Changes
/* Է․ գլուխ */
Կառքումն էլ քունս ընդհատվում է դպրոցական կյանքի խառնափնթոր պատկերների երազով։ Սակայն զարթնելով, դուրս նայելով տեսնում եմ, որ շրջակայքը Սալեմ Հաուսի բակը չէ, և որ ականջիս հնչող ձայնը Տրեդլիսն ապատակ տվող մր․ Կրիկլի ձայնը չէ, այլ կառապանի, որ քշում է ձիերին։
===Ը․ գլուխ==
Արձակուրդը և մանավանդ մի երջանիկ երեկո
Արշալույսին հասանք իջևան, ուր կառքը կանգ առավ, և մենք մի հյուրանոց մտանք, բայց ոչ այն, ուր ապրում էր իմ բարեկամ սպասավորը։ Ինձ տարան մի փոքրիկ մաքուր սենյակ, որի դռան վրա գրված էր ՝ Դելֆին։ Շատ ցուրտ էր, և ես մրսում էի, չնայած ինձ համար պատրաստված տաք թեյին, որ դրել էին սեղանի վրա, վառարանի կրակի մոտ։ Այս պատճառով հաճությամբ մտա «Դելֆինի» անկողինը, վերմակը վրաս քաշեցի և քուն եղա։
Մեր բարեկամ մր․ Բարկիսը գալու էր իմ հետևից առավոտյան ժամը իննին։ Ես վեր կացա ութին և դեռ նրա գալուց առաջ արդեն պատրաստ էի։ Կարճատև քնից գլուխս դեռ պտույտ էր գալիս։ Մր․ Բարկիսն ինձ այնպես դիմավորեց, որ կարծես թե մեր վերջին բաժանումից հետո հինգ րոպե էլ անցած չլիներ, և կամ թե ես մի վայրկյան միայն հյուրանոց մտած լինեի մի փոքրիկ արծաթ մանրելու և կամ մի ուրիշ չնչին բան հոգալու համար։
Հենց որ արկղս ու ես կառք մտանք և կառապանը իր տեղը նստեց, ծույլ ձին սովորական քայլով առաջ գնաց։
― Շատ եք դրստվել, մր․ Բարկիս, ― ասացի ես, կարծելով թե խոսքերս նրան դուր կգան։
Մր․ Բարկիսը թևով սրբեց երեսը և հետո նայեց այդ թևին, ասես թե իր կարմրության հետքը վրան փնտրելով, բայց մի ուրիշ պատասխանի արժանի չարավ իմ կոմպլիմենտը։
― Արդեն կատարել եմ ձեր պատվերը, մր․ Բարկիս, ― ասացի ես։ ― Գրել եմ Պեգգոտիին։
― Աա՜, ― ասաց մր․ Բարկիսը։
Նա վատ էր տրամադրված և չոր֊չոր էր պատասխան տալիս։
― Մի՞թե լավ չարի, որ գրեցի, մր․ Բարկիս, ― հարցրի ես մի թեթև վարանումից հետո։
― Ի՞նչ, ― ասաց մր․ Բարկիսը։
― Չէ՞ որ պատվիրել էիք նամակ գրել։
― Նամակ գրելը գուցե լավ էր, ― ասաց մր․ Բարկիսը, ― բայց բան դուրս չեկավ։
Առանց հասկանալու նրա միտքը, զգուշությամբ հարցրի․
― Ի՞նչ բան դուրս չեկավ, մր․ Բարկիս։
― Ոչինչ դուրս չեկավ, ― ասաց նա, կողմնակի վրաս նայելով։ ― Ոչ մի պատասխան։
― Ուրեմն սպասում էիք պատասխանի՞, մր․ Բարկիս, ― հարցրի ես՝ աչքերս մեծ֊մեծ բանալով, որովհետև կառապանի խոսքից մի նոր լույս ծագեց մտքիս մեջ։
― Երբ մարդ ասում է, թե ուզում է, ― ասաց մր․ Բարկիսը, աչքերը կամաց վրաս ուղղելով, ― ասել է, թե պիտի սպասի մի պատասխանի։
― Ուրեմն, մր․ Բարկիս․․․
― Ուրեմն, ― ասաց մր․ Բարկիսը, աչքերը ձիու ականջներին դարձնելով, ― ես էլ մինչև այժմ սպասում եմ պատասխանին։
― Այդ մասին խոսե՞լ եք նրա հետ․ մր․ Բարկիս։
― Ո՛չ․․․ ո՛չ․․․ ― փնթփնթաց նա մտածկոտ։ ― Ո՛չ խոսել եմ, ո՛չ էլ կխոսեմ այդ մասին։ Վեց բառ անգամ չեմ ասի նրան։ Եվ ինչպե՞ս ասեմ ես ինքս։
― Կուզե՞ք ես կասեմ, մր․ Բարկիս։
― Եթե ուզենաք, ասացեք, ― ասաց մր․ Բարկիսը, նորից վրաս նայելով, ― ասացեք, թե Բարկիսը սպասում է պատասխանի։ Բայց ի՞նչ է նրա անունը։
― Նրա անո՞ւնը։
― Այո, ― ասաց մր․ Բարկիսը, գլուխը շարժելով։
― Պեգգոտի։
― Մկրտությա՞ն անունն է, թե ազգանունը, ― հարցրեց մր․ Բարկիսը։
― Մկրտության անունը Կլարա է, իսկ Պեգգոտի ազգանունն է։
― Մի՞թե, ― ասաց մր․ Բարկիսը։
Նա կարծես, թե մտածության մի անսպասելի նյութ գտավ այդ պարագայի մեջ և երկար ժամանակ լուռ մնաց, մտմտալով ու հևալով։
― Դե լավ, ― ասաց նա վերջապես։ ― Ուրեմն կասեք․ «Պեգգոտի, Բարկիսը սպասում է պատասխանի»։ Նա կհարցնի․ «Ո՞ր բանին»։ Դուք կասեք․ «Այն բանին, ինչ֊որ քեզ հայտնել եմ»։ «Ի՞նչ էիր հայտնել», կհարցնի նա։ Դուք էլ կասեք․ «Բարկիսն ուզում է»։
Մր․ Բարկիսը այս ճարտար թելադրությունն անելիս՝ այնքան արմունկով մշտեց ինձ, որ կողքս ցավեց։ Այնուհետև նորից դեպի ձին կախ ընկավ և այլևս ոչ մի ակնարկ չարեց մեր խոսակցության առարկայի մասին։ Միայն թե կես ժամից հետ գրպանից մի կտոր կավիճ հանեց և կառքի նստարանի վրա՝ «Կլարա Պեգգոտի» գրեց, ― երևի թե հիշելու համար։
Ինչ տարօրինակ զգացում էր այն, որ հուզեց ինձ, երբ մոտեցա մեր տանը, որ սակայն իմը չէր այլևս, ուր յուրաքանչյուր առարկա մեր երջանիկ հին տունը պետք է հիշեցներ ինձ, որ, սակայն, կարծես մի անհետացած երազ էր։ Հիշեցի այն օրերը, երբ մայրիկս, ես և Պեգգոտին մեկ անձ էինք, երբ դեռ ոչ ոք չէր խառնվել մեր գործերին, և այս հիշատակն այնպես ուժով պաշարեց ինձ, որ չգիտեի՝ ուրախանա՞մ տուն գնալուս վրա, թե՞ ափսոսամ, որ Սալեմում չմնացի՝ այս բոլորը Ստիրֆորթի ընկերության մեջ մոռանալու համար։ Սակայն ես արդեն տանն էի և տերևաթափ կնձենիները ճոճվում էին աշնան հողմից, որ մռնչալով քայքայում էր որորների հին բները և նրանց բեկորները իր թևերի վրա փախցնում։
Կառապանը պարտեզի դռնակի մոտ տեղավորեց սնդուկս և հեռացավ։ Ես ծանոթ շավղով դիմեցի տան կողմը, շարունակ աչքս հառած պատուհաններին․ վախենում էի, թե ահա մր․ Մեորդստոնի դեմքը կտեսնեմ։ Սակայն ոչ մի դեմք չերևաց, և ես մոտենալով դռանը, առանց բախելու բաց արի ու կամաց ներս մտա։ Դեռ լույս էր։
Աստվա՜ծ իմ, ինչ մանկական հիշատակներ արթնացան իմ մեջ, երբ նախասենյակը մտնելիս՝ մայրիկիս ձայնը լսեցի, որ գալիս էր դահլիճից։ Նա անուշիկ երգում էր, երևի թե այնպես, ինչպես որ երգած կլիներ մի ժամանակ՝ ինձ իր գրկում օրորելիս։ Երգի եղանակը ինձ համար նոր էր, բայց և այնքան սրտառուչ, որ գորովս շարժվեց, և ես ընդունեցի նրան իբրև մի հին բարեկամի, որին վախուց չէի տեսել։
Մորս երգի ներդաշնակ ու տրտում եղանակից հետևեցի, որ նա մենակ է, և սուսիկ ներս մտա։ Նա նստած էր կրակի առջև և կաթ էր տալիս մի ծծկեր մանկան, նրա թաթիկը իր վզին սեղմած։ Նա անքթիթ մտիկ էր տալիս երեխայի երեսին և երգում նրա համար։ Պարզ էր, որ նա մենակ է։
― Մայրիկ։
Նա սոսկած և ճիչ հանեց։ Բայց ինձ տեսնելուն պես՝ «Ահ, Դավիթ ջան, իմ սիրելի, իմ անգին որդիս, և չոքելով շատ անգամ համբուրեց ինձ․ հետո գլուխս մոտեցրեց գրկում հանգչող փոքրիկ էակին և նրա թաթիկը շրթունքիս դրեց։
Երանի թե նույն րոպեին մեռնեի, մեռնեի այն երջանիկ զգացումով, որով հոգիս լցված էր։ Այնուհետև կյանքիս ոչ մի վայրկյանում ես երկնքի դռանը այնպես մոտիկ չեմ եղել։
― Սա քո եղբայրն է, ― ասաց մայրիկս, ինձ գգվելով։ ― Ա՛խ սիրելի Դեվիս, սիրուն, անգին որդյակս։
Այս ասելով նորից ու նորից համբուրեց ինձ ու վզիս փարվեց։ Այդ իսկ միջոցին Պեգգոտին վազելով ներս մտավ, մեր առջև գետին ընկավ և մի քառորդ ժամ այդ դրության մեջ մնաց խելագարի շարժումներով։
Այսպես վաղ չէին սպասել ինձ․ կառապանը սովորական ժամից առաջ էր եկել։ Իմացա, որ մր․ Մեորդստոնը և իր քույրը հյուր են գնացել հարևանի մոտ և իրիկնապահից առաջ չպիտի ետ գան։ Ինձ համար դա մի անսպասելի երջանկություն էր։ Մտքովս էլ չէր անցել, թե մայրիկս, Պեգգոտին ու ես դարձյալ մի անգամ միասին կգտնվեինք իրար հետ՝ առանց ուրիշների ներկայության։ Ես կարծեցի, թե հին օրերը վերադարձել են։
Միասին ճաշեցինք կրակի հանդեպ։ Պեգգոտին ուզում էր ոտքի վրա ծառայել մեզ, բայց մայրիկս թույլ չտվեց և պահանջեց, որ ինքն էլ մեզ հետ սեղան նստի։ Առջևս դրված էր իմ սեփական հին ափսեն՝ մի առագաստավոր մարտանավի պատկերով, որ բացակայությանս միջոցին Պեգգոտին պահել էր մի թաքուն տեղ։ Իր ասելով՝ եթե հարյուր ստեռլինգ էլ իրեն տային, չէր ուզի, որ այդ ափսեն կոտրվի։ Ես գտա և իմ առաջվա բաժակը՝ Դավիթ մակագրությամբ, ինչպես և իմ փոքրիկ պատառաքաղն ու դանակը, որ այլևս չէր կտրում։
Ճաշի ժամանակ հարմար դատեցի մր․ Բարկիսի մասին խոսք բանալ Պեգգոտիի առջև, բայց ես ասելիքս դեռ չէի ավարտել, երբ նա սկսեց ծիծաղել և երեսը գոգնոցով ծածկեց։
― Պեգգոտի, ― ասաց մայրիկս, ― ի՞նչ է պատահել քեզ։
Պեգգոտին ավելի ամուր ծիծաղեց և գոգնոցն այնպես վերև քաշեց, որ ոչ միայն երեսը, այլ գլուխն էլ նրա մեջ, ինչպես մի տոպրակի մեջ, անհետացավ։
― Ի՞նչ ես անում, ա՛յ գիժ կին, ― ասաց մայրս զուր փորձելով ետ քաշել նրա գոգնոցը և նմանապես ծիծաղելով։
― Ա՜յ ախմախ մարդ, ― գոչեց Պեգգոտին։ ― Նա ուզում է պսակվել ինձ հետ։
― Ինչո՞վ է ախմախ։ Իմ կարծիքով նա լավ մարդ կլիներ քեզ համար, ― նկատեց մայրս։
― Է՛հ, չգիտեմ, ― ասաց Պեգգոտին։ ― Էլ մի հարցնեք։ Եթե նա ոսկուց էլ ստեղծված լիներ, ես չէի ուզի նրան։ Ոչ ոքի էլ չեմ ուզում։
― Ուրեմն ինչո՞ւ չես հայտնում նրան, որ չես ուզում, ― ասաց մայրս։
― Հայտնել նրա՞ն, ― գոչեց Պեգգոտին, գոգնոցի տակից դուրս նայելով։ ― Բայց նա այդ մասին մի բառ անգամ չի ասել ինձ։ Եվ լավ է անում, որ չի ասում։ Երևի գիտի, թե ինչ ապտակ կստանար ինձանից։
Պեգգոտիի երեսը կրակի նման վառվել էր, բայց նա կրկին գոգնոցով ծածկեց և նորից քրքիջ հանեց։ Այսպես արեց երեք անգամ և հետո միայն շարունակեց ճաշը։
Ես նկատեցի, որ թեպետ մայրիկս ծիծաղում է Պեգգոտիի վրա նայելիս, բայց ավելի լուրջ ու մտախոհ է, քան առաջ։ Այս փոփոխությունը հենց սկզբից դիպել էր աչքիս։ Նրա երեսը, թեև առաջվա պես սիրուն էր, բայց արդեն գունատ էր ու հոգսերով մաշված, իսկ նիհար ու սպիտակ ձեռքերի կաշին համարյա թե թափանցիկ էր։ Սակայն մի ուրիշ փոփոխություն էլ դիպավ աչքիս․ այդ նրա խոսելու և շարժվելու եղանակն էր, որ այժմ անհանգիստ ու երերուն էր դարձել։ Վերջապես նա աջը մեկնեց և հավատարիմ հին աղախնու ուսին դնելով՝
― Պեգգոտի, սիրելլիս, դու հո մարդու չե՞ս գնա, ― ասաց։
― Ե՞ս, ե՞ս մարդու գնամ, ― գոչեց Պեգգոտին, աչքերը չռելով։ ― Տերը փրկի, ազատի։
― Այժմ էլ հո չե՞ս գնա, ― կրկնեց մայրս։
― Երբեք, ― աղաղակեց Պեգգոտին։
Մայրս նրա ձեռքը բռնեց և ասաց․
― Մի թողնիր ինձ, Պեգգոտի։ Մնա իմ մոտ։ Գուցե երկար չանի այդ։ Ի՞նչ պիտի անեմ ես առանց քեզ։
― Ես ձեզ թողնե՞մ, սիրելի տիկին։ Տեր ողորմյա, ― գոչեց Պեգգոտին։ ― Ինչ էլ որ տան ինձ աշխարհում, ձեզ չեմ թողնի։ Եվ որտեղի՞ց է ձեր փոքրիկ գլուխը մտել այդ բանը։
Պեգգոտին գիտեր երբեմն այնպես խոսել մորս հետ, կարծես թե նա երեխա լիներ։ Մայրս միայն շնորհակալություն հանտնեց և ուրիշ բան չասաց, իսկ Պեգգոտին շարունագեց արագ֊արագ և տաք֊տաք․
― Ես ձեզ թողնե՞մ։ Խնդրեմ ասացեք, ո՞ր քամին ձեր խելքին փչեց այդ բանը։ Պեգգոտին քեզնից հեռանա՞։ Այ տեսնելու բան։ Ո՛չ, ո՛չ, ո՛չ, ― ասաց Պեգգոտին, գլուխը ցնցելով և ձեռքերը կրծքին ծալելով։ ― Ո՛չ, Պեգգոտին չի հեռանա, միամիտ կացեք, սիրելի՛ս։ Ես գիտեմ, կան այստեղ այնպիսի կատուներ, որոնք կուրախանան, եթե նա փախչի․ բայց նա չի փախչի և այդ ուրախությունը չի տա նրանց։ Իհարկե, դժգոհ կմնան, բայց ես հողել եմ նրանց գլուխը, ես մինչև պառավելս չեմ բաժանվի ձեզանից։ Իսկ երբ պառավեմ, խլանամ, կուրանամ, թուլանամ, բոլորովին անպետք դառնամ, կերթամ իմ Դեվիի մոտ ու կխնդրեմ, որ ինձ իր մոտ ընդունի։
