեց պեննի վճարել նրան։
― Վեց պեննիով կարելի է, ― ասաց նա և իր երկանիվ սայլակի վրա թռչելով, քշեց իշին դեպի իմ բնակարանը, բայց այնպես արագ, որ հազիվ էի հանսում հետևից։
Այդ երիտասարդը հանդուգն դեմք ուներ, որ ինձ բնավ դուր չէր գալիս․ այն էլ դուր չէր գալիս, որ նա խոսելիս հարդ էր ծամում։ Բայց սակարկությունն արդեն վերջացած էր․ էլ չէր կարելի ետ կանգնել։ Ես ու նա սենյակս բարձրացանք և սնդուկս միասին դուրս հանելով՝ սայլակը դրինք։ Ես չուզեցի հասցեի տոմսը սենյակում կպցնել սնդուկին, որպեսզի տանտիրոջ ընտանիքը դիտավորությանս մասին բան չիմանա․ ուստի սայլորդին խնդրեցի, որ մի րոպե Կինգս Բենչի բանտի մոտ կանգ առնի։ Երկայն ոտքերով երիտասարդը բանտ բառը լսելուն պես, իր իշուկին այնպես խփեց, որ մի ակնթարդում ինքն էլ, էշն էլ, սայլն էլ, սնդուկն էլ խելագարվածի նման փախան։ Երբ նրա հետևից հասա, վազելուց ու կանչելուց շունչս արդեն կտրվում էր։
Տոմսը շտապ֊շտապ գրպանիցս հանելիս՝ չգիտեմ, ինչպես եղավ, գինես վայր գցեցի և նույն վայրկյանին վերցնելով բերանս դրի։ Եվ մինչ շտապում էի տոմսակը սնդուկիս կպցնել և արդեն կպցրել էի, սայլորդը հանկարծ ապտակ տվեց կզակիս։ Ոսկին բերանիցս դուրս թռավ և մի ակնթարթում նրա ձեռքն ընկավ։
― Հը՜, ― ասաց նա և չար֊չար ծիծաղելով օձիքս բռնեց։ ― Այս ի՞նչ բան է։ Արևս վկա, ոստիկանին հայտնելու բան է։ Ա՜յ դու սրիկա, ո՞վ գիտե որտեղի՞ց ես ճանկել այս ոսկին։ Դե գնանք ոստիկանի մոտ, ոստիկանի մո՜տ։
― Թողեք ինձ աստծու սիրուն, ― գոչեցի ես։ ― Ետ տվեք փողս։
― Ոստիկանի մոտ։ Բանի էությունը նա կպարզի։
― Ետ տվեք, սնդուկս ու ոսկին, ― գոռում էի ես սաստիկ լալով։
Երիտասարդը պատասխանեց․ ― «Գնանք, գնանք ոստիկանի մոտ» և քաշեց ինձ դեպի էշը, ասես թե այդ կենդանու ու ոստիկանի միջև մի որևէ կապ լիներ․ բայց հանկարծ միտքը փոխեց, սայլի մեջ թռավ։ Եվ ասելով, թե ուղիղ ոստիկանի մոտ է գնում, մտրակեց էշին և արշավեց ավելի հապճեպ, քան թե առաջ։
Ամբողջ ուժս հավաքելով վազեցի, ընկա նրա քամակից, բայց թե՛ շունչս կտրվելուց և թե՛ վախից չէի կարենում ոչ մի մարդ օգնության կանչել։ Մոտ կես մղոն այդպես վազելիս՝ քիչ էր մնում, որ առնվազն քսան անգամ կառքերի տակ ընկնեի։ Մեկ կորցնում էի նրան, մել նշմարում, մեկ մտրակի հարված ստանում փողոցով անցնող կառավարողներից, մեկ ցեխի մեջ գլորվում և վերկենալով նորից վազում, հրում, մշտում անցորդներին, կամ թե զարկվում լապտերի սյունին և դարձյալ վազում․․․ Վերջապես ահից ու տագնապից ուժասպառ և կարծելով, թե ամբողջ Լոնդոնի գոնե կեսը իմ հետևից վազում է, թողի որ սայլորդը սնդուկս ու ոսկին տանի ուր որ էլ սիրտը կամենա։ Այնուհետև ծանր հևալով ու դառն արտասուք թափելով, սակայն առանց կանգ առնելու, ոտք դրի Դուվր տանող Գրինվիչի ճամփի վրա, ― դեպի տատիս անհայտ տունը, ― հետս կրելով այնքան բան, ինչքան բերել էի աշխարհ գալու գիշերը, որ այն աստիճան վրդովել էր միս Բեթսիին։
