Changes
Երբես այդ գիրքը վերջացրի, հասկացա, որ Սկոտը ինչպես էլ իրեն պահի, ինչ էլ որ անի, ես պետք է հիշեմ, որ դա հիվանդություն է եւ պետք է օգնեմ նրան, աշխատեմ լավ բարեկամ լինել նրան։ Նա շատ ու շատ լավ բարեկամներ ուներ, ավելի շատ, քան իմ ծանոթներից որեւէ մեկը։ Բայց ես ինձ մտցրեցի նրանց շարքը, չմտածելով, պետք կգա՞մ նրան, թե՞ ոչ։ Եթե նա կարողացել է գրել այդպիսի հոյակապ գիրք, ինչպիսին է «Մեծ Գետսբին», ես չէի կասկածում, որ նա կարող է գրել նաեւ մեկ ուրիշը, որն ավելի լավը կլինի։ Այն ժամանակ ես դեռ ծանոթ չէի Զելդայի հետ, ուստի չգիտեի, թե ամեն ինչ որքա՜ն սարսափելի է դասավորվում Սկոտի դեմ։ Բայց մենք դրանում համոզվեցինք ավելի շուտ, քան կցանկանայինք։
==Բազեները իրենց որսը չեն կիսում==
Սկոտ ֆիցջերալդը մեզ հրավիրեց իր կնոջ՝ Զելդայի եւ փոքրիկ աղջկա հետ ճաշելու իրենց կահավորված բնակարանում, որ վարձում էին Թիլզիտի փողոցի № 14 տանը։ Ես գրեթե մոռացել եմ այդ տունը եւ միայն հիշում եմ, որ այն մութ էր ու հեղձուցիչ եւ այնտեղ, կարծեմ, նրանց պատկանող ոչինչ չկար, Սկոտի՝ բաց֊երկնագույն կաշեկազմ եւ ոսկեդրոշմ առաջին գրքերից բացի։ Սկոտը մեզ նաեւ ցույց տվեց մի մեծ մատյան, որի մեջ նա կանոնավոր գրանցում էր իր բոլոր հրապարակված ստեղծագործությունների անունները, դրանց համար ստացած հոնորարի գումարը, իր գրքերի վաճառքի տոկոսները, ինչպես նաեւ այն գումարները, որ նա ստանում էր այդ ստեղծագործությունների էկրանացման համար։ Ամեն ինչ այնքան մանրակրկիտ էր գրված, ասես դա նավամատյան լիներ, եւ Սկոտը դա մեզ ցույց էր տալիս թանգարանի աշխատողի անդեմ հպարտությամբ։ Սկոտը գրգռվում էր, աշխատում էր հյուրասեր լինել եւ իր վաստակի գրանցումները այնպես էր ցույց տալիս, ասես թե դա է այլ գլխավորը, որին արժե նայել։ Բայց նայելու բան չկար։
Նախօրյակի գինարբուքից հետո Զելդայի տրամադրությունը ընկած էր։ Երեկ երեկոյան նրանք եղել են Մոնմարտրում եւ կռվել այն պատճառով, որ Սկոտը չկ ցանկացել խմել֊հարմել։ Նա ինձ ասաց, որ ուզում է համառորեն աշխատել եւ չխմել, իսկ Զելդան իրեն այնպես էր պահում, իբր Սկոտը քրթմնջացող մարդ է եւ դիտավորյալ փչացնում է նրա հաճույքը։ Նա հենց այդպես էլ ասաց եւ, իհարկե, դրան հետեվեցին փոխադարձ մեղադրանքներ, ու Զելդան, ինչպես միշտ, սկսեց հերքել․ «Ես չեմ ասել․ Ես այդպիսի բան չեմ ասել։ Դա ճիշտ չէ, Սկոտ»։ Հետո նա, ասես թե ինչ֊որ բան հիշելով, սկսում էր ուրախ֊ուրախ ծիծաղել։