― Եվ ես ուրախությամբ կընդունեմ քեզ, Պեգգոտի, ― ասացի ես։ ― Վստահ եղիր, որ թագուհու պես կընդունեմ քեզ։
― Հոգյակ իմ, ես այդ գիտեմ, ― գոչեց Պեգգոտին։ ― Աստված քո սիրտն անարատ պահի։
Եվ նա առաջուց համբուրեց ինձ՝ իմ ապագա ասպնջակության համար։ Հետո նորից գլուխը գոգնոցով ծածկեց և էլի մի անգամ կուշտ ծիծաղեց մր․ Բարկիսի հասցեին։ Այդ էլ վերջացնելուց հետո՝ իր գիրկն առավ երեխային և որոշ ժամանակ գգվեց նրան։ Հետո սեղանը հավաքեց և ապա նա եկավ՝ արդեն մի ուրիշ գլխանոցով, ձեռագործի տուփը թևի տակ բռնած, հետն էլ մետրը և մոմի կտորը․ իսկ և իսկ առաջվա պես։
Նստեցինք կրակի առջև և սկսեցինք զվարթ֊զվարթ խոսել իրար հետ։ Ես պատմեցի, թե ինչպիսի խիստ տեսուչ է մր․ Կիրկլը, և ունկնդիրներս հոգով֊սրտով ցավակցություն հայտնեցին ինձ։ Պատմեցի, թե որ աստիճան լավ տղա է Ստիրֆորթը և ինչպես նա ինձ տեր է կանգնում, և Պեգգոտին ասաց, թե սիրով պատրաստ է քսան մղոն հետիոտն անցնել, միայն թե կարենար տեսնել նրան։ Փոքրիկ մանուկը որ արթնացավ, ես նրան գիրկս առա ու փայփայեցի։ Իսկ երբ նա նորից քուն մտավ, հանդարտ նստեցի մորս մոտ, ինչպես որ անում էի երբեմն, փարվեցի գրկին, վառված այտս ուսին դրի, և նրա սիրուն մազերը դարձյալ հրեշտակի թևի նման հովանի եղան իմ գլխին․․․ Արդարև ես երջանիկ էի։
Վառարանի հանդեպ, բորբոքուն կրակի զանազան ձևերը դիտելով, այսպես նստած միջոցիս թվում էր ինձ, թե ոչ մի ժամանակ չեմ հեռացել մեր տանից, թե մր․ Մեորդստոնը և միս Մեորդստոնը ճիշտ այդպիսի ձևեր են և բոցերը մարելուն պես կանհետանան, և թե իմ հիշած բաներից ոչ մեկը իրականում գոյություն չունի, բացի մորիցս, Պեգգոտիից ու ինձնից։
Պեգգոտին մի գուլպա էր կարկատում, քանի որ կարող էր բան տեսնել․ հետո ձախ ձեռքը գուլպայի մեջ մտցրած և աջով ասեղը բարձր բռնած սպասեց, մինչև որ կրակը նորից վառվի։ Չեմ կարող հասկանալ, թե Պեգգոտին ո՞ւմ գուլպաներն էր միշտ կարկատում, կամ որտեղի՞ց էր առաջ գալիս այդ՝ կարկատանի կարոտ գուլպաների անսպառ, անվերջ պաշարը։ Իմ մանկության հենց առաջին օրերից տեսել էի նրան ձեռագործի այդ տեսակով միայն զբաղված, և ոչ երբեք մեկ ուրիշով։
― Շատ կուզենայի իմանալ, ― ասաց Պեգգոտին, որ խոսելու մարմաջ զգալով սովոր էր միանգամայն անսպասելի բաներ հարցնել, ― կուզենայի իմանալ, թե ի՞նչ է անում Դեվիի տատը։
― Տեր ողորմյա, ― ասաց մայրս մտմտուքից սթափվելով։ ― Այդ ի՞նչ հիմար հարցմունք է։
― Հիմար է, թե հիմար չէ, բայց իրավ կուզեի իմանալ։
― Որտեղի՞ց միտքդ ընկավ այդ տատը։ Մի՞թե հիշելու ուրիշ մարդ չկար։
― Ինքս էլ չգիտեմ՝ որտեղից, ― ասաց Պեգգոտին։ Իմ հիմար գլուխը մտքեր ընտրել չգիտի։ Երբ կամենան, գալիս են, երբ կամենան՝ հեռանում։ Ցանկալի էր իմանալ, թե ի՞նչ եղավ այն տատը։
― Շատ անմիտ ես, Պեգգոտի, ― կրկնեց մայրս։ ― Մի՞թե կցանկանայիր, որ նա նորից այստեղ գար։
― Աստված փրկի, ազատե, ― գոչեց Պեգգոտին։
― Ուրեմն այդպիսի անախորժ բաներ մի՛ էլ հիշի։ Միս Բեթսին երևի փակվել է իր ծովեզրյա տնակում և այնտեղ էլ կմնա։ Համենայն դեպս չեմ կարծում, որ նորից գա մեզ վրդովելու։
― Ես էլ եմ կարծում, թե չի գա, ― ասաց Պեգգոտին՝ այս անգամ մտամոլոր եղանակով։ ― Հարկավ չի գա․․․ Միայն կուզենայի իմանալ, թե մեռնելիս ի՞նչ կթողնի Դեվիին։
― Իրավ խենթ ես, Պեգգոտի, որ այդպիսի բաներ ես անցկացնում մտքովդ։ Մի՞թե չգիտես, որ մեր Դեվիի ծնվելն անգամ զայրացրել էր այդ տատին։
― Իսկ այժմ հո ավելի շատ բարկացած կլինի Դեվիի վրա, ― ասաց Պեգգոտին։
― Իսկ ինչո՞ւ անպատճառ այժմ։
― Որովհետև այժմ եղբայր ունի։
Մայրիկս սկսեց լաց լինել ու նեղանալ Պեգգոտիի վրա, որ համարձակվում էր այսպիսի բան ասել։
― Ինչո՞վ է հանցավոր քո դեմ այս անմեղ մանուկը, ― գոչեց նա։ ― Ի՞նչ վատություն է արել քեզ և կամ ուրիշին, ա՜յ նախանձոտ Պեգգոտի։ Ա՜յ անամոթ։ Դու ավելի լավ կանեիր, եթե մարդու գնայիր․․․ Ինչպե՞ս է նրա անունը․․․ այն մր․ Բարկիսին։ Եվ ինչո՞ւ չես ուզում նրան։
― Չեմ ուզում, որովհետև այդ բանը շատ կուրախացներ միս Մեորդստոնին, ― վրա բերեց Պեգգոտին։
― Ի՜նչ չար ես, Պեգգոտի, ― ասաց մայրս։ ― Մի՞թե ծիծազելի չէ, որ այդքան նախանձում ես միս Մեորդստոնին։ Ուզում ես, որ բոլոր բանալիները քո ձեռքին լինեն և ամբողջ տնտեսությունը ինքդ վարես։ Հասկանում եմ քո միտքը։ Բայց մի՞թե չգիտես, որ միայն մեզ սիրելուց է տնտեսությունը հանձն առել, դու գիտես, և լավ գիտես, թե նա որքան բարի է։
― Կորչի նրա բարությունը, ― փնթփնթաց Պեգգոտին, ավելացնելով և մի ուրիշ խոսք, որի միտքը չհասկացա։
― Հասկանում եմ ասելիքդ, ա՜յ պնդերես կին, ― շարունակեց մայրս։ ― Քեզ էլ հայտնի է, Պեգգոտի, որ ես լավ եմ հասկանում։ Ուրեմն ինչպես դու չես կարմրում ամոթից։ Այժմ դարդդ միս Մեորդստոնն է, Պեգգոտի։ Այո՛, այդ չես կարող ուրանալ։ Սակայն մի՞թե հարյուր անգամ չես լսել նրանից, որ ես, իր կարծիքով, շատ անհոգ եմ և․․․ և շատ․․․
― Եվ շատ սիրուն, ― թելադրեց Պեգգոտին։
― Դիցքուկ թե, ― ասաց մայրիկս կես֊ժպիտով։ ― Ես ինչո՞վ եմ մեղավոր, որ իմ մասին այդպիսի հիմար կարծիք ունեն։
― Ո՞վ է ասում, թե մեղավոր եք։
― Հարկավ ոչ ոք։ Չէ՞ որ հարյուր անգամ լսած կլինես նրանից, թե հատկապես դրա համար է ուզում ազատել ինձ տնտեսության հոգսերից։ Նրա կարծիքով ես ընդունակ չեմ տան գործերը հոգալու։ Ես ինքս էլ հո վստահ չեմ, թե կարող եմ հոգալ։ Եվ չե՞ս տեսնում, որ առավոտվանից մինչև գիշեր ոտքի վրա է և անդադար պտույտ է գալիս, միշտ դիտելով ամեն բան, մտնելով ամեն ծակ ու ծուկ, ածխատուն, մառան, սարդափ, շտեմարան և չգիտեմ, թե էլ ո՞ւր, և դու համարձակվում ես բամբասել, թե նա մեզ նվիրված չէ։
― Ամենևին չեմ բամբասել, ― ասաց Պեգգոտին։
― Ինչպե՞ս չէ, ― կշտամբեց նրան մայրիկս։ ― Քո բանն ու գործը միայն այդ է, այդ քեզ զվարճություն է պատճառում։ Իսկ երբ խոսում ես մր․ Մեորդստոնի բարի֊բարի դիտավորությունների մասին․․․
― Այդ մասին ոչ մի ժամանակ չեմ խոսել։
― Այո, չես խոսել, բայց շարունակ հեգնել ես, ― ասաց մայրիկս։ ― Եվ այդ է քո վատ կողմը։ ― Դու անդադար հեգնում ես։ Այս րոպեիս ասացի, որ հասկանում եմ քեզ, Պեգգոտի, և կարդում եմ սրտիդ մեջ եղածը, ինչպես ինքդ էլ լավ գիտես։ Մր․ Մեորդստոնի բարի֊բարի դիտավորությունների մասին խոսելիս՝ փոխանակ հեգնելու նրան, ինչպես որ միշտ սովոր ես անել (մինչդեռ գիտեմ, որ սրտիդ խորքում հարգում ես նրան), ― դու ինձ նման պիտի համոզված լինես, որ նրա դիտավորություններն ու նպատակները բոլորովին ազնիվ են։ Եթե փոքր֊ինչ խիստ է վարվում մեկի հետ․․․ դու հասկանում ես ինձ։ Պեգգոտի, Դեվին էլ անշուշտ կհասկանա, որ խոսքս իր մասին չէ․․․ կհասկանա, որ այդ խստության նպատակն է օգտավետ լինել այն մեկին։ Ինչպես որ նա ինձ է սիրում, այնպես էլ սիրում է այն մեկին և նրան բարիք կամենում։ Իսկ թե ո՞րն է բարի, ո՞րն է չար, նա հարկավ ինձնից ավելի լավ գիտի, որովհետև հաստատակամ, խոհուն ու լուրջ տղամարդ է, իսկ ես մի թույլ, անմիտ, թեթևսոլիկ արարած եմ։ Եվ որքա՞ն չարչարվում է իմ պատճառով, ― շարունակեց մայրիկս, և նրա այտերը սրտից հոսող արտասուքով թրջվեցին։ ― Ես շատ ու շատ երախտապարտ եմ դեպի նա և պարտավոր ամեն բանում հնազանդվել նրան, հոգով֊սրտով հնազանդվել։ Սակայն մեկ տեսնեիր, Պեգգոտի, թե որքան եմ մաշվում ու կշտամբում ինձ, որ չեմ կարողանում լավ կատարել այս սրբազան պարտքերը։ Այս պատճառով ես թշվառ եմ համարում ինձ և չգիտեմ ի՞նչ անեմ։
Պեգգոտին գուլպայի կրունկն իր կզակին դնելով, լուռ նայում էր կրակին։
― է՜հ, Պեգգոտի, ― ասաց մայրիկս, ձայնը փոխելով, ― էլ չկռվենք իրար հետ, ես չեմ կարող թշնամություն համբերել։ Դու իմ հավատարիմ ընկերն ես։ Եթե երբեմն ծիծաղելի, անամոթ, ու խենթ եմ անվանում քեզ, ապա բոլորի իմաստը միայն այն է, որ դու հավատարիմ ընկեր ես, միշտ էլ ինձ ընկեր ես եղել՝ սկսած այն երեկոյից, երբ մր․ Կոպպերֆիլդը առաջին անգամ տուն բերեց ինձ, և դու պարտեզի դռնակի մոտ իմ գալուստը ողջունեցիր։
Պեգգոտին չհապաղեց ընդունել այս հաշտության դաշինքը, որ և կնքվեց մի ջերմ ու պինդ համբյուր տալով ճակատիս։ Ես կարծում եմ, թե հենց սկզբից, հասկացել էի վերոհիշյալ խոսակցության իմաստը, իսկ այժմ հավաստի եմ, որ բարեսիրտ Պեգգոտին դիտությամբ էր գրգռում մայրիկիս, որպեսզի նա, հանդիմանելով աղախնուն, սիրտը փոքր֊ինչ հովացնի։ Եվ նա հասավ իր նպատակին, որովհետև մայրիկս արդեն հանգիստ էր, և Պեգգոտին չէր դիտում նրան զննող հայացքով։
Թեյից հետո, երբ Պեգգոտին կրակը բորբոքեց ու մոմերը վառեց, ես կարդացի նրան մի գլուխ կոկորդիլոսների գրքից, որ նա հանել էր իր գրպանից (չիմացա, թե մի՞շտ էր պահել գրպանում)․ հետո սկսեցինք Սալեմ Հաուսի մասին խոսել և վերջապես անցանք Ստիրֆորթին, որին գովելուց չէի կարողանում կշտանալ։ Մենք լիովին երջանիկ էինք, և այդ երեկոն, վերջին երեկոն, որով մանկական կյանքիս այդ շրջանը կնքվելու էր, հավիտյան անջինջ կմնա մտքիս մեջ։
Ժամը մոտ տասին անիվների դղրդյուն լսվեց։ Մենք վեր կացանք, և մայրիկս արագ ասաց ինձ, թե արդեն ուշ է, թե մր․ Մեորդստոնն ու նրա քույրը խորհուրդ են տալիս, որ տղաները վաղ պառկեն, և թե ինձ էլ ժամանակն է քնելու։ Ես համբուրեցի նրան ու մի մոմ բռնած վերի հարկը բարձրացա։ Իմ ննջարանը մտնելիս լսեցի մր․ Մեորդստոնի ու նրա քրոջ տուն գալը և ինձ այնպես թվաց, թե նրանք մի սառ քամի բերին իրենց հետ, որ մի վայրկյանում փչեց֊տարավ մեր հին հարկի ընտանեկան ջերմությունը։
Առավոտյան նախաճաշի կանչեցին ինձ, և ես ակամա վայր իջա, որովհետև մր․ Մեորդոստոնի աջը կծելուց ի վեր ոչ մի անգամ չէի տեսել նրան։ Դեռ ճաշարանը չմտած՝ մի քանի անգամ կանգ առա, ետ դարձա, նորից իջա․ բայց վերջապես պետք էր մտնել, և մտա։
Նա կանգնած էր մեջքը կրակին դարձրած․ միս Մեորդստոնը թեյ էր ածում։ Մր․ Մեորդստոնը ինձ տեսնելով շիտակ վրաս նայեց, բայց ոչ մի շարժումով ցույց չտվեց, թե ճանաչում է ինձ։
Րոպեական վարանումից հետո մոտեցա նրան և ասացի․
― Ներեցեք, սըր, շար եմ ափսոսում արարքիս համար և հուսով եմ, որ կներեք ինձ։
― Գոհ եմ, որ զղջացել ես, Դավիթ, ― ասաց նա։
Նա մեկնեց ինձ այն ձեռքը, որ ես կծել էի։ Աչքս ակամա մի վայրկյան հառած մնաց այն կարմիր սպիի վրա, որ դեռ երևում էր․ սակայն ես սպիից ավելի կարմրեցի, երբ նրա խոժոռ դեմքն աչքիս դիպավ։
― Բարով ձեզ, օրիորդ, ― ասացի ես, միս Մեորդստոնին դիմելով։
― Ա՜հ, ― հառաչեց միս Մեորդստոնը և մատների փոխարեն թեյի քամիչը մեկնելով ինձ, հարցրեց․ ― Որքա՞ն է տևում ձեր արձակուրդը։
― Մեկ ամիս, օրիորդ։
― Ո՞ր օրվանից սկսած։
― Այսօրվանից։
― Ուրեմն արդեն կարելի է մեկ օրն անցած համարել, ― ասաց միս Մեորդստոնը։
