Changes
/* Զ գլուխ */
Ես դեռ երկար մտածում էի նրա մասին անկողնուս մեջ և հիշում եմ, որ մի անգամ էլ բարձրացա նայելու նրան․ նա պառկած էր լուսնի լույսի մեջ, սիրուն երեսը դեպի վեր դարձրած և գլուխը բազկին թեթև հենած։ Իմ կարծիքով նա մի հզոր անձնավորություն էր․ հարկավ այս էր պատճառը, որ իմ միտքը նրանով էր շարունակ զբաղված։ Լուսնի աղոտ շողերի մեջ դեռ չէր երևում նրա անորոշ ապագան, և ոչ մի ստվեր չէր մթնեցնում այն շավիղը, որի վրա նրա հետ միասին զբոսնում էի երազում։
==Է․ գլուխ==
Իմ առաջին կիսամյակը Սալեմ Հաուսում
Հետևյալ օրն իսկ ուսումը կանոնավոր սկսվեց։ Խոր տպավորություն թողեց վրաս աղմկալի ձայներին հանկարծ հաջորդող այն գերեզմանային լռությունը, որ տիրեց բոլորիս, երբ նախաճաշից հետո մր․ Կրիկլը դասարան մտավ և դռան մոտ կանգնեց, առասպելական հրեշի նման աչքի անցնելով իր գերիներին։
Տեոնգեն կանգ առավ նրա թևի հետևը։ Չեմ հասկանում, թե ինչո՞ւ նա ահեղ ձայնով «լռություն» գոռաց, քանի որ ամենքս քարի պես մունջ էինք ու անշարժ։
Ահա մր․ Կրիկլը շրթունքը շարժեց, և մենք լսեցինք Տեոնգեին, որ հետևյալն ասաց․
― Դե՜ տղաներ․ ահա նոր կիսամյակը եկավ։ Հետամուտ եղեք ձեր գործին․ ժիր֊ժիր սերտեցեք ձեր դասերը և մի՛ ծուլանաք, եթե ոչ ես էլ ժիր֊ժիր կպատժեմ ձեզ։ Ես չեմ ծուլանա այդ բանում։ Որքան էլ ձեր մարմինը քերեք, զարկերիս հետքը չեք ջնջի։ Դե ուրեմն, սկսեցեք։
Այս սոսկալի առաջաբանից հետո Տեոնգեն անհետացավ, իսկ մր․ Կրիկլը մոտեցավ ինձ և ասաց․ որ եթե ես լավ կծող եմ, նա էլ վարպետ կծող է։ Հետո վերցրեց իր ճիպոտը և այսպես շարունակեց։
― Ի՞նչ կասես այս ճիպոտին, հը՞։ Լա՞վ ատամներ ունի, հը՞։ Սո՞ւր ատամներ, հը՞։ Լավ կծեց, հը՞։ Լավ կծեց, հը՞։
Յուրաքանչյուր հարցման հետ նա ճիպոտով զարկում էր մարմնիս, և ես գալարվում էի սաստիկ ցավից։ Այսպես ուրեմն շատ շուտ ստացա Սալեմ Հաուսի անդամ լինելու պատիվը (ինչպես ասաց Ստիրֆորթը), բայց շատ էլ արտասուք թափել տվեց ինձ այդ պատիվը։
Սակայն սխալ կլինի, եթե ասեմ, թե ես էի միայն այդ պատիվն ընդունողը։ Ընդհակառակը՝ աշակերտների մեծ մասը (մանավանդ փոքրերից) ուշադրության միևնույն նշաններին արժանացան, երբ մր․ Կրիկլը սկսեց պտույտներ անել դասարանում։ Դեռ օրվա զբաղմունքն սկսելուց առաջ, վարժարանի կեսը լաց էր լինում ու կծկվում․ իսկ մի քանիսը լացեցին ու կուչ եկան մինչև դասերի վերջանալը, ― այս մասին լավ է՝ լռեմ, որ խոսքերս ծայրահեղ չհամարվեն։
Անտարակույս աշխարհիս երեսին ոչ մի մարդ այն աստիճան իր պաշտոնը չի սիրել, որքան սիրում էր մր․ Կիրկլը։ Աշակերտներին ծեծելուց ու չարչարելուց նա նույնքան զվարճություն էր զգում, որքան զգում է սովալլուկ թշվառը բան ուտելուց։ Չէր կարող նա դիմադրել մանավանդ մի առողջ մանուկ պատժելու տենչին և չէր կարող հանգստանալ, մինչև որ ամբողջ օրվա համար նշան չգծեր նրա կլորակ թշերի վրա։ Ես ինքս մի կարմրաթշիկ մանուկ էի և փորձով գիտեմ, թե ինչ եմ ասում։ Դեռ այսօր անաչառ բարկությունից ամբողջ արյունս եռ է գալիս, երբ հիշում եմ այդ տգետ անասունին, որ նույնքան էր ընդունակ իր ստանձնած սուրբ պաշտոնը վարելու, որքան և Նորին Մեծության առաջին ծովակալը և կամ զորքի սպարապետը լինելու։ Այս պաշտոնների մեջ նա գուցե հազար անգամ պակաս չարիք հասցներ, քան մանկավարժական ասպարեզում։
Եվ մենք, այդ անխիղճ կուռքի փոքրիկ զոհերս, որքա՞ն էինք նվաստանում նրա առջև։ Ո՞ր աստիճան եղկելի բան է, մտածում եմ այժմ, դեռ կյանքի ասպարեզը չմտած՝ սովորել սողալ և ստորանալ մի այդպիսի գարշ արարածի առջև։
Ահա դարձյալ նստած եմ սեղանիս առջև, նրա աչքերը դիտելով, ստրկաբար դիտելով, մինչ նա տողում է մի ուրիշ աշակերտի թվաբանության տետրակը, մի զոհի, որի մատները փոքր֊ինչ առաջ միևնույն քանոնով դաղվել էին և որ այժմ թաշկինակ է դրել մատներին, որպեսզի նրանց կսկիծն ամոքի։ Ես շատ բան ունեմ անելու։ Ծուլությունից չէ, որ նայում եմ մր․ Կրիկլի աչքերին, այլ նայում եմ, որովհետև նրանք բուռն ուժով քաշում են ինձ, և ես մի անդիմադրելի կարիք եմ զգում իմանալու, թե հաջորդ վայրկյանին նա ի՞նչ կանի և ո՞ւմ կպատժի․ ի՞նձ, թե՞ ուրիշ աշակերտի։ Հետևս նստած փոքրիկ տղաները դիտում են նրան միևնույն տագնապով, և նա գիտի այդ, թեև անպես է ձևանում, իբր թե չգիտի։ Տետրը գծելիս նա դեմքը ծռմռում է և հանկարծ մի կողմնակի հայացք նետում մեր շարքի վրա, և մենք բոլորս խորասուզվում ենք գրքերի մեջ և բոլորս դողում։ Մի վայրկյան անցնելուց հետո մեր աչքերը նորից նրա վրա են բևեռվում։ Մի անբախտ աշակերտ, որ իր խնդիրը վատ էր լուծել, նրա հրամանով մոտենում է ամբիոնին։ Հանցավորը ներողություն է խնդրում, խոստանալով թե հետևյալ օրը լավ կպատրաստի խնդիրը։ Մր․ Կրիկլը, դեռ նրան հարված տալուց առաջ, մի ինչ֊որ կատակ է անում, և մենք թշվառ էակներս ծիծաղում ենք, ծիծաղում, չնայելով, որ մեր դեմքերը մեռելի գույն են ստացել, և լեղիներս պատռելու վրա են։
Դարձյալ նստած եմ սեղանիս առջև երեկոյան դեմ, ամառվա տոթին։ Աշակերտներն այնպես են բզզում ու տզզում իմ շուրջը, որ կարծես թե ճանճեր լինեն։ Մի երկու ժամ առաջ մեզ տրված գաղջ կերակրի անախորժ ճարպը դեռ սրտիս վրա նստած է, և գլուխս կապարի պես ծանրացել է։ Ինչ ասես որ չէի տա, միայն թե կարողանայի մի քիչ քնել։ Նստած նայում եմ մր․ Կրիկլին, նիրհոտ աչքերս բվի ձագի նման թարթափելով, և ինձ թվում է, թե նա մշուշով պատած դեռ շարունակում է տողերը գծել․ բայց ահա նա հանկարծ վեր է կենում, թաքուն֊թաքուն մոտենում է, և նրա ճիպոտի մի հարվածը թմրությունից դեպի արթունություն է կոչում ինձ։