Այն օրը Զելդայի տեսքը լավ չէր։ Նրա գեղեցիկ շեկ մազերը ժամանակավորապես փչացել էին Լիոնում կատարած անհաջող տեւագանգրացումից, երբ անձրեւը նրանց ստիպել էր դադարեցնել մեքենայով ճանապարհորդությունը, աչքերը հոգնած էին, դեմքը՝ սմքած։
Նա պաշտոնական սիրալիր էր Հեդլիի ու ինձ հետ, բայց թվում էր, թե մտովի դեռեւս գտնվում է երեկույթում, որտեղից առավոտյան էր վերադարձել։ Ե՛վ Սկոտը, ե՛ւ նա հավանաբար կարծում էին, թե Սկոտի հետ մեր ուղեւորությունը շատ ուրախ է անցել։
— Քանի որ դուք այդքան հիանալի ուղեւորություն եք կատարել, ապա ես եւս արդարացիորեն իրավունք ունեի բարեկամներիս հետ մի քիչ զվարճանալ Փարիզում,— ասաց նա Սկոտին։
Սկոտը իրեն հյուրընկալ տանտեր էր ձեւացնում, եւ մենք կերանք մի շատ վատ ճաշ, որը մի քիչ ախորժելի դարձրեց գինին։ Նրա դստրիկը խարտյաշ էր, թմբլիկ, ամուր էր ու խոսում էր լոնդոնյան արվարձանների ուժեղ ակցենտով։ Սկոտը բացատրեց, որ նրա համար անգլուհի դայակ են վարձել, քանի որ ինքն ուզում է, որպեսզի նա՝ դստրիկը, երբ մեծանա, խոսի լեդի Դիանա Մեներսի նման։
Զելդան բազեի աչքեր ուներ եւ բարակ շուրթեր, իսկ խոսվածքն ու շարժումները մատնում էին, որ Հարավի ծնունդ է։ Նրա դեմքից երեւում էր, թե ինչպես է նա մերթ ընդ մերթ մտովի փոխադրվում երեկվա երեկույթը եւ այնտեղից վերադառնում կատվի նման դատարկ հայացքով, հետո նրա աչքերում փայլեց գոհունակությունը, սահեց նրա բարակ շուրթերով ու չքացավ։ Սկոտը ձեւացնում էր հոգատար ուրախ տանտեր, իսկ Զելդան նայում էր նրան եւ նրա աչքերում ու բերանի վրա երջանիկ ժպիտն էր վետվետում, որովհետեւ Սկոտը գինի էր խմում։ Հետագայում ես լավ ուսումնասիրեցի այդ ժպիտը։ Այն նշանակում էր՝ Զելդան գիտեր, որ Սկոտը նորից չի կարողանալու գրել։
Զելդան խանդում էր Սկոտի աշխատանքին, եւ մենք նրանց որքան մոտիկից էինք ճանաչում, այնքան ամեն ինչ ավելի պարզորոշ էր դառնում։ Սկոտը հաստատ որոշեց չգնալ գիշերային գինարբուքների, ամեն օր մարմնամարզությամբ զբաղվել ու կանոնավոր աշխատել։ Նա սկսում էր աշխատել եւ հենց ուզում էր ինքնիրեն հավաքել, Զելդան սկսում էր տրտնջալ, թե տխուր է, եւ նրան քաշում֊տանում էր հերթական գինարբուքի։ Նրանք կռվում էին, հետո հաշտվում, եւ նա ինձ հետ հեռավոր զբոսանքների էր դուրս գալիս, որպեսզի ուշքի գա ալկոհոլային թույնից եւ հաստատ որոշում էր աշխատել։ Աշխատանքը սկսում էր եռալ։ Եվ հետո ամեն ինչ կրկնվում էր նորից։