Նա առավ օրացույցը և մատիտով գծեց այդ օրը, և այնուհետև ամեն առավոտ հաշվից հանում էր մի֊մի օր։ Սկզբում, մինչև տասը թվին հասնելը, այս գործողությունը տհաճությամբ էր կատարում, բայց տասից հետո հաճությամբ, իսկ վերջին թվերին հասնելիս՝ զվարճությամբ։
Հենց գալուս առաջին օրը դժբախտություն ունեցա չարաչար վախեցնելու միս Մեորդստոնին, թեև նրա երկաթե սիրտն այդպիսի թուլության ենթակա չէր։ Ես մտա այն սենյակը, ուր նա նստած էր մորս հետ։ Փոքրիկ մանուկը, որ մի քանի շաբաթական էր, հանգչում էր մորս գոգում։ Զգուշությամբ վերցրի նրան և սկսեցի գգվել։ Հանկարծ միս Մեորդստոնը այնպես ճվաց, որ քիչ էր մնում մանուկն ընկներ իմ գրկից։
― Ի՞նչ եղավ ձեզ, սիրելի Ջեննի, ― գոչեց մայրս։
― Տեր իմ աստված, մի՞թե չես տեսնում, Կլարա, ― աղաղակեց միս Մեորդստոնը։
― Ի՞նչ տեսնեմ, որտե՞ղ տեսնեմ։
― Ա՛յ տես, տղան վերցրեց երեխային։
Միս Մեորդստոնը քար էր կտրել սարսափից, բայց և այնպես տեղից թռավ ու վրաս նետվելով, գրկիցս խլեց երեխային։ Հետո սիրտը գնաց, դալկացավ․ նրան կեռասի օշարակ տվին։ Ուշքի որ եկավ, հանդիսաբար հրամայեց ինձ, որ ոչ մի առթիվ և երբեք չհամարձակվեմ եղբորս դիպչել, և խեղճ մայրիկս, որի ցանկությունը հարկավ այդ չէր, հեզաբար նրա արգելքը հաստատեց, ասելով․
― Ձեր պահանջը, հարկավ հիմնավոր է, սիրելի Ջեննի։
Մի ուրիշ անգամ էլ, երբ երեքս միասին նստած էինք, այդ իսկ անմեղ մանուկը (որին սաստիկ սկսել էի սիրել մորս սիրուն) միս Մեորդստոնի ահեղ բարկության պատճառ դարձավ։ Մայրիկս նայում էր իր ծնկների վրա պառկած երեխայի աչքերին։
― Դեվի, հապա մոտեցիր, ― ասաց նա ինձ և իմ աչքերի մեջ էլ նայեց։
Միս Մեորդստոնը մի կողմ դրեց իր ուլունքը։
― Իրավ, որ իրար շատ նման են, ― ասաց մայրս մեղմ ձայնով։ ― Սրանց աչքերն իմի պես են, գույնն էլ ճիշտ իմի գույնն է։ Ի՜նչ զարմանալի նմանություն։
― Այդ ի՞նչ բանի մասին ես խոսում, Կլարա, ― հարցրեց միս Մեորդստոնը, տեղից բարկությամբ վերկենալով, ― դու, կարծեմ, երբեմն խելքդ իսպառ թռցնում ես։
― Սիրելի Ջեննի, ― թոթովեց մայրս։
― Այո, բոլորովին թռցնում, ― կրկնեց միս Մեորդստոնը։ ― Ո՞ւմ մտքով երբևիցե կանցներ իմ եղբոր երեխային քո որդու հետ համեմատել։ Ի՞նչ նմանություն։ Նմանության հետք էլ չկա։ Բոլորովին տարբեր են, ամեն բանով տարբեր, միշտ էլ տարբեր կմնան։ Ես չեմ ուզում այստեղ նստել և այդպիսի համեմատություններ լսել։
Ասաց և սիգաճեմ դուրս գնաց, դուռը հետևից շրխկացնելով։
Կարճ ասած՝ ես ցանկալի չէի միս Մեորդստոնին, ոչ ոքի էլ ցանկալի չէի։ Ինձ իրոք սիրողները չէին համարձակվում սեր արտահայտել, իսկ ատողներն այդ զգացումն այնպես պարզ էին ցույց տալիս, որ մնում էի վարանած և ապուշի նման միշտ անշնորհք ու տրտում։
Տեսա, որ ես ամենքի համար բեռ եմ, ինչպես նրանք էլ ինձ համար։ Իմ պատճառով տան հանգստությունը խանգարվել էր։ Հենց որ ես ներս էի մտնում նրանք խոսակցության միջոցին, փոքր֊ինչ առաջ զվարթ երևացող մորս դեմքը հանկարծ վշտի ամպով սքողվում էր։ Եթե մր․ Մեորդստոնի տրամադրությունը լավ լիներ, իմ երևալը միանգամից նրան կաշկանդում էր․ իսկ եթե միս Մեորդստոնը որևէ բանից դժգոհ լիներ, ինձ տեսնելով ավելի էր զայրանում։ Հասկանում էի, որ մայրիկս նրանց շրջանում մի զոհ է, որ նա չի համարձակվում ինձ սեր ցույց տալ, որովհետև վախենում է, որ նրանք կվիրավորեն և հետո իրեն կհանդիմանեն։ Նա հարատև տագնապի մեջ էր, երկյուղ կրելով, որ կամ ինքը մի դառնություն կհասցնի նրանց և կամ թե ես մի որևէ տհաճության տեղի կտամ։ Իմ ամենաթեթև շարժումից անգամ նա դողալով մտիկ էր տալիս նրանց աչքին։ Ուստի ես վճռեցի ըստ կարելույն հեռու մնալ նրանց շրջանից, և այսպես իմ տխուր ննջարանում առանձնացած՝ ձմեռվա շատ ու շատ ժամեր անցկացրի, որևէ գիրք կարդալով։
Երբեմն֊երբեմն, երեկոյան դեմ, իջնում էի Պեգգոտիի խոհանոցը և նրա հետ ժամանակ անցկացնում։ Այնտեղ սիրտս հանգիստ էր, ես ազատ էի շունչ քաշում։ Սակայն այս հնարներից ոչ մեկն էլ դահլիճի բնակիչներին դուր չէր գալիս։ Այնտեղ տիրող հալածանքի ոգին երկուսիս վրա էլ արգելք դրեց։ Իմ ներկայությունը դեռ անհրաժեշտ էր մորս կրթությունը լրացնելու համար, ուստի և չէր կարելի թույլ տալ ինձ, որ բացակա լինեմ։
Մի երեկո, մինչ ուզում էի սովորությանս պես ճաշից հետո հեռանալ, մր․ Մեորդստոնն ասաց․
― Դավիթ, ես շատ դժգոհ եմ, որ դու միշտ մռայլ ես։
― Եվ արջի նման մռմռան, ― ավելացրեց միս Մեորդստոնը։
Ես գլխիկոր կանգնած էի։
― Մեկ ընդմիշտ իմացիր, Դավիթ, ― շարունեկեց մր․ Մեորդստոնը, ― որ մռայլ ու դաժան բնութից վատ բան չկա։
― Եվ դրա նման ստամբակ ու համառ տղա՝ ես օրումս չեմ տեսել, ― նկատեց քույրը։ ― Սիրելի Կլարա, կարծեմ դու էլ դիտել ես այդ։
― Խնդրեմ ներեցեք, սիրելի Ջեննի, ― ասաց մայրիկս, ― սակայն վստա՞հ եք․․․ ներեցեք համարձակությանս․․․ արդյոք հավաստի՞ եք, որ լավ եք ճանաչում Դեվիին։
― Զարմանում եմ, Կլարա, քո հարցումից, ― պատասխանեց միս Մեորդստոնը։ ― Ես ինքս ինձից կամաչեի, եթե չկարողանայի որևէ տղայի, քոնի և կամ ուրիշի, բնավորությունը հասկանալ։ Շատ խորատես լինելու հավակնություն ես չունեմ, բայց, փառք աստծո, առողջ խելքից հո զուրկ չեմ։
― Անտարակույս, սիրելի Ջեննի, ձեր խելքը շատ թափանցող է։
― Ո՛չ, ո՛չ։ Խնդրեմ, Կլարա, այդպիսի բաներ մի՛ ասի, ― գոչեց բարկությամբ միս Մեորդստոնը։
― Սակայն գիտեմ, և ամեն մարդ գիտի, ― շարունակեց մայրիկս, ― որ դուք շատ կորովի խելքի տեր եք։ Եվ ես այնքան օգուտ եմ քաղում ձեր խելքից (գոնե պարտավոր եմ օգուտ քաղել), որ ոչ ոք չի կարող ինձնից ավելի ճանաչել նրան։ Ուստի եթե հանդգնում եմ կարծիք հայտնել․․․
― Ասել, թե ես չեմ հասկանում քո որդուն, ― ընդհատեց միս Մեորդստոնը, իր դաստակի շղթան շարժելով։ ― Դիցուկ թե, Կլարա, չեմ հասկանում։ Դիցուք թե այդ էակն անհասանելի է իմ տկար մտքին։ Բայց գուցե եղբորս սուր միտքն ընդունակ լինի ըմբռնելու դրա բնավորությունը։ Եվ կարծեմ նա հենց այդ մասին էլ մտադիր էր բան ասել, երբ մենք կոպիտ կերպով նրա խոսքի թելը կտրեցինք։
― Կլարա, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը ծանր ու լուրջ եղանակով, ― կարծում եմ, որ մի այդպիսի խնդիր քննելու համար այստեղ կարող էին քեզնից ավելի իրազեկ դատավորներ գտնվել և քեզնից ավելի անաչառ։
― Էդուարդ, ― ասաց մայրս հեզաբար, ― տարակույս չկա, որ ամեն խնդրում դու ավելի ձեռնհաս դատավոր ես, քան թե ես։ Այդպես է և Ջեննին։ Ես ուզում էի միայն ասել․․․
― Դու միայն թե թույլ, անիմաստ բան ասացիր, սիրելիս։ Խնդրեմ այսուհետև զգուշացիր և ավելի ուշադիր եղիր ասածդ բանին։
Մորս շուրթերը դողացին։ Կարծես թե ուզում էր ասել․ «Այո, այո, սիրելի Էդուարդ», բայց ոչինչ չպատասխանեց։
― Ցավում եմ, Դավիթ, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը, վրաս շիլ֊շիլ նայելով, ― որ դու այդպիսի դաժան ու մռայլ բարք ունես։ Ես չեմ կարող հանդուրժել, որ իմ առջև այդպիսի բնավորություն զարգանա, և պետք կհամարեմ մի դարման գտնել դրա դեմ։ Դու էլ աշխատիր ուղղվել։ Մենք բոլորս կաշխատենք։
― Ներեցեք, սըր, ― թոթովեցի ես։ ― Գալուցս ի վեր դաժան կամ մռայլ չեմ եղել։
― Ստախոսության մի՛ դիմիր, սըր, ― գոչեց նա մի այնպիսի զայրույթով, որ մայրս մեքենաբար ձեռք մեկնեց ինձ՝ մեզ իրարից բաժանելու համար։ ― Դու գիտությամբ ես առանձնանում քո սենյակը, գիտությամբ ես ջոկվում մեզնից, մինչ պարտական ես այստեղ լինել, և ոչ այնտեղ։ Այս է ահա իմ պատվերը։ Բացի այս, պահանջում եմ, որ դու միշտ հնազանդ ու հլու լինես։ Դու հո ինձ ճանաչում ես, Դավիթ։ Ասածս պիտի կատարվի։
Միս Մեորդստոնը մի խռպոտ քրքիջ արձակեց։
― Ես պահանջում եմ, ― շարունակեց մր․ Մեորդստոնը, ― որ դու խոնարհ, պատրաստակամ ու արթուն լինես իմ առջև, Ջեննի Մեորդստոնի առջև և մորդ առջև։ Չեմ կամենում, որ մի մանկական քմահաճույքով խույս տաս, խորշես այս սենյակից, իբրև մի ժանտահար տեղից։ Նստի՛ր։
Նա հրամայեց ինձ իբրև մի շան, ես էլ հնազանդվեցի իբրև շուն։
― Էլի մի բան, ― ասաց նա։ ― Նկատել եմ, որ ստոր ու գռեհիկ ընկերության հակամետ ես։ Արգելում եմ քեզ ծառաների հետ ընկերանալ։ Խոհանոցը չի բարվոքի այն բազմաթիվ թերություններդ, որ ուղղվելու կարոտ են։ Գալով այն կնոջը, որ քեզ շարունակ երես է տալիս, բան չեմ ասի․ քանի որ ինքդ էլ, Կլարա, ― շարունակեց նա մորս դիմելով, ― հին սովորությամբ և անտեղի ֆանտազիայով մի այնպիսի համակրություն ես շնորհում նրան, որ վաղուց պետք էր դեն ձգել։
― Անհասկանալի, աններելի մոլորություն, ― գոչեց միս Մեորդստոնը։
― Կասեմ միայն, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը, խոսքը վերըստին ինձ ուղղելով, ― թե ինձ ախորժելի չէ մրս․ Պեգգոտիի հետ ընկերանալդ և թե դու պարտավոր ես ետ քաշվել այդ տեսակ ընկերություններից։ Այժմ, Դաիվթ, դու ինձ լավ ես հասկանում և գիտես, թե ինչ կլինի հետևանքը, եթե հրամանս բառ առ բառ չկատարես։
Ես այդ հետևանքը գիտեի գուցե նրա կարծածից լավ, գոնե մորս վերաբերմամբ, ուստի և կետ առ կետ կատարեցի հրամանը։ Այնուհետև իմ սենյակը չէի քաշվում, այլևս Պեգգոտիի մոտ ապաստան չէի որոնում, այլ ամեն օր և երեկո նստում էի դահլիճում, անհամբեր սպասելով, որ գիշերը վրա հասնի և իրավունք ունենամ ննջարանս մտնելու։
Ի՜նչ սոսկալի բռնադատություն էր ամբողջ ժամերով միևնույն դիրքը պահպանել, անշարժ նստել, որպեսզի առիթ չտամ միս Մեորդստոնին տրտնջալու, թե իր հանգիստը խանգարում եմ, ինչպես որ միշտ սովոր էր անել՝ հենց որ փոքր֊ինչ ձեռքս կամ ոտքս շարժեի․ չհամարձակվել մինչև անգամ աչքս բարձրացնել, վախենալով, որ չհանցիպի մի բծախնդիր ու արհամարհոտ հայացքի, որ պատրաստ էր գանգատվելու նոր առիթ գտնել իմ մեջ։ Ի՜նչ անտանելի, դժնակ բան էր նստել, լսել ժամացույցի միակերպ չիկ֊չիկը․ շարունակ դիտել միս Մեորդստոնի ուլունքների դերձանի վրա անցվելը․ մտքով հարցնել, թե արդյոք ե՞րբ նա մարդու կերթա, և եթե գնա, ո՞վ կլինի այդ թշվառ մարդը․ վերջապես վառարանի զարդերը համրել և որմերի գույնզգույն վիժակները մտամոլոր աչքի անցենլ։
Որքա՜ն ձանձրալի էին իմ միայնակ զբոսանքները ձմեռվա վատ եղանակին, տղմուտ, ցեխոտ շրջակայքում, ուր երևակայությամբ հետս էի տանում մեր դահլիճը՝ հանդերձ միս Մեորդստոնի, այդ ճնշից բեռով, որ չէի կարողանում թոթափել, այդ գարշելի ճիվաղով, որ ընկճում, խեղդում, բթացնում էր իմ միտքը։
Որքա՜ն ճաշեր ես կերա տագնապալից լռությամբ, միշտ զգալով, թե մի ավելորդ ափսե կա, և դա իմն է․ մի ավելորդ ախորժակ կա, և դա իմն է․ մի ավելորդ բաժին կա, և դա իմն է․ մի ավելորդ աթոռ կա, և դա իմն է․ մի ավելորդ մարդ է նստած, և այդ ես եմ։