Դասերը վերջացան, և մենք բակումն ենք․ սակայն իմ աչքերը դեռ դյութված են նրանով, թեպետ չեմ կարող տեսնել նրան։ Ես գիտեմ, որ նա այժմ իր սենյակում ճաշում է, և ակամա աչքերս ուղղում եմ դեպի այդ սենյակի պատուհանը։ Երբ նա անցնում է պատուհանի մոտով, իմ դեմքը աղերսական ու հլու արտահայտություն է ստանում․ իսկ հենց որ նա դուրս է նայում, ամենաքաջ աշակերտն անգամ (բացի Ստիրֆորթից) նույնիսկ զվարթ աղաղակի և կամ երգի մեջտեղում քարացածի պես կանգ է առնում և մի լուրջ փիլիսոփայի դիրք տալիս մարմնին։ Մի օր Տրեդլսը (աշխարհիս ամենաթշվառ պատանին) գնդակ խաղալիս պատահմամբ այդ պատուհանի ապակուն դիպցրեց և փշրեց։ Այս րոպեիս անգամ սարսռում եմ այդ սոսկալի դեպքը հիշելիս․ գնդակը կարող էր թռչելով դիպչել և նույնիսկ մր․ Կրիկլի սրբազան գլխին։
Խեղճ Տրեդլս։ Ահա նա իր երկնագույն նեղ բաճկոնով և նույն գույնի վարտիքով, որոնք գերմանական երշիկների ձև էին տալիս նրա թևերին ու սրունքներին։ Սալեմի դպրոցում նրանից ավելի առույգ ու զվարթ, բայց նրանից էլ անբախտ պատանի չկար։ Ամբողջ կիսամյակի ընթացքում ամեն օր ծեծում էին նրան ճիպոտով, բացի մի տոնից, երբ ճիպոտի փոխարեն միայն քանոնով հարված տվին ձեռքերին․ ամեն օր էլ նա պատրաստվում էր գանգատ գրել իր քեռուն, սակայն երբեք չէր գրում։ Գլուխը քարշ արած մի քանի րոպե տխուր նստում էր և ապա սկսում ծիծաղել ու կմախքներ գծել քարետախտակի վրա, մինչև որ աչքերի արտասուքը ցամաքեր։ Սկզբում ես չէի հասկանում, թե ինչ սփոփանք է տալիս նրան կմախքներ նկարելը, և որոշ ժամանակ նրան ճգնավոր էի համարում, որ այդ մահվան նշաններով ուզում է իրեն հիշեցնել, թե կյանքն այստեղ կարճատև է, ուրեմն և ճիպոտի գործածությունը մի վաղանցուկ բան։ Հետո միայն ստուգեցի, որ կմախքներ նկարելու միակ պատճառը այն հանգամանքն է եղել, որ դրանք հեշտ են նկարվում և հարդարանքի կարոտ չեն։
Պատվական տղա էր այդ Տրեդլսը․ նրա համոզումով իրար պաշտպանելը մի սրբազան պարտք էր աշակերտների համար։ Այսպես մի օր, երբ Ստիրֆորթը եկեղեցում ծիծաղեց, սպասավորը կարծելով, թե այդ անողը Տրեդլսն է, նրան դուրս արեց։ Խեղճը դուրս գնաց, ամբողջ ժողովրդի առջև անարգված։ Սակայան չասաց, թե ով էր իսկապես հանցավորը, թեև հետևյալ օրը նրան սաստիկ պատժեցին և բանտ նստեցրին, ուր նա մի քանի ժամվա ընթացքում իր լատիներեն բառագրքի բոլոր էջերը կմախքների գերեզմանոց դարձրեց։ Բայց այս անգամ վարձրատրություն էլ ստացավ․ Ստիրֆորթը հրապարակավ հանտնեց, թե Տրեդլսը քաջ տղա է։ Թեև ես ո՛չ Տրեդլսի հասակն ունեի, ո՛չ էլ նրա արիությունը, բայց ինչ ասես պատրաստ էի կրել՝ գովասանք ստանալու համար։
Ես հրճվում էի, երբ տեսնում էի Ստիրֆորթին միս Կրիկլի հետ միասին թև֊թևի տված եկեղեցի գնալիս։ Գեղեցկության կողմից միս Կրիկլը հարկավ չէր կարող փոքրիկ Էմլիին հավասարվել, և ես չէի սիրում նրան․ այդ համարձակությունը չունեի, բայց և այնպես նա շատ հրապուրիչ և ազնվական օրիորդ էր թվում ինձ։ Երբ Ստիրֆորթը սպիտակ անդրավարտիքով ման էր գալիս միս Կրիկլի հովանոցը ձեռքին բռնած, ես պարծենում էի, որ նա իմ բարեկամն է, և վստահ էի, որ օրիորդը չի կարող սրտանց չպաշտել նրան։ Իմ կարծիքով մր․ Չարպն էլ, մր․ Մելլն էլ նշանավոր անձինք էին, սակայն Ստիրֆորթը նրանց առջև նույնն էր, ինչպես արեգակն աստղերի առջև։
Ստիրֆորթը շարունակում էր հովանավորել ինձ և շատ օգտակար բարեկամ էր, որովհետև նրա օգնությանն արժանացող աշակերտին ոչ ոք չէր համարձակվում վշտացնել։ Հարկավ նա չէր կարող պաշտպանել ինձ մր․ Կրիկլից, որ շատ խիստ էր վարվում ինձ հետ, բայց երբ ես սովորականից սաստիկ էի պատժվում, նա ասում էր, թե ինձ պակասում է իր համարձակության մի մասը և թե իրեն գալով, նա երբեք թույլ չէր տա, որ իր հետ այդպես վարվեին․ սրանով կարծես կամենում էր սիրտ տալ ինձ, և, ես շատ շնորհակալ էի։ Մր․ Կրիկլի խստությունը միայն մի շահ բերեց ինձ, ինչքան որ գիտեմ՝ միայն մի շահ։ Մի օր նա, նստարանների միջև ետ ու առաջ գնալիս նկատեց, որ մեջքիս նշանակը խանգարում է նրան՝ անցնելիս հարվածել ինձ․ այս պատճառով նշանակը հանվեց, և ես այլևս չտեսա այն։
Մի պատահական հանգամանք այն աստիճան ամրացրեց Ստիրֆորդի և իմ մտերմության կապը, որ ես մեծ բավականություն ու հպարտություն զգացի, թեպետ այդ մտերմությունը երբեմն նեղում էր ինձ։ Մի օր, մինչ Ստիրֆորդը վեհանձնաբար խոսում էր ինձ հետ զբոսավայրում, ես համարձակվեցի նկատելու, թե ինչ֊որ բան կամ ինչ֊որ մարդ (լավ չեմ հիշում, թե ո՞ր բանը կամ մարդը) նմանություն ունի «Պերեգրին Պիկլի» այսինչ առարկայի կամ անձի հետ։ Նույն րոպեին Ստիրֆորդթը ոչինչ չասաց, սակայն երեկոյան, մեր ննջարան գնալու միջոցին, հարցրեց ինձ, թե արդյոք չունե՞մ այդ գիրքը։
Պատասխանեցի, թե ոչ, և պատմեցի նրան, թե ինչպես եմ կարդացել «Պերեգրին Պիկլը» և մյուս բոլոր գրքերը, որոնք հիշված են նախորդ էջերում։
― Եվ դու հիշո՞ւմ ես նրանց բովանդակությունը, ― հարցրեց Ստիրֆորդը։
― Այո, շատ լավ, ― պատասխանեցի ես։
Եվ իրավ, ես լավ հիշողություն ունեի և կարծում էի, թե կարդացած գրքերիցս և ոչ մեկը չեմ մոռացել։
― Եթե այդպես է, ― ասաց Ստիրֆորթը, ― դու այդ ամենը կպատմես ինձ։ Գիշերները ես ուշ եմ քնում, առավոտյան էլ սովոր եմ վաղ վերկենալ։ Մենք այդ բոլորը մի առ մի կանցնենք, և դա կլինի «Արաբական գիշերների» պես մի բան։
