Կարամազով եղբայրներ։ Գիրք առաջին

Կարամազով եղբայրներ
	Կարամազով եղբայրներ։ Գիրք երկրորդ ▶

Գիրք առաջին։ Մի ընտանիքի պատմություն

I։ Ֆյոդոր Պավլովիչ Կարամազով

Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ Կարամազովը երրորդ որդին էր կալվածատեր Ֆյոդոր Պավլովիչ Կարամազովի, որն իր ժամանակին հանրածանոթ մարդ էր մեր գավառում և հիմա էլ դեռ հիշվում է իր ողբերգական ու խորհրդավոր մահվան պատճառով։ Նրա մահվան մասին, որ տեղի ունեցավ ուղիղ տասներեք տարի առաջ, կխոսեմ պատշաճ պահին։ Իսկ առայժմ ասեմ միայն, որ այդ «կալվածատերը» (այսպես էին կոչում նրան մեզ մոտ, թեև նա իր ամբողջ կյանքի ընթացքում համարյա երբեք չի ապրել իր կալվածում) տարօրինակ տիպ էր, բայց այնպիսին, որին բավական հաճախ կարելի է հանդիպել, այսինքն ոչ միայն անպիտան ու անառակ, այլև միաժամանակ անբան մարդու տիպ։ Բայց նա այն անբաններից էր, որոնք գիտեն հիանալիորեն դասավորել իրենց ունեցվածքին վերաբերող գործերը, և ըստ երևույթին ուրիշ ոչ մի բանի ձեռնհաս չեն։ Ֆյոդոր Պավլովիչն, օրինակ, սկսել է համարյա թե ոչնչից. շատ մանր կալվածատեր էր, միշտ վազ էր տալիս ճաշելու ուրիշների սեղանին, առիթ էր փնտրում ձրիակերություն անելու, այնինչ հետո պարզվեց, որ հարյուր հազար ռուբլի զուտ դրամ ուներ մեռնելու պահին։ Եվ այնուաամենայնիվ նա իր ամբողջ կյանքում եղել է մեր գավառի ամենից ավելի անբան ու խելառ մարդկանցից մեկը։ Կրկնում եմ, սա ոչ թե հիմարություն է,— այդ խելառների մեծ մասը բավական խելացի է ու խորամանկ,— այլ հենց անբանություն, այն էլ ինչ-որ հատուկ, ազգային բնույթի։

Նա երկու անգամ էր ամուսնացել և երեք որդի ուներ․ ավագը՝ Դմիտրի Ֆյոդորովիչն, առաջին կնոջից էր, իսկ մյուս երկուսը՝ Իվանն ու Ալեքսեյը, երկրորդ կնոջից։ Ֆյոդոր Պավլովիչի առաջին կինը Միուսովների՝ նույնպես մեր գավառացի կալվածատերերի բավական հարուստ և ազնվատոհմ գերդաստանից էր։ Թե ինչպես պատահեց, որ օժիտով աղջիկը, այն էլ մի գեղեցկուհի և, ավելին, մեկն այն ժիր ու խելացի կանանցից, որոնք այնքան հաճախադեպ են մեր ներկա սերնդի մեջ, բայց որոնք արդեն երևացել էին նախորդում, կարողացավ ամուսնանալ այդպիսի չնչին մի «թուլամորթի» հետ, ինչպես բոլորն այն ժամանակ կոչում էին Ֆյոդոր Պավլովիչին, հիմա չեմ սկսի մանրամասն բացատրել։ Ա՛յ օրինակ, ես ճանաչում էի անցյալ «ռոմանտիկ» սերնդին պատկանող մի օրիորդի, որ ոմն պարոնի հանդեպ մի քանի տարի առեղծվածային սեր տածելուց հետո, ըստ որում միշտ էլ կարող էր շատ հանգիստ ամուսնանալ նրա հետ, ի վերջո սկսեց անհաղթահարելի արգելքներ հնարել իր սիրո առջև ու մի փոթորկոտ գիշեր, ժայռի նմանվող բարձր ափից, նետվեց բավական խորունկ և արագահոս գետի մեջ ու խորտակվեց, ուղղակի զոհ գնալով իր սեփական քմահաճույքին՝ պարզապես Շեքսպիրի Օֆելիային նմանվելու համար․ և նույնիսկ ավելին, եթե իր այդ վաղուց ընտրած ու սիրած ժայռն այնքան նկարագեղ չլիներ, այլ դրա փոխարեն լիներ պարզապես մի հասարակ հարթ գետափ, ապա ինքնասպանությունն էլ հավանաբար տեղի չէր ունենա բնավ։ Սա ստույգ իրողություն է, և պետք է ենթադրել, որ մեր ռուս իրականության մեջ, վերջին երկու կամ երեք սերունդների կյանքում, քիչ չեն եղել սրա նման կամ նույնատիպ ուրիշ դեպքեր։ Այսպես էլ Ադելաիդա Իվանովնա Միուսովայի արարքը, անտարակույս, ուրիշներից լսած գաղափարների արձագանքն էր և նույնպես հետևանք՝ գերյալ մտքի բորբոքման։ Գուցե նա ուզել է կանացի անկախություն ցուցաբերել, հակադրվել հանրային պայմանականություններին, հակադրվել իր ազգականների և ընտանիքի բռնությանը, իսկ հաճոյակատար երևակայությունը, ենթադրենք, լոկ մի վայրկյան համոզել է նրան, որ Ֆյոդոր Պավլովիչը, չնայած ձրիակեր մարդու իր վիճակին, այնուամենայնիվ բարեփոխման այդ ժամանակաշրջանի ամենահամարձակ ու հեգնասեր մարդկանցից մեկն է, այնինչ նա պարզապես չար բնավորության տեր մի խեղկատակ էր, ուրիշ ոչինչ։ Զգայացունց էր նաև այն, որ ամուսնությունը տեղի ունեցավ առևանգումով, և դա շատ գայթակղիչ էր Ադելաիդա Իվանովնայի համար։ Իսկ Ֆյոդոր Պավլովիչն այն ժամանակ, իր սոցիալակտն դրության իսկ բերումով, հույժ տրամադիր էր որևէ այդպիսի արտակարգ բան անելու, որովհետև բուռն ցանկություն ուներ որևէ կերպ դասավորելու իր կյանքի ընթացքը․ մի լավ գերդաստանի մեջ խցկվելու և օժիտի տիրանալու հեռանկարը շատ հրապուրիչ էր անշուշտ։ Որքան գիտեմ, նրանց միջև փոխադարձ սեր բոլորովին չկար՝ ոչ հարսի, ոչ էլ նրա կողմից, չնայած նույնիսկ Ադելաիդա Իվանովնայի գեղեցկությանը։ Այնպես որ այս դեպքն իր տեսակի մեջ միակն էր գուցե Ֆյոդոր Պավլովիչի կյանքում, մի մարդու, որ միշտ էլ չափազանց հեշտասեր էր և պատրաստ էր վայրկենապես կպչելու որևէ մի փեշի՝ հենց որ դույզն քաջալերություն ստանար։ Եվ միայն այս կինն էր, որ նրա մեջ ոչ մի հատուկ կիրք չհարուցեց։

Առևանգումից անմիջապես հետո Ադելաիդա Իվանովնան մի ակնթարթում գլխի ընկավ, որ իր ամուսնու հանդեպ միայն արհամարհանք է զգում, ուրիշ ոչինչ։ Այսպիսով, մեկ օրից մյուսը ամուսնությունն իր իսկական գույնը դուրս տվեց։ Թեև աղջկա ընտանիքը բավական շուտ հաշտվեց կատարվածի հետ և փախստականին հատկացրեց իր օժիտը, բայց ամուսիններն սկսեցին չափազանց անկանոն կյանք վարել և անընդհատ տեսարաններ սարքել։ Պատմում էին, որ երիտասարդ կինն այդ պայմաններում անհամեմատ ավելի ազնվություն ու վեհություն էր ցուցաբերում, քան Ֆյոդոր Պավլովիչը, որ, ինչպես հայտնի է դարձել հիմա, տեղն ու տեղը կնոջից թռցրել է նրա բոլոր փողերը՝ օժիտն ստանալուց անմիջապես հետո, այսինքն մոտ քսանհինգ հազար ռուբլի, այնպես որ այդ հազարներն այլևս անհետ կորել են Ադելաիդա Իվանովնայի համար։ Ֆյոդոր Պավլովիչը, կաշվից դուրս գալով, երկար ժամանակ աշխատեց ինչ-որ համապատասխան վավերագիր կնքել ու իր անվանը փոխանցել նաև այն փոքրիկ գյուղն ու քաղաքային բավական լավ տունը, որոնք, նույնպես կնոջ օժիտի մասն էին կազմում։ Հավանաբար հասներ իր նպատակին՝ պարզապես, այսպես ասած, այն արհամարհանքի ու զզվանքի շնորհիվ, որ ամեն րոպե հարուցում էր կնոջ մեջ իր անամոթ շորթումներով ու մուրացկանությամբ, նաև շնորհիվ այն բանի, որ կինը հոգեպես հոգնել էր և ուզում էր միայն գլուխն ազատել նրանից։ Սակայն, բարեբախտաբար, միջամտեց Ադելաիդա Իվանովնայի ընտանիքը և չափավորեց գռփողի ախորժակը։ Ստույգ է, որ ամուսինները հաճախ կռվում էին իրար հետ, բայց, ըստ ավանդաբար հասած զրույցների, ծեծում էր ոչ թե Ֆյոդոր Պավլովիչը, այլ Ադելաիդա Իվանովնան՝ տաքարյուն, համարձակ, թխադեմ, անհամբեր մի կին, որ ֆիզիկական զարմանալի ուժի տեր էր։ Ի վերջո նա թողեց տունը և ամուսնուց փախավ՝ չքավորության մեջ կորած մի սեմինարիստ դասատուի հետ, երեք տարեկան Միտյային թողնելով Ֆյոդոր Պավլովիչի վզին։ Ֆյոդոր Պավլովիչն անմիջապես մի ամբողջ հարեմ սարքեց տանը և անձնատուր եղավ ամենասանձարձակ հարբեցողության, իսկ ընդմիջումներին շրջում էր համարյա ամբողջ նահանգում և լացակումած գանգատվում էր սրան-նրան ու բոլորին, թե Ադելաիդա Իվանովնան լքել է իրեն, ըստ որում իր ամուսնական կյանքի մասին հայտնում էր այնպիսի մանրամասնություններ, որոնք պատմելը շատ ամոթալի բան կլիներ որևէ ամուսնու համար։ Եվ կարևորն այն է, որ վիրավորված ամուսնու իր ծիծաղելի դերը բոլորի առաջ խաղալը և մինչև անգամ իր դժբախտության մանրամասնությունները գունազարդված նկարագրելը կարծես հաճույք էր պատճառում նրան և նույնիսկ շոյում էր ինքնասիրությունը։ «Կարելի է կարծել, թե դուք, Ֆյոդոր Պավլովիչ, պաշտոնի բարձրացում եք ստացել, այնքան գոհ եք երևում, չնայած ձեր մեծ վշտին»,— ասում էին նրան ծաղրասեր մարդիկ։ Շատերը նույնիսկ ավելացնում էին, թե նա ուրախությամբ է խաղում խեղկատակի այս նոր դերը, և թե դիտմամբ, ավելի մեծ ծիծաղ պատճառելու համար ձևացնում է, որ իբր թե չի նկատում իր զավեշտական վիճակը։ Բայց, ով գիտե, գուցե և այդ բոլորն անում էր միամտաբար։ Վերջապես նա կարողացավ ի հայտ բերել իր փախստական կնոջ հետքը։ Պարզվեց, որ խեղճ կինը գտնվում է Պետերբուրգում, ուր գնացել էր իր սեմինարիստի հետ և անվերապահորեն սկսել էր լիովին ազատագրված կյանք ապրել։ Ֆյոդոր Պավլովիչն անմիջապես դեսուդեն ընկավ և սկսեց պատրաստվել Պետերբուրգ գնալու․ ի՞նչ նպատակով՝ ինքն էլ անշուշտ չգիտեր։ Գուցե իրոք գնար այն ժամանակ․ բայց այդպիսի որոշում ընդունելուց հետո իսկույն գտավ, որ ճանապարհ ընկնելուց առաջ, ուժ ստանալու համար, հատկապես իրավունք ունի նորից սանձարձակ հարբեցողության գիրկը նետվելու։ Եվ ահա հենց այդ ժամանակ կնոջ հարազատները լուր ստացան, որ Ադելաիդա Իվանովնան մահացել է Պետերբուրգում։ Մի տեսակ անսպասելի էր մահացել նա, ինչ-որ ձեղնահարկում, ոմանց պատմելով՝ տիֆից, իսկ ըստ ուրիշների՝ իբրև թե քաղցից։ Ֆյոդոր Պավլովիչը հարբած էր, երբ իմացավ իր կնոջ մահը․ ասում են, վազեց փողոցով մեկ և սկսեց ուրախությունից ձեռքերը երկինք բարձրացնել ու գոռալ՝ «Արդ արձակեա՛ զծառայս քո, տէ՜ր», բայց ոմանք էլ ասում են, թե նա հոնգուր հոնգուր լաց եղավ երեխայի պես, և այնքան, որ մարդիկ նույնիսկ խղճալով էին նայում նրան, հակառակ նրա հանդեպ զգացած իրենց ամբողջ զզվանքին։ Շատ հնարավոր է, որ և՛ մեկն է ճիշտ, և՛ մյուսը, այսինքն և՛ ուրախացել է ազատություն ստանալով, և՛ լաց է եղել իրեն ազատագրողի համար․ երկուսն էլ միաժամանակ։ Մեծ մասամբ մարդիկ, նույնիսկ չարագործները, շատ ավելի միամիտ են ու պարզասիրտ, քան մենք ենթադրում ենք առհասարակ։ Է՜հ, մենք ինքներս էլ այդպես ենք։