Ի՜նչ երեկոներ․․․ երբ ճրագները վառելուն պես հրամայում էին ինձ մենակ պարապել։ Ինձ արգելված էր որևէ հետաքրքրական գիրք կարդալ, և ես չարաչար մաշվում էի անմարսելի, ծանր ու չոր թվաբանական խնդիրների վրա, որոնց թվերն ու չափերը երգի էին փոխվում մտքիս մեջ, որոնց օրենքներն ու կանոնները չէին ուզում գլուխս մտնել, և կամ մի ականջովս մտնում էին և մյուսով դուրս թռչում։
Որքա՜ն հորանջներ էի արձակում՝ հակառակ իմ ջանքերին․ որքա՜ն ցնցումներ զսպում, հանկարծական նիրհ զգալիս։ Ինչպե՜ս կարճ էին պատասխան տալիս իմ պատահական հարցերին։ Ինչպե՜ս չնչին ու աննշան, բայց և նեղիչ զրոյի տեղ էին դնում ինձ, և որքա՜ն ես սփոփվում էի, երբ ժամը ինը խփելուն պես՝ միս Մեորդստոնը հրամայում էր ինձ․ գնա քնի՛ր։
Այսպես դանդաղ, համր անցավ արձակուրդը։ Վերջապես մի առավոտ միս Մեորդստոնն ասաց․
― Վերջին օրն էլ ահա հասավ։
Եվ այս ասելով․ վերջին բաժակ թեյը տվեց ինձ։
Այս անգամ մայրական տնից բաժանվելը սրտիս դառը չէր թվում։ Ես ընկել էի մի անզգա թմրության մեջ, որից փոքր֊ինչ սթափվեցի Ստիրֆորթին տեսնելու մխիթարիչ հույսով, թեպետ և մր․ Կրիկլն էր նշմարվում նրա պատկերի հետևից։ Ահա դարձյալ մր․ Բարկիսը պարտեզի դռան մոտ և դարձյալ միս Մեորդստոնի սաստիկ ձայնը․ «Կլարա, երբ որ մայրս կռացավ ինձ համբուրելու և բարի ճանապարհ մաղթելու։
Ես էլ համբուրեցի թե՛ նրան և թե՛ մանուկ եղբորս և վերին աստիճանի տրտմեցի, բայց ոչ թե այն պատճառով, որ նրանից հեռանում եմ․ մեզ բաժանող անդունդը վաղուց արդեն բացված էր և ամեն օր լայնանում էր․․․ Շատ ջերմ էր, շատ սրտագին նրա համբույրը, սակայն դարձայլ դա չէ, որ մինչև այսօր վառ է մնացել մտքիս մեջ, այլ մի ուրիշ բան, որ հաջորդեց այդ համբույրին։
Ես արդեն կառք էի նստել, երբ լսեցի մայրիկիս ձայնը, որ կանչում էր ինձ։ Շուռ եկա․ նա մենակ էր պարտեզի դռան մոտ՝ երեխային բարձր բռնած, որպեսզի կարողանամ նրան տեսնել։ Եղանակը ցուրտ էր, բայց հանդարտ, և մորս գլխի ոչ մի մազը և հանդերձի ոչ մի ծալքը չէր շարժվում, մինչ նա աչքերը վրաս բևեռած նայում էր, փոքրիկ մանկանը բարձր բռնած։
Այդ դրության մեջ կորցրի նրան։ Այդ դիրքով տեսա նրան հետո երազիս մեջ, պանսիոնում։ Լուռ և անշարժ կանգնած էր անկողնուս մոտ, երեխային ամուր գրկած, վրաս ակնապիշ նայելով։
==Թ․ գլուխ==
Մի անմոռանալի ծննդյան օր
Լռում եմ այն բոլորի մասին, ինչ որ պատահեց միչև մարտ ամսի կեսերը, այսինքն՝ իմ ծննդյան տարեդարձը։ Սակայն չեմ էլ կարող մտաբերել մի ուրիշ բան, բացի այն, որ ես սկսել էի ավելի հափշտակվել Ստիրֆորթով։ Կիսամյակի վերջերը, եթե ոչ ավելի վաղ, նա դպրոցը պիտի թողներ։ Այժմ նա ինձ ավելի անկախ, ավելի զվարթ ու սրամիտ էր երևում, ուրեմն ավելի գրավիչ, քան թե առաջ․ էլ ուրիշ բան չեմ հիշում։ Այդ միջոցին տեղի ունեցած ահագին դեպքի հիշատակը կարծես կլանել, ջնջել է մյուս բոլոր անցքերի հետքը, որպեսզի միայն ինքը մտքումս վառ մնա։
Դժվարանում եմ մինչև անգամ հավատալ, թե Սալեմ Հաուս ետ գալուս օրից մինչև այդ տարեդարձի օրը ճիշտ երկու ամիս անցած լիներ։ Կարող եմ միայն ենթադրել, թե դա մի եղելություն է, եթե ոչ՝ կմնար կարծել, թե արձակուրդի և այդ դեպքի միջև ոչ մի անջրպետ չի ընկել և մեկ դեպքն անմիջապես հետևել է մյուսին։
Այն օրվա եղանակն անգամ միտքս է։ Դեռ ծծում եմ այն մեգը, որ ամեն բան պատել էր․ նշմարում եմ նրա միջով այն եղյամը, որ սավանով ծածկել էր ամեն ծառ ու շինություն․ զգում եմ խոնավ մազերիս կպչելն այտերիս․ տեսնում սեղանների երկար շարքը կիսամութ սերտարանում, ճրագների աղոտ լույսը, որ անզոր է առավոտյան ստվերները փարատել և տղաների շնչից գոյացաղ ոլորապտույտ գոլորշին պաղ օդում, մինչ նրանք շփշփում են պաղ ձեռքերը և ոտներով դոփում գեթ փոքր֊ինչ տաքանալու համար։
Նախաճաշից հետո նոր էինք զբոսավայրից վերադարձել, երբ մր․ Չարպը ներս մտավ և ասաց․
― Դավիթ Կոպպերֆիլդ, ձեզ հարցնում են։ Հյուրասենյակը գնացեք։
Ես սպասում էի Պեգգոտիի ընծայաբեր կողովին և երեսս կարմրեց այդ հրամանը լսելիս։ Հենց որ շտապով վեր կացա, ընկերներիցս մի քանիսը հիշեցրին, որ չմոռանամ իրենց համար էլ բաժին հանել կողովից։
― Այդքան մի՛ շտապեք, Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մր․ Չարպը, ― դեռ ժամանակ ունեք, սիրելիս, շատ մի՛ շտապեք։
Նրա խոսքերի գորովալիր եղանակն անպատճառ կզարմացներ ինձ, եթե ժամանակ ունենայի ուշք դարձնելու նրա վրա։ Վազելով հյուրասենյակը գանցի։ Այնտեղ սեղանի առջև նստած էր մր․ Կրիկլը իր ճիպոտով ու լրագրով․ այնտեղ էր և մրս․ Կրիկլը, մի բաց նամակ ձեռքին բռնած։ Կողով չկար։ Մր․ Կրիկլը նախաճաշ էր վայելում։
― Դավիթ Կոպպերֆի՛լդ, ― ասաց մրս․ Կրիկլը, հրավիրելով ինձ բազմոց, ինքն էլ կողքիս նստելով։ ― Մի բան ունեմ քեզ հայտնելու, մի առանձին բան, սիրելիս։
― Մր․ Կրիկլը, որին ես երկչոտ աչքով դիտում էի, գլուխը շարժեց՝ առանց իմ վրա նայելու, և մի կտոր հաց կուլ տվեց՝ իր հառաչանքը ծածկելու համար։
― Դու մանուկ ես դեռ, ― ասաց մր․ Կրիկլը, և չես կարող հասկանալ, թե աշխարհս որքան փոփոխական է և մարդկային կյանքը որքան վաղանցուկ։ Սակայն, Դավիթ, բոլորս էլ կոչված ենք այս բանը փորձով հասկանալ։ Ոմանք հասկանում են դեռ մանուկ հասակում, ոմանք ծերության ժամանակ, ոմանք էլ ամբողջ կյանքի ընթացքում։
Ես ուշի֊ուշով նայում էի նրան։
― Երբ դու կաղանդից հետո ուսումնարան վերադարձար, ― շարունակեց նա փոքր֊ինչ լռելուց հետո, ― արդյոք ամենքն էլ ձեր տանը առո՞ղջ էին․․․ Ուզում եմ իմանալ, ― ասաց նա մի երկրորդ լռությունից հետո, ― արդյոք մայրիկդ առո՞ղջ էր։
Ես դողացի, չգիտեմ ինչից, շարունակելով սուր֊սուր դիտել նրա երեսը, սակայն առանց որևէ բան ասելու։
― Որովհետև, ― ասաց նա, ― ցավելով պիտի հայտնեմ, որ այս առավոտ մի նամակ ստացանք Բլենդրոտընից․․․ Գրում են, թե մայրիկդ հիվանդ է, սիրելի Դավիթ, շա՜տ հիվանդ։
Մի մեգ իջավ մրս․ Կրիկլի ու իմ միջև, և կարծես թե այդ մեգի մեջ մորս պատկերը մի վայրկյան երերաց։ Այնուհետև աչքերիցս ջերմ արտասուք վազեց։ Տիկնոջ դեմքն անշարժ էր։
― Մայրիկց ծանր հիվանդ է, ― հարեց նա։
Ես ամեն բան հասկացա։
― Վախճանվել է։
Այլևս կարիք չկար այս գույժը հայտնելու ինձ։ Ես արդեն հուսակտուր ճչում էի և գիտեի, որ որբ եմ մնացել այս աշխարհում։
Մրս․ Կրիկլը շատ գթասեր էր դեպի ինձ։ Նա ամբողջ օրը իր սենյակում պահեց ինձ, երբեմն մենակ թողնելով մի վայրկյան։ Ես շարունակ լաց էի լինում և լալուց հոգնելով՝ քնում էի, իսկ զարթնելուց հետո՝ նորից սկսում լաց լինել ու հեկեկալ։ Արտասուքս բոլորովին որ քամվեց, սկսեցի մտածել, և այն ժամանակ վշտիս բեռը ավելի ծանրացավ։ Ինձ թվում էր, թե սիրտս կիզող ու կեղեքող ցավերն այլևս երբեք չեն փարատվի։
Սակայն մտքերս դեռ մոլոր էին, դեռ չէին կարող ինձ հասած թշվառության վրա ամփոփվել, այլ միայն հածում էին դրա շուրջը։ Մտածում էի մեր փակ ու լուռ տան մասին։ Մտածում էի մանկան մասին, որ մրս․ Կրիկլի ասելով արդեն վաղուց հիվանդ մաշվում էր և գուցե այլևս երկար չապրեր։ Մտածում էի հորս շիրիմի մասին, մեր տան մոտի գերեզմանոցում, և պատկերացնում մայրիկիս՝ այնտեղ ննջած, ինձ լավ հայտնի ծառերի տակ։ Երբ մրս․ Կրիկլն ինձ մենակ թողեց, ես կանգնեցի աթոռի վրա՝ հայելու մեջ տեսնելու, թե աչքերս որքա՞ն են կարմրել և վիշտս որքա՞ն արտահայտվել երեսիս վրա։ Մի քանի ժամ անցնելուց հետո մտածում էի, միթե արտասուքս այն աստիճան քամվե՞լ է, որ այլևս ոչ մի կաթիլ չի մնացել մայրիկիս թաղմանը թափելու համար, որին ներկա պիտի լինեի։ Հետո նկատեցի, որ տրտմությունս մի տեսակ ծանրություն է դրոշմել դեմքիս, և կարևոր գտա այս բանը, որովհետև այժմ աշակերտները մի առանձին ակնածությամբ կնայեին վրաս։
Եթե երբևէ մի տղա ընկճված է եղել անկեղծ վշտից, անշուշտ ես էի այդ տղան։ Բայց և այնպես լավ հիշում եմ, որ ծանրաթախիծ լրջությունս մի տեսակ հաճություն էր պատճառում ինձ, երբ դուրս գնացի ման գալու, մինչ ընկերներս նստած էին դասարանում։ Հենց որ նրանք թաքուն֊թաքուն մտիկ էին տալիս պատուհանից, ես սկսում էի ավելի տխուր երևալ և քայլերս համրեցնել։ Դասերից հետո, երբ նրանք հետս խոսելու եկան, ես ինքս սրտիս խորքում գովեցի ինձ, որ հպարտ չեմ նրանց հետ, այդ բոլորի առջև բարեսեր ու հեզ, ինչպես և առաջ։
Հետևյալ երեկոյան մեկնելու էի դեպի տուն, բայց ոչ թե փոստի դիլիժանսով, այլ ֆարմըր կոչված ծանր կառքով, որ սովորաբար գեղջուկներին էր տանում֊բերում։ Մեկնելուս նախօրը գիշերը ոչ մի արկածի չպատահեցի այլևս, և ննջարան մտնելուս պես Տրեդլսը պահանջեց, որ գլխիս տակ իր բարձը դնեմ։ Չգիտեմ, դրանով ի՞նչ լավություն ուզեց անել, քանի որ ես իմ բարձն ունեի․ բայց խեղճ տղան ուրիշ բան չուներ ինձ տալու, բացի թերևս կմախքներով լիքը թերթիկից։ Այդ էլ նա ինձ պարգևեց հրաժեշտի րոպեին, իբրև դարման վշտերիս և դյուրություն ալեկոծ սրտիս։
Հաջորդ օրը, երեկոյան դեմ, ես հեռացա Սալեմ Հաուսից։ Այն րոպեին մտքովս անգամ չէր անցել, թե ընդմիշտ եմ թողում նրան։ Ամբողջ գիշեր անչափ դանդաղ շարժվելուց՝ միայն առավոտյան ժամը տասին Յարմաութ հասանք։ Իսկույն կառքից դուրս նայեցի մր․ Բարկիսին տեսնելու, բայց նա իջևան չէր եկել։ Նրա փոխարեն դիմացս ելավ սև հագած և լայնեզր գլխարկով մի գերուկ, ծանրաշունչ, զվարթերես գունդ ու կլոր ծերունի, որի գուլպաներից վեր մանր ու գունատ ժապավեններ էին կապված ծնկներին։ Նա մոտեցավ կառքին ու ասաց․
― Դո՞ւք եք մր․ Կոպպերֆիլդը։
― Ես եմ, սըր։
― Ուրեմն, պատանի ջենտլմեն, հաճեցեք իջնել, ― ասաց նա, կառքի դռնակը բանալով։ ― Ես պատիվ կունենամ ձեզ դեպի տուն տանելու։
Ձեռք տվի նրան զարմացած, թե ո՞վ է արդյոք այդ պարոնը, և միասին առաջ գնալով եկանք հասանք մի նեղ փողոց ու կանգ առանք մի կրպակի առջև, որի դռան ճակատին գրված էր․
«Օմր
Պաստառագործ, դերձակ, մանրավաճառ, հուղարկավորության և սգո առարկաների հայթայթիչ և այլն և այլն»։
Դա մի փոքր ու խեղդուկ կրպակ էր՝ ամեն տեսակ կարած ու չկարած շորերով լեցուն, որի մի պատուհանում սև գլխարկներ էին շարված։ Մտանք հետևի փոքր սենյակը։ Այնտեղ երեք նորատի աղջիկ սև զգեստներ կարելով էին զբաղված․ սեղանի վրա սև կերպասներ էին դիզված և հատակը շերտերով ու ծվեններով ծածկված։ Կրակարանը լավ վառված էր և օդի մեջ տաք շղարշի մղձկոտ հոտ էր տարածվում․․․ մի հոտ, որ բոլորովին անհայտ էր ինձ մինչև այն օրը։
Երեք դեռահաս աղջիկները, որոնք ժիր֊ժիր աշխատում էին, ներս մտնելուս պես գլուխները բարձրացրին և նույն րոպեին շարունակեցին իրենց գործը․ կարել, կարել ու կարել։ Միևնույն ժամանակ փոքրիկ բակից, ուր մի գործարան էր երևում, շարունակ հնչում էր մուրճի միակերպ թնդյունը՝ րատ֊տատ֊տատ, րատ֊տատ֊տատ։
― Տեսնենք, Միննի, ինչպե՞ս է գործը առաջ գնում, ― ասաց առաջնորդս աղջիկներից մեկին։
― Շատ լավ, հայրիկ, ― զվարթ֊զվարթ պատասխանեց աղջիկը, առանց գլուխը բարձրացնելու։ ― Միամիտ կաց, ժամանակին պատրաստ կլինի։