Սկոտը սիրահարված էր Զելդային եւ շատ էր խանդում նրան։ Մեր զբոսանքների ժամանակ նա կրկին ու կրկին ինձ պատմում էր, թե ինչպես է Զելդան սիրահարվել ծովային օդաչուին։ Բայց այդ պահից ի վեր Զելդան երբեք նրան իսկական առիթ չի տվել խանդելու տղամարդկանց։ Այդ գարնանը նա Զելդային խանդում էր կանանց նկատմամբ եւ Մոնմարտրի երեկույթների ժամանակ վախենում էր իրեն կորցնելու աստիճան խմելուց, վախենում էր, որ նույնը տեղի չունենա նաեւ Զելդայի հետ։ Սակայն վայրկենական արբեցումը նրանց գլխավոր փրկությունն էր։ Նրանք քնում էին սպիրտի կամ շամպայնի այնպիսի չնչին դոզայից, որը ոչ մի ազդեցություն չի կարող գործել խմելու սովոր մարդու վրա, եւ քնում էին երեխայի նման։ Ես մեկից ավելի անգամ տեսել եմ՝ ինչպես են նրանք գիտակցությունը կորցնում ասես ոչ թե գինուց, այլ նարկոզից, եւ բարեկամները, կամ հաճախ էլ տաքսիի վարորդները, նրանց անկողին էին դնում, եւ արթնանալով, նրանք իրենց շատ լավ էին զգում, որովհետեւ այնքան շատ չեն խմել, որ օրգանիզմին վնաս պատճառեն։
Բայց հետո նրանք կորցրին այդ փրկարար միջոցը։ Այժմ արդեն Զելդան կարող էր խմել ավելի, քան Սկոտը, եւ վերջինս վախենում էր, որ Զելդան կարող է իրեն կորցնելու աստիճան խմել այն մարդկանց ներկայությամբ, որոնց հետ նրանք շփվում էին այն գարնանը, կամ այն վայրերից մեկում, ուր նրանք այցելում էին։ Նրան դուր չէին գալիս ո՛չ այդ մարդիկ, ո՛չ էլ այդ վայրերը, բայց նա ստիպված էր լինում այնքան խմել, որ կորցնում էր գիտակցությունը եւ հանդուրժում այդ մարդկանց ու այդ վայրերը, իսկ հետո՝ նա արդեն խմում էր, որպեսզի չքնի, այդ այն ժամանակ, երբ առաջ վաղուց արդեն ընկած կլիներ անզգա վիճակի մեջ։ Ի վերջո, նա սկսեց ավելի ու ավելի սակավ աշխատել ինչպես որ հարկն է։
Բայց նա շարունակ փորձում էր աշխատել։ Ամեն օր փորձում էր, բայց ոչինչ չէր ստացվում։ Նա մեղադրում էր Փարիզը՝ քաղաք, որից լավը գրողների համար չկա, եւ նա հավատում էր, թե աշխարհում կա մի տեղ, որտեղ իրեն ու Զելդային կհաջողվի նորից սկսել իրենց կյանքը։ Նա վերհիշում էր Ռիվերան, ինչպիսին այն կար մինչեւ նրա վերակառուցումը, վերհիշում էր նրա ծովի կապույտ հեռաստանը, ավազե լողափերը, սոճու պուրակները եւ ծովը մտնող Էստերելյան լեռները։ Նա Ռիվերան հաշիում էր այնպիսին, ինչպիսին կար, երբ ինքն ու Զելդան առաջին անգամ գտան այն։