II։ Առաջին որդուց գլուխն ազատում է

Անշուշտ կարելի է պատկերացնել, թե ինչպիսի դաստիարակ ու հայր կարող է լինել այդպիսի մարդը։ Որպես հայր նա արեց հենց այն, ինչ սպասելի էր նրանից, այսինքն մի անգամ ընդմիշտ լքեց Ադելաիդա Իվանովնայից ունեցած իր երեխային, ոչ թե փոքրիկի նկատմամբ չարանալով և կամ վիրավորված ամուսնու ինչ-որ զգացմունքներից դրդված, այլ պարզապես այն պատճառով, որ բոլորովին մոռացավ նրան։ Մինչ բոլորի գլուխն էր տանում իր արցունքներով ու գանգատներով և միաժամանակ իր տունը վերածում անառակության բույնի, տան հավատարիմ ծառա Գրիգորին իր խնամքի տակ վերցրեց երեք տարեկան Միտյային։ Եթե այն ժամանակ Գրիգորին հոգ չտաներ նրան, գուցե երեխայի շապիկն անգամ փոխող մի մարդ չգտնվեր։ Ըստ որում այնպես պատահեց, որ երեխայի մոր կողմից ազգականները կարձես թե նույնպես մոռացան նրան սկզբում։ Պապը, այսինքն Ադելաիդա Իվանովնայի հայրը՝ պարոն Միուսովն, այն ժամանակ մահացել էր արդեն, նրա այրին՝ Միտյայի տատը, որ Մոսկվա էր փոխադրվել, ծանր հիվանդ էր, իսկ նրա աղջիկներն ամուսնացել էին, այնպես որ Միտյային վիճակվեց գրեթե մի ամբողջ տարի մնալ Գրիգորիի խնամքին և նրա հետ ապրել ծառաներին հատկացված խրճիթում։ Սակայն եթե նույնիսկ հայրիկը հիշեր տղային (անշուշտ չէր կարող անտեղյակ լինել նրա գոյությանը), միևնույն է՝ դարձյալ խրճիթ կուղարկեր նրան, քանի որ երեխան կարող էր այսպես թե այնպես արգելք լինել նրա ցոփ կյանքին։ Բայց պատահեց, որ Փարիզից վերադարձավ հանգուցյալ Ադելաիդա Իվանովնայի զարմիկը՝ Պյոտր Ալեքսանդրովիչ Միուսովը, որ հետագայում երկար տարիներ ապրեց արտասահմանում, բայց այն ժամանակ դեռ շատ երիտասարդ էր։ Նա Միուսովների գերդաստանում հատկապես աչքի էր ընկնում որպես լուսավորյալ մարդ, մայրաքաղաքային և արտասահմանյան բարքերով, ըստ որում իր ամբողջ կյանքում մնաց եվրոպացի, իսկ կյանքի վերջին տարիներին դարձավ քառասնական և հիսնական թվականների ոգով լիբերալ։ Իր գործունեության ընթացքում շփվել էր դարաշրջանի բազմաթիվ ամենալիբերալ մարդկանց հետ՝ թե՛ Ռուսաստանում, թե՛ արտասահմանում, անձամբ ճանաչել էր Պրուդոնին ու Բակունինին և իր թափառական կյանքի վերջում հատկապես սիրում էր հիշել ու պատմել քառասունութ թվականի Փարիզի փետրվարյան հեղափոխության երեք օրերի մասին, ակնարկելով, որ ինքն էլ համարյա մասնակցել է բարիկադային կռիվներին։ Դա նրա երիտասարդության ամենաբերկրալի հիշատակներից մեկն էր։ Նա իր անկախ սեփականությունն ուներ՝ մոտ հազար հոգի, ըստ նախկին տոմարակալության։ Նրա հիանալի կալվածը գտնվում էր մեր փոքր քաղաքի անմիջական մերձակայքում և սահմանակից էր մեր նշանավոր վանքի հողերին։ Դեռ ամենաերիտասարդ տարիներին, հենց որ ժառանգություն ստացավ, Պյոտր Ալեքսանդրովիչն իսկույն մի անվերջանալի դատավարություն սկսեց մեր վանքի դեմ, գետում ձուկ որսալո՞ւ թե անտառում ծառ կտրելու իրավունքի վերաբերյալ ստույգ չգիտեմ, բայց «կղերականների» դեմ դատավարություն սկսելը նույնիսկ իր պարտքը համարեց, իբրև քաղաքացի և լուսավորյալ մարդ։ Լսելով ամեն ինչ Ադելաիդա Իվանովնայի մասին, որին, բնական է, հիշում էր ու մի ժամանակ նույնիսկ հատուկ ուշադրությամբ էր վերաբերվել, և իմանալով, որ նրանից մնացել է Միտյան, Պյոտր Ալեքսանդրովիչը խառնվեց այդ գործի մեջ, հակառակ Ֆյոդոր Պավլովիչի հանդեպ զգացած իր ամբողջ երիտասարդական վրդովմունքին ու արհամարհանքին։ Ահա այս առիթով նա առաջին անգամ ծանոթացավ Ֆյոդոր Պավլովիչի հետ։ Ուղղակի հայտնեց նրան, որ ինքը կցանկանար հանձն առնել երեխայի դաստիարակությունը։ Հետագայում նա երկար ժամանակ պատմում էր, իբրև բնորոշ մի գիծ, թե երբ ինքը սկսել էր Միտյայի մասին խոսել, Ֆյոդոր Պավլովիչն, այնպիսի տեսք էր ընդունել մի պահ, որ իբր թե բոլորովին չի հասկանում՝ այդ ի՞նչ երեխայի մասին է խոսքը, և նույնիսկ կարծես զարմացել էր, թե ինքը մի տղա ունի տան մեջ մի անկյունում։ Եթե Պյոտր Ալեքսանդրովիչի պատմածը կարող էր չափազանցություն լինել, համենայն դեպս ճշմարտության նման մի բան էլ պետք է պարունակեր իր մեջ։ Իրոք, Ֆյոդոր Պավլովիչն իր ամբողջ կյանքում սիրում էր ձևանալ, հանկարծ մի անսպասելի դեր խաղալ ձեր առաջ, և խնդիրն այն է, որ երբեմն առանց որևէ անհրաժեշտության էր անում այդպես, նույնիսկ ուղղակի ի վնաս իրեն, ինչպես օրինակ տվյալ դեպքում։ Բնավորության այս գիծը, սակայն, հատուկ է բազմաթիվ ու բազմաթիվ մարդկանց, նույնիսկ շատ խելացիներին, և ոչ թե միայն Ֆյոդոր Պավլովիչի նման մեկին։ Պյոտր Ալեքսանդրովիչը եռանդով վարեց գործը և նույնիսկ երեխայի խնամակալ նշանակվեց (Ֆյոդոր Պավլովիչի հետ միասին), որովհետև մայրն այնուամենայնիվ մի փոքր սեփականություն էր թողել որդուն՝ մի տուն ու կալված։ Միտյային իրոք տարան այդ քեռու մոտ։ Բայց քեռին սեփական ընտանիք չուներ, իսկ ինքն էլ, իր կայքերից ստանալիք դրամական եկամուտները կարգի բերելուց և ապահովելուց հետո, շտապեց նորից Փարիզ գնալ երկար ժամանակով, ուստի երեխային հանձնեց իր ազգականուհիներից մեկին՝ Մոսկվայում ապրող մի տիրուհու։ Այնպես պատահեց, որ Պյոտր Ալեքսանդրովիչը ևս, հաստատվելով Փարիզում, մոռացավ երեխային, մանավանդ երբ վրա հասավ այն նույն փետրվարյան հեղափոխությունը, որն այնքան բորբոքեց նրա երևակայությունը և որպես անջնջելի հիշատակ մնաց նրա ամբողջ կյանքում։ Իսկ մոսկվացի տիրուհին մահացավ, և Միտյան անցավ նրա ամուսնացած դուստրերից մեկի խնամքին։ Կարծեմ հետագայում նա մի չորրորդ անգամ էլ փոխեց իր բույնը։ Դրա շուրջ երկար-բարակ չեմ խոսելու այժմ, մանավանդ որ Ֆյոդոր Պավլովիչի այդ առաջնեկի մասին դեռ շատ բան հարկ կլինի պատմել հետագայում, իսկ հիմա սահմանափակվում եմ լոկ ամենից ավելի անհրաժեշտ տեղեկություններով, առանց որոնց չեմ էլ կարող վեպն սկսել։

Նախ և առաջ, այս Դմիտրի Ֆյոդորովիչը Ֆյոդոր Պավլովիչի երեք որդիներից միակն էր, որ մեծացավ այն համոզմունքով, թե ինքն այնուամենայնիվ որոշ սեփականություն տեր է և չափահաս դառնալուց հետո անկախ է լինելու։ Պատանեկության ու երիտասարդության տարիներին նա անկարգ կյանք վարեց. կիսատ թողեց ուսումը գիմնազիայում, հետո ռազմական մի դպրոց հաճախեց, ապա ընկավ Կովկաս, զինվորական աստիճանի բարձրացում ստացավ, մենամարտեց, շնորհազուրկ եղավ, նորից բարձրացում ստացավ, շատ զեղխություններ արեց և բավական շատ դրամ վատնեց։ Նախքան չափահաս դառնալը դեռ չէր սկսել Ֆյոդոր Պավլովիչից դրամ ստանալ, ուստի խրվեց պարտքերի մեջ։ Իր հորը՝ Ֆյոդոր Պավլովիչին, առաջին անգամ տեսավ ու ճանաչեց չափահաս դառնալուց հետո միայն, երբ հատկապես եկավ մեր կողմերը՝ իր ունեցվածքի հաշիվները պարզելու նրա հետ։ Կարծեմ հենց այդ ժամանակ էլ հայրը դուր չեկավ նրան։ Երկար չմնաց հոր մոտ, շտապեց մեկնել․ միայն մի որոշ գումար կարողացավ ստանալ նրանից և մի որոշ համաձայնություն կայացրեց՝ հետագայում իր կալվածից ստանալիք հասույթների վերաբերյալ։ Այդ առաջին այցելությանը (հիշատակության արժանի փաստ) նա այնպես էլ չկարողացավ Ֆյոդոր Պավլովիչից իմանալ իր կալվածքի արժեքն ու հասութաբերության չափը։ Ֆյոդոր Պավլովիչն այն ժամանակ հենց միանգամից նկատեց (այս էլ պետք է հիշել), որ Միտյան չափազանցված ու սխալ պատկերացում ունի իր սեփականության մասին։ Ֆյոդոր Պավլովիչը շատ գոհ էր դրա համար, նկատի ունենալով իր հատուկ հաշիվները։ Նա լոկ այն հետևությունն արեց, որ երիտասարդը թեթևամիտ է, անզուսպ, կրքերին գերի, անհամբեր, զեղխ, և բավական է, որ առժամապես մի որևէ գումար ձեռք բերի, իսկույն կհանգստանա, թեև, իհարկե, կարճ ժամանակով։ Հենց այս փաստն էլ ահա սկսեց շահագործել Ֆյոդոր Պավլովիչը, այսինքն գլուխն ազատել մի փոքր ողորմություն ուղարկելով նրան մերթ ընդ մերթ, առժամապես։ Եվ վերջ ի վերջո, երբ չորս տարի հետո Միտյան, համբերությունը կորցնելով, երկրորդ անգամ հայտնվեց մեր փոքրիկ քաղաքում, որպեսզի հաշիվները մի անգամ ընդմիշտ մաքրի ծնողի հետ, հանկարծ, ի մեծագույն զարմանս նրա, պարզվեց, որ բացարձակապես ոչինչ չունի այլևս, որ դժվար է նույնիսկ հաշվեհարդար կատարել, որ արդեն դրամական գումարներով վերցրել է իր ունեցվածքի արժեքը Ֆյոդոր Պավլովիչից և գուցե նույնիսկ ի՛նքը հիմա պարտք է նրան․ ըստ այսինչ ու այնինչ համաձայնության, որ Միտյան ինքը ցանկացել է կայացնել այս կամ այն ժամանակ, նա այլևս իրավունք էլ չունի որևէ բան պահանջելու, և այլն, և այլն։ Երիտասարդը շշմեց, կասկածեց, որ այդ ամբողջը սուտ է ու խաբեություն, համարյա կատաղեց ու կարծես խելքն էլ կորցրեց։ Ահա հենց այս հանգամանքը հասցրեց այն աղետին, որի նկարագրությունը կազմելու է իմ այս առաջին ներածական վեպի նյութը կամ, ավելի ճիշտ, արտաքին կողմը։ Սակայն, նախքան այս վեպին անցնելը, պետք է դեռ խոսեմ նաև Ֆյոդոր Պավլովիչի մյուս երկու որդիների՝ Միտյայի եղբայրների մասին, և բացատրեմ, թե նրա՛նք որտեղից աշխարհ եկան։

III։ Երկրորդ ամուսնությունն ու մյուս զավակները

Չորս տարեկան Միտյայից գլուխն ազատելուց հետո, Ֆյոդոր Պավլովիչը շատ շուտով ամուսնացավ երկրորդ անգամ։ Այդ երկրորդ ամուսնությունն ութ տարի տևեց։ Իր այդ երկրորդ կնոջը՝ Սոֆյա Իվանովնային, նույնպես շատ երիտասարդ մի աղջկա, նա վերցրեց ուրիշ նահանգից, որտեղ գնացել էր մանրակապալ մի գործով՝ ոմն ջհուդի ընկերակցությամբ։ Ֆյոդոր Պավլովիչը թեև խրախճանքներ էր սարքում, հարբում էր ու ցոփ կյանք վարում, բայց երբեք աչքաթող չէր անում իր դրամագլխի զետեղումը և միշտ հաջող էր կարգավորում իր գործերը, թեև, իհարկե, գրեթե միշտ էլ ստոր միջոցների դիմելով։ Սոֆյա Իվանովնան մանկությունից անոք, «որբ աղջիկ» էր, կորած-մոլորած մի սարկավագի դուստրը, որ մեծացել էր իր պառավ բարերարուհու, դաստիարակի ու տանջողի՝ գեներալ Վորոխովի մեծահարուստ այրու տանը։ Մանրամասնությունները չգիտեմ, բայց լսել եմ, որ այդ հեզ, անչար ու հնազանդ որբուհուն մի անգամ իբր թե իջեցրել են մեխին անցկացրած օղակից, որից նա կախել էր իրեն մառանում, այնքան որ ծանր է եղել դիմանալ այդ պառավի քմահաճությանն ու հարատև կշտամբանքներին, մի պառավի, որ ըստ երևույթին չար կին չէր, բայց անտանելի կամակոր էր դարձել պարապության հետևանքով։ Ֆյոդոր Պավլովիչն ամուսնություն առաջարկեց, նրա մասին հարցուփորձ արեցին և դուռը փակեցին երեսին, և ահա նա դարձյալ, տեղն ու տեղը, ինչպես առաջին ամուսնության ժամանակ, առևանգելու առաջարկ արեց որբուհուն։ Շատ ու շատ հավանական է, որ այդ աղջիկն անգամ ոչ մի գնով չէր ամուսնանա նրա հետ, եթե ճիշտ ժամանակին ավելի շատ մանրամասնություններ իմանար նրա մասին։ Սակայն տարբեր նահանգում էր տեղի ունենում այդ ամբողջը, և բացի այդ՝ ի՞նչ կարող էր հասկանալ տասնվեցամյա մի աղջնակ, որի ուշքն ու միտքն այն էր, թե ավելի լավ է ջուրն ընկնել, քան մնալ բարերարուհու մոտ։ Եվ այդպես ահա, խեղճ աղջիկը բարերարուհուն փոխարինեց բարերարով։ Ֆյոդոր Պավլովիչը ոչ մի գրոշ չստացավ այս անգամ, որովհետև գեներալի այրին զայրացավ, ոչինչ չտվեց և, ավելին, երկուսին էլ անիծեց։ Բայց Ֆյոդոր Պավլովիչն այս անգամ հույս էլ չուներ օժիտ ստանալու, այլ լոկ հրապուրվել էր աղջնակի սքանչելի գեղեցկությամբ ու մանավանդ անմեղ տեսքով, որ շշմեցրել էր նրան՝ մինչ այդ կանացի կոպիտ գեղեցկությունը միայն սիրող այդ այլասերված հեշտամոլին։ «Այդ անմեղ աչուկներն ածելիի նման կտրտեցին իմ հոգին այն ժամանակ»,— ասում էր նա հետագայում իրեն հատուկ նողկալի քրքիջով։ Ճիշտն ասած, այլասերված մարդու համար այդ հրապուրանքը ևս կարող էր պարզապես պագշոտ մի ցանկության արդյունք լինել։ Քանի որ կինը ոչ մի օժիտ չէր բերել, Ֆյոդոր Պավլովիչն սկսեց անտեսել նրան, և օգտվելով այն հանգամանքից, որ կինը, այսպես ասած, «մեղավոր» է իր առաջ և որ ինքը համարյա «պարանից է իջեցրել» նրան, օգտվելով նաև կնոջ արտակարգ հեզ ու հլու բնավորությունից, մինչև անգամ ոտնատակ արեց ամուսնական կյանքի ամենատարրական պատշաճությունները։ Տանը, ուղղակի կնոջ ներկայությամբ, հավաքվում էին փչացած կանայք, և ցոփ կերուխումներ էին տեղի ունենում։ Որպես հատկանշական փաստ ասեմ, որ ծառա Գրիգորին՝ մռայլ, հիմար ու կամակոր այդ խրատամոլը, որն ատել էր իր նախկին տիրուհի Ադելաիդա Իվանովնային, այս անգամ իր նոր տիրուհու կողմն էր բռնում ու պաշտպանում էր նրան՝ ծառայի համար գրեթե անթույլատրելի ձևով կշտամբելով Ֆյոդոր Պավլովիչին, և մի անգամ նույնիսկ ցաք ու ցրիվ արեց գինարբուքն ու բռնի դուրս քշեց բոլոր փչացած կանանց։ Դեռ մանկությունից ահաբեկված այդ դժբախտ կնոջ վրա հետագայում մի տեսակ կանացի նյարդային հիվանդություն եկավ, մի հիվանդություն, որ հաճախադեպ է մանավանդ գյուղացի կանանց մեջ, և որով տառապողներին կոչում են «դիվահարներ»։ Մերթ ընդ մերթ, հիստերիկ սոսկալի նոպաների հետևանքով, հիվանդը նույնիսկ գիտակցությունն էր կորցնում։ Բայց և այնպես, նա Ֆյոդոր Պավլովիչին երկու տղա պարգևեց՝ Իվանին ու Ալեքսեյին․ առաջնեկը ծնվեց ամուսնության առաջին տարում, իսկ երկրորդը՝ երեք տարի հետո։ Երբ Սոֆյա Իվանովնան մահացավ, փոքրիկ Ալեքսեյի չորս տարին չէր լրացել, ու թեև տարօրինակ է, բայց գիտեմ, որ նա հետագայում իր մորը հիշում էր ամբողջ կյանքում, անշուշտ երազի նման։ Մոր մահից հետո երկու տղաներին էլ վիճակվեց համարյա ճիշտ ու ճիշտ այն բախտը, որ վիճակվել էր առաջինին՝ Միտյային. հայրը բոլորովին մոռացավ ու երեսի վրա թողեց նրանց, և տղաներն ընկան նույն Գրիգորիի խնամքին և նույնպես նրա խրճիթում ապրեցին։ Այդ խրճիթում էլ նրանց գտավ գեներալի այրին՝ կամակոր պառավը, որ իրենց մոր բարերարուհին ու դաստիարակն էր եղել։ Նա դեռ կենդանի էր և ամբողջ ութ տարի շարունակ չէր կարողացել մոռանալ իրեն հասցված վիրավորանքը։ Իր «Սոֆյայի» օր ու ապրուստի մասին ութ տարի շարունակ ամենաստույգ տեղեկություններն էր ստացել կողմնակի աղբյուրներից, ու լսելով, թե ինչ հիվանդությամբ է նա տառապում և ինչ այլանդակություններ են տեղի ունենում նրա շուրջը, երկու կամ երեք անգամ բարձրաձայն ասել էր իր հացկատակներին. «Այդպես էլ պետք է նրան, աստվա՛ծ նրան պատժեց անշնորհակալության համար»։