Մր․ Օմրը իր լայնեզր գլխարկը հանեց, նետեց ու հևաց։ Նա այնքան գեր էր, որ ստիպված էր խոսելուց առաջ որոշ ժամանակ շունչ քաշել։
― Գոհ եմ, ― ասաց նա վերջապես։
― Հայրիկ, ― նկատեց Միննին հանաքով, ― ինչի՞ց է, որ այդքան գիրանում ես։
― Ինքս էլ չգիտեմ, չեմ հասկանում, սիրելիս, ― ասաց հայրը, ― բայց զգում եմ, որ հաստանում եմ։
― Գուցե նրանից, որ դարդ չունես, ― ասաց Միննին։ ― Կյանքդ հանգիստ, սիրտդ՝ թեթև։
― Եվ ինչո՞ւ թեթև չլինի, ― նկատեց մր․ Օմրը։ ― Ոչ մի բանից չեմ գրգռվում, գրգռվել չարժի էլ։
― Հարկավ չարժի, հայրիկ։ ― Մենք բոլորս փառք աստծո, ուրախ ենք, չէ՞։
― Այդպես է, այդպես, սիրելիս, ― հաստատեց մր․ Օմրը։ ― Այժմ հանգստացա և կարող եմ այս փոքրիկ աշակերտի չափն առնել։ Խնդրեմ, կրպակս համեցեք, մաստր Կոպպերֆիլդ։
Մր․ Օմրի հրավերով առաջ անցա․ նա մի կտոր մահուդ ցույց տվեց ինձ և ասաց․ «Այնպես ընտրիր մահուդը, որ միայն ծնողների վրա սուգ պահելիս կարելի է հագնել։ Հետո սկսեց չափս առնել և գրքի մեջ նշանակել։ Այս անելիս խնդրում էր ինձ ուշք դարձնել իր կրպակի տեսակ֊տեսակ ապրանքներին, որոնցից մի քանիսը, իր ասելով, նոր ձևի են, նոր են սկսել լույս տեսնել և մի քանիսը արդեն հնացել և ընկել են մոդայից։
― Եվ այս է պատճառը, որ մենք բավական վնասվում ենք, ― ասաց Օմրը։ ― Բայն ի՞նչ արած։ Մոդաները մարդկանց պես են։ Չես իմանում ինչո՞ւ, ե՞րբ և ինչպե՞ս են աշխարհ գալիս․ չես էլ իմանում ինչո՞ւ, ե՞րբ և ինչպե՞ս են անհետանում։ Ամեն բան, իմ կարծիքով, մարդկային կյանքի նման է, եթե ուղիղ տեսակետից նայելու լինենք։
Անձնական վշտովս համակված՝ ես տրամադիր չէի խորասուզվել այդ հարցի մեջ, որ թերևս ուժիցս վեր էր։ Մր․ Օմրը, ծանր հևալով աղջիկների սենյակը տարավ ինձ։ Հետո մի դռնակ բացեց, որի հետևից մի նեղ սանդուղք էր վար իջնում, և գոչեց․
― Թեյ բերեք կարագ ու հացով։
Եվ մինչ ես մտամոլոր ականջ էի դնում դրսից հնչող մուրճի ձայնին և դիտում սենյակում բանող աղջիկներին, նախաճաշը բերին մի ափսեի վրա դրված։ Ինձ համար էր։
― Ես ձեզ վաղուց եմ ճանաչում, ― ասաց մր․ Օմրը մի քանի րոպեից հետո, որոնց ընթացքում ես գրեթե ձեռք չտվի նախաճաշին․ սև֊սև իրերի պատկերը ձեռնտու չէր մարդու ախորժակը գրգռելու համար, ― արդեն վաղուց եմ ճանաչում, մանուկ բարեկամ։
― Իրա՞վ, սըր։
― Գրեթե ձեր ծննդյան օրից, մինչև անգամ դրանից էլ առաջ, ― ասաց մր․ Օմրը։ ― Դուք դեռ աշխարհ չէիք եկել, որ ես ճանաչում էի ձեր հորը։ Նրա հասակը հինգ ոտնաչափ և իննուկես մատ էր, իսկ գերեզմանի խորքը քսանհինգ ոտնաչափ։
Րատ֊տատ֊տատ, րատ֊տատ֊տատ, րատ֊տատ֊տատ, ― հնչեց դրսից։
― Այո, ճիշտ քսանհինգ ոտնաչափ, գուցե և փոքր֊ինչ ավելի, ― ասաց մր․ Օմրը ժպտալով։ Բայց մոռացել եմ՝ ո՞վ էր այդպես ապսպրել․ նա՞ ինքը, թե՞ մայրիկդ։
― Արդյոք ձեզ հայտնի չէ՞, սըր, թե ինչպես է փոքրիկ եղբայրս, ― հարցրի ես։
Մր․ Օմրը գլուխը շարժեց․
Րատ֊տատ֊տատ, րատ֊տատ֊տատ, րատ֊տատ֊տատ։
― Նա մոր գրկումն է, ― ասաց նա։
― Խեղճ մանուկ։ Միթե նա՞ էլ մեռել է։
― Հարկավոր չէ անչափ տրտմել, ― ասաց մր․ Օմրը։ ― Այո՛, մանուկը մեռել է։
Բոլոր վերքերս նորից բացվեցին այս գույժից։ Ես վեր կացա և գլուխս մի ուրիշ սեղանի դեմ տվի, որ կանգնած էր անկյունում։ Սակայն Միննին դրա վրա դրված սև շորերը հավաքեց, որպեսզի իմ արտասուքով չթրջվեն։ Միննին սիրուն ու բարեսիրտ աղջիկ էր․ նա քնքուշ ձեռքով ուղղեց աչքերիս վրա ընկած մազերս և ուզում էր սփոփել ինձ, սակայն ինքը շատ ուրախ էր, որ իր գործը համարյա թե վերջացնելու վրա է։
Այդ իսկ միջոցին մուրճի շաչյունը լռեց, և մի գեղեցիկ երիտասարդ ներս մտավ։ Նա ձեռքին մի մուրճ ուներ, իսկ բերանում մանրիկ գամեր, որ պետք է նախ դուրս հաներ խոսելու հնար ստանալու համար։
― Դե, Ջորեմ, քո գործը հապա ինչպե՞ս է, ― ասաց մր․ Օմրը։
― Շատ լավ, ― պատասխանեց Ջորեմը։ ― Արդեն պրծա։
Միննին փոքր֊ինչ կարմրեց, իսկ մյուս երկու աղջիկները ժպտալով իրար մտիկ տվին։
― Ուրեմն դու ճրագո՞վ էիր բանում այս գիշեր, մինչ ես կլուբումն էի։ Հա՞, ― հարցրեց մր․ Օմրը, մի աչքը խփելով։
― Այո, սըր, ― ասաց Ջորեմը։ Չէ՞ որ ինքներդ ասել էիք, որ եթե գործս վաղ վերջացնեմ, զբոսանքի կերթանք, Միննին և ես․․․ ձեզ հետ միասին։
― Հե՛, հե՛, հե՛, ― ծիծաղեց մր․ Օմրը հազալով։ ― Իսկ ես կարծում էի, թե ինձ հաշվից դուրս կհաներ։
― Որովհետև դուք այդպես էիք ասել, ես էլ գործս շուտ վերջացրի, ― շարունակեց երիտասարդը։ ― Կուզենա՞ք տեսնել, թե ինչպես է շինված։
― Այս րոպեիս, ― ասաց մր․ Օմրը վերկենալով։ Եվ հետո, դառնալով ինձ, հարցրեց․ ― իսկ դուք, որդյակ, չէ՞իք կամենա աչքի անցնել ձեր․․․
― Ո՛չ, ո՛չ, հայրիկ, ― ընդհատեց Միննին։
― Կարծում էի, սիրելիս, թե նրան հաճելի կլինի, ― ասաց մր․ Օմրը։ ― Սակայն գուցե քո ասածը ճշմարիտ լինի։
Չեմ կարող ասել, թե ինչպե՞ս հասկացա, որ նրանք իմ սիրելի, ին անձկալի մոր դագաղն են տեսնելու գնում։ Ես օրումս չէի լսել, չէի էլ տեսել, թե ինչպե՞ս եմ դագաղ շինում, այնուամենայնիվ, գոծարանում հնչող հարվածները լսելուս պես բանի էությունն իմացա, և երբ երիտասարդը ներս մտավ, արդեն գիտեի, թե ինչ էր նրա շինածը։
Կարն արդեն վերջացել էր։ Աղջիկներից երկուսը, որոնց անունը դեռ չգիտեի, վերկենալով՝ գոգերին կպած կտորտանքը և թելերը թափ տվին և սկսեցին կրպակը կարգի բերել։ Միննին մնաց պատրաստ շորերը երկու ահագին տուփերի մեջ դարսելու համար։ Այդ անում էր ծնկաչոք ու մի կայտառ երգ երգելով։ Ջորեմը, որ անշուշտ նրա սիրահարն էր, թաքուն ներս մտավ և համբուրեց նրան (կարծեմ բնավ ուշք չդարձնելով իմ վրա)։ Նա ասաց, թե մր․ Օմրը գնացել է կառք վարձելու, ինքն էլ շտապում է պատրաստ լինել։ Ասաց ու փախավ։ Այնուհետև Միննին իր մկրատն ու մատնոցը գրպանը դրեց, սև թելով ասեղը զուշությամբ կրծքին ցցեց, սիրուն կրկնոցն ու գլխարկը շտապով հագավ, հարդարվելով դռան հետևի հայելու առջև, որի մեջ նրա գոհ դեմքի ցոլացումը տեսա։
Այս բոլորը տեսնում էի անկյունից, ուր նստած էի սեղանի առջև՝ մտքերիս մեջ ընկղմած։ Փոքր֊ինչ հետո կրպակի առջև մի կառք կանգնեց, որի մեջ նախ տուփերը դրին, հետո ես նստեցի և վերջապես մր․ Օմրը՝ դստեր ու փեսայի հետ։ Կառքը նման էր այն սայլերին, որոնցով սովորաբար կահկարասիք, և կամ թե դաշնամուր են տեղափոխում․ գույնը սև էր, ձին էլ սև ու երկայնապոչ։ Այդ կառքում բոլորիս համար բավական տեղ կար։
Չեմ հիշում, որ կյանքումս մի այդպիսի տարօրինակ բան զգացած լինեմ, ինչ֊որ զգացի այդ խմբի մեջ գտնվելիս։ Դեռ մի անփորձ, խակ մանուկ՝ ես չէի կարող այդ մարդկանց զվարթությունն իրենց արհեստի հետ հաշտեցնել։ Նրանց համար այդ ուղևորությունը մի զբոսանք էր։ Չէի բարկանում նրանց վրա, այլ սարսափում, մտածելով, թե այնպիսի էակների մեջ եմ ընկել, որոնք բացառություն են մարդկային ազգից։ Նրանք անչափ ուրախ էին։ Ծերը նստած էր առջևից և ձին էր քշում․ մյուս երկուսը նրա հետևը․․․ և հենց որ նա մի բան էր ասում, երկուսն էլ թեքվում էին դեպի նրա գեր երեսը՝ մեկը մի կողմից, մյուսը՝ մյուսից, իբր թե միայն նրանով լինեին զբաղված։ Երբեմն ինձ հետ էլ փորձում էին խոսել, բայց ես լուռ էի՝ վերարկուիս մեջ փաթաթված, զայրանալով նրանց սիրային քծինքի ու քրքիջի վրա ու զարմանալով, թե ինչո՞ւ աստված նրանց սրտի կարծրությունը չի պատժում։
Ճանապարհին, երբ ձիուն գարի տալու համար կանգ առան, իրենք էլ լավ կերուխում սարքեցին ու քեֆ արին․ ես ոչ մի բանի չդիպա և շարունակեցի ծոմ բռնել։ Վերջապես երբ սկսեցինք մեր տանը մոտենալ, ես արագ վար ցատկեցի կառքի հետևից, որպեսզի մի այդպիսի ընկերության հետ չմոտենամ այն հանդիսավոր պատուհաններին, որոնք կույր֊կույր նայում էին վրաս, երբեմն պայծառ, իսկ այժմ գոցված աչքերի նման։
Ահա խեղճ մայրիկիս պատուհանը և դրան կից՝ մեկ ուրիշը, որ իմն էր կոչվում մեր երջանկության օրերում։ Օ՜հ, զուր էի մտատանջ եղել Սալեմ Հաուսում, թե աչքերիս արտասուքը սպառվել է։
Դեռ տան գավթին չհասած, արդեն Պեգգոտիի գրկումն էի, և նա ինձ ներս տարավ։ Ինձ տեսնելուն պես հեկեկաց, բայց և իսկույն զսպելով իրեն, սկսեց ինձ հետ հանդարտ խոսել ու հուշիկ ման գալ, կարծես վախենալով, որ մեռելն անհանգիստ չլինի։ Իմացա, որ նա վաղուց չի քնել և ամբողջ գիշերներով հսկել է։ «Եվ չե՛մ քնի, չե՛մ թողնի խեղճ տիրուհուս, մինչև որ հողին չհանձնվի նրա մարմինը», ասում էր նա։
Մր․ Մեորդստոնը ամենևին ուշք չդարձրեց իմ վրա, երբ մտա այն սենյակը, ուր նա կրակի առջև նստած էր, լռիկ֊լռիկ լաց լինելով։ Միս Մեորդստոնը, որ նամակներով ծածկված սեղանի մոտ զբաղված էր, չոր մատները մեկնեց ինձ և պաղ շշուկով հարցրեց․
― Չափդ արդեն առե՞լ են։
― Այո։
― Իսկ շապիկներդ բերե՞լ ես։
― Այո, միս Մեորդստոն, բոլոր իրեղեններս բերել եմ։
Եվ ուրիշ սփոփանք չլսեցի այդ երկաթե օրիորդից։ Համոզված եմ, որ նա անասելի հաճույք էր զգում հանդես հանելու այն բոլորը, ինչ որ ինքնատիրություն, ամրություն, մտքի հաստատություն, պնդություն, կամքի զորություն էր անվանում, ― միով բանիվ՝ իր դժնդակ բնավորության բոլոր դիվային ցուցակը։ Նա պարծենում էր մանավանդ իր գործնական տաղանդով, որ և ցույց էր տալիս այս ողբալի պայմաններում, գրչի ու թանաքի վերածելով ամեն խնդիր։ Ոչ մի բան չէր հուզում նրան։ Այդ օրվա ամբողջ մնացորդը, հետևյալ օրն էլ՝ առավոտից մինչև երեկո, նա սեղանի առջև անսասան և անշփոթ անցկացրեց․ իր կոշտ գրիչը թղթի վրա ման ածելով, ամենքի հետ սառ խոսելով, առանց դեմքի գեթ մի մկանը թուլացնելու, ձայնի գեթ մի շեշտը մեղմացնելու, հագուստի գեթ մի ծալքը կամ հյուլեն շարժելու։
Նրա եղբայրը երբեմն վերցնում էր մի գիրք, բայց տեսնում էի, որ չի կարդում։ Նա հատորը բաց էր անում և ուղիղ նայում էջի վրա, իբր թե կարդալով, բայց ոչ մի թերթ շուռ չէր տալիս․ հետո հանկարծ վեր էր կենում և ետ ու առաջ էր գնում։ Ես ամբողջ ժամերով ձեռքերս ծալած նստում էի, դեսուդեն նայում և կամ նրա քայլերը համրում։ Նա քիչ էր խոսում քրոջ հետ, իսկ ինձ հետ՝ ամենևին, և մեր տան խորհրդավոր լռության մեջ ուրիշ շարժուն բան չկար, միայն նա․․․ և ժամացույցի ճոճանակը։
Թաղման նախորդ օրերը սակավ էի տեսնում Պեգգոտիին․ միայն սանդուղքով բարձրանալիս կամ իջնելիս պատահում էի նրան այն սենյակի դռան առջև, ուր հանգչում էին մայրիկս և եղբայրս։ Սակայն ամեն երեկո իմ ննջարան էր գալիս և սնարիս մոտ նստում, մինչև որ քնեմ։ Կարծեմ թաղումից մի երկու օր առաջ ― ես շփոթում եմ այդ տխուր ժամանակի օրերը, որոնց միակերպ ընթացքը ոչ մի բանով չէր փոխվում, ― նա մորս սենյակը տարավ ինձ։ Միտքս է միայն, որ մահիճը ծածկող ձյունափայլ ու թարմ սավանի տակ մեր տան սրբազան լռությունը իբրև մարմնացած երևաց ինձ, և երբ Պեգգոտին ուզեց սավանը կամաց ետ քաշել, ես գոչեցի․ «Օ՜հ, ո՛չ, ո՛չ», և նրա ձեռքը բռնեցի։
