Changes

==Է․ ԽԷ. գլուխ==

Արդեն Ուեստմինստրի թաղումն էինք։ Մի անգամ ստիպված եղանք ետ դառնալ Մարթային հետևելու համար, որովհետև նա հանակրծ հանկարծ սկսեց դեպի մեզ գալ, և միայն Ուեստմինստրի Աբբայության մոտերքում հեռացավ բանուկ փողոցների աղմուկից ու լույսից։ Եվ երբ նա կամրջի վրա անցուդարձ անող բազմության միջից դուրս եկավ, այնպես շտապ առաջ դիմեց, որ մենք հազիվ կարողացանք հասնել նրան Միլբենկին կից գետեզրյա նեղ փողոցում։ Հենց այդ րոպեին նա ճանապարհի մյուս կողմն անցավ, կարծես թե իրեն հետամուտ քայլերի ձայնից խորշելով, և առանց ետ նայելու՝ ավելի արագ առաջ գնաց։

― Օ՜հ, եթե ես լավ սիրտ ունենայի, անշուշտ կփոխվեի նրա շնորհիվ, ― գոչեց աղջիկն ամենաջերմ ափսոսանքով, ― որովհետև նա միշտ բարի էր դեպի ինձ։ Երբեք նա ինձ մի բան չի ասել, որ ճշմարիտ ու սփոփական չլիներ։ Մի՞թե կարելի է, որ ուզենայի նրան էլ փչացնել ինձ նման։ Մի՞թե չգիտեմ, թե ի՞նչ եմ ես։ Ամեն բան կորցնելուց հետո, ինչով որ քաղցր է մարդուս կյանքը, ամենադառն ցավս այն էր, որ ընդմիշտ բաժանվել եմ նրանից։

― Մեզ հավանական է երևում, մաստր Դեվիին ու ինձ, ― շարունակեց նա, ― թե խեղճ Էմլին գուցե մի օր Լոնդոն գա։ Հավատում ենք․․․ մաստր Դեվին էլ, ես էլ, մերոնք էլ, որ նրան հասած դժբախտության մեջ դու նույնքան անմեղ ես, որքան անմեղ է դեռ մոր արգանդից աշխարհ չեկած մի մանուկ։ Ասացիր, թե նա բարի էր, գթասեր էր, կարեկից էր դեպի քեզ; քեզ։ Չեմ կասկածում, որ այդպես էր․ աստծու օրհնությունը նրա վրա լինի։ Գիտեմ, միշտ այդպես էր ամենքի հետ։ Դու երախտագետ ես դեպի նա, սիրում ես նրան։ Դե, ուրեմն, օգնիր մեզ նրան գտնելու, և թող երկինքը քեզ վարձատրի։

― Եվ թույլ կտա՞ք, որ ես նրա հետ խոսեմ, եթե մի օր նրան գտնեմ, նրան պատսպաարեմպատսպարեմ, եթե ես ինքս մի պատսպարան ունենամ, և, վերջապես, առանց նրա գիտության ձեզ մոտ գամ և ձեզ նրա մոտ տանեմ, ― շտապ֊շտապ հարցրեց աղջիկը։

― Ես նրանից վեհաբձնաբար վեհանձնաբար բաժանվեցի, ― շատունակեց տատս, ձեռքը ձեռքիս վրա դնելով։ ― Այնքան տարիներ անցնելուց հետո՝ կարող եմ ասել, սիրելի Տրոտ, որ վեհանձնաբար բաժանվեցի նրանից։ Նա ինձ հետ այն աստիճան անգութ էր վարվում, որ ես կարող էի մի շատ ձեռնտու ապահարզան ստանալ, բայց չկամեցա պահանջել։ Նա շռայլեց, վատնեց, ինչ որ իրեն տվել էի․ օրեցօր ստորացավ, կարծեմ հետո մի ուրիշ կին առավ և վերջապես մի բախտախնդիր, մի խաղամոլ, մի խաբեբա մարդ դարձավ։ Դու ինքդ տեսար, թե այժմ ինչ է։ Բայց մեր պսակի ժամանակ մի գեղեցիկ տղամարդ էր, ― ասաց տատս այնպիսի ձայնով, որի մեջ իր անցյալ հափշտակության ու հիացման արձագանքը դեռ լսվում էր, ― և ես, հիմարս, կարծում էի, թե ազնվության տիպար է։