Այս առաջարկությունը վերին աստիճանի փաղաքշեց ինձ ու հրապուրեց, և մենք նույն երեկոյան ձեռնամուխ եղանք նրա իրագործմանը։ Թե պատմելիս որքա՞ն էի քանդում և այլանդակում հեղինակներիս վեպերը չեմ կարող ասել, չեմ էլ ուզում գիտենալ․ սակայն հոգով֊սրտով սիրում էի նրանց և ըստայնմ աշխատում ճիշտ կատարել իմ պարտքը։ Ինձ թվում էր, թե զուրկ չէի պարզ, կենդանի ու գրավիչ ոճով պատմելու շնորհից, և գործս լավ էր առաջ գնում։
Սակայն վատն այն էր, որ գիշերվա դեմ շատ անգամ քունս տանում էր և կամ թե բան պատմելու տրամադրություն չէի ունենում։ Այդպիսի դեպքերում պաշտոնս սաստիկ ծանրանում էր, բայց այնուամենայնիվ անհրաժեշտ էր, որ գործս կատարեմ, որովհետև անկարելի էր հուսախաբ անել և կամ վշտացնել Ստիրֆորթին։ Նմանապես և առավոտները շատ ախորժելի չէր քնատ վերկենալ զանգակից առաջ, այնինչ սաստիկ կցանկանայի դարձայլ մի ժամ հանգստանալ, և Ստիրֆորթի աննկուն կամքին հնազանդվելով, Շեհերազադե թագուհու նման մի երկար պատմություն սկսել․ բայց որովհետև դրա փոխարեն Ստիրֆորթը օգնում էր ինձ այն դասերս պատրաստելու, որոնք առանձին դժվարություն էին պատճառում ինձ, հետևաբար մեր տուրևառի մեջ ես ոչ մի կորուստ չէի կրում։ Սակայն թող ներվի ինձ վկայություն տալ արդարությանս մասին։ Ստիրֆորթի պահանջները կատարելիս՝ ես ոչ անձնական շահով էի առաջնորդվում, ոչ էլ վախի զգացումով։ Ես նրան սիրում ու հարգում էի, և նրա գովասանքը ինձ համար մի գերագույն հատուցում էր։ Ես այնքան էի գնահատում դրան, որ այսօր էլ սիրտս հուզվում է այդ դատարկ բաները հիշելիս։
Ստիրֆորթն էլ, պետք է ասել, ուշադիր էր դեպի ինձ, և մի օր մի այնպիսի ուրույն եղանակով ցույց տվեց այդ, որ չէր կարող շատ դուր գալ խեղճ Տրեդլսին և մյուս ընկերներիս։ Պեգգոտիի խոստացած նամակը, օ՜հ, ինչ պատվական նամակ էր, ստացել էի դեռ կիսամյակի սկզբին, հետն էլ մի կարկանդակ՝ նարինջների մեջ թաղված, և երկու շիշ օշարակ։ Ես պարտք համարեցի այս գանձերը Ստիրֆորթի ոտքի տակ դնել և խնդրել, որ բաժանի։
― Գիտե՞ս ինչ կասեմ, Կոպպերֆիլդ, ― ասաց նա։ ― Օշարակը կպահենք կոկորդ թրջելու համար, երբ որ դու վեպեր պատմելու լինես։
Ես կարմրեցի այդ լսելիս և համեստաբար խնդրեցի նրան անհոգ լինել իմ մասին։ Բայց նա ասաց, թե պատմելու ժամանակ ձայնս կերկեր կամ խռպոտ է դուրս գալիս, և թե օշարակը մինչև վերջին կաթիլը կոկորդս թրջելուն պետք է ծառայի։ Այս պատճառով նա շշերը իր սնդուկը դրեց, որոնց միջից մաս֊մաս ածում էր իր սրվակի մեջ և ապա կաթիլ֊կաթիլ խմեցնում ինձ փետուրի միջով, երբ պետք էր դատում կազդուրել ինձ։ Երբեմն էլ այս դարմանը ավելի ազդու անելու համար՝ մեջը կաթեցնում էր նարնջի կամ զեբջեֆիլի կամ թե անանուխի հյութ․ և թեպետ չի կարելի ասել, թե այս փորձերից հեղուկի համն ազնվանում էր, և կամ ուժեղանում, թե քնելուց առաջ ու զարթնելուց հետո միշտ սյդպիսի խմիչք ընդունելը ստամոսի համար շատ օգտակար էր, բայց և այնպես ջերմ գոհությամբ կուլ էի տալիս և սրտանց շնորհակալ էի իմ խնամակալ Ստիրֆորթին։
Պերեգրինի արկածները պատմելու համար կարծեմ ամիսներ պետք եղան, իսկ մյուսների պատմությունը ավելի երկար տևեց։ Կարող եմ ասել, որ եթե պատմությունս երբեմն ընդհատվում էր, բնավ նյութերի պակասությունից չէր լինում, այդ֊իսկ օշարակը միայն այն ժամանակ վերջացավ, երբ վերջացավ և վերջին վեպը։ Պատմելուս միջոցին խեղճ Տրեդլսը երբեք չէր կարողանում հիշել նրան և միաժամանակ թե՛ ծիծաղելու և թե՛ լալու տարօրինակ հակում չզգալ․ հունաց ողբերգության պարի պաշտոն էր կատարում, մեկ ծիծաղից թուլանալով զվարճալի տեղերում, մեկ էլ ահից սարսռելով այն րոպոին, երբ արկածը մի վտանգավոր կերպարանք էր ստանում։ Այս բոլորը շատ անգամ շփոթում էր պատմությանս ընթացքը։ Սակայն իր ասելով այդ ամենը կատակ էր։ Մի անգամ էլ, երբ ես իսպանական Ալգունզիլի արկածն էի պատմում «Ժիլ Բլա»֊ից, Տրեդլսը սկսեց իբր թե ահից ատամները կրճտացնել, իսկ երբ Ժիլ Բլան և ավազակների գնդապետը Մադրիդում իրար հանդիպեցին, նա մի այնպես սարսափելի ճիչ արձակեց, որ նույն րոպեին նրբանցքով անցնող մր․ Կրիկլը լսեց նրան, և հենց այդ երեկո Տրեդլսը սաստիկ ծեծ կերավ ննջարանի խաղաղությունը վրդովելու համար։
Ի բնե ռոմանտիկ ու ցնորական երևակայությունս անչափ զարգացավ գիշերային մթության մեջ պատմած վեպերիս շնորհիվ, ուստի և չեմ կարծում, որ նրանք ինձ մի էական օգուտ տված լինեն։ Սակայն աշակերտները սիրում էին ինձ, իբրև մի զվարճարար խաղալիք, և պատմելու շնորհիս հռչակն արագ տարածվում էր դպրոցի մեջ և ընդանուր ուշադրության առարկա անում իմ անձը, չնայելով որ տարիքով ես ամենից փոքրն էի։ Այդ բոլորը դրդում էր ինձ փութաջան լինել և առաջադեմ։
Չեմ կարծում, որ կարելի լինի շատ բան սովորել մի այնպիսի դպրոցի մեջ, որ միայն բարբարոսական խստությամբ է կառավարվում, ով էլ լիներ նրա տեսուչը՝ մի խելոք մարդ, թե հիմար։ Սալեմ Հաուսի աշակերտներն ընդհանրապես տգետ էին․ ուսանելու եռանդը նրանց մեջ մարել էր անվերջ ծեծի ու լլկանքի պատճառով, և նրանք չէին կարող առաջ գնալ, ինչպես չի կարող առաջ գնալ այն մարդը, որ իր կյանքի մեջ միայն տառապանք ու հալածանք է կրում։ Սակայն իմ փոքրիկ սնապարծությունը, Ստիրֆորթից օգնություն գտնելով, փոքր ի շատե մղում էր ինձ դեպի ուսում, և թեպետ պատիժներից շատ չէր ազատում, բայց գոնե ստիպում էր ինձ, քանի որ Սալեմում էի, բարձրանալ ընդհանուր մակարդակից։ Այս էր պատճառը, որ ես կարողացա գիտության գեթ հատ ու կտոր փշրանքներ ձեռք բերել։