Սկոտը ինձ պատմում էր Ռիվերայի մասին եւ ասում, որ հաջորդ ամառը ես պետք է կնոջս հետ անպայման գնամ այնտեղ, նկարագրում էր, թե ինչպես պիտի ապրենք այնտեղ, ինչպես ինքը մեզ համար էժան պանսիոն կգտնի եւ թե ինչպես մենք երկուսս էլ ամեն օր կաշխատենք, կլողանանք, կմեկնվենք ավազի վրա, կարեւախանձվենք եւ միայն ապերիտիվ կխմենք ճաշից ու ընթրիքից առաջ։ Զելդան այնտեղ երջանիկ կլինի, ասաց նա։ Նա սիրում է լողանալ եւ հիանալի սկվել գիտե, նրան դուր է գալիս այդ կյանքը, եւ նա կցանկանա, որ Սկոտն աշխատի ու ամեն ինչ կկարգավորվի։ Նա Զելդայի ու իրենց դստրիկի հետ ամառը անպայման կմեկնի այնտեղ։
Ես փորձեցի նրան համոզել, որ պատմվածքներ գրի ամբողջ ուժով, այլ ոչ թե դրանք հարմարեցնի շաբլոններին, ինչպես, իր ասելով, անում է։
— Չէ որ դուք հիանալի վեպ եք գրել,— ասացի նրան,— եւ դուք իրավունք չունեք դատարկ բաներ գրելու։
— Բայց վեպս չի ծախվում,— պատասխանեց նա,— եւ ես պետք է պատմվածքներ գրեմ, այնպիսի պատմվածքներ, որոնք հնարավոր լինի վաճառել։
— Գրեցեք ամենալավ պատմվածքը, ինչպիսին դուք ի վիճակի եք գրել, եւ գրեցեք ազնիվ։
— Ես այդպես էլ կանեմ,— ասաց նա։
Բայց նրա բախտից էր, որ նա դեռեւս կարողանում էր ընդհանրապես աշխատել։ Զելդան չէր խրախուսում իրեն հետամտող մարդկանց։ Բայց դա նրան զվարճացնում էր, իսկ Սկոտը խանդում էր եւ ամենուրեք գնում նրա հետ։ Դա սպանում էր նրա աշխատանքը, իսկ Զելդան ամենից շատ հենց նրա աշխատանքին էր խանդում։
Գարնան վերջերին ու ամռան սկզբներին Սկոտը փորձեց աշխատել։ Բայց դա նրան միայն ընդհատումներով էր հաջողվում։ Երբ ես նրան հանդիպում էի, նա միշտ ուրախ էր լինում, հաճախ հիվանդագին ուրախ, սրամտորեն կատակում էր եւ միշտ լավ զրուցընկեր էր։ Երբ վրա հասան հատկապես սեւ օրերը, ես ունկնդրում էի նրա բողոքները եւ փորձում էի ներշնչել, որ բավական է միայն նա իրեն ստիպի եւ նորից կգրի այնպես, ինչպես ինքն է կարողանում գրել, եւ որ միայն մահն է անուղղելի։ Նա ինքն իրեն հեգնում էր եւ քանի դեռ ի վիճակի էր դրան, ես գտնում էի, որ նրա կյանքին վտանգ չի սպառնում։ Այդ ժամանակաընթացքում նա մի լավ պատմվածք գրեց՝ «Հարուստ տղան», եւ ես համոզված էի, որ նա կարող է նույնիսկ ավելի լավ գրել, ինչպես որ այդ հետո հաստատվեց։
Ամռանը մենք եղանք Իսպանիայում, եւ ես սկսեցի աշխատել վեպիս վրա, որն ավարտեցի սեպտեմբերին, Փարիզում։ Սկոտը եւ Զելդան եղել էին Անտիբյան հրվանդանում, եւ երբ աշնանը մենք Փարիզում հանդիպեցինք, ես տեսա, որ Սկոտը շատ է փոխվել։ Նա Ռիվերայում խմելը չէր թողել եւ այժմ հարբած էր լինում ոչ միայն երեկոները, այլեւ ցերեկը։ Նա հիմա հաշվի չէր առնում այն, որ ուրիշներն աշխատում են եւ մեզ մոտ՝ Նոտր֊Դամ֊դե֊Շան փողոց էր գալիս ե՛ւ ցերեկը, ե՛ւ երեկոյան, երբ հարբած էր լինում։ Նա սկսել էր կոպիտ վարվել բոլորի հետ, ովքեր իրենից ցածր էին կանգնած, եւ ում նա իրենից ցածր էր համարում։