==Ը․ ԽԸ. գլուխ==

Ամուսնանալս տարի ու կես կլիներ։ Ես ու կինս մի քանի զուր փորձերից հետո տնտեսության հոգսերից, իբրև ավելորդ բաներից, բոլորովին ձեռք էինք վերցրել։ Տունը ինքն իրեն էր կառավարվում, և մենք ունեինք մի մանկլավիկ, որի գլխավոր զբաղմունքն անդադատ անդադար խոհարարուհու հետ կռվելն էր։ Այս առմամբ նա մի իսկական Ուիտտինգտըն էր, միայն թե ոչ դրա կատուն ուներ, ոչ էլ մի օր լորդ֊մեյր դառնալու հույս։

«Թշվառ է այն ամուսնությունը, ուր գաղափարների ու ձգտումների միություն չկա»։ Այս խոսքերն էլ չէի մոռացել։ Փորձեցի Դորայի բնությունը իմին հարմարեցնել․ հաջուղություն հաջողություն չունեցա։ Այժմ կմնար, որ ես ինքս նրա բնությանը հարմարվեմ, նրա հետ միասին կիսեմ, ինչ որ միայն կարելի է, և գոհ լինեմ․ ես ինքս կրեմ ուսերիս վրա, ինչ որ միայն տանելի է, և դարձյալ գոհ մնամ։ Սա էր այն կրթությունը, որի մեջ աշխատում էի սիրտս հանգստացնել այն ժամից ի վեր, երբ սկսել էի մտածել։ Դրա շնորհիվ ամուսնությանս երկրորդ տարին շատ ավելի երջանիկ էր, քան առաջինը, և որ ավելի էական է Դորայի կյանքն արփիական լուսնի նման զվարթ էր։

― Եվ դուք ինձնից չե՞ք նեղաումնեղանում, ― հարցրեց Դորան։ ― Չե՞ք նեղանում, որ մի ուրիշ շնիկ չեմ ուզում։

==Թ․ ԽԹ. գլուխ==

«Խորին հարգանքս մր․ Թոմաս Տրեդլսին։ Եթե նա չի մոռացել այն անձին, որ մի ժամանակ նրա մտերմությունը վայելեու վայելելու բախտ ուներ, կհամարձակվեմ խնդրել նրան, որ ինձ մի քանի ազատ վայրկյան նվիրի։ Հավատացնում եմ մր․ Թ․ Տ․֊ին, որ այս խնդրով չեի չէի նեղացնի նրան, եթե արդեն հասած չլինեի խելագարության սահմանակից վիճակին։

― Ինչպե՞ս է ձեր բարեկամ Ոիրիաս Ուրիաս Հիպը, մր․ Միկաբր, ― հարցրի ես մի կարճատև լռությունից հետո։

― Միս Ուիկֆիլդը, ― ասաց մր․ Միկաբրը, այս անգամ շիկնելով, ― ամեն կանացի առաքինությունների մի պայծառ օրինակ էր, է և կլինի։ Սիրելի Կոպպերֆիլդ, նա է կյանքիս խավար հորիզոնի միակ լուսատու փայլուն աստղը։ Սրտանց հարգում եմ այդ նորատի օրիորդին, հիանում եմ նրա առաքինի բնավորությամբ, հավատարիմ անձնվիրությմաբ անձնվիրությամբ դեպի իր հայրը, նրա անսահման բարությամբ, քնքշությամբ․․․ հեռացրեք ինձ մի ուրիշ տեղ, ― գոչեց մր․ Միկաբրը, ― որովհետև պատիվս վկա է, էլ չեմ կարող ինքս ինձ տիրապետել։

― Մր․ Դիկը երևելի անձ է, ― ասաց տատս հպարտությամբ։

― Ձեր առողջությունն ինչպե՞ս է, ― հարցրեց մր . Դիկը, անձկությամբ նրա երեսին մտիկ անելով։