Այս բանում Ստիրֆորթից բացի, ինձ նպաստում էր և մր․ Մելլը, որի սերը դեպի ինձ միշտ շնորհակալությմաբ պիտի հիշեմ։ Ցավ էր ինձ տեսնել, որ Ստիրֆորթն արհամարհում էր այդ մարդուն և երբեք առիթ չէր փախցնում վիրավորելու նրա զգացմունքը՝ կամ անձամբ և կամ թե ուրիշների ձեռքով։ Այդ ինձ սաստիկ տանջում էր, մանավանդ որ ես, ― չկարողանալով բան թաքցնել Ստիրֆորթից, ինչպես որ անկարող էի չբաժանել նրա հետ որևէ կարկանդակ և կամ մի ուրիշ անուշեղեն, ― մտերմաբար պատմել էի նրան այն երկու պառավների մասին, որոնց մոտ տարել էր ինձ մր․ Մելլը։ Այժմ վախենում էի, թե Ստիրֆորթը հրապարակ կհանի գաղտնիքս և մր․ Մելլին ծաղրելու զենք կդարձնի։
Ո՞վ կմտածեր այն առաջին առավոտը, ― երբ նախաճաշ վայելեցի և քուն եղա սիրամարգի փետուրների հովանու տակ, սրնգի նվագը լսելով, ― թե ինչ հետևանքներ կունենա իմ հյուրասիրվելն այն թշվառ, անշուք տնակում։ Սակայն անսպասելի և շատ ծանր հետևանքներ ունեցավ։
Մի օր մր․ Կրիկլը, տկարության պատճառով, իր սենյակում պիտի մնար։ Բնական է, որ այս դեպքն ուրախացներ աշակերտներին և ցնծության աղմուկ հաներ սերտարանում։ Խնդությունից իրար անցնող մանուկներին կարգի բերելը հեշտ բան չէր, և թեպետ ահեղ Տեոնգեն երկու անգամ ներս մտավ և ամենաչարերի անունը գրեց, բայց այս բանը տղաների վրա մի առանձին ազդեցություն չունեցավ․ նրանք գիտեին, որ ինչ էլ անեն, հետևյալ օրը պիտի պատժվեին․ ուրեմն, լավ էր գոնե այսօր զվարճանալ։
Օրը շաբաթ էր, և մեր դասերը մինչև կեսօր տևեցին։ Այնուհետև, սովորության համաձայն, մենք պետք է ազատ լինեինք և խաղայինք բակում, բայց որպեսզի մեր ձայներով մր․ Կրիկլին անհանգիստ չանենք, մեզ հրամայեցին մինչև երեկո սերտարանում մնալ ու թեթև դասերով պարապել։ Որովհետև այդ օրը շաբաթ էր, մր․ Չարպը գնացել էր իր կեղծամը կոկել տալու, իսկ աշակերտների վրա հսկելու պարտքը թողել էին մր․ Մելլին, դժվար գործերը սովորաբար միշտ նրան էին վիճակվում։
Եթե կարելի լիներ ցուլի և կամ արջի հետ համեմատել մր․ Մելլի պես հեզ մարդուն, ես կասեի, թե այն օրվա գոռում֊գոչումի ժամանակ նա հազար շներով հալածված արջի կամ ցուլի նման էր։ Հիշում եմ, թե ինչպես նա շշմած գլուխը աջ ձեռքին դեմ տված՝ անասելի ճիգ թափելով, աշխատում էր ամբիոնի վրայից առաջ տանել իր պաշտոնի ծանր գործը՝ այն սոսկալի ժխորի մեջ, որ կարող էր անգամ Ստորին Պալատի նախագահին խելագարության հասցնել։ Բոլոր տղաներն իրենց տեղերից դուրս էին թռել։ Ոմանք ցատկում էին, ոմանք տրոփում, ոմանք պարում, ոմանք երգում, ոմանք սուլում, ոմանք ոռնում կամ թե ճվում․ մի քանիսն էլ նրա շուրջը ոստոստելով ու կայթելով, հեգնում էին նրան առջևից ու հետևից, ծաղրում նրա չքավորությունը, ծիծաղում նրա կոշիկների վրա, նրա զգեստի, նրա մոր և վերջապես նրա վերաբերյալ ամեն բանի, որից պետք էր պատկառել։
― Լռություն, ― գոչեց մր․ Մելլը, հանկարծակի վեր կենալով, և սկեսց ձեռքի գրքով ամբիոնը բախել։ ― Ի՞նչ անուն տամ ձեր արարքին։ Անկարելի է համբերել դրան։ Մարդ կարող է խելքը թռցնել ձեր ձեռքից։ Ի՞նչու եք ինձ հետ այդպես վարվում, ա՜յ տղաներ։
Նա իմ գրքով էր ամբիոնը ծեծում։ Ես կագնած էի նրա մոտ և տեսա, որ երբ շուրջը նայեց, բոլոր տղաները միանգամից լռեցին՝ ոմանք ահից, ոմանք էլ գուցե զղջալուց։
Ստիրֆորթի նստարանը երկար սենյակի հակառակ կողմն էր։ Նա կանգնած էր մեջքը պատին դեմ տված, ձեռքերը գրպանները դրած, և երբ մր․ Մելլը նրա վրա էր նայում, նա սուլելու ձև էր տալիս շրթունքներին։
― Լռություն, մր․ Ստիրֆորթ։
― Ինքներդ լռեցեք, ― ասաց Ստիրֆորթը, բոլորովին կարմրելով։ ― Այդ ո՞ւմն եք հրաման տալիս։
― Նստեցեք, ― ասաց մր․ Մելլը։
― Ինքներդ նստեցեք, ― պատասխանեց Ստիրֆորթը, ― և ձեր գործը տեսեք։
Հավանության շշուկ և նույնիսկ մի թեթև ծափահարություն լսվեց․ սակայն մր․ Մելլն այն աստիճան սփրթնել էր, որ անմիջապես լռություն տիրեց․ և մի աշակերտ, որ վազել֊կանգնել էր նրա հետևը՝ նորից նրա մորը կերպարանելու համար, նույն րոպեին միտքը փոխեց և ձևացրեց թե գրիչ է սրում։
― Եթե կարծում եք, Ստիրֆորթ, ― ասաց մր․ Մելլը, ― թե ինձ անհայտ է այն ազդեցությունը, որ դուք բանեցնում եք այստեղ ամենքի վրա, շատ եք սխալվում։
Այս ասելիս մր․ Մելլը, երևի թե պատահմամբ գլխիս դրեց իր ձեռքը։
― Չարաչար սխալվում եք, ― շարունակեց նա, ― եթե կարծում եք, որ չեմ նկատում, թե ինչպես եք դրդում ձեր փոքր ընկերներին ամեն տեսակ վիրավորանք հասցնել ինձ։
― Ձեր վրա մտածելու նեղություն անգամ չեմ ուզում քաշել, ― ասաց Ստիրֆորթը սառնությամբ, ― ուրեմն և սխալվել էլ չեմ կարող ձեր մասին։
― Եվ եթե դուք, ― առաջ տարավ մր․ Մելլը սաստիկ դողացող շրթունքով, ― օգուտ եք քաղում ձեր արտոնյալ դրությունից մի ջենտլմենի նախատելու համար․․․
― Մի ի՞նչ։ Ո՞վ է այդ ջենտլմենը, ― գոչեց Ստիրֆորթը։
Այդ վայրկյանին մեկն աղաղակեց․ «Բավական է։ Ամոթ քեզ, Ստիրֆորթ»։ Դա Տրեդլսն էր, որին մր․ Մելլը իսկույն ևեթ հրամայեց լռել։
― Եթե համարձակվում եք մի ջենտլմենի նախատել, որն անբախտ է, որ երբեք ձեզ չի վնասել և որին դուք չպիտի նախատեք շատ ու շատ պատճառներով, որոնք կարծեմ, հասկանալի պիտի լինեն ձեր հասակի ու խելքի պատանուն, ― շարունակեց մր․ Մելլը ավելի դողդոջուն ձայնով, ― ուրեմն ձեր արածը մի անարգ, վատթար և ցած բան է։ Այժմ, սըր, կարող եք նստել և կամ թե կանգնած մնալ, ինչպես կամենաք։ ― Կոպպերֆիլդ, շարունակեցեք։
― Սպասի՛ր, Կոպպերֆի՛լդ, ― ասաց Ստիրֆորթը, սերտարանի մեջտեղը կանգնելով։ ― Ահա ինչ կասեմ ձեզ մեկ ընդմիշտ, մր․ Մելլ․ եթե համարձակություն ունեք անարգ կամ սառը անվանելու և կամ մի ուրիշ այսպիսի մակդիր տալու ինձ, դուք ուրեմն մի աներես ու լիրբ մուրացկան եք։ Միշտ էլ դուք մուրացկան էիք, այդ ձեզ էլ լավ հայտնի է․ իսկ այսուհետև լիրբ ու աներես մուրացկան։