Սոֆյա Իվանովնայի մահից ճիշտ երեք ամիս հետո գեներալի այրին հանկարծ անձամբ հայտնվեց մեր քաղաքում և գնաց ուղիղ Ֆյոդոր Պավլովիչի տունը։ Ընդամենը կես ժամ մնաց քաղաքում, բայց շատ բան արեց։ Երեկո էր։ Ֆյոդոր Պավլովիչը, որին պառավն ամբողջ ութ տարի չէր տեսել, հարբած դիմավորեց նրան։ Պատմում են, թե պառավն անմիջապես, հենց որ տեսավ Ֆյոդոր Պավլովիչին, առանց որևէ բացատրության երկու փառավոր, շառաչուն ապտակ իջեցրեց նրա երեսին և մազերից բռնելով երեք անգամ թափ տվեց վերից վար, հետո, առանց մի բառ ասելու, ուղիղ գնաց խրճիթ՝ երկու տղաների մոտ։ Առաջին հայացքից նկատելով, որ նրանք լվացված չեն և սպիտակեղեններն էլ կեղտոտ են, իսկույն մի ապտակ էլ իջեցրեց Գրիգորիի երեսին և հայտնեց, թե երկու տղաներին տանում է իր հետ, հետո նրանց դուրս բերեց շապիկվարտիքով, փաթաթեց ճամփորդական վերմակի մեջ, նստեցրեց ծածկակառք և տարավ իր քաղաքը։ Գրիգորին այդ ապտակը հանդուրժեց անձնվեր ստրուկի նման, ոչ մի կոպիտ խոսքով չդիմադրեց, պառավ տիրուհուն ուղեկցեց մինչև կառքը, խորունկ գլուխ տվեց և ամենայն լրջությամբ ասաց, որ տիրուհուն «աստված կվարձատրի որբերի համար»։ «Միևնույն է՝ դու դմբո՛ ես»,— գոռաց պառավը նրա երեսին, երբ կառքը շարժվեց։ Ֆյոդոր Պավլովիչը, ծանր ու թեթև անելով, գտավ, որ կատարվածը լավ բան էր, և հետո գեներալի այրուն իր ձևական համաձայնությանը տվեց երեխաների դաստիարակության վերաբերյալ, չառարկելով ոչ մի կետի։ Իսկ իր կերած ապտակների մասին ինքը պատմեց բոլորին՝ շրջելով ամբողջ քաղաքում։

Պատահեց, որ գեներալի այրին էլ դրանից հետո շուտով մահացավ, սակայն իր կտակում հազարական ռուբլի հատկացրեց երկու փոքրիկներին՝ «նրանց ուսման համար, պայմանով, որ այդ փողերն անպատճառ ծախսվեն նրանց վրա, բայց այնպես, որ գումարը հերիքի մինչև նրանց չափահաս դառնալը, որովհետև այսքանն էլ շատ ու շատ բավական է այդպիսի երեխաների համար, իսկ եթե ուրիշ որևէ մեկը փափագում է՝ թող իր սեփական քսակը բացի» և այլն, և այլն։ Ինքս չեմ կարդացել կտակը, բայց լսել եմ, որ հենց սրա նման տարօրինակ մի բան է եղել չափազանց յուրովի ձևակերպված։ Պարզվեց, սակայն, որ պառավի գլխավոր ժառանգորդը՝ նահանգի ազնվականության պարագլուխ Եֆիմ Պետրովիչ Պոլենովը բարի մարդ է։ Նամակակցելով Ֆյոդոր Պավլովիչի հետ և անմիջապես կռահելով, որ չես կարող նրանից փող պոկել նրա իսկ երեխաների դաստիարակության համար (թեև նա երբեք ուղղակի չէր մերժում, այլ միշտ այսպիսի դեպքերում ձգձգում էր պարզապես, երբեմն նույնիսկ դյուրազգաց զեղումներ անելով), Եֆիմ Պետրովիչն իր անձնական հոգածության տակ առավ որբերին և հատկապես սիրեց կրտսերին՝ Ալեքսեյին, այնպես որ տղան նույնիսկ երկար ժամանակ նրա ընտանիքում ապրեց։ Ընթերցողից խնդրում եմ, որ հենց սկզբից նկատի առնի այս պարագան։ Եվ եթե պատանիներն իրենց ստացած դաստիարակության ու կրթության համար ամբողջ կյանքում պարտական էին որևէ մեկին, ապա այդ մեկը հենց Եֆիմ Պետրովիչն էր՝ ազնվագույն և չափազանց մարդասեր մի անձնավորություն, որի նմանները հազվադեպ են։ Գեներալի այրու թողած հազարական ռուբլին նա անձեռնմխելի պահեց տղաների համար, այնպես որ, երբ նրանք չափահաս դարձան, յուրաքանչյուրի բաժինը կրկնապատկվել էր տոկոսների կուտակումով։ Իսկ նրանց կրթություն տվեց իր սեփական միջոցներով և անշուշտ հազար ռուբլուց շատ ավելի ծախսեց յուրաքանչյուրի վրա։

Դարձյալ ես հիմա մանրամասնորեն չեմ պատմի նրանց մանկության ու պատանեկության մասին, այլ կնշեմ միայն ամենակարևոր հանգամանքները։ Մեծ եղբոր՝ Իվանի մասին հետևյալը միայն ասեմ․ նա, հասակ առնելով, դառնում էր մի տեսակ մռայլ ու ինքնամփոփ պատանի, որ բնավ էլ վեհերոտ չէր, այլ դեռ տասը տարեկանից կարծես հասկացել էր, թե իրենք այնուամենայնիվ օտար ընտանիքում են մեծանում օտարի ողորմածությամբ, և թե իրենց հայրն այնպիսի մի մարդ է, որի մասին խոսելն անգամ ամոթ է և այլն, և այլն։ Այս տղան շատ շուտով, համարյա մանկությունից (այդպես էին ասում համենայն դեպս) սկսել է ուսման արտակարգ ու փայլուն ընդունակություններ ցուցաբերել։ Ստույգ չգիտեմ, թե ինչպես է եղել, բայց նա հազիվ տասներեք տարեկան դարձած՝ հրաժեշտ է տվել Եֆիմ Պետրովիչի ընտանիքին, տեղափոխվել է Մոսկվայի գիմնազիաներից մեկը և ապրել մի փորձառու և այն ժամանակ նշանավոր մանկավարժի՝ Եֆիմ Պետրովիչի մանկության ընկերոջ տանը։ Իվանն ինքը հետագայում պատմում էր, որ այդ ամբողջը տեղի է ունեցել Եֆիմ Պետրովիչի, այսպես ասած, «բարի գործեր կատարելու տենչանքի» շնորհիվ․ վերջինս տարվել է այն գաղափարով, որ հանճարեղ ընդունակությունների տեր տղան պետք է դաստիարակվի հանճարեղ ուսուցչի ձեռքի տակ։ Սակայն ո՛չ Եֆիմ Պետրովիչն էր այլևս կենդանի, ո՛չ էլ հանճարեղ ուսուցիչը, երբ երիտասարդը գիմնազիան ավարտեց և համալսարան մտավ։ Եֆիմ Պետրովիչը լավ չէր կարգավորել գեներալի կամակոր այրու կտակած դրամի հատկացումը տղային, ուստի, մեր երկրում անխուսափելի ձևականությունների ու քաշքշուկների պատճառով, ձգձգվեց գանձումն այդ գումարի, որ տոկոսների շնորհիվ երկու հազար էր դարձել, և համալսարանում սովորելու առաջին երկու տարիներին երիտասարդը շատ դառն օրեր տեսավ, քանի որ ստիպված էր ամբողջ այդ շրջանում իր ապրուստը հայթայթել ու սովորել միաժամանակ։ Պետք է նկատել, որ այդ տարիներին նա իր հոր հետ նամակակցելու փորձ անգամ չուզեց անել, գուցե հպարտությունից կամ նրա նկատմամբ արհամարհանքից դրդված, գուցե և ելնելով սառն, ողջամիտ դատողությունից, որ նրան թելադրում էր, թե նման հայրիկից որևէ քիչ թե շատ լուրջ օժանդակություն չի ստանա։ Այսպես թե այնպես, երիտասարդը բոլորովին չկորցրեց իրեն և աշխատանք ճարեց այնուամենայնիվ․ սկզբում քսան կոպեկով դասեր ավանդեց, իսկ հետո սկսեց վազել թերթերի խմբագրությունները և տաստողանի նշումներ տալ փողոցային պատահարների մասին՝ «Ականատես» ստորագրությամբ։ Ասում են, թե այդ նշումները միշտ էլ այնպես հետաքրքիր ու զգայացունց էին գրված, որ շուտով ընդունելություն գտան, և միայն դրանով իսկ երիտասարդը ցույց տվեց իր ամբողջ գործնական ու իմացական առավելությունը մեր երկսեռ ուսանողության միշտ կարիքավոր ու դժբախտ այն զանգվածի նկատմամբ, որ սովորաբար առավոտից մինչև իրիկուն քարշ է գալիս մայրաքաղաքի զանազան թերթերի և ամսագրերի դռներին, չի կարողանում որևէ ավելի լավ բան մտածել և միշտ ու միշտ կրկնում է ֆրանսերենից թարգմանելու կամ որևէ մի գրություն արտագրելու հավիտենական խնդրանքը։ Խմբագրությունների հետ ծանոթություն հաստատելուց հետո Իվան Ֆյոդորովիչը միշտ պահպանեց իր կապերը և համալսարանի վերջին տարիներին սկսեց շատ տաղանդավոր վերլուծություններ հրապարակել զանազան մասնագիտական նյութեր ընդգրկող գրքերի մասին, այնպես որ նույնիսկ հայտնի դարձավ գրական շրջանակներում։ Սակայն իր ուսումնասիրության ամենավերջին օրերին էր միայն, որ կարողացավ հանկարծ, պատահականորեն, ընթերցողների շատ ավելի լայն շրջանի հատուկ ուշադրությունը հրավիրել իր վրա, և ահա այդ ժամանակ շատ-շատերը մեկեն նկատեցին նրան ու հիշեցին հետագայում։ Դա բավական ուշագրավ մի դեպք էր։ Երբ արդեն դուրս էր եկել համալսարանից և պատրաստվում էր իր երկու հազար ռուբլով գնալ արտասահման, Իվան Ֆյոդորովիչը հանկարծ գլխավոր թերթերից մեկում տպեց տարօրինակ մի հոդված, որ մինչև անգամ ոչ-մասնագետների ուշադրությունը գրավեց․ և կարևորն այն էր, որ շոշափած նյութն ըստ երևույթին բոլորովին անծանոթ էր նրան, քանի որ նա բնագիտության դասընթացն էր ավարտել։ Հոդվածն անդրադառնում էր եկեղեցական դատարանի հարցին, որն այն ժամանակ բարձրացել էր ամենուրեք։ Այդ հարցի շուրջ նախապես հայտնված մի քանի կարծիք քննելուց հետո, նա արտահայտում էր նաև իր սեփական տեսակետը։ Ուշագրավը հոդվածի շեշտն էր և զարմանալիորեն անակնկալ եզրակացությունը։ Եկեղեցականներից շատերը հեղինակին անառարկելիորեն համարեցին իրենց կողմնակիցը։ Եվ հանկարծ, նրանց հետ, ոչ միայն աշխարհիկ դատարանի պաշտպանները, այլև նույնիսկ աթեիստներն սկսեցին ծափահարել իրենց կողմից։ Վերջ ի վերջո մի քանի սրատես մարդիկ եկան այն եզրակացության, որ ամբողջ հողվածը հանդուգն մի զավեշտ ու ծաղր է պարզապես։ Այս դեպքը հիշատակում եմ հատկապես այն պատճառով, որ հոդվածն իր ժամանակին թափանցեց նաև մեր քաղաքամերձ նշանավոր վանքը, ուր առհասարակ հետաքրքրվում էին եկեղեցական դատարանի շուրջ բարձրացած հարցով, թափանցեց և կատարյալ տարակուսանք առաջացրեց։ Իսկ հեղինակի անունն իմանալով, հետաքրքրությամբ նկատեցին նաև, որ նա բնիկ մեր քաղաքից է և (հենց այդ Ֆյոդոր Պավլովիչի» որդին։ Եվ ճիշտ այդ ժամանակ էլ հանկարծ մեզ մոտ հայտնվեց ինքը՝ հեղինակը։