― Մր․ Միկաբրը գլուխ տվեց։

― Ասրվա՜ծ Աստվա՜ծ իմ, ― գոչեց տատս։ ― Այդ ի՞նչ է ձեր ասածը։

― Շնորհակալ եմ սըր, որ ասելիքս հիշեցնում եք, ― վրա բերեց մր․ Միկաբրը։ (Նրանք դարձյալ իրար աջ սեղմեցին:սեղմեցին։) ― Իմ գործատերը, տիկին․․․ մր․ Հիպը․․․ մի օր շնորհ արեց ինձ նկատելու, որ եթե ես մեր պայմանի զորությամբ ինձ հասանելի ռոճիկը կանոնավոր չստանայի, այժմ անշուշտ գյուղե գյուղ շրջող, սուր կուլ տվող ու կրակ լափող մի աճպարար կդառնայի։ Շատ հավանական է, որ մի օր որդիքս մի կտոր հաց ճարելու համար օյինբազ դառան դառնան և կամ լարախաղաց, իսկ մրս․ Միկաբրն ստիպված լինի թշվառներին ուղեկցել, երգեհոնիկ ածելով։

Մր․ Միկաբրն այդ ասելիս կածես թե պատահական, բայց ազդու շարժումով դանակը ճոճեց, իբր թե իմացնելու, որ իր մարգարեությունը չի կատարվի, քանի որ ինքը կենդանի է, հետո վշտահար դեմքով շարունկեց շարունակեց լիմոնները կճպել։

==Ժ․ Ծ. գլուխ==

― Կարո՞ղ եք արդյոք ինձ հետ գալ, ― հարցրեց նա մի դողդոջուն մրմունջով։ ― Ծերունու մոտ էի, բայց տանը չէր։ Գրեցի այն տեղի անունը, ուր կարող է գտնել մեզ, և իմ ձեռքով սեղանի վրա դրի։ Ասացին, թե շուտով տուն կգա։ Նրան ասելու բաներ ունեմ։ Կարո՞ղ եք իսկույն հետս գալ։

Հուսո ու երկյուղի մեջ տատանվելով՝ շվարած մտիկ էի անում ուղեկցիս ու սպասում, թե մի բացտրություն բացատրություն կլսեմ, սակայն տեսնելով, որ վճռել է լուռ մնալ և զգալով որ ես ինքս էլ խոսելու տրամադիր չեմ, չուզեցի լռությունը խանգարել։ Գնում էինք առանց մի խոսք ասելու։ Երբեմն֊երբեմն նա լուսամուտից դուրս էր նայում, կարծես կառքի ընթացքը դանդաղ համարելով, այնինչ իրոք արագ էր,― և լուռ ու մունջ մնում։

― Օ՜հ, աստծու սիրուն գթացեք ինձ, ― գոչեց Էմլին։ ― Օվ Ով էլ լինեք, ձեզ հայտնի է ողորմելի պատմությունս։ Աստծու սիրուն գթացեք ինձ, եթե ուզում եք, որ ձեզ էլ գթան։

― Այս գետնաքարշ սողունն էլ իր տնով է պարծեումպարծենում, ― գոչեց միս Դարտլը, երբ իր կրծքում ալեկոծվող ցասումը այնքան ընկճվեց, որ նորից խոսելու հնարավորություն ստացավ։ ― Քո տունը։ ― Մի՞թե երևակայում ես, թե երբևէ դրա մասին մտածած լինեմ, կամ ենթադրեմ, թե կարող ես մի որևէ զրկանք հասցնել այդ որջին, ուր կարելի է արծաթի գնով ամեն պղծություն կատարել։ Քո տունը։ Բայց դու այդ տանը ապրանք էիր, որ ձերոնք վաճառում էին, ինչպես ամեն ծախու բան։

― Ո՛չ, ո՛չ, ― աղաղակեց Էմլին, ձեռքերը կտրտելով։ կոտրտելով։ ― Երբ նա առաջին անգամ ճամփիս վրա պատահեց, օ՜հ, երանի թե ինձ համար այն օրը բնավ լուսացած չլիներ, ես առաքինության կանոններով էի դաստիարակված, ինչպես և դուք կամ թե մի ուրիշ ազնիվ կին, և հարսնացու էի մի այնպիսի լավ մարդու, որի հետ ամեն մի ձեզ նման լեդի պատիվ կհամարեր ամուսնանալ։ Եթե դուք նրա տանն եք ապրում, եթե նրան լավ եք ճանաչում, ուրեմն գուցե գիտենաք, թե ինչ սոսկալի ազդեցություն կարող էր անել ինձ նման անզոր ու սնոտի աղջկա վրա։ Ինքս ինձ պաշտպանել, արդարացնել չեմ ուզում, բայց հաստատ գիտեմ, նա էլ գիտի, կամ թե իր հոգեվարքի րոպեին, երբ որ խղճի տագնապ զգա, կիմանա, որ ամեն հնարք գործ դրեց ինձ խաբելու, մինչ ես նրան հոգով սրտով հավատում ու սիրում էի։