Չգիտեմ՝ Ստիրֆո՞րթն էր ուզում առաջ նետվելով մր․ Մելլին հարված հասցնել, թե՞ մր․ Մելլն էր տեղից թռել Ստիրֆորթին խփելու համար, և կամ արդյոք մտադի՞ր էին մի այսպիսի բան անել, ― միայն թե հանկարծ ամբողջ սերտարանը քար կտրածի պես լռեց․ մեր մեջ կանգնած էր մր․ Կրիկլը Տեոնգեի հետ միասին, իսկ մրս․ ու միս․ Կիրկլը զարհուրած ներս էին նայում դռան միջով։ Մր․ Մելլն արմունկներն ամբիոնին դեմ էր տվել և ձեռքով երեսը ծածկել՝ առանց մի բառ ասելու։
― Մր․ Մելլ, ― ասաց մր․ Կրիկլը, նրա թևից քաշելով, և այս անգամ նրա շշունջը այնքան լսելի էր, որ Տեոնգեն ավելորդ համարեց նրա խոսքերը կրկնել, ― հուսամ, որ դուք ինքներդ ձեզ չեք մոռացել։
― Ո՛չ, սըր, ո՛չ, ― պատասխանեց վարժապետը, երեսը բանալով և սաստիկ հուզմունքից ձեռքերն իրար շփելով։ ― Ո՛չ, սըր, ո՛չ։ Խելքս վրաս է, մր․ Կրիկլ․․․ ես չեմ մոռացել ինքս ինձ․․․ Ես հիշում եմ ինքս ինձ․․․ Կցանկանայի միայն, որ դուք էլ․․․ դուք էլ, սըր, փոքր֊ինչ առաջ հիշեիք ինձ։ Դա մի վեհանձն ու ավելի արդար վարմունք կլիներ և շատ վշտերից կազատեր ինձ։ Այո՛, սըր։
Մր․ Կիրկլը խստադեմ նայեց մր․ Մելլին, ձեռքը դրեց Տեոնգեի ուսին և ամբիոնի վրա նստեց։ Այդ գահի բարձրունքից մր․ Մելլին մի քանի վայրկյան սուր դիտելուց հետո, մինչ նա սաստիկ հուզված շարունակում էր գլուխը թոթվել և ձեռքերը տրորել, մր․ Կրիկլը դարձավ Ստիրֆորթին և ասաց․
― Որովհետև դա չի ուզում բացատրություն տալ, գոնե դուք, սըր, ասեցեք, թե ի՞նչ էր նշանակում այս բոլորը։
Ստիրֆորթը չփութաց պատասխանել, այլ լուռ կանգնած էր, հակառակորդի վրա արհամարհոտ ու բարկացած հայացք նետելով։ Հիշում եմ, թե այդ րոպեին որքան ազնիվ թվաց նա ինձ և որքան գեղջուկ ու հասարակ էր մր․ Մելլը նրա առջև։
― Թող հայտնի, թե ի՞նչ էր ուզում հասկացնել արտոնյալ շնորհագյուտեր ասելով, ― ասաց վերջախես Ստիրֆորթը։
― Շնորհագյուտե՞ր, ― կրկնեց մր․ Կրիկլը և նրա ճակատի երակներն ուռեցին։ ― Ո՞վ է բան ասել շնորհագյուտերի մասին։
― Ահա դա, ― ասաց Ստիրֆորթը։
― Խնդրեմ պարզեցեք, սըր, ի՞նչ էր ձեր այդ խոսքի իմաստը, ― հարցրեց մր․ Կրիկլը օգնականին չար֊չար նայելով։
― Իմաստն այս էր, մր․ Կիրկլ, ― պատասխանեց մր․ Մելլը մեղմ ձայնով, ― որ ոչ մի աշակերտ իրավունք չունի անարգել ինձ, օգուտ քաղելով իր արտոնյալ դրությունից։
― Անարգել ձե՞զ, ― ասաց մր․ Կրիկլը։ ― Ո՜վ է այստեղք երկնայինք։ Սակայն խնդրեմ թույլ տվեք հարցնել ձեզ, միստր․․․ ինչպե՞ս էր ձեր անունը․․․ (այստեղ մր․ Կրիկլը ձեռքերը կրծքին դրեց իր ճիպոտի հետ միասին և հոնքերն այնպես կիտեց, որ փոքրիկ աչքերը համարյա թե անհետացան) հարցնել, թե որ համարձակվեցիք շնորհագյուտ խոսքն արտասանել, արդյոք դրանով արժանապես հարգած եղա՞ք իմ անձը, ինձ, ― ասաց մր․ Կրիկլը, հանկարծ գլուխն առաջ տնկելով և նույն վայրկյանին ետ քաշելով, ― ինձ, որ այս հաստատության գլուխն եմ և ձեր մեծավորը։
― Պատրաստ եմ խոստովանել, որ արածս խոհեմ բան չէր, ― ասաց մր․ Մելլը։ ― Ես այդպես չէի վարվի, եթե համբերությունից չհանեին ինձ։
Այստեղ Ստիրֆորթը վրա բերեց․
― Հետո, ասաց, թե ես անարգ եմ, թե ես ստոր եմ, վատթար եմ․ ես էլ մուրացկան անվանեցի նրան։ Գուցե այս անունը չտայի, եթե զայրացած չլինեի․ բայց մի անգամ տալուց հետո, հետևանքն էլ վրաս եմ առնում։
Գուցե առանց դատելու, որ Ստիրֆորթը ծանր հետևանքից վախենալու տեղիք չունի, ես մի տեսակ պարծանք զգացի նրա արիական խոսքերից։ Կարծեմ տղաներն էլ նույնը զգացին, որովհետև նրանց մեջ թեթև շարժում ընկավ, թեև ոչ ոք բան չասաց։
― Ես զարմանում եմ, Ստիրֆորթ, թեև անկեղծությունը պատիվ է բերում ձեր բնավորությանը, ― ասաց մր․ Կրիկլը, ― հարկավ պատիվ է բերում, բայց և այնպես զարմանում եմ։ Թե ինչպես դուք մի այդպիսի մականուն տվիք այն մարդուն, որ ծառայում և ռոճիկ է ստանում Սալեմ Հաուսում։
Ստիրֆորթը թեթև ծիծաղեց։
― Այդ պատասխան չէ իմ հարցմանը, սըր, ― ասաց մր․ Կրիկլը։ ― Մի ավելի որոշ բան եմ սպասում ձեզնից, Ստիրֆորթ։
Եթե փոքր֊ինչ առաջ մր․ Մելլը գռեհիկ էր թվացել աչքիս իմ ընկերոջ սիրուն պատկերի առջև, էլ չեմ կարող արտահայտել, թե որքան ավելի գռեհիկ էր նույն ինքը մր․ Կրիկլը։
― Թող ուրանա, ― ասաց Ստիրֆորթը։
― Ուրանա՞, ― գոչեց մր․ Կիրկլը։ ― Ի՞նչ ուրանա, Ստիրֆորթ։
― Թե մուրացկան է։
― Բայց որտե՞ղ է մուրացել։
― Եթե ինքը մուրացկան չէ, գոնե իր ամենամոտիկ ազգականը մուրացկան է, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Եվ մի՞թե այդ միևնուննը չէ։
Նա ինձ նայեց, իսկ մր․ Մելլը կամացուկ ուսիս դրեց իր ձեռքը։ Ես կարմրելով ու զղջանք զգալով մտիկ տվեցի նրա երեսին, բայց մր․ Մելլը ակնապիշ դիտում էր Ստիրֆորթին։ Նա շարունակում էր շոյել ուսս, սակայն աչքերը դեռ անքթիթ հառած էին Ստիրֆորթի վրա։
― Որովհետև դուք սպասում եք, մր․ Կիրկլ, ― ասաց Ստիրֆորթը, ― որ արդարացնեմ ինքս ինձ և իմ մեղքը պարզ հայտնեմ, ասելիքս այն կլինի, որ դրա մայրն անկելանոցում ապրող մուրացկան է։
Մր․ Մելլը շարունակ դիտում էր նրան և հանդարտ շփում իմ ուսը։ Ես լսեցի, թե ինչպես նա կամաց շշնջաց ինքն իրեն․ «Իմ սպասածն էլ հենց այդ էր»։
Մր․ Կիրկլը հոնքերը կիտած, բռնազբոսիկ քաղաքավարությամբ օգնականին դարձավ և ասաց․
― Լսո՞ւմ եք, մր․ Մելլ, թե ի՞նչ է ասում ջենտլմենը։ Արդ՝ համեցեք, խնդրեմ, բոլորիս ներկայությամբ հաստատել կամ հերքել նրա խոսքերը։