Մի անգամ նա սղոցարան եկավ իր դստրիկի հետ,— անգլուհի֊դայակի կիրակի օրն էր, երեխային Սկոտն էր նայում,— եւ սանդուղքի վրա երեխան ասաց, թե ուզում է զուգարան գնալ։ Սկոտը սկսեց նրա շորը հանել հենց սանդուղքի վրա, եւ ներքեւում ապրող տանտերը դուրս եկավ ու ասաց․
— Մսյո, զուգարանը ուղիղ ձեր դիմացն է, սանդուղքից ձախ։
— Այո, եւ ես քո գլուխը այնտեղ կկոխեմ, եթե չկորչես այստեղից,— պատասխանեց Սկոտը։
Այդ ամբողջ աշնանը նրա վիճակը շատ ծանր էր, բայց սթափ ժամերին սկսում էր աշխատել վեպի վրա։ Ես շատ քիչ եմ նրան տեսել սթափ վիճակում, բայց նման պահերին նա միշտ սիրալիր էր, առաջվա պես կատակում էր եւ հաճախ նույնիսկ առաջվա պես ձեռ առնում իրեն։ Բայց երբ խմած էր լինում, սիրում էր հարբած ինձ մոտ գալ եւ ինձ խանգարում էր աշխատել գրեթե նույնպիսի հաճույքով, ինչպիսին Զելդան էր զգում, երբ խանգարում էր նրան աշխատել։ Այդպես շարունակվեց մի քանի տարի, բայց դրա փոխարեն այդ բոլոր տարիներին ես չունեի Սկոտից ավելի նվիրված բարեկամ, երբ նա սթափ էր։
Այն աշնանը, 1925 թվականի աշնանը, նա ինձնից վիրավորվեց, որ ես չէի ուզում նրան ցույց տալ «Եվ ծագում է արեւը» վեպիս առաջին տարբերակի ձեռագիրը։ Ես նրան բացատրեցի, որ նախ ես ինքս պետք է այն կարդամ ու նորից գրեմ, եւ մինչ այդ չեմ ուզում վեպս ո՛չ քննարկել, ո՛չ էլ ցույց տալ որեւէ մեկին։ Մենք պատրաստվում էինք մեկնել Շրունս, որ բնակավայր է Ավստրիայում, Ֆորարլբերգում, հենց որ այնտեղ իջնի առաջին ձյունը։
Այնտեղ ես վերակառուցեցի վեպի առաջին մասը եւ այդ աշխատանքը, հիշում եմ, ավարտեցի հունվարին։ Ես ձեռագիրը տարա Նյու֊Յորք, Սկրիբներսի հրատարակչությունում այն ցույց տվի Մաքս Պերկինսին, այնուհետեւ վերադարձա Շրունս եւ ավարտեցի գիրքը։ Սկոտը այդ վեպը տեսավ միայն ապրիլի վերջին, երբ այն լիովին վերամշակված էր, վերաձեւված եւ ուղարկված Սկրիբներսին։ Ես հիշում եմ, թե ինչպես էինք նրա հետ կատակում այդ առթիվ եւ թե նա ինչպես էր հուզվում ու վառվում ինձ օգնելու ցանկությամբ, ինչպես միշտ, երբ գործն արդեն կատարված է։ Բայց մինչ ես վերամշակում էի գիրքը, նրա օգնության կարիքը չէի զգում։