Ռոզա Դարտլը տեղից թռավ, ետ ցատկեց և կատաղած ետ ցատլելիս ցատկելիս մի սոսկալի հարված տվեց, բայց դա նպատակից վրիպելով, օդի մեջ կորավ։ Միս Դարտլը դիվահարի պես դողդողում ու հևում էր և աչքերից ծայրագույն ատելության, բարկության ու մոլեգնության կրակ թափելով՝ մտիկ էր անում աղջկան։ Օրումս այդպիսի պատկեր չէի տեսել և երանի թե ուրիշ անգամ չտեսնեմ։

― Ի՞նչ անես, ― կրկնեց մյուսը։ ― Կերթաս կապրես երջաիկ անցյալիդ հիշատակների մեջ թաղված։ Կմտաբերես գորովալից Ջեյմս Ստիֆորթին․․․ չէ՞ որ նա կամեցել էր իր սպասավորի հետ նշանել քեզ․․․ և կամ երախտագետ սրտով կհիշես այդ ազնիվ սպասավորին, որ հոժար էր իբրև ընծա ընդունել քեզ նրա ձեռքից։ Կապրես այդ փառավոր հիշատակներով, կսփոփվես քո հազվագյուտ առաքինություններով, կպարծենաս այն պատվավոր դիրքով, որ ստացել ես բոլոր մարդակերպ էակների աչքում։ Իսկ եթե այդ բոլորը քեզ քիչ թվա, այն բարի մարդու հետ կամուսնանաս և նրա ներողամիտ զիջողության շնորհիվ երջանիկ կլինես։ Իսկ եթե այդ էլ քեզ չօգնի, կմեռնես։ Քեզ նման արարածների համար անթիվ աղբանոցներ ու փոսեր կան․ մեկը կգտնես, մեջը կընկնես․․․ և այնտեղից դեպի երկինք կսլանաս։

==ԺԱ․ ԾԱ. գլուխ==

Հետևյալ օրը, առավոտյան վաղ ժամին, մինչ տատս ու ես իմ պարտեզում զբոսնում էինք (այժմ նա շարունակ սիրելի Դորայիս խնամելով, ուրիշ տեղ չէր գնում ման գալու), ինձ հայտնեցին, թե մր․ Պեգգոտին ինձ տեսնել է կամենում։ Դիմավորելու որ ելա, նա արդեն պարտեզումն էր և գալիս էր գլխարկը հանած, ինչպես որ միշտ սովոր էր անել իմ տատին տեսնելիս, որին հարգելով հարգում էր։ Գիշերվա դեպքն արդեն տատիս պատմել էի։ Առանց մի բառ ասելու, նա մոտեցավ եկվորին, նրա աջը սիրով սեղմեց ու թեթև թեթև զարկեց։ Եվ այդ արեց մի այնպսիս այնպիսի մտերմությամբ, որ ամեն բառերից ազդու էր։ Մր․ Պեգգոտին հասկացավ նրան, ասես հազար խոսք լսած լիներ։

― Այս գիշեր, ― սկսեց մր․ Պեգգոտին, աչքերը մեր վրա ուղղելով, ― մանկանս վերցրի և իմ սենյակը տարա, ուր վաղուց նրան սպասում էի և ամեն բան նրա համար պատրաստել էի։ Ժամեր անցան, մինչև որ ինձ ճանաչեց, և ճանաչելուն պես ոտքերս ընկավ և ամեն բան անկեղծ պատմեց, ինչպես մի աղոթքի մեջ։ Նրա ողբագին ձայնը լսելիս, որ մի ժամանակ այնքան զվարթ էր, և նրան այդպես փոշոու փոշու մեջ ընկած տեսնելիս, ― ուր ուրեմն իր օրհնած աջով բան էր գրել մեր փրկիչը, ― հավատացեք, սիրտս կտոր֊կտոր եղավ, չնայելով որ գոհությունից ու աստծուն փառք տալուց թրթռում էր։