― Նա լիովին արդար է, սըր, և ես հերքելու բան չունեմ, ― ասաց մր․ Մելլն ամենախորին լռության մեջ։ ― Նրա խոսքերը միանգամայն ճշմարիտ են։
― Այժմ հաճեցեք հանդիսաբար վկայել, ― ասաց մր․ Կիրկլը, գլուխը մի կողմ թեքելով և աչքերը ամբողջ սերտարանի վրա հածելով, ― վկայել, թե արդյոք մինչ այսօր ինձ հայտնի՞ էր այդ բանը։
― Չեմ կարծում, որ բացարձակ հայտնի լիներ, ― պատասխանեց մր․ Մելլը։
― Այդ ի՞նչ ասել է, ― գոչեց մր․ Կիրկլը։ ― Միթե չգիտե՞ք, որ հայտնի չէր։ Իրավ չգիտե՞ք, թշվառական։
― Չեմ կարծում, որ դուք երբևէ շատ փառավոր համարած լինեք իմ նյութական կացությունը, ― վրա բերեց օգնականը։ ― Ձեզ քաջ հայտնի է իմ այժմյան վիճակս ձեր դպրոցում, առաջվանն էլ լավ հայտնի էր։
― Եթե այդպես է, ― ասաց մր․ Կիրկլը, և նրա ճակատի երակները ավելի հաստացան, ― ուրեմն պետք է ենթադրել, թե դուք մեզ մոտ մի թյուր դիրք եք ունեցել և այս տունը սխալմամբ չքավորների դպրոց համարել։ Մր․ Մելլ, մեզ կմնա բաժանվել․ և քանի շուտ, այնքան լավ։
― Եվ ամենալավը՝ հենց իսկույն, ― ասաց մր․ Մելլը, պատրաստվելով դուրս գնալ։
― Սըր, սպասեցեք։
― Ավելորդ է, ― ասաց մր․ Մելլը։ ― Մնաք բարով, մր․ Կիրկլ, և դուք ամենքդ, աշակերտներ։ Իսկ ձեզ, Ջեյմս Ստիրֆորթ, ես չեմ կարող հեռանալիս մի ուրիշ բան մաղթել, բայց եթե այն, որ մի օր դուք ամոթ զգաք ձեր այսօրվա արարքից։ Այս րոպեիս ես լավ կհամարեի, որ դուք ինձ ո՛չ բարեկամ լինեք, ո՛չ էլ որևէ մեկին, որին ես կարեկից եմ։
Նա դարձյալ մի անգամ ուսիս դրեց իր ձեռքը, սրինգը ու գրքերը սեղանից հանեց և բանալին հաջորդի համար թողնելով, իր ամբողջ ունեցվածքը թևի տակ բռնած՝ դուրս եկավ վարժարանից։ Այնուհետև մր․ Կրիկլը Տեոնգեի միջնորդությամբ մի ճառ ասաց, որի մեջ շնորհակալություն հայտնեց Ստիրֆորթին Սալեմ Հաուսի անկախությունն ու բարի համբավը, թերևս շատ ջերմ պաշտպանելու համար, և ճառը կնքեց Ստիրֆորթի աջը սեղմելով։ Իսկ մենք երիցս կեցցե գոռացինք՝ ի պատիվ Ստիրֆորթի, ես էլ եռանդով մյուսների հետ գոռացի, թեև սիրտս շատ ընկճված էր։ Ի վերջո մր․ Կրիկլը ճիպոտով ծեծեց Տրեդլսին, որովհետև նա կեցցենրին ձայնակցելու փոխարեն, լաց էր լինում մր․ Մելլի հեռանալու պատճառով։ Այս էլ վերջացնելուց հետո՝ մր․ Կիրկլը ետ քաշվեց դեպի իր բազմոցը կամ անկողինը և կամ չգիտեմ դեպի ուր։
Մենք մենակ մնացինք և միտքս է, թե որքան շփոթված էինք նայում իրար վրա։ Ես այնպես էի կշտամբում ինձ և պատահած դեպքին մասնակցելուս համար զղջանք զգում, որ անպատճառ լաց կլինեի, եթե չվախենայի, որ շուտ֊շուտ վրաս նայող Ստիրֆորթը դժգոհ կլինի իմ արտասվելուց, դրա մեջ հարգանքի պակասություն նշմարելով դեպի ինքը։ Այնքան մեծ էր ակնածությունս նրանից։ Նա շատ բարկացած էր Տրեդլսի վրա և ասաց, թե ուրախ է, որ նա ծեծ կերավ։
Իսկ Տրեդլսը, որ գլուխը սեղանին դրած արդեն իր վիշտը փարատել էր մի քանի կմախք նկարելով, պատասխանեց, թե փույթ չէ, որ իրեն ծեծեցին, և ցավալին միայն այն է, որ մր․ Մելլի հետ վատ վարվեցին։
― Ո՞վ վատ վարվեց, ա՜յ աղջիկ, ― ասաց Ստիրֆորթը։
― Ո՞վ։ Իհարկե դու, ― պատասխանեց Տրեդլսը։
― Ես ի՞նչ արի որ, ― հարցրեց Ստիրֆորթը։
― Ինչպես թե ինչ արիր, ― վրա բերեց Տրեդլսը։ ― Դու նրա սիրտը խոր խոցեցիր և նրան պաշտոնից զրկեցիր։
― Սիրտը խոցեցի, ― կրկնեց Ստիրֆորթն արհամարհանքով։ ― Միամիտ կաց, օրիորդ Տրեդլս, նրա սիրտը քոնի պես դյուրազգաց չէ, շուտ կբուժվի։ Իսկ գալով պաշտոնին, երևելի պաշտոմ էր, չէ՞, մի՞թե կարծում ես, թե չեմ գրի մորս և չեմ հոգա, որ նրան մի գումար ուղարկի։
Ստիրֆորթի այս դիտավորությունը շատ վեհանձն թվաց մեզ։ Լսել էինք, որ նրա մայրը մի հարուստ այրի է և գրեթե միշտ որդու կամքը կատարող։ Մենք չափազանց ուրախացանք, Տրեդլսի պարտության վրա, իսկ Ստիրֆորթին մինչև երկինք բարձրացրինք, մանավանդ երբ նա համաձայնեց մեզ հայտնել, թե ինչ որ արել է, հատկապես մեր օգտի համար, մեծ բարիք հասցրել մեզ իր անշահասեր վարմունքով։ Սակայն ստիպված եմ ասել, որ այն գիշեր իմ վեպերից մեկը մթության մեջ պատմելիս, կարծես լսում էի մր․ Մելլի հին սրնգի ձայները, որոնք սովորականից ավելի տխուր էին հնչում այս անգամ։ Ստիրֆորթը քնեց վերջապես, ես էլ պառկեցի, բայց սիրտս դեռ արտասվում էր այն լալագին ձայներից։
Բայց շատ չանցած ես մոռացա մր․ Մելլին, հափշտակվելով Ստիրֆորթով, որ հոժարակամ հանձն էր առել ավանդել մեզ նրա դասերից մի քանիսը և պարապել մեզ հետ առանց դիմելու որևէ ձեռնարկի օգնության (իր ասելով՝ նա ամեն գիրք անգիր գիտեր) մինչև որ նոր ուսուցիչ գտնվեր։ Նոր ուսուցիչը մեզ մետ եկավ մի տարրական վարժարանից և պաշտոնն սկսելուց առաջ ճաշի հրավիրվեց տեսչի մոտ, որպեսզի այնտեղ ներկայացվի Ստիրֆորթին։ Ստիրֆորթը շատ հավանեց նրան և ասաց մեզ, թե եփված մարդ է։ Ես լավ չհասկացա, թե կրթության ո՞ր աստիճանն են ցույց տալիս այդ բառերը, բայց և այնպես, շատ հարգեցի նորեկին և ոչ մի վայրկյան չէի կասկածում նրա գերազանց գիտության մասին, թեև նա այն խնամքի քառորդ մասն էլ չէր ընծայում նվաստիս, ինչ որ ընծայում էր մր․ Մելլը։
Այդ միջոցին դարձայլ մի անսովոր դեպք պատահեց մեր դպրոցական կյանքի ամենօրյա ընթացքում։ Նրա հիշատակը դեռ այսօր էլ կենդանի է մտքիս մեջ և հավիտյան այսպես կմնա շատ և շատ պատճառներով։
Մի երեկո, մինչ մենք մի սոսկալի տագնապի մեջ էինք, որովհետև մր․ Կրիկլը չարաչար զայրացել էր, Տեոնգեն ներս մտավ և իր սովորական կոպիտ ձայնով ասաց․
― Մարդիկ են եկել Կոպպերֆիլդին տեսնելու։