Ինչո՞ւ Իվան Ֆյոդորովիչը եկավ մեզ մոտ․ հիշում եմ, դեռ այն ժամանակ էլ ես ինձ այդ հարցն էի տալիս՝ համարյա ինչ-որ անհանգստությամբ։ Այնքան ճակատագրական այդ այցելությունը, որից ծայր առան բազում հետևանքներ, ինձ համար հետագայում երկար ժամանակ անբացատրելի էր մնում։ Առհասարակ տարօրինակ էր, որ այնքան գիտուն, այնքան հպարտ ու երևութապես այնքան զգուշավոր երիտասարդը հանկարծ եկավ այցելելու այդպիսի խայտառակ մի տուն, այդպիսի հոր մոտ, որն իր ամբողջ կյանքում անտեսել էր, չգիտեր ու չէր հիշում նրան և անշուշտ ոչ մի դեպքում փող չէր տա, եթե որդին խնդրեր, թեև միշտ էլ վախենում էր, որ Իվանն ու Ալեքսեյը նույնպես որևէ ժամանակ կգան ու փող կուզեն։ Եվ ահա երիտասարդը բնակվում է այդպիսի հոր տանը, նրա հետ ապրում մեկ ամիս, երկու ամիս, և այնպես հաշտ ու խաղաղ են նրանք, որ բերանդ բաց է մնում։ Վերջին հանգամանքը հատկապես զարմացրեց ոչ միայն ինձ, այլև շատ-շատերին։ Պյոտր Ալեքսանդրովիչ Միուսովը՝ Ֆյոդոր Պավլովիչի առաջին կնոջ հեռավոր ազգականը, որի մասին արդեն խոսել եմ, այն ժամանակ պատահաբար մեզ մոտ էր նորից, իր քաղաքամերձ կալվածում, այցելության էր եկել Փարիզից, որտեղ արդեն մշտապես հաստատվել էր։ Հիշում եմ, հենց նա բոլորից ավելի զարմացավ, ծանոթանալով իր ծայրահեղ հետաքրքրությունը շարժած երիտասարդին, որի հետ երբեմն գիտելիքների մենամարտի էր բռնվում, ներքին ցավ զգալով նրա առավելությունից։ «Հպարտ է,— ասում էր նա մեզ այն ժամանակ Իվանի մասին,— երբեք կոպեկի կարոտ չի մնա, հիմա էլ փող ունի արտասահման գնալու։ Էլ ի՞նչ գործ ունի այստեղ։ Բոլորը հասկանում են, որ նա փողի համար չի եկել, որովհետև մեկ է՝ հայրը չի տա։ Խմել ու անառակություններ անել չի սիրում, բայց և այնպես ծերունին չի էլ կարողանում առանց նրան շունչ քաշել այնքան են մերվել իրար»։ Դա ճիշտ էր․ երիտասարդը նույնիսկ ակնհայտ ազդեցություն ուներ ծերունու վրա, որ կարծես սկսեց մեկ-մեկ անսալ իր որդուն, թեև հաճախ չափազանց քմահաճ էր լինում, երբեմն էլ չարակամորեն քմահաճ․ մինչև անգամ սկսեց ավելի վայելուչ պահել իրեն մերթ ընդ մերթ․․․

Հետո միայն պարզվեց, որ Իվան Ֆյոդորովիչը եկել էր մասամբ իր մեծ եղբոր՝ Դմիտրի Ֆյոդորովիչի խնդրանքով, նրա մի գործի առնչությամբ։ Կյանքում առաջին անգամ իր մեծ եղբորը տեսավ հենց այդ նույն այցելության ժամանակ, թեև դեռ Մոսկվայում սկսել էր նամակակցել նրա հետ մի կարևոր խնդրի շուրջ, որն ավելի Դմիտրի Ֆյոդորովիչին էր վերաբերում։ Թե ինչ էր այդ խնդիրը, ընթերցողը մանրամասնորեն կիմանա, երբ հասնի դրա ժամանակը։ Այդուհանդերձ, երբ նույնիսկ այդ մասնավոր պարագան էլ գիտեի արդեն, Իվան Ֆյոդորովիչը դեռ ինձ թվում էր առեղծվածային մի անձնավորություն, իսկ նրա այցելությունը այնպես էլ մնում էր անբացատրելի։

Ավելացնեմ նաև, որ Իվան Ֆյոդորովիչն այդ օրերին հանդես էր գալիս իբրև միջնորդ ու հաշտարար իր հոր ու իր մեծ եղբոր միջև, որ մի մեծ կռիվ էր սարքել հոր դեմ և նույնիսկ դատական գործ էր հարուցել։

Այս ընտանիքը, կրկնում եմ, կյանքում առաջին անգամ ի մի էր եկել այդ օրերին, և դրա որոշ անդամներն առաջին անգամ տեսնում էին իրար։ Միայն կրտսերը՝ Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչը, արդեն մի տարի է, ինչ մեզ մոտ էր ապրում, ուստի երեք եղբայրներից առաջինն էր, որ եկել էր մեր քաղաքը։ Ահա հենց այս Ալեքսեյի մասին ամենից ավելի եմ դժվարանում խոսել իմ այս նախաբանում, վեպի մեջ նրան ասպարեզ հանելուց առաջ։ Բայց հարկավոր է նրա մասին ևս ներածական խոսք ասել, գոնե կանխօրոք բացատրելու համար շատ տարօրինակ մի հանգամանք, այն է՝ վեպի առաջին իսկ դրվագից ստիպված եմ ընթերցողների առաջ իմ ապագա հերոսին ներկայացնել նորընծայի սքեմով։ Այո, այն ժամանակ արդեն մի տարի էր, ինչ նա ապրում էր մեր վանքում և կարծես պատրաստվում էր ցկյանս փակվել այնտեղ։

IV։ Երրորդ որդին՝ Ալյոշան

Այն ժամանակ նա ընդամենը քսան տարեկան էր (միջնակ եղբայրը՝ Իվանը, քսանչորսի մեջ էր, իսկ մեծ եղբայրը՝ Դմիտրին՝ քսանութի մեջ), նախ և առաջ հայտարարում եմ, որ այս պատանին, Ալյոշան, բնավ մոլեռանդ չէր և, գոնե իմ կարծիքով, մինչև անգամ միստիկ չէր։ Նախօրոք հայտնեմ իմ լրիվ կարծիքը, նա պարզապես կանխահաս մարդասեր էր, և եթե ընտրել էր վանական կյանքի ուղին, ապա լոկ այն պատճառով, որ տվյալ շրջանում ա՛յդ էր միայն հուզել նրան և, այսպես ասած, իդեալական մի ելք էր բացել աշխարհիկ չարության խավարից դեպի սիրո լույսը մաքառող նրա հոգու առաջ։ Եվ այդ ուղին նրան հուզեց, որովհետև, իր կարծիքով, այնտեղ հանդիպեց արտակարգ մի էակի՝ մեր վանքի նշանավոր սրբահայր Զոսիմային, որին կապվեց իր անհագ սրտի առաջին ջերմ սիրո ամբողջ զորությամբ։ Սակայն ես չեմ ժխտում, որ այդ տարիքին էլ արդեն նա շատ տարօրինակ էր և այդպիսին էր եղել նույնիսկ օրորոցից սկսած։ Ի դեպ, ինչպես ասել եմ արդեն, Ալյոշան դեռ չորս տարեկան էլ չկար, երբ կորցրեց մորը, բայց հիշում էր նրան իր ամբողջ կյանքում, հիշում էր նրա դեմքը, նրա գգվանքը, «կարծես կենդանի կանգնած է իմ առաջ»։ Այդպիսի հիշատակները, ինչպես հայտնի է բոլորին, կարող են համենալ նույնիսկ ավելի վաղ տարիքից, անգամ երկու տարեկանից, բայց լոկ իբրև լուսավոր կետեր, որոնք ասես խավարից դուրս են ցայտում ամբողջ կյանքի ընթացքում, իբրև մի փոքրիկ անկյուն՝ պոկված հսկա մի նկարից, որն ամբողջովին խունացել է ու աներևութացել, այդ փոքրիկ անկյունից բացի։ Ճիշտ այդպես էր հիշում Ալյոշան իր մորը, ամառային խաղաղ մի երեկո, բաց լուսամուտ, մայր մտնող արևի շեղ ճառագայթները (հենց այդ շեղ ճառագայթներն ամենից ավելի վառ էին տպավորվել), սենյակի անկյունում սրբապատկեր՝ վառվող կանթեղի ետև, իսկ սրբապատկերի առաջ ծնկաչոք հեծկլտացող, ասես հիստերիկ ճչացող ու աղաղակող իր մայրը, որ երկու ձեռքով բռնել է իրեն, պինդ գրկել է ցավեցնելու չափ և իր համար աղոթում է աստվածածնին, երկու ձեռքով գրկատարած մեկնում է իրեն դեպի սրբապատկերը, ասես աստվածածնի հովանուն հանձնելու․․․ և հանկարծ ներս է վազում ահաբեկված դայակն ու խլում է իրեն մոր գրկից։ Ահա՛ պատկերը։ Ալյոշան հիշում էր նաև մոր դեմքն այդ վայրկյանին․ ասում էր, որ դա մոլեգնահար, բայց գեղեցիկ դեմք էր, դատելով իր հիշողության մեջ պահպանված տպավորությունից։ Բայց նա հազիվ թե որևէ մեկին պատմում էր այդ հիշատակը։ Մանկության ու պատանեկության տարիներին նա դյուրահաղորդ տղա չէր, նույնիսկ սակավախոս էր, բայց ոչ թե ուրիշին չվստահելու, ամաչկոտության կամ մռայլ ու անմարդամոտ լինելու հետևանքով, այլ ճիշտ հակառակը․ մի տարբեր բան էր դրա պատճառը, ասես ներքին մի հոգս՝ զուտ անձնական, ուրիշներին չվերաբերող, բայց նրա համար այնքան կարևոր, որ դրանով տարված՝ կարծես մոռանում էր ուրիշներին։ Սակայն նա սիրում էր մարդկանց, թվում էր, թե իր ամբողջ կյանքում ապրում էր մարդկանց լրիվ հավատալով, և սակայն ոչ ոք նրան երբևիցե պարզունակ կամ միամիտ չէր համարում։ Նրա մեջ կար մի բան, որ շրջապատին անմիջապես թելադրում էր (և այդպես շարունակվեց նրա ամբողջ կյանքում), թե նա չի ուզում դատավոր լինել մարդկանց գլխին, հանձն չի առնի մեղադրանքներ կարդալ և ոչ ոքի չի դատապարտի ոչ մի բանի համար։ Մինչև իսկ թվում էր, թե նա ամեն ինչ ընդունում է առանց դույզն մեղադրանքի, թեև հաճախ շատ դառնորեն տխրելով։ Եվ այն աստիճան, որ ոչ ոք չէր կարող նրան զարմացնել կամ վախեցնել, նույնիսկ պատանեկան ամենավաղ տարիքին։ Քսան տարեկան էր, երբ եկավ հոր տունը, որ ուղղակի զազրելի ապականության մի բույն էր, և նա, առաքինի ու մաքուր տղա, լռելյայն մեկուսանում էր պարզապես, երբ անտանելի էր լինում նայել այլանդակություններին, բայց արհամարհանքի կամ դատապարտության նշույլն անգամ ցույց չէր տալիս որևէ մեկի հանդեպ։ Իսկ հայրը, որ մի ժամանակ ուրիշների հաշվին էր ապրել, ուստի վիրավորանքի նկատմամբ շատ զգայուն մարդ էր, սկզբում կասկածանքով ու մռայլ դիմավորեց նրան (այսինքն թե՝ «շատ է բերանը փակ պահում և շատ է ինքնիրեն մտածում»), սակայն շուտով, հազիվ մի երկու շաբաթ անց, սկսեց սոսկալի հաճախ գրկել ու համբուրել նրան, ճիշտ է՝ հարբածի արցունքներով, գինովության դյուրազգաց վիճակում, այնուամենայնիվ ակնհայտորեն անկեղծ ու խորունկ սեր զգալով որդու հանդեպ, այնպիսի սեր, ինչպիսին նրա նման մարդը երբեք չի կարող զգալ որևէ մեկի նկատմամբ․․․