Եթե թաղման հանդեսը դեռ երեկ կատարված լիներ, դարձյալ ավելի լավ չէի հիշի։ Դահլիճի տեսքը ներս մտնելուս րոպեին, մոմերի լույսը, գինով լի շշերի փայլը, բաժակների ու պնակների ձևը, կարկանդակի անուշ բուրմունքը, միս Մեորդստոնի զգեստի հոտը և մեր սև հագուստը, այս բոլորն անջինջ է մնացել մտքումս։ Մր․ Չիլիպն էլ այնտեղ էր․ նա մոտենում է ինձ և ասում․
― Ինչպե՞ս եք, մաստր Դավիթ։
― Չեմ կարող ասել, թե շատ լավ, և մեկնում եմ իմ աջը, որ նա բռնում է իր աջի մեջ։
― Աստված իմ, ― ասում է նա քաղցր ժպիտով ու փոքր֊ինչ տամուկ աչքերով, ― այս մեր փոքրիկ բարեկամներն աճելով աճում են մեր շուրջը, և այնպես շուտ, որ չես էլ կարող ճանաչել նրանց։ Չէ՞, տիկին։
Այդ հարցը նա ուղղում է միս Մեորդստոնին, որ ոչ մի պատասխան չի տալիս։
― Պետք է ասել, որ շատ բան դեպի լավն է փոխվել այստեղ։ Չէ՞, տիկին, ― հարցնում է մր․ Չիլիպը։
Միա Մեորդստոնը միայն հոնքերը կիտելով ու գլուխը շարժելով է պատասխան տալիս։ Շվարած մր․ Չիլիպը շարունակ աջս բռնած մի անկյուն է քաշվում և բերանն այլևս բաց չի անում։
Ես նկատեցի այդ, որովհետև տուն գալուցս ի վեր ամեն բան նկատում եմ, ինչ որ կատարվում է իմ շուրջը, թեև ինքս ոչ մի բանի մասնակից չեմ։ Եվ ահա զանգակը հնչում է, և մր․ Օմրն իր ընկերներով ներս են գալիս հայտնելու, թե ամեն բան պատրաստ է։ Պեգգոտին արդեն վաղուց պատմել էր ինձ, թե հորս հուղարկավորության միջոցին էլ հյուրերը միևնույն դահլիճում են հավաքված եղել։
Այդտեղ են մր․ Մեորդստոնը, մեր հարևան մր․ Գրայպը, մր․ Չիլիպը և ես։ Մեր դուրս գնալու ժամանակ դիակներն արդեն պարտեզում են, նրանք հանդարտ տանում են առջևից՝ կնձենիների ծառուղով, անց են կենում դռան միջով և մտնում են այն հանգստարանը, ուր ես ամառ ժամանակ այնքան հաճախ ականջ էի դրել թռչունների առավոտյան դայլայլին։
Կանգնում ենք գերեզմանի շուրջը։ Այդ օրը կարծես մյուսներին ամենևին նման չէ․ երկինքն էլ մի ուրիշ տեսակ է՝ մոխրագույն։ Հանդիսավոր լռության րոպեն գալիս է, միանալով այն լռությանը, որ տիրում է հողին հանձնվող դագաղում։ Կանգնած ենք գլխաբաց։ Ահա հնչում է քահանայի պարզ ձայնը․ «Ես եմ հարություն և կյանք, ասե Տեր»։ Հետո հառաչանք ու լաց եմ լսում։ Մտիկ եմ տալիս․ ահա մեր բարի, հավատարիմ աղախինը, այն միակ անձը, որ այժմ ինձ աշխարհիս երեսին ամենից շատ է սիրելի և որին, մանկական սրտիս վկայությամբ, մի օր աստված անշուշտ կասի․ «Մուտ հուրախության տեառն քո»։
Հանդիսականների փոքրիկ խմբում շատերի դեմքը ծանոթ է ինձ․ այդ դեմքերը ես շատ անգամ դիտել եմ եկեղեցում։ Նրանք դեռ այն օրից են մայրիկիս տեսել, երբ նա նոր էր գյուղ եկել իր նորափթիթ գեղեցկությամբ։ Ուշադրություն չեմ դարձնում նրանց վրա ― զբաղված եմ միայն իմ վշտով, ― բայց և այնպես տեսնում եմ նրանց և ամեն մեկին ճանաչում։ Տեսնում եմ հետևի շարքում և Միննիին, որ աչքով է անում իմ մոտ կանգանծ նշանածին։
Վերջացած է ամեն բան։ Գերեզմանը ծածկված է, և մենք նրան թողնում ենք։ Ահա դարձյալ մեր տունը, այնպես սիրուն ու անփոփոխ, մտքիս մեջ այնպես կապված այն բոլորի հետ, ինչ֊որ չկա այլևս, որ նրան տեսնելիս ցավը ավելի սաստկանում է։ Ինձ ներս են մտնցնում․ մր․ Չիլիպը ջուր է տալիս ինձ, որ խմեմ, և երբ ասում եմ, թե ուզում եմ իմ սենյակը բարձրանալ, նա կանացի մեղմությամբ մնաս բարով է մաղթում ինձ։
Այս ամենը կրկնում եմ, կարծես երեկ է պատահել։ Շատ ավելի նոր դեպքեր մտքիս միջից սահել֊անցել են դեպի այն ափը, ուր յուրաքանչյուր մոռացված բան մի ժամանակ կհիշվի, բայց այդ օրվա հիշատակը օվկիանոսի ժայռի նման կանգուն է։
Վստահ էի, որ Պեգգոտին սենյակս կգա։ Կիրակնօրյա խորհրդավոր հանգիստը (այդ օրը կիրակի էր) մեր սրտերի տրամադրությանը հարմար էր։ Նա կողքիս նստեց իմ փոքրիկ անկողնի վրա, և մեկ ձեռքս համբուրելով, մեկ շփելով, ինչպես անում էր եղբորս հետ, ամեն բան պատմեց, ինչ֊որ պատահել էր այդ միջոցին։
― Վաղուց արդեն մայրիկը տկար էր, ― ասաց Պեգգոտին։ Նա մաշվում էր և անբախտ էր։ Երբ փոքրիկն աշխարհ եկավ, կարծեցի, թե հիվանդը կլավանա, բայց սխալվեցի, հիվանդությունը սաստկացավ, և մայրիկս սկսեց օրեցօր նվաղել։ Երեխայի ծնվելուց առաջ նա սիրում էր մենակ֊մենակ լաց լինել․ իսկ հետո օրոր էր երգում նրա վրա, և այնպիսի գողտրիկ ձայնով, որ մի անգամ նրան լսելիս ես կարծեցի, թե ձայնը օդի մեջ է հնչում և դեպի երկինք սլանում։ Վերջերս ավելի երկչոտ էր դարձել, ամեն բանից վախենում էր։ Ամեն մի կոպիտ խոսք հարվածի պես դիպչում էր սրտին։ Սակայն դեպի ինձ միշտ բարի էր։ Խեղճ տիրուհիս, երբեք չէր փոխվում դեպի անշնորհք Պեգգոտին։
Այստեղ Պեգգոտին կանգ առավ և փոքր֊ինչ ձեռքս շոյեց։
― Միայն մի անգամ էր, որ նորից նրան այնպես տեսա, ինչպես որ առաջ էր․ այդ քո գալստյան գիշերն էր, հոգիս։ Իսկ մեկնելու օրը նա ինձ ասաց․ « Էլ երբեք տեսնելու չեմ հրեշտակիս։ Այսպես է ասում սիրտս, Պեգգոտի, և գիտեմ, որ այն ճշմարիտ է»։ Այնուհետև աշխատում էր հանգիստ երևալ, և երբ այդ մարդիկ հանդիմանում էին նրան, թե անհոգ է, անճարակ է, նա հավատում էր, որ այդպես է, թեև վաղուց արդեն այդ բոլորը անցել էր։ Բայց երբեք մարդուն այն բանը չէր ասում, ինչ֊որ սովոր էր ինձ ասել։ Վախենում էր ասել մարդուն։ Միայն մի երեկո, հոգին ավանդելուց մի շաբաթ առաջ, կանչեց նրան և ասաց․
«Սիրելիս, զգում եմ, որ մահս մոտեցել է։ Այժմ, Պեգգոտի, սիրտս հանգիստ է», ― ասաց նա ինձ, երբ միևնույն գիշերը ես նրան անկողին մտցրի։ «Խեղճ մարդս քիչ֊քիչ կընտելանա իր վշտին և հետո ամեն բան կանցնի։ Ես շատ հոգնած եմ, Պեգգոտի։ Մի թողնի ինձ, մոտս մնա, մինչև որ քնեմ։ Օրհնվեն զավակներս։ Աստված պահե որբ որդուս»։
― Այնուհետև ես նրան մենակ չէի թողնում, ― շարունակեց Պեգգոտին։ ― Շատ անգամ այն երկուսի հետ էլ խոսում էր, որովհետև սիրում էր նրանց։ Այդպես էր նրա բնավորությունը։ Նա չէր կարող իր մերձավորներին չսիրել։ Բայց հենց որ նրանք հեռանում էին, դեպի ինձ էր շուռ գալիս, կարծես թե միայն իր Պեգգոտիի մոտ հանգստություն գտնելով, և այնպես քնում։
Վերջին օրը, իրիկնադեմին, համբուրեց ինձ և ասաց․ «Եթե փոքրիկ մանուկս էլ մեռնի, խնդրեմ նրան իմ գիրկը դիր, և թող մեզ միասին թաղեն»։ (Այդպես էլ արինք, որովհետև միայն մեկ օր ապրեց մորից հետո, խեղճ գառնուկը)։ «Թող իմ անգին Դեվին էլ մինչև գերեզման հասցնի մեզ, ― ասաց նա, ― և ասա նրան, որ իր մայրը, վերջին շունչը փչելուց առաջ, մի անգամ չէ, հազար անգամ օրհնեց նրան»։
Պեգգոտին դարձյալ լռեց և թեթև շփեց իմ ձեռքը։
― Կես գիշերն արդեն անցել էր, ― շարունակեց նա, ― երբ հիվանդը ջուր խնդրեց, և հենց որ տվի, այնպիսի քաղցր ժպիտով նայեց վրաս, հոգյակը։ Առավոտը լուսացավ, արեգակը ծագել էր։ Այն ժամանակ նա ասաց, թե որքան մր․ Կոպպերֆիլդը բարի է եղել դեպի նա, որքան հեզ, ներողամիտ։ Մայրիկդ ասաց․ «Երբ որ ես կասկածում էի ինքս ինձնից, լուսահոգին կրկրնում էր, թե սիրող սիրտն ավելի կարժի, քան աշխարհիս բոլոր իմաստությունը, և թե նա երջանիկ էր իմ սիրով»։
«Պեգգոտի, ― ասաց մայրիկդ փոքր֊ինչ հետո, ― մոտեցիր ինձ, սիրելիս․․․ ավելի մոտիկ, ավելի մոտիկ։ Գլուխս փոքր֊ինչ վերցրու և դեպի քեզ շուռ տուր․․․ Երեսդ անհետանում է իմ աչքից․․․ ես ուզում եմ վրադ նայել»։ Այդպես էլ արի, և, ա՜հ, Դավիթ, եկավ հասավ այն րոպեն, երբ պիտի ճշմարտվեր, ինչ֊որ ասել էի քեզ մի անգամ․․․ թե նա ուրախ կլինի իր խեղճ գլուխը հիմար պառավ Պեգգոտիի բազկի վրա դնելու․․․ և նա մեռավ իբրև մի նիրհած մանուկ։
Այսպես վերջացավ Պեգգոտիի պատմությունը։ Մորս մահվան այս հանգամանքները լսելուս րոպեից նրա վերջին ժամանակի տեսքը անհետացավ իմ մտքից։
Այդ րոպեից ի վեր հիշողությանս մեջ նա դարձյալ պատկերանում էր իբրև այն նորատի մայրիկը, առաջին հիշատակներիցս անբաժան այն զվարթ մայրիկը, որ սիրում էր գգվել գանգուրներս և պարել ինձ հետ դահլիճում։ Պեգոտիի պատմությունը՝ փոխանակ մորս կյանքի վերջին շրջանը հիշեցնելու, նրա նախկին սիրուն պատկերը ամրապնդեց հոգուս մեջ։ Տարօրինակ կթվա այս բանը, բայց և այնպես ճշմարիտ է։ Մահվան մեջ նա թռավ անցավ դեպի իր ժպտուն երիտասարդությունը, մյուս ամեն բան ջնջվեց։
Գերեզմանում ննջող մայրը իմ մանկության մայրիկն էր․ նրա գրկում հանգչող մանուկը, ես ինքս էի՝ այն մանկան նման հավիտյան փարվված նրա սրտին։
==Ժ․ գլուխ
Ինձ անտես են թողնում, հետո խնամում
Հուղարկավորության հաջորդ օրը, երբ առավոտյան լույսը նորից ազատ մեր տունը մտավ, միս Մեորդստոնը շտապով ասաց Պեգգոտիին, որ նա մեկ ամսվա ընթացքում տանից հեռանա։ Որքան էլ Պեգգոտին գարշանք զգար այդ քարասիրտ օրիորդին ծառայելուց, այնուամենայնիվ հավաստի եմ, որ իմ սիրուն լավ կհամարեր մեզ մոտ մնալ, քան մի ուրիշ տեղ ամենալավ պաշտոն վարել։ Նա ինձ ասաց, թե պիտի բաժանվենք, և բացատրեց, թե ինչու, և մենք միասին շատ սրտանց լաց եղանք։
Գալով ինձ և կամ թե ապագայիս՝ ո՛չ խոսք կար, ո՛չ էլ զրույց։ Եղբայրն ու քույրը կարծեմ ուրախ կլինեին՝ ինձ էլ մի ամսից հետո ճանապարհ դնել։ Մի օր քաջություն ունեցա հարցնելու միս Մեորդստոնին, թե ե՞րբ վարժարան կուղարկեն ինձ։ Նա չոր ու ցամաք պատասխանեց, թե գուցե բնավ էլ չուղարկեն։ Ուրիշ ոչինչ։ Շատ էի ուզում իմանալ, թե արդյոք ի՞նչ են մտադիր անել ինձ հետ․ նմանապես և Պեգգոտին․ բայց մեզ չհաջողվեց բան իմանալ այդ մասին։
Վիճակիս մեջ մի փոփոխություն էր առաջ եկել, որ որքան էլ ինձ հաճելի թվար ներկա դառը պայմաններում, բայց կարող էր, եթե նրան լավ հասկանայի, մեծ հոգսեր պատճառել ինձ ապագայիս նկատմամբ։ Բանն այս է, որ մինչև այժմ վրաս ծանրացող բռնությունը բոլորովին թողված էր։ Ոչ միայն չէին պահանջում, որ ժամերով տխուր նստած մնամ դահլիճում, այլ դեռ հաճախ պատահում էր, որ այնտեղ մտնելուս պես՝ միս Մեորդստոնը հոնքերը կիտելով նշան էր տալիս, որ հեռանամ։ Այլևս չէր արգելված, որ ես գռեհիկ Պեգգոտիի հետ ժամեր անցնեմ․ հարցնող էլ չկար, թե ո՞ւր եմ գնում և ի՞նչ անում․ միայն թե մր․ Մեորդստոնից հեռու ման գայի։ Սկզբում սաստիկ վախենում էի, թե նա նորից իր ձեռքը կառնի իմ կրթելու պաշտոնը, և կամ ինքը միս Մեորդստոնը կնվիրվի այդ գործին․ սակայն տեսա, որ երկյուղս անհիմն է․ նրանք իմ մասին անհոգ էին։
Չեմ ասի, թե այս գյուտը մի առանձին վիշտ պատճառեց ինձ։ Ես դեռ ճնշված էի մորս մահվան հարվածից և անտարբեր դեպի աշխարհիս բաները։ Իրավ է, երբեմն մտածում էի, թե բոլորովին ինձ անտես կթողնեն, այլևս ոչ ոք իմ մասին խնամք չի տանի և ես, անկիրթ մնալով, մի շրջմոլիկ, անտաշ ու գծուծ մարդ կդառնամ․ երբեմն էլ մտածուն էի՝ այս թշվառության առաջն առնելու համար հերոսներիս նման վերկենալ փախչել և մի ուրիշ տեղ բախտ որոնել․ սակայն այս մտքերը միայն վաղանցուկ ցնորքներ էին, լոկ չինական ստվերներ, որոնք նկարվում էին իմ սենյակի որմի վրա, որպեսզի իսկույն չքանան, որմը դարձյալ մերկ թողնելով։