Նա և մր․ Կրիկլը մի քանի բառ փոխանակեցին իրար հետ որոշելու համար, թե ո՞ր սենյակում պետք է ընդունել հյուրերին։ Շվարմունքից սիրտս մարելու վրա էր այդ բանակցության ժամանակ։ Ինձ պատվիրեցին, որ հետևի սանդուղքով վերև գնամ մաքուր շապիկ հագնելու և ապա իջնեմ հյուրասենյակը։ Կատարեցի այդ պատվերը մի այնպիսի հապճեպ կերպով, որ անկարելի է նկարագրել։ Արդյոք ովեքե՞ր են եկողները, մտածում էի ես։ Մի՞թե մր․ Մեորդստոնը և իր քույրը։ Կամ թե գուցե մայրի՞կս է։ Այս վերջին ենթադրությամբ շոյված՝ ես ետ քաշեցի ձեռքս հյուրասենյակի դռան փականքից, որ արդեն բռնել էի, և լաց եղա մի քանի վայրկյան, ապա թե ներս մտնելու սիրտ առա։
Սկզբում ոչ ոք չերևաց ինձ, բայց երբ դռան հետևը մի շարժում լսելով ետ նայեցի, հիացմունքով տեսա մր․ Պեգգոտիին և Հեմին, որոնք գլխարկներն իջեցնելով ու բարձրացնելով ողջունում էին ինձ և իրար հրում։ Ակամա ծիծաղեցի, սակայն ավելի նրանց տեսնելուս զվարճությունից, քան տարօրինակ շարժումներից։ Մենք սրտանց իրար աջ մեկնեցինք, սակայն ես դեռ այնքան սաստիկ էի քրքրջում, որ ի վերջո պետք եղավ ինձ թաշկինակս հանել, որ արտասուքս սրբեմ։
Մր․ Պեգգոտին, որ ամբողջ ժամանակ, ինչքան հիշում եմ, բերանն անգամ չէր բացել, շատ հուզվեց, արտասուքս տեսնելով, և Հեմին կամաց մշտեց, որ գեթ նա սկսի մի բան ասել։
― Կտրիճ կացեք, մաստր Դեվի, ― ասաց Հեմը պարզ ժպիտով։ ― Համա մեծացել եք, հա՜։
― Մի՞թե մեծացել եմ, ― հարցրեցի ես, աչքերս նորից սրբելով։
Լալուս պատճառը երևի թե այն խնդությունն էր, որ զգում էի հին բարեկամներիս տեսնելուց։
― Արևս վկա, մեծացել եք, մաստր Դեվի, ― ասաց Հեմը։ ― Մեծացել է, այնպես չէ՞, ապեր։
― Այո՛, շատ է մեծացել, ― հաստատեց մր․Պեգգոտին։
Նրանք երկուսն էլ, իրար նայելով, ծիծաղեցին, ես էլ միացա այդ ծիծաղին և քիչ էր մնացել՝ նորից լայի։
― Մայրիկս ինչպե՞ս է, մր․ Պեգգոտի, ― հարցրի ես։ ― Առո՞ղջ է։
― Փառք աստծու, շատ առողջ, ― պատասխամեց մր․ Պեգգոտին։
― Իսկ իմ սիրելի պառավ Պեգգոտի՞ն։
― Լավից լավ։
― Իսկ փոքրիկ Էմլի՞ն։
― Հիանալի։
― Իսկ մրս․ Գըմի՞ջը։
― Նա էլ առողջ է։
Որոշ ժամանակ լուռ մնացինք։ Այս լռությունն ընդհատելու համար մր․ Պեգգոտին գրպաններից հանեց երկու ահագին խաչափառ, մի վիթխարի խեցգետին, մի քանի մանր կարիտոս, և այս բոլորը Հեմի ձեռքերի վրա դիզեց։
― Երբ մեզ մոտ էիք, մաստր Դեվի, կարծեմ սիրում էիք այս բաները, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Ահա մենք էլ համարձակվեցինք բերել։ Գիտե՞ք, պառավ Գըմիջն է խաշել․․․ Ինքն է խաշել, մաստր Դեվի, ― կմկմաց մր․ Պեգգոտին, կարծես ակամա երկարացնելով խոսքը, որովհետև դժվարանում էր ուրիշ ասելու բան գտնել։ ― Այո՛, պառավ Գըմիջը ինքն է խաշել, հավատացեք, և ինչո՞ւ չպիտի խաշեր։
Ես շնորհակալություն հայտնեցի։ Մր․ Պեգգոտին Հեմին աչքով անելուց հետո, ― որ ապուշի պես ժպտում էր ու խեցեմորթներին մտիկ տալիս և չէր շտապում ազատել քեռուն նեղ դրությունից, ― ասաց․
― Եվ այսպես, մաստր Դեվի, ծովի ետ քաշվելուց և հաջող քամուց օգտվելով, նավակ նստեցինք և Գրևզընդ եկանք։ Եվ ինչո՞ւ չգայինք։ Քույրս գրել էր, որ եթե Գրևզընդ գամ, անպատճառ այստեղ հանդիպեմ և մաստր Դեվիին տեսնեմ և շատ֊շատ ողջույն հայտնեմ իր և ամբողջ ընտանիքի կողմից և ասեմ, որ բոլորն էլ տանը, փառք աստծու, առողջ են, շատ առողջ, ― թող միամիտ լինի մաստր Դեվին։ Իսկ երբ որ վերադառնամ, գիտեք, կերթամ կպատմեմ Էմլիին, թե ահա եկա, տեսա և փառք աստծու լիովին առողջ գտա ձեզ․ նա էլ բոլորն իմ քրոջը կգրի, և մենք բոլորս կուրախանանք։
Ես սրտանց շնորհակալ եղա և փոքր֊ինչ կարմրելով ասացի, թե երևի փոքրիկ Էմլին արդեն բավական փոխված կլինի այն օրից, երբ մենք միասին կոպիճներ ու խեցիներ էինք հավաքում ծովափին։
― Ինչ ասել կուզի, ― գոչեց մր․ Պեգգոտին։ ― Նա շուտով կին կդառնա։ Ահա սրան հարցրեք։
Նա ակնարկեց Հեմին, որ զվարճությունից վառված դեմքով հաստատական նշան արեց և աչքերը խեցիներին հառեց։
― Եվ ինչպե՜ս սիրուն է, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, և նրա աչքերը ցոլացին։
― Եվ ինչպե՜ս գիտուն, ― վրա բերեց Հեմը։
― Եվ տեսնեիք, ինչպես է գրում, մաստր Դեվի, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Գրած տառերը սև սաթի պես են և այնպես խոշոր, որ որտեղից էլ նայես, կտեսնես։
Քաղցր էր լսել, թե մր․ Պեգգոտին ինչպիսի հիացմունքով էր խոսում իր փոքրիկ սիրելիի մասին։ Ահա այս րոպեիս էլ տեսնում եմ խոժոռ ու մազոտ և սիրավառ հպարտությամբ փայլող դեմքը, որ անզոր եմ նկարագրել։ Ազնիվ աչքերն կարծես ներքին կրակից կայծակում են ու վառվում։ Լայն կուրծքն ուրախ֊ուրախ բարձրանում է և իջնում։ Եռանդից բռունցքները սեղմվում են՝ խոսելիս այնպես է շեշտում ասածներն իր ջլապինդ աջ բազկով, որ կարծես դարբնի մուրճ լիներ իմ գաճաճ տեսությամբ։
Հեմն էլ հուզված էր քեռու նման։ Անշուշտ շատ բան կպատմեին նրանք Էմլիի մասին, եթե չքաշվեին Ստիրֆորթից, որ հանկարծ երգելով ներս մտավ և տեսնելով որ խոսում եմ մի անկյունում երկու անծանոթ անձերի հետ, ընդհատեց երգը և ասաց․ «Ես չգիտեի Կոպպերֆիլդ, որ դուք այստեղ եք» (եկվոր հյուրերը սովորաբար մի ուրիշ սենյակումն էին ընդունվում): Ասաց և ուզում էր հեռանալ։
Բայց ես նրան բռնեցի, ինքս էլ չգիտեմ, թե ինչո՞ւ։ Արդյոք ուզում էի պարծենա՞լ նրա նման մի ընկերոջով, պատմել նրան, թե ինչպե՞ս եմ մր․ Պեգգոտիի բարեկամությունը վաստակել, ― ինչևիցե, բռնեցի նրան և ասացի մտերմաբար (սակայն, աստված իմ, ինչպես եմ հիշում այս բոլորն այնքան տարիներ անցնելուց հետո).