Եվ առհասարակ բոլորն էլ սիրում էին այս պատանուն՝ ուր էլ գնար, ամենավաղ մանկությունից սկսած։ Երբ նա հայտնվեց իր բարերար ու դաստիարակ Եֆիմ Պետրովիչ Պոլենովի տանը, այնպես գրավեց այդ ընտանիքի բոլոր անդամներին, որ նրան ուղղակի իրենց հարազատ զավակի պես ընդունեցին։ Ալյոշան այդ տունը մտավ այնքան մատղաշ տարիքում, երբ երեխան բոլորովին չի կարող նենգ ու խորամանկ հաշիվներ ունենալ կամ հաճոյանալու և դուր գալու արվեստով պարտադրել, որ սիրեն իրեն։ Այնպես որ իր նկատմամբ հատուկ սեր առաջացնելու շնորհը բնականորեն ու ինքնաբերաբար ուներ իր մեջ, այսպես ասած հենց իր բնության մեջ։ Նույնն էր նաև դպրոցում, թեև թվում էր, թե նա հենց այն երեխաներից է, որոնք իրենց վրա հրավիրում են ընկերների անվստահությունը, երբեմն ծաղրը, մինչև իսկ ատելությունը։ Նա, օրինակ, մտասույզ էր լինում հաճախ ու կարծես մեկուսանում էր։ Մանկությունից սկսած սիրում էր մի անկյուն քաշվել ու գիրք կարդալ, և սակայն ընկերներն էլ այնքան համակրեցին նրան, որ դպրոցում բոլորի սիրելին եղավ մշտապես։ Հազվադեպ էր չարաճճիություն անում, նույնիսկ հազվադեպ էր զվարթ լինում, բայց բոլորն էլ, նայելով նրան, իսկույն տեսնում էին, որ դա ինչ-որ մռայլության հետևանքը չէ բնավ, և որ, ընդհակառակը, նա հավասարակշիռ ու պայծառ տղա է։ Երբեք չէր ուզում աչքի ընկնել իր տարեկիցների մեջ։ Գուցե հենց այդ պատճառով էլ երբեք ոչ ոքից չէր վախենում, և տղաներն անմիջապես հասկացան, որ նա բնավ չի հպարտանում իր անվեհերությամբ, այլ այնպես է պահում իրեն՝ կարծես չի էլ գլխի ընկնում, թե ինքը համարձակ է և անահ։ Վիրավորանքները երբեք չէր հիշում։ Պատահում էր, որ վիրավորանք կրելուց մեկ ժամ հետո պատասխանում էր վիրավորողի տված հարցին կամ ինքն էր սկսում խոսել նրա հետ, այնպիսի դյուրավստահ ու պայծառ արտահայտությամբ, որ կարծես նրանց միջև ոչինչ չէր եղել։ Եվ այդպես էր վարվում՝ ոչ թե վիրավորանքը պատահաբար մոռացած կամ դիտմամբ ներած լինելու երևույթով, այլ պարզապես վիրավորանք չէր համարում այն, ինչ եղել է, և դա ուղղակի հմայում ու գերում էր տղաներին։ Նրա բնավորության մեջ կար միայն մի գիծ, որի պատճառով բոլոր դասընկերները, գիմնազիայի ամենացածր դասարանից մինչև ամենաբարձրը, մշտապես ցանկություն էին ունենում ձեռք առնելու նրան, բայց ոչ թե չարախնդությունից մղված, այլ որովհետև դա նրանց զվարճություն էր պատճառում։ Վայրի, մոլեգին ամոթխածությունն ու անարատությունն էր այդ գիծը։ Նա չէր կարող լսել որոշ խոսքեր ու որոշ խոսակցություններ կանանց մասին։ Այդ «որոշ» խոսքերն ու խոսակցությունները դժբախտաբար անկարելի է արմատախիլ անել դպրոցներից։ Հոգով ու սրտով մաքուր տղաները, որոնք համարյա դեռ երեխաներ են, շատ հաճախ սիրում են խոսել այնպիսի բաներից, իրար մեջ շշնջալով ու նույնիսկ բարձրաձայն պատմել այնպիսի երևույթների ու պատկերների մասին, որոնց շուրջ զինվորներն անգամ հազվադեպ են խոսք բացում։ Ավելին, զինվորներն իսկ չգիտեն ու չեն հասկանում այդ տեսակի շատ բաներ, որոնք արդեն հայտնի են մեր մտավորական ու բարձր դասերի այնքան մատղաշ երեխաներին։ Դրա մեջ, իհարկե, դեռ բարոյական այլասերում չկա, դեռ չկա նաև իսկական, այլանդակ, ներքին անամոթություն, բայց կա դրա արտաքին երևույթը, և հենց դա է, որ նրանք հաճախ համարում են նրբավարի, ընտիր, արիաշունչ և օրինակման արժանի մի բան։ Տեսնելով, որ «Ալյոշկա Կարամազովն» իսկույն մատով փակում է ականջները, երբ սկսում են խոսել «դրա մասին», նրանք երբեմն դիտմամբ խմբվում էին նրա շուրջը և, բռնի հեռացնելով ձեռքերը, երկու կողմից կեղտոտ խոսքեր էին գոռում ուղիղ ականջների մեջ, իսկ նա մաքառում էր, նստում հատակին, պառկում, աշխատում թաքնվել, և ոչ մի խոսք չէր ասում, չէր նախատում, լռելյայն տանում էր վիրավորանքը։ Բայց ի վերջո նրան հանգիստ թողեցին և այլևս չծաղրեցին՝ «աղջիկ» ասելով, ավելին, այդ հարցում կարեկցանքով սկսեցին նայել նրան։ Ի դեպ, նա միշտ էլ դասարանի լավագույն սովորողներից է եղել, բայց երբեք չի եղել առաջինը։

Եֆիմ Պետրովիչի մահից հետո Ալյոշան երկու տարի ևս հաճախեց նահանգային գիմնազիան։ Անմխիթար այրին, ամուսնու մահից գրեթե անմիջապես հետո, երկար ժամանակով գնաց Իտալիա, իր հետ տանելով ամբողջ ընտանիքը, որ միայն իգական սեռի անձերից էր բաղկացած։ Իսկ Ալյոշային վիճակվեց ապրել ինչ-որ երկու տիկինների՝ Եֆիմ Պետրովիչի հեռավոր ազգականների մոտ, որոնց երբեք չէր տեսել։ Բայց թե ինչ պայմաններով էր ապրելու նրանց տանը, ինքն էլ չգիտեր։ Նրան շատ բնորոշ էր նաև այդ գիծը՝ երբեք չէր մտահոգվում, թե ո՛ւմ միջոցներով է ապրում։ Այդ առումով նա կատարյալ հակոտնյան էր իր ավագ եղբոր՝ Իվան Ֆյոդորովիչի, որ համալսարանական առաջին երկու տարիներն անց էր կացրել կարիքի մեջ, սեփական աշխատանքով պահելով իր գոյությունը, և որ մանուկ հասակից, բարերարի տանը, դառնորեն զգացել էր, թե ապրում է ուրիշի հաշվին։ Սակայն, ինձ թվում է, Ալեքսեյի բնավորության այս տարօրինակ գիծը չէր կարելի խիստ դատապարտել, որովհետև, այդ առնչությամբ հարց ծագելու դեպքում, նրան փոքր-ինչ ճանաչողն անմիջապես համոզվում էր, թե Ալեքսեյն այն մի տեսակ կրոնախև պատանիներից է, որոնք եթե հանկարծ մի ամբողջ դրամագլխի էլ տեր դառնան՝ առանց տատանվելու կտան իրենց հարստությունը առաջին իսկ խնդրողին, կա՛մ բարի գործի համար, կա՛մ էլ գուցե պարզապես հավատալով ճարպիկ մի առավ-փախավի խոսքերին։ Եվ առհասարակ նա կարծես բոլորովին չգիտեր դրամի արժեքը, անշուշտ ոչ թե տառացի իմաստով։ Երբ նրան գրպանի փող էին տալիս, մի բան, որ ինքը երբեք չէր խնդրում, նա կա՛մ շաբաթներով չէր իմանում, թե ինչ անի այդ փողը, և կամ սոսկալի անհոգ էր լինում և մի վայրկյանում քամուն էր տալիս ունեցածը։ Հետագայում Պյոտր Ալեքսանդրովիչ Միուսովը, դրամի և բուրժուական ազնվության հարցում շատ փափկանկատ մի մարդ, Ալյոշային ուշադիր զննելուց հետո մի անգամ հետևյալ նշանակալից կարծիքը հայտնեց․ «Ահա թերևս միակ մարդն աշխարհում, որին կարող եք հանկարծ մենակ և առանց փողի թողնել միլիոնանոց անծանոթ քաղաքի հրապարակում, և նա ոչ մի կերպ չի կորչի, չի մեռնի քաղցից ու ցրտից, որովհետև վայրկենապես կկերակրեն նրան, վայրկենապես կպատսպարեն, իսկ եթե չպատսպարեն էլ, ինքը վայրկենապես ապաստան կգտնի, և դա ոչ մի ճիգ և ոչ մի ստորացում չի պահանջի նրանից, իսկ պատսպարողը ոչ մի նեղություն չի կրի, այլ գուցե, ընդհակառակը, բավականություն կհամարի»։

Գիմնազիայում նա չավարտեց դասընթացը։ Դեռ մի ամբողջ տարի ուներ սովորելու, երբ հանկարծ հայտնեց տիկիններին, թե գնում է հոր մոտ՝ իր մտքում ծագած մի խնդրի առնչությամբ։ Նրանք շատ ափսոսացին և չէին ուզում բաց թողնել տղային։ Ճանապարհածախսը մեծ բան չէր, և տիկինները թույլ չտվին, որ նա գրավ դնի իր ժամացույցը՝ այն նվերը, որ բարերարի ընտանիքը տվել էր արտասահման գնալուց առաջ, այլ առատորեն ապահովեցին նրան դրամով, նույնիսկ նոր հագուստով ու սպիտակեղենով։ Սակայն նա ետ տվեց դրամի կեսը, ասելով, որ ուզում է անպայման երրորդ կարգով ճամփորդել։ Հասնելով մեր քաղաքը, նա ուղղակի ոչինչ չպատասխանեց հոր առաջին հարցուփորձին՝ «Ինչո՞ւ վերկացար եկար առանց ուսումդ ավարտելու», և ասում են, թե արտակարգ մտախոհ տեսք ուներ։ Շուտով պարզվեց, որ իր մոր գերեզմանն էր որոնում։ Նույնիսկ ինքն է այն ժամանակ խոստովանել, թե եկել է հենց միայն այդ նպատակով։ Բայց հազիվ թե միայն այդ լիներ նրա գալու ամբողջ պատճառը։ Ամենից հավանականն այն է, որ ինքն էլ այդ ժամանակ չգիտեր և ոչ մի կերպ չէր կարող բացատրել, թե ինչ է այն բանը, որ կարծես հանկարծ բարձրացել էր իր հոգու խորքից և անդիմադրելիորեն մղել էր ընթանալու մի նոր, անծանոթ, բայց արդեն անխուսափելի ճանապարհով։ Ֆյոդոր Պավլովիչը չէր կարող նրան ցույց տալ, թե որտեղ է թաղել իր երկրորդ կնոջը, որովհետև, դագաղի վրա հող լցնելուց հետո, երբեք չէր այցելել նրա գերեզմանը և երկար տարիների ընթացքում բոլորովին մոռացել էր, թե որտեղ էին նրան թաղել ժամանակին․․․

Ի միջի այլոց, Ֆյոդոր Պավլովիչը երկար ժամանակ բացակայել էր մեր քաղաքից։ Իր երկրորդ կնոջ մահից երեք-չորս տարի հետո մեկնել էր Ռուսաստանի հարավը և ի վերջո հայտնվել էր Օդեսայում, ուր շարունակաբար ապրել էր մի քանի տարի։ Սկզբում ծանոթացել էր, ինչպես ինքն էր ասում, «շատ-շատ ջհուդների, ջհուդուհիների, ջհուդիկների և ջհուդի ձագերի հետ», և վերջ ի վերջո ընդունելություն էր գտել ոչ միայն ջհուդների, «այլև հրեաների մոտ»։ Պետք է ենթադրել, որ կյանքի հենց այդ շրջանում էր նա զարգացրել փող վաստակելու և կուտակելու իր հատուկ ընդունակությունը։ Վերջնականապես մեր քաղաքը վերադարձավ Ալյոշայի գալուց ընդամենը երեք տարի առաջ։ Նախկին ծանոթների աչքին նա սոսկալի ծերացած երևաց, թեև բնավ էլ ծերունի չէր տակավին։ Իրեն պահում էր ոչ թե ավելի ազնիվ, այլ մի տեսակ ավելի անպատկառ։ Նախկին խեղկատակը, օրինակ, ուրիշներին խեղկատակ դարձնելու լկտի պահանջ էր ցուցաբերում։ Իգական սեռի հետ այլանդակություններ անել սիրում էր ոչ թե պարզապես առաջվա նման, այլ կարծես նույնիսկ ավելի նողկալիորեն։ Շուտով բազմաթիվ նոր գինետներ հիմնեց նահանգում։ Երևում էր, որ գուցե հարյուր հազար ռուբլի ունի կամ էլ դրանից մի քիչ պակաս։ Քաղաքի և նահանգի բնակիչներից շատերն իսկույն նրանից պարտք վերցրին, անշուշտ, ամենահաստատ գրավականներ տալով։ Իսկ վերջերս նա մի տեսակ լխկել էր, սկսել էր կորցնել հավասարակշռությունը, ինքն իրեն հաշիվ տալու ունակությունը, նույնիսկ ընկել էր մի տեսակ թեթևամտության մեջ, մի բան սկսում էր և ուրիշ բանով վերջացնում, կապերը բաց էր թողել և ավելի ու ավելի հաճախ էր հարբում։ Եվ եթե չլիներ միշտ նույն ծառան՝ Գրիգորին, որ այն ժամանակ նույնպես կարգին ծերացել էր և երբեմն նրան հետևում էր համարյա դաստիարակի նման, Ֆյոդոր Պավլովիչը գուցե չկարողանար խուսափել մեծ գլխացավանքներից։ Ալյոշայի գալը կարծես նրա վրա ազդեց նույնիսկ բարոյական առումով, կարծես այդ վաղաժամ ծերունու մեջ զարթնեց մի բան, որ արդեն վաղուց էր խամրել նրա հոգում։ «Դու գիտե՞ս,— ասում էր նա հաճախ ուշադիր նայելով Ալյոշային,— որ նման ես նրան՝ դիվահարին»։ Այդպես էր կոչում իր հանգուցյալ կնոջը՝ Ալյոշայի մորը։ Գրիգորին էր, որ վերջապես Ալյոշային ցույց տվեց «դիվահարի» գերեզմանը։ Տարավ նրան մեր քաղաքային գերեզմանոցը և այնտեղ, հեռավոր մի անկյունում, ցույց տվեց թուջե էժանագին, բայց կոկիկ մի դամբանաքար, որի վրա նույնիսկ արձանագրված էր հանգուցյալի անունը, կոչումը, տարիքն ու մահվան տարեթիվը, իսկ ներքևում՝ քառատողի նման մի բան, միջին դասակարգի գերեզմանների վրա առհասարակ օգտագործվող դամբանական հին ոտանավորներից մեկը։ Ի զարմանս Ալյոշայի պարզվեց, որ այդ շիրիմը Գրիգորիի գործն է։ Նա էր դամբանաքարը գրել խեղճ «դիվահարի» գերեզմանի վրա, իր սեփական ծախսով, երբ արդեն Ֆյոդոր Պավլովիչը, որին նա բազմիցս անախորժություն էր պատճառել գերեզմանի մասին հիշեցնելով, վերջապես թողել գնացել էր Օդեսա, ձեռքը թափ տալով ոչ միաչն գերեզմանների, այլև իր բոլոր հիշատակների վրա։ Ալյոշան ոչ մի հատուկ հուզմունք չցուցաբերեց իր մոր գերեզմանի առաջ․ միայն լսեց Գրիգորիի հանդիսավոր ու հանգամանալից պատմությունը շիրիմի կառուցման մասին, կանգնեց գլխահակ ու հեռացավ առանց մի բառ ասելու։ Դրանից հետո, գուցե և մի տարի, չգնաց գերեզմանոց։ Բայց այդ փոքրիկ միջադեպն իր ազդեցությունը գործեց նաև Ֆյոդոր Պավլովիչի վրա, և շատ յուրահատուկ ձևով։ Նա հանկարծ հազար ռուբլի վերցրեց ու տարավ մեր վանքը՝ իր կնոջ հոգեհանգստի համար, բայց ոչ թե երկրորդ կնոջ, այսինքն Ալյոշայի մոր՝ «դիվահարի», այլ առաջինի՝ Ադելաիդա Իվանովնայի, որ նրան ծեծում էր։ Նույն օրը, երեկոյան, նա հարբեց և Ալյոշայի առաջ հայհոյեց վանականներին։ Ինքը բնավ էլ կրոնասեր մարդ չէր․ գուցե իր կյանքում մի հինգ կոպեկանոց մոմ անգամ չէր վառել սրբապատկերի առջև։ Նման տիպերն անակնկալ զգացմունքների և անակնկալ մտքերի տարօրինակ պոռթկումներ են ունենում։