Մր․ Պեգգոտին, որի եսեսի երեսի վրա խաղում էր տերևների ստվերը, ապշությամբ գլուխ տվեց տատիս՝ այդ բարի կարծիքի համար շնորհակալություն հայտնելով և նորից իր պատմության կարգին անցավ։

― Մաստր Դեվի, ― ասաց բարեկամս, իմ ձեռքն իր զորեղ աջի մեջ սեղմելով, ― դուք էիք առաջինը, որ նրա մասին հիշեցրիք ինձ։ Շնորհակալ եմ, սըր։ Նա խոստումը կատարեց։ Իր կյանքի դառն փորձով նա գիտեր, թե որտեղ պետք է զգուշանալ, որտեղ հսկել և ինչ անել։ Եվ ինչ որ պետք էր արեց։ Աստված էլ նրան օգնեց։ Եվ այսպես նա շտապով մտնում է Էմլիի մոտ, որ դեռ քնած էր, և ասում․ «Վեր կաց, մահից էլ վաթար վատթար վտանգից փախիր ու ինձ հետ եկ»։ Տան մարդիկ աշխատում են բռնել նրանց։ Բայց ավելի հեշտ էր ծովի կատաղի ալիքը բռնել։ «Հեռացե՛ք ինձնից, գոռում է Մարթան, «ես ուրվական եմ, որ եկել եմ սրան ետ կանչելու իր առջև բացված գերեզմանից»։ Հետո պատմում է Էմլիին, թե ինձ տեսել է, թե գիտե, որ ես նրան սիրում եմ, որ ես նրան ներել եմ։ Այս պատմելիս օգնում է նրան շուտ֊շուտ հագնվել և թույլ թևից բռնելով՝ իսկույն տանում է դեպի դուրս։ Էլ չի լսում՝ ի՞նչ են ասում տան մարդիկ․․․ հենց իմանաս ականջ չունի։ Զավակիս հետ ամբոխի միջով անցնում է և ուրիշ բան չի մտածում, քան թե նույն գիշերը փրկել նրան կորստյան սև անդունդից։

Բարեսիրտ քոյրս ―Բարեսիրտ քույրս նրա տնտեսության մասին հոգ է տանում, տիկին․ Հեմն էլ նրան շատ է սիրում, ― ավելացրեց մր․ Պեգգոտին ի գիտություն տատիս։ ― Հեմը երբեմն մտերմաբար խոսում է նրա հետ, մինչ ուրիշների առջև բերանը անգամ կդժվարանա բաց անել։ Պեղճ Խեղճ տղա, ― ասաց բարեկամս, գլուխը շարժելով։ ― Նրա մոտ գրեթե բան չի մնացել․․․ երանի թե այդ քիչն էլ պահեր։

― Է՛հ, նրա բանը փոքր֊ինչ ավելի դժվար է, ― ասաց մրս․ Պեգգոտին վարանումով, որ հետզհետե փարատվեց իր խոսելու միջոցին։ ― Գիտեք, երբ մրս․ Գըմիջը մի անգամ իր ծեուկին ծերուկին հիշեց, էլ չի կարելի շատ դուրեկան ընկերուհի անվանել նրան։ Մեր մեջ մնա, մաստր Դեվի․․․ և ձեր, տիկին․․․ հենց որ մրս․ Գըմիջը սկսի «վայ ինձ, վայ ինձ» փնթփնթալ, տեսնողները կկարծեն, թե զահլա տանող պառավ է, որովհետև չեն ճանաչել նրա մարդուն։ Բայց ես ճանաչել եմ ողորմած հոգուն։ Լավ մարդ էր․ այս պատճառով պառավի վիշտը հասկանում եմ։ Բայց ամենքն էլ հո հանգուցյալի հետ ինձ նման ծանոթ չեն եղել, ուրեմն, մի՞թե կարող են բանի էությունը հասկանալ։