― Աղաչում եմ, Ստիրֆորթ, մի հեռացեք։ Սրանք Յարմաուտցի նավավարներ են, երկուսն էլ բարի ու լավ մարդիկ և դայակիս ազգական․ այժմ եկել են ինձ տեսնելու Գրևզընդից։
― Ի՞րավ, ― ասաց Ստիրֆորթը շուռ գալով։ ― Շատ ուրախ եմ տեսնելու դրանց։ Բարով եք եկել։
Նրա ողջ վարմունքի մեջ մի այնպիսի անբռնազբոսիկ դրություն կար, մի այնպիսի հրապուրիչ շնորհ, որին անկարելի էր դիմադրել։ Նրա նուրբ ձևերը, առույգ տեսքը, զվարթ ձայնը, գեղեցիկ դեմքն ամենքի վրա ազդում էին մի թովչական զորությամբ, որ շատերին հատուկ չէ։ Ես նկատեցի, որ նա իսկույն երկուսին էլ դուր եկավ, և ուրախ էի, որ նրանք պատրաստ են նույն րոպեին իրենց սիրտը բանալ նրա առջև։
― Երբ որ ձերոնց նամակ գրեք, մր․ Պեգգոտի, ― ասացի ես, ― խնդրեմ գրեցեք, որ միստր Ստիրֆորթը շատ բարի է դեպի ինձ, և թե չգիտեմ՝ ի՞նչ կանեի այստեղ առանց նրա։
― Դատարկ խոսքեր, ― ասաց Ստիրֆորթը ծիծաղելով։ ― Խնդրեմ չգրեք այդպիսի բան։
― Եվ եթե մր․ Ստիրֆորթը մի օր Նորֆոլկ կամ Սուֆոլկ գա, մր․ Պեգգոտի, ― շարունակեցի ես, ― վստահ եղեք, որ ես անպատճառ նրան Յարմաութ կբերեմ ձեր տունը ցույց տալու համար։ Ստիրֆո՛րդ, մի այնպիսի սիրուն տուն դուք երբեք չեք տեսել։ Նավակից է շինված։
― Մի՞թե նավակից, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Ուրեմն մի իսկական նավարարի վայել տուն է։
― Այդպես էլ է, սըր, հենց այդպես, ― հաստատեց Հեմն աղմկալի ծիծաղելով։ ― Ձեր ասածը ճշմարիտ է, երիտասարդ ջենտլմեն։ Մաստր Դեվի, ջենտլմենի ասածը բոլորովին ճշմարիտ է։ Իսկական նավավար։ Եվ դեռ ինչպե՞ս իսկական։ Փնտրեք էլ՝ նմանը չեք գտնի։ Արևս վկա։
Մր․ Պեգգոտին էլ քերորդուց պակաս չէր հրճված Ստիրֆորդի հաճոյական խոսքերից, բայց համեստությամբ թույլ չտվեց նրան այդպիսի շռւնդով ընդունել հատուկ իր անձին վերագրված պատիվը։
― Այո, սըր, ― ասաց նա և գլուխ տվեց, համեստ֊համեստ ժպտալով ու փողպատի ծայրերը անդրավարտիքի տակ մտնցնելով, ― շնորհակալ եմ, սըր, շատ շնորհակալ։ Անում եմ ինչ֊որ միայն կարող եմ անել իմ հասարակ կոչման մեջ։
― Ամենալավ մարդն էլ դրանից ավել չի անի, մր․ Պեգգոտի, ― ասաց Ստիրֆորթը, որ արդեն գիտեր բարեկամիս անունը։
― Հավաստի եմ սըր, որ դուք էլ միշտ այդպես եք անում, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, ― և, հուսով եմ, միշտ հաջող։ Շնորհակալ եմ, սըր։ Շատ շնորհակալ ձեր մարդասեր ընդունելության համար։ Ես մի անտաշ կոպիտ մարդ եմ, սըր, բայց հավատացեք, շիտակ մարդ եմ․ գոնե կարծում եմ, թե շիտակ եմ, հասկացա՞ք։ Իմ տնակը մի առանձին տեսնելու բան չէ, բայց նրա դռները միշտ բաց կլինեն ձեր առջև, երբ էլ կամենաք մեզ շնորհ բերել մաստր Դեվիի հետ միասին։ Սակայան, ներեցեք․․․ ես մի կատարյալ խխունջ եմ, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, ուզենալով իմացնել իր ծանրաշարժ լինելը, որովհետև ամեն մի խոսքից հետո ուզում էր գնալ և դարձայլ ակամա կանգնած էր մնում տեղում։ ― Դե, մնաք բարով, երկուսիդ էլ աստված առողջ ու երջանիկ պահի։
Հեմն էլ միևնույն մաղթանքը կրկնեց, և մենք շատ սրտագին հրաժեշտ առանք նրանցից։ Այդ երեկո ես ուզում էի Էմլիի մասին մի քանի բան պատմել Ստիրֆորդին, բայց չհամարձակվեցի անունը տալ վախենալով թե ընկերս կծաղրի ինձ։ Երկար ժամանակ և բավական անհանգիստ մտածում էի մր․ Պեգգոտիի այն խոսքերի մասին, թե Էմլին արդեն կին դառնալու վրա է, և վերջ ի վերջո որոշեցի, թե դրանք անմիտ խոսքեր են։
Մր․ Պեգգոտիի բերած խեցեմորթները հենց այն երեկո թաքուն վերև տարանք և մի փառավոր ընթրիք սարքեցինք։ Սակայն Տրեդլսն այս անգամ էլ բախտ չունեցավ։ Խեցգետինը վնասեց նրան, և նա ամբողջ գիշեր ցավ քաշեց։ Առավորյան նրան ստիպեցին մի սև դեղ ու հատիկներ ընդունել, և այնպիսի քանակով, որից Դիմպլի վկայությամբ (սա բժկի որդի էր), նույնիսկ ձիու կազմվածքը կքայքայվեր և բացի այդ՝ նրան մի լավ ծեծեցին և հունարեն Ս․ Գրքից վեց գլուխ թարգմանելու պատիժ տվին, որովհետև չէր կամեցել հիվանդության պատճառն ասել։
Կիսամյակի մնացած մասն ամենօրյա պայքարի ու ճգնության անվերջ շարք էր մեր դպրոցական կյանքի մեջ։ Ամառն անցավ, նրան հաջորդեց հով առավոտներով աշունը, երբ ատելի զանգակը անկողնուց դուրս էր քշում մեզ․ այլևս մի քանի շաբաթ, և ահա վրա հասան ձմեռվա ցուրտ ու խոնավ գիշերները, երբ միևնույն զանգակը դեպի անկողին էր քշում մեզ։ Առավոտյան՝ մթապատ և վատ տաքացրած սերտարան․ երեկոյան՝ դարձայլ նույն սերտարանը՝ միանգամայն սառցարան, ուր մենք ցրտից սարսռում էինք ու դողում։ Ահա իրար հաջորդած նախաճաշեր, ճաշեր և ընթրիքներ ― մեկ խաշած և մերթ տապակած գառան միս, կոշտ հաց, կծված կարագ, գզգզված դասագրքեր, ջախջախված քարետախտակներ, արտասվաթոր տետրակներ, քանոնի ու ճիպոտի հարվածներ, ապտակներ, փետված մազեր, անձրևային կիրակիներ, ճարպալից պուդինգներ և թանաքով տոգորված գարշ մթնոլորտ։
Լավ եմ հիշում, թե ինչպես ձմեռվա արձակուրդի հեռավոր գաղափարը, որ երկար ժամանակ մի անշարժ կետ էր թվում, սկսեց հետզհետե մոտնել մեզ և աճել, թե ինչպես ժամանակն ամիսներով հաշվելուց հետո՝ շաբաթներով և օրերով սկսեցինք հաշվել․ թե ինչպես սկսեցի երկյուղ կրել, թե արդյոք տուն կդարձնե՞ն ինձ, և թե որքան ուրախացա, երբ Ստիրֆորթը հայտնեց, թե անպատճառ կարձակեն։ Բայց ե՞րբ կգա այդ արձակման երջանիկ օրը։ Գալող շաբաթ, այս շանաթ, վաղը չէ՝ մյուս օր, վաղը, այսօր, այս երեկո, ― և ահա նստած եմ Յարմաութ տանող կառքի մեջ և գնում եմ դեպի տուն։
Կառքումն էլ քունս ընդհատվում է դպրոցական կյանքի խառնափնթոր պատկերների երազով։ Սակայն զարթնելով, դուրս նայելով տեսնում եմ, որ շրջակայքը Սալեմ Հաուսի բակը չէ, և որ ականջիս հնչող ձայնը Տրեդլիսն ապատակ տվող մր․ Կրիկլի ձայնը չէ, այլ կառապանի, որ քշում է ձիերին։