Արդեն ասացի, որ նա շատ էր լխկել։ Նրա դեմքն այն ժամանակ դարձել էր այնպիսի մի բան, որ ուղղակի վկայում էր ապրած կյանքի իսկական բնույթն ու էությունը։ Բացի նրա փոքր, միշտ լկտի, կասկածոտ ու հեգնող աչքերի տակ կախված երկար ու մսոտ պարկերից, բացի փոքր ու ճարպոտ երեսն ակոսող բազմաթիվ խորունկ կնճիռներից, նրա սուր ծնոտի տակ քսակի նման կախված էր նաև մեծ, մսոտ ու երկարուն ադամախնձորը, մի տեսակ նողկալիորեն վավաշոտ տեսք տալով նրան։ Ավելացրեք լափող, երկար բերանը, ուռուցիկ շրթունքներով, որոնց արանքում երևում էին սև, համարյա փտած ատամների փոքրիկ մնացորդները։ Ամեն անգամ, որ սկսում էր խոսել, լորձունքն էր շաղ տալիս։ Բայց ինքն էլ սիրում էր զվարճախոսել իր դեմքի մասին, թեև, ինձ թվում է, գոհ էր իր տեսքից։ Հատկապես մատնանշում էր իր քիթը, որ շատ մեծ չէր, բայց շատ բարակ էր և խիստ սապատավոր։ «Իսկական հռոմեական քիթ,— ասում էր նա,— ադամախնձորի հետ միասին՝ իսկական հին հռոմեացու դեմք է, անկման շրջանի պատրիկի դեմք»։ Ասես նա հպարտանում էր դրանով։

Եվ ահա, մոր գերեզմանը գտնելուց հետո, շատ չանցած, Ալյոշան հանկարծ հայտնեց հորը, որ ուզում է վանք մտնել, և որ վանականները պատրաստ են իրեն նորընծա ընդունելու։ Միաժամանակ բացատրեց, որ իր ուժեղագույն ցանկաթյունն է այդ, և որ հանդիսավոր թույլտվություն է խնդրում նրանից որպես իր հորից։ Ծերունին արդեն գիտեր, որ վանքի մենաստանում ճգնող սրբահայր Զոսիման հատուկ տպավորություն էր գործել իր «սուսիկ-փուսիկ տղայի» վրա։

— Այդ սրբահայրն, անշուշտ, ամենից ազնիվ վանականն է նրանց մեջ,— ասաց նա, լուռ ու մտախոհ լսելով Ալյոշային, բայց համարյա բնավ չզարմանալով նրա խնդրանքի վրա։— Հը՛մ, ուրեմն ահա թե ո՛ւր ես ուզում գնալ, իմ սուսիկ-փուսիկ տղաս։— Նա կիսահարբած էր և հանկարծ ժպտաց իր դանդաղ, կիսահարբած ժպիտով, որի մեջ սակայն որոշ նենգություն էլ կար ու գինովի խորամանկություն։— Հը՜մ, ախր ես այնպես էլ նախազգում էի, որ սրա նման մի բան է լինելու քո վերջը, կարո՞ղ ես պատկերացնել։ Դու հենց այդ ճանապարհն էիր բռնել։ Դե լավ, ասենք դու քո կլորիկ երկու հազարն ունես արդեն, այդ էլ քեզ օժիտ։ Իսկ ես երբեք քեզ չեմ լքի, հրեշտակս, հիմա էլ կմուծեմ քեզ համար պետք եղած գումարն այնտեղ, եթե խնդրեն։ Իսկ որ չխնդրեն, ի՞նչ միտք ունի նրանց գլուխը տանել, ճիշտ չե՞մ ասում։ Չէ՞ որ դու դեղձանիկի նման ես փող ծախսում, շաբաթը երկու հատիկ․․․ Հը՜մ։ Գիտե՞ս, մի վանքի մոտ քաղաքամերձ մի ավան կա, և այնտեղ ամեն մարդ գիտե, որ ավանում միայն «վանականների կանայք են ապրում», այդպես են կոչում նրանց, մի երեսուն կին կլինի կարծեմ․․․ Ես եղել եմ այնտեղ, և հետաքրքրական է, գիտե՞ս, իհարկե իր տեսակի մեջ, այլազանության իմաստով։ Վատը միայն այն է, որ սոսկալի ռուսական է ամեն ինչ, ֆրանսուհիներ բոլորովին չկան դեռ, այնինչ կարող էին լինել, փողը շատ է։ Հոտն առնեն՝ կգան։ Իսկ այստեղ՝ դե՜հ, ոչինչ, այստեղ վանականների կանայք չկան, վանականներն էլ երկու հարյուր հոգի։ Պարկեշտ են։ Ծոմ են պահում։ Ընդունում եմ․․․ Հը՜մ։ Ուրեմն ուզում ես վանակա՞ն դառնալ։ Բայց դե ափսոսում եմ քեզ։ Ալյոշա, ես իրոք սիրեցի քեզ, կհավատա՞ս․․․ Բայց ոչինչ, հարմար առիթ է՝ կաղոթես մեզ նման մեղավորներիս համար, մենք շատ-շատ մեղքեր ենք գործել այստեղ նստած։ Ես միշտ մտածում էի՝ ո՞վ է ինձ համար երբևիցե աղոթելու։ Մտածում էի՝ աշխարհում արդյոք կա՞ այդպիսի մարդ։ Անուշի՜կ տղաս, ես ախր սոսկալի հիմար եմ այդ հարցում, գուցե չես հավատո՞ւմ։ Սոսկալի հիմար։ Գիտե՞ս, որքան էլ հիմար լինեմ, բայց միշտ մտածում եմ այդ հարցի մասին, միշտ մտածում, անշուշտ մեկ-մեկ, ոչ թե էնպես անընդհատ։ Մտածում եմ՝ ախր հնարավոր բան չէ, որ սատանաները մոռանան կեռերով քարշ տալ ինձ դժոխք, երբ մեռնեմ։ Եվ մեկ էլ միտք եմ անում՝ կեռերո՞վ։ Որտեղի՞ց են վերցնում այդ կեռերը։ Ի՞նչ նյութից են դրանք։ Երկաթի՞ց։ Իսկ որտե՞ղ են դարբնում։ Ինչ է, այդպիսի գործարա՞ն ունեն այնտեղ։ Երևի վանքում այդ վանականները կարծում են, թե դժոխքում, օրինակ, առաստաղ կա։ Իսկ ես, խնդրե՜մ, պատրաստ եմ դժոխքին հավատալու, միայն թե առանց առաստաղի։ Ավելի նրբաճաշակ կլինի այդպես, ավելի լուսամիտ, այսինքն լութերական ոգով։ Եվ իսկապես, միևնույնը չէ՞— առաստաղ լինի թե չլինի։ Բայց արի տես, որ անիծյալ խնդիրն էլ հենց սրա՛ մեջ է։ Դե լա՜վ, ասենք եթե առաստաղ չկա, ուրեմն կեռ էլ չկա։ Իսկ եթե կեռ չկա, ուրեմն ոչինչ չի ստացվում, այսինքն նորից անհավանական է, որովհետև այդ դեպքում ո՞վ է ինձ կեռերով քարշ տալու, և եթե ինձ քարշ չտան, ի՞նչ է լինելու աշխարհի բանը, որտե՞ղ է արդարությունը։ Il faudrait les inventer, այդ կեռերը, հատուկ ինձ համար, միայն ինձ համար, որովհետև եթե իմանայի՜ր, Ալյոշա, թե ի՜նչ անամոթն եմ ես․․․

— Բայց կեռեր չկան այնտեղ,— մեղմ ու լուրջ ասաց Ալյոշան, ուշադիր նայելով հորը։

— Այո, այո, կեռերի ստվերնե՜րը միայն։ Գիտեմ, գիտեմ։ Ինչպես որ մի ֆրանսիացի նկարագրել է դժոխքը․ «J'ai vu l'ombre d'un cocher, qui avec l'ombre d'une brosse frottait l'ombre d'un carrosse»։ Իսկ դու որտեղի՞ց գիտես, որ կեռեր չկան, աղավնյա՜կս։ Վանականների հետ որ ապրես, ուրի՜շ երգ կերգես։ Բայց գնա, իմացիր այնտեղ ճշմարտությունը և արի պատմիր ինձ. այնուամենայնիվ ավելի հեշտ կլինի մյուս աշխարհը գնալ, եթե մարդ վստահ գիտենա, թե ինչը ինչոց է այնտեղ։ Եվ հետո, քեզ համար էլ ավելի պատշաճ կլինի վանականների հետ ապրել, քան թե ինձ հետ՝ հարբած ծերուկի և փչացած աղջիկների կողքին․․․ Թեև՝ դու հրեշտակի նման ես և ոչինչ չի կպչի քեզ։ Դե՛հ, մի գուցե այնտեղ էլ քեզ ոչինչ չի կպչելու, հենց դրա վրա եմ դրել իմ հույսը։ Ահա թե ինչու թույլ եմ տալիս, որ գնաս։ Խելքդ հո հացի հետ չես կերել։ Կվառվես ու կհանգես, կբուժվես ու ետ կգաս։ Իսկ ես սպասելու եմ քեզ։ Ախր զգում եմ՝ դու աշխարհում միակ մարդն ես, որ չի դատապարտել ինձ, իմ անուշի՜կ տղաս, զգում եմ, զգում եմ, չեմ կարող չզգալ այդ բանը․․․

Եվ նա նույնիսկ հեկեկաց։ Շատ դյուրազգաց էր։ Չար էր ու դյուրազգաց։

V։ Սրբահայրեր

Գուցե ընթերցողներից ոմանք կարծեն, թե իմ երիտասարդ հերոսը հիվանդկախ, հոգեկան հափշտակությամբ տարված, թույլ զարգացած անձնավորություն էր, դալկահար երազող, վտիտ ու անավյուն մի մարդուկ։ Ընդհակառակը, Ալյոշան այն ժամանակ գեղահասակ, կարմրաթուշ, պայծառ հայացքով տասնիննամյա պատանի էր, որից հորդում էր առողջությունը։ Շատ գեղեցիկ էր նույնիսկ, վայելչակազմ, միջինից բարձր հասակով, մուգ խարտյաշ, ուներ կանոնավոր, ձվաձև, թեև մի քիչ երկարուն դեմք, մուգ մոխրագույն, լայնադիր, փայլուն աչքեր, շատ խոհական էր և ըստ երևույթին շատ հանդարտ։ Գուցե ասեն, թե կարմիր թշերը ո՛չ մոլեռանդությանն են խանգարում, ո՛չ էլ միստիցիզմին։ Բայց ինձ թվում է, թե Ալյոշան նույնիսկ ավելի էր իրատես, քան ուրիշ որևէ մեկը։ Օ՜, անշուշտ, վանքում նա լիովին հավատում էր հրաշքներին, բայց, ըստ իս, հրաշքները երբեք չեն խռովում իրատես մարդուն։ Հրաշքները չեն, որ իրատես մարդուն տրամադրում են հավատալու։ Իսկական իրատեսը, եթե հավատացյալ չէ, միշտ իր մեջ ուժ ու կարողություն կգտնի չհավատալու նաև հրաշքին, իսկ եթե հրաշքը նրա աչքերի առաջ անժխտելի փաստ դառնա, նա կնախընտրի չհավատալ իր սեփական զգայարաններին, քան թե ընդունել փաստը։ Իսկ եթե ընդունի էլ, կընդունի որպես բնական իրողություն, որ մինչ այդ պարզապես անծանոթ է եղել իրեն։ Իրատես մարդու մեջ ոչ թե հավատքն է ծնվում հրաշքից, այլ հրաշքն է ծնվում հավատքից։ Եթե իրատեսը մի անգամ հավատա, հենց իր իրատեսության շնորհիվ պետք է անպայման ընդունի նաև հրաշքը։ Թովմաս առաքյալը հայտարարեց, որ չի հավատա, մինչև չտեսնի, իսկ երբ տեսավ, ասաց․ «Տե՜ր իմ և աստված իմ»։ Միթե հրա՞շքը նրան ստիպեց հավատալ։ Ամենայն հավանականությամբ՝ ոչ․ նա հավատաց միայն ու միայն այն պատճառով, որ ցանկանում էր հավատալ և գուցե լրիվ հավատում էր արդեն իր սրտի խորքում՝ նույնիսկ այն ժամանակ, երբ ասաց․ «Չեմ հավատա, մինչև չտեսնեմ»։

Գուցե ասեն, թե Ալյոշան բթամիտ էր, տհաս, ուսումը չէր ավարտել և այլն։ Ճշմարիտ է, որ նա չավարտեց իր ուսումը, բայց ասել, թե նա բթամիտ էր կամ հիմար, մեծ անարդարություն կլիներ։ Պարզապես կրկնեմ այն, ինչ արդեն ասել եմ, նա այդ ճանապարհը ոտք դրեց լոկ այն պատճառով, որ տվյալ շրջանում դա էր միայն հուզել նրան և միանգամից իդեալական ելք էր բացել խավարից դեպի լույս մաքառող նրա հոգու առաջ։ Ավելացրեք նաև, որ նա մեր վերջին ժամանակաշրջանի պատանիներից էր մասամբ, այսինքն ազնիվ էր իր բնությամբ, ճշմարտության պահանջն ուներ, որոնում էր այն ու հավատում դրան, և հավատալով՝ տենչում էր անմիջապես նվիրվել դրան իր հոգու ամբողջ ուժով, ձգտում էր շուտափույթ սխրագործության, անպայման ցանկանալով ամեն ինչ զոհել այդ սխրագործության համար, զոհել նայնիսկ կյանքը։ Թեև, դժբախտաբար, այդ պատանիները չեն հասկանում, թե կյանքը զոհելը գուցե բոլոր զոհողություններից ամենահեշտն է բազում նման պարագաներում, և թե, օրինակի համար, պատանեկան ավյունով եռուն իրենց կյանքից հինգ-վեց տարի զոհել դժվարին, ծանր ուսումնառության սիրույն, գիտության սիրույն, թեկուզ միայն իրենց ուժերը տասնապատկելու և ծառայելու համար նույն այդ ճշմարտությանը, իրենց սիրած ու նպատակադրած նույն այդ սխրագործությանը,— ահա այսպիսի զոհողությունը բոլորովին վեր է իրենցից շատ-շատերի ուժերից։ Ալյոշան պարզապես ընտրեց հակառակ ուղին, բայց նույն շուտափույթ սխրագործության ծարավով։ Հենց որ նա, լրջորեն խորհրդածելով, եկավ այն ցնցող համոզման, որ կա անմահություն և կա աստված, բնականաբար ասաց ինքնիրեն․ «Ուզում եմ ապրել անմահության համար և որևէ կիսկատար փոխզիջում չեմ ընդունում»։ Ճիշտ այդպես էլ, եթե նա որոշեր, թե չկա անմահություն և չկա աստված, անմիջապես աթեիստ ու սոցիալիստ կդառնար (որովհետև սոցիալիզմը ոչ միայն բանվորական կամ այսպես կոչված չորրորդ դասի հարց է, այլ գլխավորապես աթեիստական հարց, աթեիզմի ժամանակակից ձևի հարցը, հարցն է Բաբելոնյան աշտարակի, որ կառուցվում է հենց առանց աստուծո, ոչ թե երկրից երկինք հասնելու, այլ երկինքը երկիր իջեցնելու համար)։ Ալյոշային նույնիսկ տարօրինակ ու անկարելի թվաց ապրել այնպես, ինչպես ապրել էր մինչ այդ։ Գրված է. «Բաշխիր ամբողջ ունեցվածքդ և հետևիր ինձ, եթե ուզում ես կատարյալ լինել»։ Եվ Ալյոշան ասաց ինքնիրեն․ «Չեմ կարող «ամբողջի» փոխարեն երկու ռուբլի տալ և «նրան հետևելու» փոխարեն լոկ պատարագի գնալ»։ Գուցե նրա մանկական հուշերի մեջ մի բան էր մնացել մեր քաղաքամերձ վանքից, որտեղ մայրը նրան կարող էր պատարագի տարած լինել։ Գուցե և նրա մեջ տպավորվել էին մայր մտնող արևի շեղ ճառագայթները սրբապատկերի առաջ, որին իր դիվահար մայրը գրկատարած մեկնել էր իրեն։ Մտախոհ եկավ նա այն ժամանակ մեզ մոտ, գուցե միայն տեսնելու համար՝ արդյոք «ամբո՞ղջն» է այստեղ, թե այստեղ էլ միայն «երկու ռուբլին» է։ Եվ վանքում հանդիպեց այս սրբահորը․․․