― Որովհետև գիտեք, ― ասաց մր․ Օմրը, իր խոսքն այնտեղից շարունակելով, ուր որ իրեն ընդհատել էի, ― ես էլ կցանկանայի մասնակցել այն բոլորին, ինչ որ նրա համար անելու կլինեն։ Գրեցեք իմ անունով ինչ գումար էլ կամենաք և հետո ինձ իմաց տվեք։ Ոչ մի ժամանակ չեմ կարծել, որ այդ աղջիկը բոլորովին փչացած լիներ, և ուրախ եմ, որ չեմ սխալվել։ Միննիս էլ կուրախանա։ Ջահել կանայք տարօրինակ էակներ են․ շատ անգամ հակառակելու համար այնպիսի բաներ են դուրս տալիս, որ իրենք էլ չեն հավատում․․․ Միննիիս մայրն էլ այդպես էր․․․ բայց նրանց սիրտը միշտ բարի է, գթոտ է։ Եթե Միննիս երբեմն տաք֊տաք է խոսում Մարթայի դեմ, այդ միայն ցույցի համար է, բայց թե ցույցն ինչացո՞ւ է, այդ չեմ կարող հասկանալ։ Բայց գիտեմ, բոլորն էլ ցույցի համար է, հավատացեք։ Ամեն լավություն պատրաստ է անել Մարթային, միայն թե ծածուկ։ Այս պատճառով աղաչում եմ, իմ կողմից էլ, ինչքան որ հարմար դատեք, նշանակեցեք և իմաց տվեք, թե ո՞ւր հասցնեմ։ Արևս վկա, ― գոչեց մր․ Օմրը, ― երբ հասնում ես այն կետին, ուր կյանքի երկու ծայրերը միանում են, և տեսնում, որ ինչքան էլ ամուր լինես, ստիպված ես երկրորդ անգամ մի այլ տեսակ սայլի մեջ պառկել ու գլորվել, այն ժամանակ իրավ պիտի ուրախանաս, որ կարող ես մի որևէ լավ բան անել։ Օ՞վ Ո՞վ չի կարոտ մերձավորի օգնության։ Խսքս Խոսքս միայն իմ մասին չէ, բայց տեսնում եմ, սըր, որ բոլորս էլ, ինչ հասակի մեջ էլ լինենք, բլրի գլխից ներքև ենք սահում, որովհետև ժամանակը մի վայրկյան չի ուզում կանգնել։ Դե, ուրեմն ամեն ժամանակ բարիք գործենք ու դրանով ուրախանանք։ Ճշմարիտ։

Այդ նշանը տրվելուն պես փղիկը մի զարմանալի վարպետությամբ հրեց և առանց դռան շրջանակին դիպցնելու՝ շիտակ դեպի ննջարանը սահեցրեց, ի մեծ զվարճության մր․ Օմրի, որ գնալիս ետ էր նայում իմ վրա՝ հասկացնելու համար, թե թոռնիկի այդ ճարպկությունն իր ամբողջ կյանքի ճգնության ու ջանքերի ամենա փառավոր ամենափառավոր արդյունքն է։

Սակայն Պեգգոտին ճրագը ձեռքին ինձ մյուս սենյակ տանելիս, ― ուր կոկորդիլոսների գիրքը սեղանի վրա պատրաստ կենում էր, ― լալով պատմեց, թե Հեմը դարձյալ միևնույնն է, թե նրա սիրտը կոտրված է, թեև ինքն առաջվա պես սիրելի է, կտրիճ է և բոլոր շրաջակա շրջակա նավաշեններից ավելի ժրաջան ու բանուկ։

― Յարմաութում ապրող մի կայմագործ, ― պատասխանեց մր․ Պեգգոտին։ ― Հենց այս գիշեր բանալին նրան կտամ։ Մյուս խցիկն էլ աչքի անցկացրինք և ետ եկանք մրս․ Գըմիջի մոտ, որ այժմ էլ սնդուկի վրա նստած էր։ Մր․ Պեգգոտին ճրագը վառարնի վառարանի քիվի վրա դենլով՝ դնելով՝ պառավին խնդրեց վեր կենալ, որովհետև ուզում էր դեռ մոմը չմարած դուրս տանել սնդուկը։