― Պեգգոտի, ― ասացի ես մի երեկո խոհանոցում, ― մր․ Մեորդստոնը ոչ մի ժամանակ չի սիրել ինձ, իսկ այժմ հո բոլորովին ատում է․ ուրախ կլիներ մինչև անգամ չտեսնել ինձ։
― Գուցե վշտից է, ― ասաց Պեգգոտին գլուխս շոյելով։
― Բայց չէ՞ որ ես էլ վիշտ ունեմ։ Եթե իմանայի, թե պատճառը միայն վիշտն է, ոչ մի բան չէի ասի։ Բայց այստեղ մի ուրիշ բան կա, Պեգգոտի, ուրիշ բան։
― Որտեղի՞ց գիտես, թե վշտից չէ, ― հարցրեց Պեգգոտին, փոքր֊ինչ լռելուց հետո։
― Օ՜հ, նրա վիշտն ամենևին նման չէ իմին։ Այս րոպեին միս Մեորդստոնի մոտ նստած նա տխուր է, բայց բավական է, որ ես ներս մտնեմ և նրա աչքերում մի ուրիշ բան կերևա։
― Ի՞նչ կերևա։
― Զայրույթ, ― ասացի ես, ճակատս ակամա հայրացուիս նման կնճռոտելով։ ― Եթե միայն վիշտ ունենար, այդպես չար֊չար չէր նայի վրաս։ Ահա ես էլ սգավոր եմ, ես էլ եմ տրտմած, բայց այս չի արգելում ինձ մարդասեր ու բարի լինել ամենքի հետ։
Պեգգոտին մի քանի վայրկյան լուռ մնաց․ ես էլ լուռ֊լուռ շարունակեցի մսրած մատներս վառարանի մոտ տաքացնել։
― Դեվի, ― ասաց նա վերջապես։
― Ի՞նչ է, Պեգգոտի։
― Ես ամեն միջոց, ամեն հնար գործ դրի, սիրելիս, Բլենդրոտընում որևէ պաշտոն գտնելու, բայց այդպիսի բան չգտա։
― Այժմ ի՞նչ ես մտադիր անել, Պեգգոտի, ― հարցրի ես տխրությամբ։ ― Մի՞թե կերթաս թափառելու՝ որևէ տեղ ճարելու համար։
― Կարծում եմ, Դեվի, թե ստիպված կլինեմ Յարմաութ գնալ և այնտեղ ապրել։
― Յարմաո՞ւթ, ― ասացի ես, փոքր֊ինչ սիրտ առնելով։ ― Իսկ ես կարծում էի, ո՞վ գիտե աշխարհիս որ ծայրը կթռչես։ Յարմաութը հո հեռու չէ՞, մեկ֊մեկ հո կտեսնվե՞մ քեզ այնտեղ։ Դու հո բոլորովին չե՞ս թողնի ինձ, Պեգգոտի։
― Աստված չանի, ― գոչեց Պեգգոտին եռանդով։ ― Քանի որ այստեղ ես, հոգյակ իմ, ես շաբաթը մեկ կայցելեմ քեզ։ Մինչև կյանքիս վերջը՝ շաբաթը մեկ։
Այս խոստումը մի ծանր քար գլորեց իմ սրտից, սակայն Պեգգոտին միայն դրանով չբավականացավ։
― Գիտե՞ս ինչ կա, սիրելի Դավիթ, ― շարունակեց նա։ ― Ես ուզում եմ նախ մի երկու շաբաթով եղբորս մոտ հյուր գնալ, փոքր֊ինչ հանգստանալ, խելքս գլուխս հավաքել։ Տեսնում եմ, որ այստեղ քեզ շատ կարոտ չեն։ Գուցե քեզ էլ թույլ տան ինձ հետ գնալ։
Քանի որ Պեգգոտիից բացի, մեր տանը ոչ ոք չկար, որի հետ կամենայի հարաբերություն ունենալ, նրա առաջարկը վերին աստիճանի դուր եկավ ինձ։ Քաղցր էր ինձ այն գաղափարը, թե Յարմաութի բարեկամներիս ազնիվ դեմքը նորից կտեսնեմ․ ամոքիչ էր վշտերիս համար այն հույսը, թե նորից կիրակնօրյա առավոտյան անդորրությունը կվայելեմ, զանգակների անուշ հնչյունը կլսեմ, նավերի երերվելը մշուշապատ ծովի երեսին կտեսնեմ, Էմլիի հետ ափերի վրա կզբոսնեմ, ցավերս նրան կպատմեմ, նրա հետ միասին խեցիներ ու կապիճներ կհավաքեմ։ Թեպետ էլ նույն րոպեին երանական զգացումներս պղտորվեցին կասկածով, թե միս Մեորդստոնը հոժարություն չի տա մեկնելու, բայց այս տարակույսն էլ փարատվեց, որովհետև հենց նույն երեկոյան, երբ նա եկել էր մթերանոցը զննելու, Պեգգոտին զարմանալի արիությամբ մոտեցավ նրան ու իր միտքը բացատրեց։
― Ի՞նչ պիտի անի այնտեղ։ Ծուլությո՞ւն, ― ասաց միս Մեորդստոնը, թթու դրած վարունքների փարչը դիտելով։ ― Ծուլությունն է ամեն չարյաց արմատը։ Սակայն այնտեղ թե այստեղ, բոլորը մեկ է․ նա միշտ ծույլ ու դատարկ կմնա։
Նկատեցի, որ Պեգգոտին պատրաստ է մի կծու պատասխան տալ, բայց իմ սիրուն նա լեզուն բռնեց և լուռ մնաց։
― Հըմ, ― ասաց միս Մեորդստոնը, շարունակելով դիտել թթուն, ― այժմ ամենից կարևորն այն է, որ եղբայրս հանգիստ մնա և իր սիրտը ոչ մի բանով չվրդովի։ Այս պատճառով կարծում եմ թե լավ կանեմ, եթե ձեր խնդիրը կատարեմ։
Շնորհակալություն հայտնեցի նրան, բայց ուրախությունս ծածկելով, որպեսզի իր հավանությունը ետ չառնի։ Կարծեմ արածս խոհեմություն էր, որովհետև նույն րոպեին նա այնպես թթու վրաս նայեց, որ ասես փարչի բոլոր կծվությունը կուլ տված լիներ։ Բայց հավանությունը տրված էր, այդպես էլ մնաց․ և ամիսը լրանալուն պես Պեգգոտին ու ես արդեն մեկնելու պատրաստ էինք։
Մր Բարկիսը եկավ Պեգգոտիի հակը վերցնելու։ Որքան հիշում եմ, նա երբեք մեր պարտեզի դռնով չէր անցել․ բայց այս անգամ ներս էլ մտավ և ահագին հակը շալակելիս իմ վրա մի այնպիսի հայացք նետեց, որի մեջ կարծես իմաստ էլ կար, եթե միայն կարելի էր որևէ իմաստ գտնել մր․ Բարկիսի դեմքի վրա։
Պեգգոտին հարկավ տրտում էր մեր տանից բաժանվելիս, ուր այնքան տարի ապրել էր և ուր սնվել էին իր սրտի երկու զորեղ զգացումները․ սեր դեպի մայրս և սեր դեպի ինձ։ Առավոտյան նա հանգստարան գնաց, և այժմ, կառքում նստած, թաշկինակ էր բռնել աստասվաթոր աչքերի վրա։
Քանի որ նա այդ դրության մեջ էր․ մր․ Բարկիսը կենդանության ոչ մի նշան չէր ցույց տալիս։ Նա նստած էր իր տեղում և կուռքի նման անշարժ էր։ Բայց երբ Պեգգոտին սկսեց դեսուդեն նայել և հետս խոսել, մր․ Բարկիսը գլուխը թոթվեց և մի քանի անգամ ծիծաղեց, թեև բնավ չհասկացա, թե ո՞մ վրա և ինչո՞ւ։
― Ի՜նչ լավ օր է, մր․ Բարկիս, ― ասացի ես քաղաքավարության համար։
― Կարծեմ վատ չէ, ― ասաց մր․ Բարկիսը, որ սովոր էր զգուշությամբ արտահայտել իր միտքը և խույս տալ հաստատական ոճերից։
― Այժմ Պեգգոտին բոլորովին հանգստացել է, մր․ Բարկիս, ― նկատեցի ես, նրան հաճելի բան ասելու համար։
― Իրա՞վ, ― ասաց մր․ Բարկիսը։
Եվ այս հանգամանքի մասին մի քանի վայրկյան խորամանկ դեմքով մտածելուց հետո, դարձավ դրացուհուն և ասաց․
― Հա՞, իրա՞վ հանգստացել եք։
Պեգգոտին ծիծաղեց և դրական պատասխան տվեց։
― Չէ, ուղիղն ասացեք, բոլորովի՞ն եք հանգստացել, լիովի՞ն, ― մռմռաց կառապանը, քիչ֊քիչ մոտենալով ու մշտելով Պեգգոտիին։ ― Ասացեք, լա՞վ եք հանգստացել, բոլորովի՞ն։ Հա՞, թե չէ։
Եվ նա շարունակեց այնպես մոտենալ և Պեգգոտիին արմունկով հրել, որ մենք վերջ ի վերջո, կառքի ձախ անկյունում սեղմված մնացինք, և ես հազիվ էի շունչ քաշում։
Երբ Պեգգոտին խնդրեց նրան ուշք դարձնել վրաս, մր․ Բարկիսը տեղ տվեց ինձ և սկսեց ետ քաշվել։ Ես չէի կարող չնկատել, թե որ աստիճան նա գոհ է, որ հնար է գտել, առանց խոսակցության նյութ որոնելու, այդպես պարզ, հեշտ ու հաճելի կերպով արտահայտելու իր միտքը։ Նա զվարճանում էր այդ գյուտով։ Փոքր֊ինչ հետո նորից դարձավ դեպի Պեգգոտին ու կրկնեց․ «Ղո՞րդ հանգստացել եք» և առաջվա պես ճզմեց մեզ։ Շատ չանցած՝ նորից ճզմեց և հարցումը երրորդեց։ Վերջապես բանն այնտեղ հասավ, որ նրա մոտենալը տեսնելուս պես ես վերև էի ցատկում, պատճառաբանելով, թե ուզում եմ շրջակայքը լավ դիտել, և դրանով ազատվում խեղդվելուց։
Մր․ Բարկիսն այնպես քաղաքավարի էր, որ մի պանդոկի առջև կանգ առավ՝ մեզ գարեջրով ու խորովածով հյուրասիրելու համար։ Այդտեղ անգամ, մինչ Պեգգոտին խմելու վրա էր, մր․ Բարկիսն այնքան սաստիկ հրեց նրան, որ նրա կլթիկը բռնեց։ Սակայն երբ ճանապարհի վերջին հասանք, մր․ Բարկիսը կատակները դադարեցրեց և երբ վերջապես Յարմաութի քարահատակի վրա անցանք, կառքն սկսեց այնպես ցնցել ու տատանել բոլորիս, որ մր․ Բարկիսին ուրիշ բանի վրա մտածելու ժամանակ էլ չմնաց։
Մր․ Պեգգոտին և Հեմը սպասում էին մեզ հին պանդոկի դռան առջև։ Նրանք մեծ սիրով դիմավորեցին Պեգգոտիին ու ինձ և աջ մեկնեցին մր․Բարկիսին, որ մինչև ծոծրակը ծռված գդակով ու վարանած ժպտուն դեմքով մի անմիտ պատկեր էր ներկայացնում։ Նրանք Պեգգոտիի իրերը վերցրին, և մենք արդեն հեռանալու վրա էինք, երբ մր․ Բարկիսը ցուցամատով մի խորհրդավոր նշան արեց ինձ, որ դռան կամարի տակ մտնենք։
― Բանը լավ է առաջ գնում, չէ՞, ― փսփսաց նա։
Ես մտիկ արի նրա դեմքին և, աշխատելով խորիմաստ ձևանալ, ասացի․
― Օ՜, օ՜։
― Շատ լավ է առաջ գնում, չէ՞, ― կրկրնեց մր․ Բարկիսը մտերմական եղանակով։
― Օ՜օ, ― ասացի ես նորից։
― Դուք հո գիտեք ո՞վ է ուզում, ― ասաց բարեկամս։ ― Բարկիսն է ուզում, միայն Բարկիսը։
Ես հաստատական նշան արի։
― Շատ լավ է, շատ, ― ասաց մր․ Բարկիսը, ձեռքս թոթվելով։ ― Ես ձեր բարեկամն եմ։ Դուք գործը լավ սկսեցիք, այժմ բանս հաջող է։
Քանի շատ էր մր․ Բարկիսն աշխատում հասկացնել իր միտքը, այնքան ավելի մթնացնում էր, և եթե ես նրա երեսը ժամերով էլ դիտեի, դարձյալ այնքան բան կիմանայի, որքան կարելի է իմանալ մի կանգնած ժամացույց դիտելիս։ Բայց Պեգգոտին արդեն կանչում էր ինձ։ Երբ փոքր֊ինչ հեռացանք, նա հարցրեց, թե բարեկամս ի՞նչ էր ասում։
― Ասում էր, թե բանը լավ է առաջ գնում, ― պատասխանեցի ես։
― Ա՜յ անամոթ արարած, ― գոչեց Պեգգոտին։ ― Սուտ է նրա ասածը։ Բայց ի՞նչ կասես, եթե հանկարծ ուզենամ մարդու գնալ։
― Կասեմ, թե կշարունակես հիմիկվա նման սիրել ինձ, ― ասացի ես մի վայրկյան մտածելուց հետո։
Իմ բարեսիրտ դայակը, բոլոր անցորդներին և նույնիսկ առջևից գնացող ազգականներին զարմացնելով, փողոցի մեջտեղում կանգնեց և սկսեց համբուրել ինձ և երդվել, թե հավիտյան պիտի սիրի ինձ։
― Ի՞նչ կասես, հը՞, ― կրկնեց նա, երբ որ նորից շարժվեցինք։
― Եթե ուզենաս․․․ մր․ Բարկիսի՞ն մարդու գնալ։
― Այո, ― ասաց Պեգգոտին։
― Կասեմ, որ հիանալի բան կանես։ Այն ժամանակ քո սեփական կառքն ու ձին կունենաս, ամեն անգամ ինձ տեսնելու կգաս, և այդ ոչինչ չի նստի քեզ, Պեգգոտի։
― Մեկ այս տղայի խելքը տեսեք, ― գոչեց Պեգգոտին։ ― Ես էլ ահա մի ամիս է ճիշտ այդ եմ մտածել։ Այո, հոգիս, մտածել եմ, որ այն ժամանակ ավելի անկախ կլինեմ և հարկավ իմ տանը ավելի սիրով կաշխատեմ, քան ուրիշների մոտ։ Հետո մայրիկիդ էլ մոտիկ կլինեմ, ― շարունակեց նա մեղմիկ, ― շուտ֊շուտ կերթամ նրա գերեզմանը տեսնելու, իսկ երբ մեռնեմ, ինձ էլ նրա մոտ կթաղեն։
Որոշ ժամանակ լուռ մնացինք։ Հետո նա զվարթ ասաց․
― Այնուամենայնիվ մարդու գնալը մտքիցս էլ չէր անցնի, եթե իմ Դեվին այդ չուզենար։ Չէր անցնի, եթե քսան անգամ էլ ծանուցում անեին եկեղեցում և նշանի մատանին պատրաստ լիներ։
― Հապա մեկ երեսիս նայիր, Պեգգոտի, ― ասացի ես։ ― Մի՞թե չես տեսնում, որ ես ուրախ եմ այդ բանից և հոգով սրտով քեզ եմ համակրում։
Եվ իրոք, անչափ ուրախ էի, որ նա մտադիր է ամուսնանալ։
― Հավատում եմ, աչքիս լույս, հավատում, ― ասաց Պեգգոտին, նորից իր կրծքին սեղմելով ինձ։ ― Այդ մասին ես գիշեր֊ցերեկ մտածել եմ, և ամեն բան կշռել, և կարծում եմ, որ լավ կանեմ, եթե մարդու գնամ։ Բայց ուզում եմ եղբորս հետ էլ խորհուրդ տեսնել։ Իսկ առայժմ, Դեվի, դու ոչ ոքի բան չասես, թող երկուսս միայն գիտենանք։ Բարկիսը մի բարեսիրտ, պարզ մարդ է, և ես լավ կկատարեմ իմ պարտքը և կաշխատեմ կատարել։ Այն ժամանակ «մեր բանը լավ առաջ կերթա», ― վերջացրեց Պեգգոտին, ուրախ֊ուրախ քրքջալով։