Այս սրբահայրը, ինչպես արդեն բացատրեցի, հայր Զոսիման էր։ Բայց այստեղ պետք է մի քանի խոսքով պարզաբանել, թե ընդհանրապես ինչ է «սրբահայրը» մեր վանքերում, և ահա ցավում եմ, որ այս հարցում բավականաչափ ձեռնհաս և ամուր չեմ զգում ինձ։ Եվ սակայն կփորձեմ մակերեսային մի պարզաբանում տալ մի քանի խոսքով։ Այսպես ուրեմն, նախ և առաջ, մասնագետ ու իրազեկ մարդիկ պնդում են, թե սրբահայրերն ու սրբահայրության կարգը դեռ միայն վերջերս են հայտնվել մեր ռուսական վանքերում, հազիվ մի հարյուր տարի առաջ, այնինչ ամբողջ ուղղափառ Արևելքում, հատկապես Սինայում և Աթոսում, ավելի քան հազար տարի է գոյություն ունեն նրանք։ Պնդում են, թե սրբահայրության կարգը հնագույն ժամանակներում գոյություն է ունեցել և կամ թե անպայման պետք է գոյություն ունեցած լինի նաև Ռուսաստանում։ Բայց Ռուսաստանի կրած աղետները՝ թաթարական տիրապետությունը, խռովությունները, Կոստանդնուպոլսի նվաճումից հետո Արևելքի հետ նախկին հարաբերությունների խզումը պատճառ են եղել, որ այդ կարգը մոռացության մատնվի և դադարի սրբահայրերի գոյությունը։ Այդ կարգը մեզ մոտ վերահաստատվել է անցյալ դարի վերջերին, մեծ ճգնավորներից մեկի (ինչպեա կոչում են նրան)՝ Պաիսի Վելիչկովսկու և նրա աշակերտների նախաձեռնությամբ, բայց մինչև օրս էլ, նույնիսկ հարյուր տարի անց, սակավաթիվ վանքերում միայն գոյություն ունի և մերթ ընդ մերթ համարյա թե հալածանքների է ենթարկվել որպես անլուր մի նորություն Ռուսաստանում։ Մեր երկրում սրբահայրության կարգը հատկապես ծաղկում ապրեց նշանավոր Կոզելսկայա Օպտինա վանքի մեջ։ Չեմ կարող ասել, թե երբ և ում շնորհիվ մեր քաղաքամերձ վանքում ևս հաստատվեց այդ կարգը, բայց արդեն երեք սրբահայր հաջորդել էին իրար, և սրբահայր Զոսիման վերջինն էր նրանցից։ Բայց նա էլ համարյա մահանում էր տկարության ու հիվանդությունների հետևանքով, և չէին գտնում մի մարդ, որ փոխարիներ նրան։ Մեր վանքի համար կարևոր հարց էր դա, որովհետև մինչ այդ մեր վանքը ոչ մի բանով նշանավոր չէր առանձնապես, ոչ աստվածահաճո սրբերի մասունքներ ուներ, ոչ հրաշագործ սրբապատկերներ, ո՛չ էլ նույնիսկ մեր պատմության հետ առնչված փառապանծ ավանդություններ․ ոչ մի պատմական սխրագործություն կամ հայրենիքին մատուցված ծառայություն չէր վերագրվում նրան։ Բարգավաճել ու ամբողջ Ռուսաստանով մեկ հռչակվել էր հենց սրբահայրերի շնորհիվ, որոնց տեսնելու և լսելու համար ուխտավորների բազմեություններ գալիս-հավաքվում էին մեր երկրի բոլոր ծայրերից։ Հազարավոր փարսախներ կտրելով։

Այսպես ուրեմն, ի՞նչ է սրբահայրը։ Սրբահայրը այն մարդն է, որ ձեր հոգին, ձեր կամքը ներառնում է իր հոգու, իր կամքի մեջ։ Ընտրելով ձեր սրբահորը, դուք հրաժարվում եք ձեր կամքից և հանձնում նրան՝ լիովին հնազանդվելով, լիովին հրաժարվելով սեփական անձից։ Նվիրյալը հոժարակամ հանձն է առնում այդ փորձությունը, կյանքի այդ սոսկալի դպրոցը՝ երկար տվայտանքից հետո իր անձը նվաճելու, ինքն իրեն տիրապետելու հույսով, որպեսզի վերջ ի վերջո, իր ամբողջ կյանքով հնազանդվելու շնորհիվ, կարողանա կատարյալ ազատություն ձեռք բերել, այսինքն ազատագրվել իր սեփական անձից, խուսափել այն մարդկանց ճակատագրից, որոնք մի ամբողջ կյանք են ապրել, բայց իրենց բուն էությունը չեն գտել իրենց մեջ։ Այս հայտնագործությունը, այսինքն սրբահայրության կարգը, ոչ թե տեսության վրա է հիմնված, այլ Արևելքում հետևցված է կյանքի փորձից, որն այսօր արդեն հազարամյա պատմություն ունի։ Սրբահոր նկատմամբ պարտկանությունները չեն նույնանում սովորական «հնազանդության» հետ, որ միշտ առկա է եղել նաև մեր ռուսական վանքերում։ Այստեղ ենթադրվում է, որ նվիրյալները պետք է մշտապես խոստովանեն սրբահորը, և որ անքակտելի կապ պետք է լինի սրբահոր ու նվիրյալի միջև։ Պատմում են, օրինակ, որ մի անգամ, քրիստոնեության հնագույն շրջանում, այդպիսի մի նվիրյալ, չկատարելով իր սրբահոր հանձնարարած մի հորդորը, լքում է վանքը և հեռանում նրանից, Սիրիայից գնում է Եգիպտոս։ Այնտեղ, հարատևորեն մեծագործություններ կատարելուց հետո, վերջապես արժանի է դառհում հավատքի համար չարչարանքներ կրելու և նահատակի մահ ընդունելու։ Իսկ երբ եկեղեցին, արդեն մեծարելով նրան որպես սուրբի, թաղում էր մարմինը, հանկարծ, սարկավագի «․․․առ դրունս ելէք» բացականչելու ժամանակ, նահատակի մարմինն ամփոփող դագաղը պոկվում է տեղից ու տաճարից դուրս նետվում, և այսպես կրկնվում է երեք անգամ։ Եվ հետո միայն իմանում են, որ այդ սուրբ նահատակը խախտել է հնազանդության ուխտը և հեռացել իր սրբահորից, ուստի չի կարող ներումն ստանալ առանց սրբահոր թողության, չնայած նույնիսկ իր կատարած մեծագործություններին։ Բայց երբ կոչյալ սրբահայրն արձակում է նրան հնազանդության ուխտից, նոր միայն հնարավոր է դառնում կատարել թաղումը։ Այս ամբողջն, անշուշտ, հնադարյան առասպել է միայն։ Բայց ահա վերջերս պատահած մի եղելություն։ Ժամանակակից մի վանական ճգնում էր Աթոսում, որ նա ի խորոց սրտի սիրել էր իբրև սրբավայր, իբրև խաղաղ ապաստարան, և հանկարծ նրա սրբահայրը հրամայում է թողնել Աթոսը և նախ գնալ Երուսաղեմ՝ մեծարանքի տուրքը մատուցելու սրբազան վայրերին, ապա վերադառնալ Ռուսաստան, դեպի հյուսիս՝ Սիբիր․ «Այնտեղ է քո տեղը, ոչ թե այստեղ»։ Ապշահար ու վշտաբեկ վանականը գնում է Կոստանդնուպոլիս՝ տիեզերական պատրիարքի մոտ և աղերսում է արձակել իրեն հնազանդության ուխտից։ Եվ ահա վեհափառը պատասխանում է, թե ոչ միայն ինքը՝ տիեզերական պատրիարքն ի վիճակի չէ արձակելու, այլև չկա ու չի կարող լինել երկրի վրա այնպիսի մի իշխանություն, որ կարողանար արձակել նրան սրբահոր հանձնարարած պարտականությունից․ այդ իշխանությունը տրված է միայն սրբահորը, որ հանձնարարել է տվյալ պարտականությունը։ Այսպես ուրեմն, սրբահայրերն օժտված են որոշ դեպքերում անսահման և անըմբռնելի իշխանությամբ։ Ահա թե ինչու սրբահայրության կարգն սկզբում համարյա թե հալածանքի հանդիպեց մեր բազմաթիվ վանքերում։ Բայց և սրբահայրերն անմիջապես բարձր հարգանք սկսեցին վայելել ժողովրդի մեջ։ Մեր վանքի սրբահայրերի մոտ, օրինակ, մեծ թվով հավաքվում էին և՛ ռամիկ, և՛ ազնվատոհմ ու ականավոր մարդիկ, որպեսզի, ծնրադրելով նրանց առաջ, խոստովանեն իրենց տարակույսները, իրենց մեղքերը, իրենց տառապանքները և խորհուրդ ու խրատ խնդրեն նրանցից։ Տեսնելով այդ, սրբահայրերի հակառակորդներն աղմուկ էին բարձրացնում, իրենց մյուս մեղադրանքների վրա ավելացնելով և այն, թե խոստովանանքի սուրբ խորհուրդն է նվաստացվում ինքնիշխան կերպով ու թեթևամտորեն․ այնինչ՝ բնավ սուրբ խորհուրդի բնույթ չի կրում այն խոստովանությունը, որով նվիրյալը կամ աշխարհականն անընդհատ իրենց սիրտն են բացում սրբահոր առաջ։ Սակայն վերջ ի վերջո սրբահայրության կարգը կանգուն մնաց և կամաց-կամաց հաստատուն տեղ է գրավում ռուսական վանքերում։ Գուցե ճիշտ է և այն, որ այս փորձված և արդեն հազարամյա միջոցը, որ ծառայում է մարդու բարոյական վերածննդին՝ ստրկությունից դեպի ազատություն ու դեպի բարոյական կատարելագործում, կարող է վերածվել երկսայրի թրի և կարող է ոմանց հասցնել ոչ թե խոնարհության ու լիակատար ինքնատիրապետման, այլ, ընդհակառակը, ամենասադայելական գոռոզության, այսինքն շղթաների, և ոչ թե ազատության։

Սրբահայր Զոսիման վաթսունհինգ տարեկան էր, սերում էր կալվածետերերի ընտանիքից, երիտասարդության ամենավաղ տարիներին զինվորական էր եղել և ծառայել էր Կովկասում որպես ավագ սպա։ Անտարակույս, նա իր հոգու ինչ-որ առանձնահատուկ բարեմասնությամբ էր տպավորություն գործել Ալյոշայի վրա։ Ալյոշան հենց սրբահոր խուցում էր ապրում։ Սրբահայրը շատ էր սիրել նրան և ընդունել էր իր մոտ։ Պետք է նկատել, որ թեև Ալյոշան վանքում էր ապրում, բայց դեռ ոչ մի պարտադրանքով չէր կապված, կարող էր ուզած տեղը գնալ ու թեկուզ օրերով բացակայել, իսկ իր կապան հագնում էր կամավորաբար, որպեսզի ոչ ոքից չտարբերվի վանքում։ Բայց անշուշտ իրեն էլ դուր էր դալիս վանական զգեստ հագնելը։ Թերևս Ալյոշայի պատանեկան երևակայության վրա ուժեղ տպավորություն էին գործել այն զորությունն ու համբավը, որով մշտապես օժտված էր իր սրբահայրը։ Շատերն ասում էին, որ սրբահայր Զոսիման, երկար տարիներ ընդունելով բոլոր նրանց, ովքեր գալիս էին բանալու իրենց սիրտը և ծարավի էին նրա խորհուրդին ու բուժիչ խոսքին, այնքան շատ գաղտնիքներ, վշտեր ու խոստովանություններ էր ընդունել իր հոգու մեջ, որ ի վերջո չափազանց սուր խորաթափանցություն էր ձեռք բերել և իր մոտ եկող անձանոթի դեմքին նայելով անմիջապես կարող էր գուշակել ինչո՞ւ է եկել նա, ի՞նչ է նրան հարկավոր, նույնիսկ ինչպիսի՞ տանջանք է ծանրացել նրա խղճի վրա։ Եվ զարմացնում, շփոթության մատնում, երբեմն էլ համարյա երկյուղ էր ազդում՝ այդպես իմանալով այցելուի գաղտնիքը, առանց դեռ մի բառ լսելու նրանից։ Բայց և Ալյոշան գրեթե միշտ նկատում էր, որ շատերը, համարյա բոլորը, ովքեր առաջին անգամ էին գալիս սրբահոր մոտ մեկուսի զրուցելու, ներս էին մտնում վախով ու անհանգստությամբ, սակայն նրա խուցից դուրս էին գալիս պայծառ և ուրախ, ամենամռայլ դեմքը դառնում էր երջանիկ։ Ալյոշային անասելի զարմանք էր պատճառում նաև այն, որ սրբահայրը բնավ խիստ չէր, այլ ընդհակառակը՝ միշտ էլ համարյա զվարթ վարվելակերպ ուներ։ Վանականներն ասում էին, թե նա սրտակցում է հենց նրանց, ովքեր ավելի մեղապարտ են, և ով ամենից ավելի է մեղապարտ, նրան ամենից ավելի է սիրում։