Քանի դեռ ապրում էինք Ֆորարլբերգում, եւ ես մշակում էի վեպս, Սկոտը կնոջ ու դստրիկի հետ Փարիզից մեկնեց Ներքին Պիրենեյան լեռների ջրերը։ Զելդայի մոտ սկսվել էր խիստ տարածված աղիքային մի հիվանդություն, որ առաջանոմւ է չափազանց շատ շամպայն խմելուց եւ որը այն տարիներին համարվում էր խթաղիքի բորբոքում։ Սկոտը չէր խմում, նա փորձում էր աշխատել եւ գրում էր, որ հունիսին գնանք իրենց մոտ՝ Ժուան֊լե֊Պեն։ Նրանք մեզ համար կգտնեն ամառանոցային էժան առանձնատուն, այս անգամ նա արդեն չի խմի եւ ամեն ինչ կընթանա ինչպես այն լավ, հին օրերին․ մենք կլողանանք, առողջ կլինենք ու արեւախանձ, եւ միայն մեկական ապերիտիվ կխմենք ճաշից առաջ ու ընթրիքից առաջ։ Զելդան ապաքինվել է, նրանք իրենց հիանալի են զգում, եւ նրա վեպը փայլուն կերպով առաջ է շարժվում։ Նա պետք է փող ստանա «Մեծ Գետսբի»֊ի բեմականացման համար, որ մեծ հաջողությամբ է բեմադրվում, եւ էկրանացման իրավունքի համար, ուստի նրան ոչինչ չի անհանգստացնում։ Զելդան իրեն հիանալի է զգում, եւ ամեն ինչ լավ կլինի։
Մայիսին ես մենակ ապրում էի ու աշխատում Մադրիդում, եւ գնացքով ուղեւորվեցի Ժուան֊լե֊Պեն, ուր հասա Բայոննայից, երրորդ կարգով ու սարսափելի քաղցած, որովհետեւ հիմարաբար մնացել էի առանց փողի եւ վերջին անգամ ճաշել էի Անդայում, ֆրանս֊իսպանական սահմանագլխին։ Ամառանոցային առանձնատունը շատ լավն էր, Սկոտը ապրում էր մեզնից ոչ հեռու, մի հիանալի տան մեջ, եւ ես ուրախ էի կնոջս հետ հանդիպելու համար, որը ամառանոցում շատ լավ էր վարում տնտեսությունը, ինչպես եւ ուրախ էի բարեկամներիս հետ հանդիպումից։ Ճաշից առաջ ապերիտիվը անգերազանց էր, եւ մենք այն մի քանի անգամ կրկնեցինք։ Երեկոյան մեր պատվին «Կազինո»֊յում հասարակություն հավաքվեց․ առանձնապես շատ մարդ չկար՝ Մակլիչներն էին, Մերֆիները, Ֆիցջերալդները եւ մենք՝ ամառանոցի բնակիչներս։ Ոչ ոք շամպայնից բացի այլ բան չէր խմում, եւ ես մտածեցի, թե այստեղ որքա՜ն ուրախ է, ու գրելու համար որքա՜ն հարմար։ Այստեղ ամեն ինչ կար, որ մարդուն անհրաժեշտ է գրելու համար, բացի միայնակությունից։
Զելդան շատ գեղեցիկ էր,— ոսկեգույն արեւախանձուկ, մուգ֊ոսկեգույն մազեր,— եւ շատ սիրալիրս։ Նրա բազեի աչքերը պարզ էին ու հանգիստ։ Ես մտածեցի, որ ամեն ինչ լավ է եւ վերջ ի վերջո ամեն ինչ կանցնի, բայց հենց այդ պահին նա թեքվեց իմ կողմը եւ բացեց իր մեծ գաղտնիքը․ «Էռնեստ, ձեզ չի՞ թվում, որ Քրիստոսը շատ փոքր է Էլ Ջոլսոնից»։
Այն ժամանակ ոչ ոք դրա վրա ուշադրություն չդարձրեց։ Դա ուղղակի Զելդայի գաղտնիքն էր, որ կիսեց ինձ հետ, ինչպես բազեն կարող է որեւէ բան կիսել մարդու հետ։ Բայց բազեները իրենց որսը չեն կիսում։
Սկոտը ոչ մի լավ բան չգրեց, մինչեւ չհասկացավ, որ Զելդան խելագարվել է։