Վանականների մեջ, նույնիսկ սրբահոր կյանքի վերջին օրերին, կային նրան ատողներ ու նախանձողներ, բայց արդեն քիչ էին այդպիսիները և լուռ էին մնում, թեև նրանցից մի քանիսը վանքում շատ նշանավոր ու կարևոր դեմքեր էին, ինչպես օրինակ հնագույն վանականներից մեկը, որ մեծ լռակյաց էր և արտակարգ ծոմապահ։ Սակայն մեծագույն մասն արդեն սրբահայր Զոսիմայի կողմն էր բռնում անվերապահորեն, իսկ շատ-շատերը նույնիսկ սիրում էին նրան ամբողջ սրտով, ջերմորեն ու անկեղծորեն։ Մի քանիսն էլ համարյա մոլեռանդորեն նվիրված էին նրան։ Սրանք ուղղակի ասում էին, թեև ոչ շատ բարձրաձայն, թե նա սուրբ է, թե այդ մասին տարակույս անգամ չի կարող լինել, և նախատեսելով նրա մոտալուտ վախճանը՝ անմիջական հրաշքներ և մոտ ապագայում վանքի համար մեծ փառք էին սպասում վախճանյալի մասունքներից։ Ալյոշան ևս անառարկելիորեն հավատում էր սրբահոր հրաշագործ զորությանը, ճիշտ այնպես, ինչպես անառարկելիորեն հավատում էր եկեղեցուց դուրս թռած դագաղի պատմությանը։ Նա տեսնում էր, թե ինչպես շատերը, ովքեր եկել էին հիվանդ երեխաների կամ ազգականների հետ և աղերսել, որ սրբահայրն իր ձեռքերը դնի նրանց գլխին և աղոթք կարդա, վերադառնում էին շուտով, ոմանք հենց հաջորդ օրը, և արտասվելով ընկնում էին սրբահոր ոտքերը, շնորհակալություն հայտնում նրան, որ բուժեց իրենց հիվանդներին։ Իրո՞ք բուժվել էին նրանք, թե պարզապես հիվանդության բնական ընթացքի մեջ բարելավում էր եղել, Ալյոշայի համար դա հարց չէր, որովհետև լրիվ հավատում էր իր ուսուցչի հոգեկան ուժին և նրա փառքը կարծես իր սեփական հաղթանակն էր համարում։ Նա սրտի հատուկ թրթիռ էր զգում և փայլում էր ամբողջ էությամբ, երբ սրբահայրը դուրս էր գալիս խոնարհ դասի ուխտավորների առաջ, որոնք, հավաքվելով ամբողջ Ռուսաստանից, սպասում էին մենաստանի դարպասի մոտ ժողովված՝ հատկապես սրբահորը տեսնելու և նրա օրհնությունն ստանալու համար։ Ուխտավորները երկրպագում էին նրան, արտասվում էին, համբուրում ոտքերը, համբուրում հողը, որի վրա կանգնած էր նա, աղաղակում էին, կանայք իրենց երեխաներին էին մեկնում նրան, մոտ էին բերում դիվահար հիվանդներին։ Սրբահայրը խոսում էր նրանց հետ, մի կարճ աղոթք կարդում նրանց գլխի վրա, օրհնում էր ու արձակում։ Վերջերս, հիվանդության նոպաների հետևանքով, նա երբեմն այնքան էր տկարանում, որ ուժ չէր ունենում խուցից դուրս գալու, և ուխտավորները մի քանի օր վանքում սպասում էին նրա հայտնվելուն։ Ալյոշան երբեք հարց չէր դարձնում, թե ինչու են այդպես սիրում սրբահորը, ինչու երկրպագում են նրան և միայն նրա դեմքը տեսնելով արտասվում են խանդաղատանքից։ Օ՜, նա շատ լավ էր հասկանում, թե ռուս հասարակ մարդու խոնարհ հոգին, աշխատանքից ու վշտից չարչարված, մանավանդ հարատև անարդարությունից և ինչպես իր, այնպես էլ աշխարհի հարատև մեղքից տանջահար, չունի ավելի ուժեղ պահանջ ու մխիթարություն, քան այն, որ գտնի մի սրբություն կամ մի սուրբ էակի, երկրպագի ու պաշտի նրան․ «Եթե մեր մեջ կա մեղք, անարդարություն ու փորձություն, համենայն դեպս երկրի վրա, մի որևէ տեղ, կա մի սուրբ և բարձր հոգի. գոնե նրա՛ մեջ է ճշմարտությունը, գոնե նա գիտե ճշմարտությունը․ ուրեմն ճշմարտությունը չի մեռնում երկրի վրա, հետևաբար մի օր մեզ էլ կհասնի և կտիրի ամբողջ աշխարհում, ինչպես խոստացված է»։ Գիտեր Ալյոշան, որ ճիշտ այսպես զգում ու նույնիսկ դատում է ժողովուրդը, այո, հասկանում էր այդ։ Բայց ինքն էլ, այդ արտասվող գյուղացիների և իրենց երեխաներին սրբահորը մեկնող հիվանդ կանանց հետ, հավատում էր առանց դույզն տարակույսի, որ սրբահայր Զոսիման է հենց այդ սուրբը, աստուծո ճշմարտության պահապանը՝ ժողովրդի աչքին։ Իսկ այն համոզումը, թե սրբահայրը վախճանվելուց հետո արտասովոր փառք կբերի վանքին, գուցե ավելի ուժեղ էր իշխում Ալյոշայի հոգում, քան ուրիշ որևէ վանականի մեջ։ Եվ ընդհանրապես այդ վերջին շրջանում ներքին խորունկ մի ցնծություն ավելի ու ավելի պայծառ բոցավառվում էր նրա սրտում։ Նա բնավ չէր անհանգստանում, թե այս սրբահայրն այնուամենայնիվ միակ օրինակն է իր աչքի առաջ. «Ի՜նչ փույթ, նա սուրբ է, իր սրտում կրում է վերանորոգման գաղտնիքը բոլորի համար, այն զորությունը, որ վերջապես ճշմարտություն է հաստատելու երկրի վրա և բոլորը սուրբ են լինելու, սիրելու են իրար, չի լինելու ո՛չ հարուստ, ո՛չ աղքատ, ո՛չ բարձրացյալ, ո՛չ ստորացյալ, այլ բոլորը լինելու են աստուծո զավակների նման և գալու է իսկական թագավորությունը Քրիոտոսի»։ Ահա թե ինչ էր ըղձում Ալյոշայի սիրտը։

Թվում է, Ալյոշայի վրա շատ մեծ տպավորություն գործեց ժամանումն իր երկու եղբայրների, որոնց բոլորովին չգիտեր մինչ այդ։ Դմիտրի Ֆյոդորովիչի հետ, որ ավելի ուշ էր եկել, Ալյոշան ավելի շուտ մտերմացավ, քան իր մյուս, համամայր եղբոր՝ Իվան Ֆյոդորովի չի հետ։ Նա սաստիկ մեծ ցանկություն ուներ մոտիկից ճանաչելու Իվանին, բայց ահա արդեն երկու ամիս է Իվանն ապրում էր քաղաքում, ու թեև նրանք բավական հաճախ էին հանդիպում իրար, սակայն դեռ բոլորովին չէին մտերմացել։ Ալյոշան ինքն էլ լուռ էր մնում և կարծես մի բան էր սպասում, կարծես ամաչում էր մի բանից, իսկ Իվանը շուտով կարծես դադարեց նույնիսկ մտածել նրա մասին, թեև Ալյոշան սկզբում նշմարել էր նրա երկար ու զննող հայացքներն իր վրա։ Ալյոշան որոշ շփոթմունքով նկատեց այդ։ Եղբոր անտարբերությունը վերագրեց իրենց տարիքի և մանավանդ կրթական մակարդակի տարբերության։ Բայց մի ուրիշ բան էլ մտածեց Ալյոշան․ Իվանի կողմից հետաքրքրության ու համակրանքի պակասը գուցե հետևանք էր մի այլ պատճառի, որ բոլորովին անծանոթ էր իրեն՝ Ալյոշային։ Չգիտես ինչու, նրան միշտ թվում էր, թե Իվանը տարված է ինչ-որ բանով՝ ներքին ու կարևոր մի խնդրով, ձգտում է մի նպատակի, որին գուցե շատ դժվար է հասնել, ուստի ի վիճակի չէ եղբոր մասին մտածելու, և ահա միայն այդ պատճառով է, որ մտացիր հայացքով է նայում նրան։ Ալյոշան մտածում էր նաև, թե արդյոք նրա վերաբերմունքի մեջ գիտուն աթեիստի մի որոշ արհամարհանք չկա՞ իր կրտսեր եղբոր՝ հիմարիկ նորընծայի նկատմամբ։ Հաստատ գիտեր, որ Իվանը աթեիստ է։ Եթե նույնիսկ կար այդ արհամարհանքը, Ալյոշան չէր կարող վիրավորվել դրանից, բայց այնուամենայնիվ իր համար էլ անհասկանալի և տագնապեցնող շփոթմունքով սպասում էր, թե երբ է եղբայրն ավելի մոտենալու իրեն։ Ավագ եղբայրը՝ Դմիտրին, ամենախոր հարգանքով և հատուկ լրջախոհությամբ էր խոսում Իվանի մասին։ Ալյոշան հենց նրանից էլ իմացավ բոլոր մանրամասնություններն այն կարևոր գործի, որի շնորհիվ վերջերս ուշագրավ ու սերտ կապ էր հաստատվել երկու մեծ եղբայրների միջև։ Իվանի մասին Դմիտրիի խանդավառ գնահատականներն ավելի ևս նշանակալից էին թվում Ալյոշային, որովհետև Դմիտրին համարյա անուսում մարդ էր Իվանի հետ համեմատած, և նրանք իրար կողքի այնպիսի ակնբախ հակադրություն էին կազմում իբրև անձնավորություն ու նկարագիր, որ գուցե անհնար լիներ գտնել երկու մարդ իրարից ավելի տարբեր։

Ահա հենց այդ ժամանակ սրբահոր խուցում տեղի ունեցավ այս աններդաշնակ ընտանիքի բոլոր անդամների հանպիպումը կամ, ավելի ճիշտ, ընտանեկան հավաքույթը, որ արտակարգ ազդեցություն գործեց Ալյոշայի վրա։ Հավաքույթի պատրվակն ըստ էության կեղծ էր։ Հենց այդ օրերին Դմիտրի Ֆյոդորովիչի և նրա հոր՝ Ֆյոդոր Պավլովիչի միջև ժառանգության և գույքային հաշիվների վերաբերյալ տարաձայնություններն ըստ երևույթին ծայր աստիճանի էին հասել։ Հարաբերությունները սրվել էին ու դարձել անտանելի։ Կարծեմ առաջինը Ֆյոդոր Պավլովիչն էր, երևի կատակով, հայտնել այն միտքը, թե բոլորը հավաքվեն սրբահայր Զոսիմայի խուցում և, թեկուզ չդիմելով նրա ուղղակի միջնորդությանը, համենայն դեպս ավելի վայելուչ մի համաձայնության գան, ընդ որում սրբահայրն իր աստիճանով ու հեղինակությամբ կարող է որոշ պատկառանք ներշնչել ու հաշտարար ներգործություն ունենալ։ Դմիտրի Ֆյոդորովիչը, որ երբեք չէր եղել սրբահոր մոտ ու նույնիսկ չէր տեսել նրան, անշուշտ մտածեց, թե ուզում են իրեն վախեցնել սրբահոր հեղինակությամբ։ Բայց որովհետև ինքն էլ թաքուն կշտամբում էր իրեն այն հատկապես արտառոց պոռթկումների համար, որ վերջերս թույլ էր տվել հոր հետ վիճելիս, ընդունեց հրավերը։ Ի դեպ պետք է նշել, որ նա ապրում էր ոչ թե հոր տանը, ինչպես Իվան Ֆյոդորովիչը, այլ առանձին, քաղաքի մյուս ծայրում։ Նաև այնպես պատահեց, որ Պյոտր Ալեքսանդրովիչ Միուսովը, այդ օրերին մեզ մոտ գտնվելով, եռանդագին կառչեց Ֆյոդոր Պավլովիչի հայտնած այդ մտքից։ Լինելով քառասնական և հիսնական թվականների լիբերալ, ազատախոհ և աթեիստ, նա իր աշխույժ մասնակցությունը բերեց այդ գործին՝ գուցե ձանձրույթից մղված կամ էլ գուցե թեթևամիտ զվարճության նպատակով։ Նա հանկարծ ցանկություն ունեցավ տեսնելու վանքը և «սուրբ մարդուն»։ Քանի որ դեռ շարունակվում էր իր հին վեճը վանքի հետ և դեռ ձգձգվում էր դատավարությունն իրենց կալվածների հողային սահմանի, անտառահատման ու ձկնորսության իրավունքների և այլ հարցերի շուրջ, նա փութաց օգտվել այս հանգամանքից, պատրվակ բռնելով, թե կցանկանար անձամբ խոսել վանահոր հետ և դատավեճը հաշտ ու խաղաղ վերջացնելու մի փորձ անել։ Այսպիսի բարի նպատակներ ունեցող այցելուին անշուշտ ավելի ուշադիր ու պատրաստակամ կարող էին ընդունել վանքում, քան պարզ հետաքրքրության համար եկողին։ Բոլոր այս նկատառումների շնորհիվ, վանքի ներսում կարող էին նաև որոշ ազդեցություն բանեցնել հիվանդ սրբահոր վրա, որ վերջերս գրեթե երբեք դուրս չէր գալիս իր խուցից և հիվանդության պատճառով մերժում էր նույնիսկ սովորական այցելուներին։ Ի վերջո սրբահայրն իր համաձայնությունը տվեց, և օր նշանակեցին։ «Ո՞ կացոյց զիս դատաւոր կամ բաժանարար ի վերայ նոցա»,— ասաց նա լոկ, ժպտալով Ալյոշային։

Իմանալով առաջիկա հանդիպման մասին։ Ալյոշան մեծ խռովք ապրեց։ Եթե այդ վիճող ու իրար ամբաստանող կողմերի մեջ կար մեկը, որ կարող էր լուրջ մոտենալ հավաքույթին, միայն Դմիտրին էր անտարակույս։ Իսկ մնացյալները, բոլորն էլ, կգան թեթևամիտ և գուցե սրբահոր համար վիրավորական շարժառիթներով․ Ալյոշան լավ էր հասկանում այդ։ Իվանն ու Միուսովը կգան հետաքրքրությունից մղված, գուցե ամենակոպիտ հետաքրքրությունից, իսկ հայրը գուցե դերասանություն անելու և խեղկատակ մի տեսարան սարքելու։ Օ՜, Ալյոշան թեև լուռ էր մնում, բայց արդեն խորապես ճանաչում էր իր հորը։ Կրկնում եմ, այս տղան բնավ էլ պարզամիտ չէր այնքան, որքան համարում էին նրան բոլորը։ Ծանր սրտով սպասում էր նշանակված օրվան։ Անշուշտ հոգու խորքում շատ էր մտածում այն մասին, թե մի կերպ վերջ գտնեն բոլոր այդ ընտանեկան անհամաձայնությունները։ Բայց այնուամենայնիվ Ալյոշայի գլխավոր մտահոգության առարկան սրբահայրն էր, դողում էր նրա համար, նրա փառքի համար, վախենում էր, որ վիրավորանքներ կհասցնեն նրան՝ հատկապես Միուսովն իր նուրբ, քաղաքավարի հեգնանքով և գիտուն Իվանն իր մեծամիտ թերասություններով։ Այդպես էր պատկերացնում այդ ամբողջը։ Նույնիսկ ուզեց սիրտ անել ու նախազգուշացնել սրբահորը, մի որևէ բան ասել նրանց մասին, բայց մտմտաց ու ոչինչ չասաց։ Միայն հավաքույթի նախօրյակին ծանոթի միջոցով հայտնեց Դմիտրիին, որ շատ է սիրում նրան և սպասում է, որ նա խոստումը կատարի։ Դմիտրին մտածմունքի մեջ ընկավ, որովհետև չկարողացավ հիշել, թե ինչ էր խոստացել, և սակայն նամակով պատասխանեց, որ ամեն կերպ կջանա «ստորության դիմաց» զուսպ մնալ, ու թեև խոր հարգանք է տածում սրբահոր և Իվանի նկատմամբ, բայց համոզված է, որ այս հանդիպումը կա՛մ մի ծուղակ է իր դեմ լարված, կամ էլ ստոր մի զավեշտ է։ «Այնուամենայնիվ, ավելի շուտ լեզուս կուլ կտամ, քան թե կարգազանց կլինեմ այն սուրբ մարդու հանդեպ, որին այնքան մեծարում ես»,— գրում էր Դմիտրին նամակի վերջում։ Ալյոշային շատ չսրտապնդեց այդ նամակը։

---