Մր․ Բարկիսի այդ խոսքերն այնպես ի դեպ կրկնվեցին և այնքան մեզ զվարթացրին, որ ամբողջ ճանապարհը ծիծաղելով կտրեցինք և զվարթ հասանք մր․ Պեգգոտիի տնակին։
Տնակի դրսի տեսքը միևնույն էր, միայն թե ես նրան մի քիչ փոքրացած գտա։ Դռան մոտ կանգնած էր մրս․ Գըմիջը, որ կարծես մեր վերջին հրաժեշտից հետո չէր շարժվել իր տեղից։ Տնակի ներքին սարքն էլ առաջվանն էր․ ննջարանումս միևնույն կապույտ սափորն էր դրված՝ նույն ծովային ծաղիկներով։ Դուրս ելա շտեմարանը տեսնելու, և դարձյալ նույն խաչափառները գտա, նույն խեցիներն անկյունում, ուր նրանք առաջվա պես վխտում էին, կծելու բան փնտրելով։
Էմլին միայն չէր երևում, և ես հարցրի մր․ Պեգգոտիին, թե որտե՞ղ է նա։
― Վարժարանումն է, սըր, ― ասաց նա, ճակատը սրբելով, որովհետև քրտնել էր քրոջ հակը կրելուց։ Հետո պատի ժամացույցին մտիկ տվեց և հարեց․ ― Մի քսան րոպեից և կամ կես ժամից հետո տուն կգա։ Նրա բացակայությունը մեզ ամենքիս զգալի է, հավատացեք։
Մրս․ Գըմիջը հառաչեց։
― Հերիք է տխրես, ա՛յ պառավ, ― գոչեց մր․ Պեգգոտին։
― Օ՜հ, ոչ մի մարդ ինձնից ավելի չի զգում այդ, ― ասաց մրս․ Գըմիջը։ ― Ես մի թշվառ անտեր էակ եմ․ միայն նա է, որ կամքիս հակառակ չի գնում։
Մրս․ Գըմիջը շարունակ փնթփնթալով և տնքալով գնաց կրակ վառելու։ Մր․ Պեգգոտին, որ դիտում էր նրան, դիմեց մեզ, ձեռքը շրթունքին դնելով, և կամացուկ ասաց․ «Էլի ծերուկին է հիշում»։ Այս խոսքերը մի հիմնավոր առիթ տվին ինձ կարծելու, թե իմ վերջին այցելությունից հետո ոչ մի բարվոքում չի կատարվել մրս․ Գըմիջի տրամադրության մեջ։
Եվ այսպես՝ ամբողջ տնակն առաջվա նման մի զվարճալի օթևան էր, և ինչո՞ւ չպիտի զվարճալի լիներ․ նա սակայն նախկին տպավորությունը չարեց վրաս։ Մինչև անգամ մի տեսակ հիասթափվաց զգացի։ Պատճառը գուցե այն լիներ, որ փոքրիկ Էմլին տանը չէր։ Ես գիտեի, թե որ շավղով է տուն գալիս, և շատ չանցած՝ արդեն զբոսնում էի այն շավղի վրա՝ նրան դիմավորելու ցանկությամբ։
Հեռվից նշմարեցի մի պատկեր և իսկույն ճանաչեցի Էմլիին։ Թեև նա մի քիչ աճել էր, սակայն դարձայլ փոքրիկ էր։ Երբ մոտեցավ, տեսա, որ նրա կապուտակ աչքերն այժմ ավելի պայծառ են, փոսիկներով այտերն այժմ ավելի բողբոջուն, և ամբողջ պատկերն ավելի զվարթ և սիրուն․ բայց և այնպես, տորօրինակ բան, հանկարծ ուզեցի այնպես ձևանալ, թե իբր նրան չեմ տեսնում, և անցնել մոտով, իբր առանց վրան ուշք դարձնելու։ Եթե չեմ սխալվում, այս տեսակ մի բան հետո էլ արել եմ կյանքումս։
Փոքրիկ Էմլին ամենևին բանի տեղ չդրեց արարքս։ Նա ճանաչեց ինձ, սակայն փոխանակ շուռ գալու և անունս տալու, ծիծաղեց ու փախավ։ Այդ ինձ ստիպեց իսկույն նրա հետևից ընկնել, բայց նա այնպես արագ էր վազում, որ միայն տնակի մոտ բռնեցի նրան։
― Ա՛հ, այս դո՞ւ ես, ― ասաց նա։
― Հը, ճանաչեցի՞ր ինձ, Էմլի։
― Իսկ դու իբր թե չճանաչեցիր ինձ, ― ասաց Էմլին։
Ուզում էի համբուրել նրան, բայց նա իր վարդագույն շրթունքը ծածկեց, ասելով, թե այլևս երեխա չէ, և առաջվանից թունդ քրքջալով ներս վազեց։
Պարզ է, որ նա կամենում էր հետս ընկնել ու գրգռել ինձ։ Այս փոփոխությունը նրա վարմունքի մեջ շատ զարմանալի թվաց ինձ։ Թեյի սեղանն արդեն պատրաստ էր․ փոքրիկ սնդուկի առաջվա տեղն էր․ սակայն Էմլին, փոխանակ կողքիս նստելու, գնաց փնթփնթան մրս․ Գըմիջի մոտ նստեց, և երբ մր․ Պեգգոտին հարցրեց, թե ինչո՞ւ է այդպես անում, նա դեմքը թաքցնելու համար մազերը երեսին փռեց ու սկսեց ծիծաղել։
― Ա՜յ դու փիսիկ, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, և հուշիկ֊հուշիկ շոյեց նրան իր մեծ թաթով։
― Այո, այո, չար փիսիկ է, մաստր Դեվի, ― կրկնեց Հեմը, և սկսեց Էմլիի հետ քրքջալ մի այնպիսի հրճվանքով ու հիացումով նրան նայել, որ ինքն էլ կրակի նման կարմրեց։
Տեսա, որ բոլորն էլ երես են տալիս Էմլիին, և ամենից շատ՝ նույն ինքը մր․ Պեգգոտին։ Բավական էր, որ Էմլին իր սիրուն թշիկը մր․ Պեգգոտիի կոշտ մորուքին մոտեցներ, որպեսզի սա Էմլիի ամեն քմահաճույքը կատարեր։ Գոնե ինձ այդպես էր թվում, երբ տեսնում էի, թե ինչպես է գգվում նրան աղջիկը։ Եվ ես լիովին արդարացնում եմ ծերուկին։ Էմլին այնքան հեզ էր, այնպես քաղցրիկ, և իր երկչոտ, փոքր֊ինչ խորամանկ հայացքով՝ այնքան գրավիչ, որ ինձ առաջվանից ավելի հափշտակեց։
Շատ էլ քնքուշ սիրտ ուներ, որովհետև երբ մենք թեյից հետո վառարանի առջև նստեցինք և մր․ Պեգգոտին, իր ծխամորճը քաշելով, իմ կրած կորուստը հիշեց, Էմլիի աչքերն արտասուքով լցվեցին, և նա սեղանի մյուս կողմից այնքան սրտագին վշտով վրաս նայեց, որ ես մի ջերմ շնորհակալություն զգացի դեպի նա։
― Ահա սա էլ որբուկ է, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, Էմլիի գանգուրների հետ խաղալով։ ― Ահա սա էլ, ― շարունակեց նա, մի ամուր հարված տալով Հեմի կողքին, ― թեև կարծես ոչ մի բանով որբի նման չէ։
― Եթե ձեզ նման մի խնամակալ ունենայի, մր․ Պեգգոտի, ― ասացի ես, գլուխս կախելով, ― այն ժամանակ գուցե ես էլ որբ չզգայի ինքս ինձ։
― Լավ ասացիք, մաստր Դեվի, ― գոչեց Հեմը ցնծությամբ։ ― Արևս վկա, լավ ասացիք։ Հիանալի։ Ապրեք, սըր։ Հուռռա՜, հուռռա՜։
Այստեղ նա ետ տվեց մր․ Պեգգոտիի հարվածը, իսկ Էյլին վեր կացավ իր բարերարին համբուրելու։
― Ինչպե՞ս է, սըր, ձեր բարեկամը, ― հանկարծ հարցրեց մր․ Պեգգոտին։
― Ստիրֆորթը՞։
― Հենց նա, ― գոչեց մր․ Պեգգոտին Հեմի կողմը դառնալով։ ― Չէ՞ի ասում քեզ, թե նրա անունը մեր արհեստն է հիշեցնում։
― Դուք ասում էիք, որ նրա անունը Րըդդրֆորթ<ref>Steer ― ստիր՝ ղեկ։ Rudder ― րըդդր՝ նմանապես ղեկ</ref> է, ― նկատեց Հեմը ժպտալով։
― Ստիր, թե Րըդդր, մի՞թե երկուսն էկ մեկ չէ, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Դե լավ, ինչպե՞ս է նրա առողջությունը, սըր։
― Շատ առողջ էր մեր բաժանվելու միջոցին, մր․ Պեգգոտի։
― Ահա բարեկամ, ― գոչեց մր․ Պեգգոտին, ծխամորճը թափ տալով։ ―Մարդ բարեկամ ունենա, այդպիսի մեկին ունենա։ Վրան նայելուս մարդու քեֆը գալիս է։
― Եվ գեղեցիկ է, այնպես չէ՞, ― ասացի ես, այդ գովասանքից զմայլված։
― Գեղեցի՞կ, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Այնպես գեղեցիկ, որ․․․ որ․․․ էլ չգիտեմ, ի՞նչ ասեմ։ Եվ կրտիճ է, շա՜տ կտրիչճ։
― Առյուծի պես կտրիճ է, ― ասացի ես։ ― Եվ չեք կարող երևակայել, թե որ աստիճան համարձակ և անկեղծ է։
― Եվ կարծեմ, ― շարունակեց մր․ Պեգգոտին, ծխի քուլաների միջից վրաս նայելով, ― կարդալումն էլ կտրուկ է, այս բանում ամենքին էլ ջարդուբուրդ կանի, չէ՞։
― Այո, ― ասացի ես հրճվանքով, ― բան չկա, որ չգիտենա։ Զարմանալի ընդունակ է։
― Ա՜յ քեզ ընկեր,― մռմռած մր․ Պեգգոտին և գլուխը շարժեց։
― Նրա համար ոչ մի դժվար բան չկա, ― շարունակեցի ես։ ― Ինչ դաս էլ տաս, մի նայելով կսովորի։ Ոչ ոք չի կարող լավ կրոկետ խաղալ, իսկ ճատրակում, քանի քար ուզենաս առաջուց կտա, և էլի կհաղթի։
Մր․ Պեգգոտին նորից գլուխը շարժեց, կարծես ասելու համար․ «Անշուշտ կհաղթի»։
― Եվ գիտե՞ք, ինչ լեզու ունի, ― գոչեցի ես։ ― Ում ասես կհամոզի։ Հապա մեկ նրա երգելը լսեիք, մր․ Պեգգոտի։
Մր․ Պեգգոտին դարձյալ գլուխը շարժեց, իբր թե ասելու համար․ «Կասկած չկա»։
― Այնքան էլ վեհանձն է, այնքան բարի ու ազնիվ, ― շարունակեցի ես, սիրած ելույթովս հափշտակված, ― որ ինչքան էլ գովես, գովասանքդ նրա արժանիքին հավասար չի գա։ Ես հավաստի եմ, որ ոչ մի ժամանակ չեմ կարողանա լիովին պարտահատույց լինել նրան այն վեհանձն ուշադրության փոխարեն, որ շնորհում էր ինձ, մինչ ես այնքան ցած էի նրանից թե՛ տարիքով, թե՛ ուսումով։
Մինչ ես արագ խոսում էի, հանկարծ հայացքս Էմլիի դեմքին դիպավ, որ սեղանի վրա խոնարհած, գրեթե առանց շունչ քաշելու ամենախորին ուշադրությամբ լսում էր ինձ․ նրա աչքերն ադամանդի պես վառվում էին, և թշիկները բորբոքվել էին։ Այնքան սիրուն էր, այն աստիճան սքանչելի այդ ակնապիշ դրության մեջ, որ ես շվարած լռեցի։ Հենց այդ րոպեին մյուսներն էլ նրան մտիկ տվին և սկսեցին ծիծաղել։
― Էմլին էլ կուզենար տեսնել նրան, ինչպես և ես, ― ասաց Պեգգոտին։
Էմլին ամենքի հայացքը իր վրա ուղղված տեսնելով, շփոթվեց, գլուխը կախ արեց, և նրա երեսը ավելի կարմրեց։ Եվ երբ իր փռված գանգուրների միջով նկատեց, որ շարունակում ենք դիտել իրեն (ես գոնե պատրաստ էի ժամերով դիտել), հանկարծ փախավ սենյակից և մինչև ննջելու ժամը ետ չեկավ։
Ես պառկեցի առաջվա փոքրիկ անկողնու մեջ, նավատան հետևի մասում։ Քամին դարձյալ սկսեց փչել ու մռնչալ, ինչպես առաջ էր։ Բայց այս անգամ ինձ թվում էր, թե մեռածներին է ողբում։ Չէի կարծում այս անգամ, թե ծովի ալիքները կես֊գիշերին կլեռնանան և տնակը կփախցնեն, այլ պատկերացնում էի մտքիս մեջ այն սոսկալի փոթորիկը, որ արդեն ջրահեղձ էր արել մայրական հարկիս երջանկությունը։ Հետո, երբ որ հողմի մոլեգնությունը փոքր֊ինչ իջավ, ես մի փոքրիկ հավելված արի սովորական աղոթքիս վրա, աղաչելով աստծուն՝ շուտ հասցնել ինձ այրական հասակին, որ կարողանամ ամուսնանալ չնաշխարհիկ Էմլիի հետ։ Այս անուշ ցնորքով օրորված՝ վերջ ի վերջո քուն մտա։
Օրերն անցնում էին իրար հետևից այնպես ախորժ, ինչպես առաջ, միայն այն մեծ տարբերությամբ, որ այժմ Էմլին և ես սակավ էինք զբոսնում ծովափին։ Այժմ նա դասեր ուներ սերտելու, կարեր ուներ կարելու, և օրվա մեծ մասը բացակա էր։ Սակայն զգում էի, որ եթե այդպես էլ չլիներ, մենք դարձյալ չէինք կարողանա առաջվա նման միասին շրջել։ Թեև նա զվարթ էր, թեև կայտառ իբրև մանուկ, բայց արդեն կին էր թվում իմ աչքին։ Միայն մի տարվա մեջ ինձնից ավելի էր զարգացել, առաջվա նման սիրում էր ինձ, բայց սիրում էր և ծաղրել ինձ ու տանջել։ Շատ անգամ, երբ գնում էի դիմավորելու նրան, գիտությամբ ուրիշ ճանապարհով էր ետ գալիս և հետո խաբվելուս վրա ծիծաղում։ Ամենից ավելի դուրեկան էին ինձ այն ժամերը, երբ նա շեմքի վրա մենակ նստած զբաղված էր լինում ձեռագործով․ այն ժամանակ ես էլ նստում էի նրա ոտքի տակ, աստիճանների վրա, և որևէ բան կարդում նրան։ Այս րոպեիս անգամ թվում է ինձ, թե ոչ մի ժամանակ չեմ տեսել մի ավելի լուսափայլ արևի մուտք, քան այդ ապրիլի երեկոներին․ ոչ մի ժամանակ չեմ տեսնի մի ավելի պայծառ էակ, քան թե այն, որ նստած էր հին տնակի շեմքին․ մի ավելի վճիտ երկինք, մի ավելի կապույտ ծով, մի ավելի հրավառ հորիզոն և դրա վրա ճոճվող ավելի սիրուն նավեր։
Մեր գալու հենց առաջին իրիկունը մեզ այցելեց մր․ Բարկիսը շատ անիմաստ ու շփոթված դեմքով և ձեռքին նարիջներով լիքը թաշկինակ բռնած։ Նա չասաց, թե ո՞ւմ համար է այդ գանձը, ուստի երբ հեռացավ, կարծեցինք, թե կապոցը մոռացմամբ է թողել։ Հեմը նրա հետևից վազեց և իսկույն վերադարձավ լուր բերելով, թե նարինջները Պեգգոտիի համար են ընծա բերված։ Այս դեպքից հետո ամեն երեկո ճիշտ միևնույն ժամին, գալիս էր մեզ մոտ խորհրդավոր այցելուն և միշտ որևէ կապոց բերում, սակայն առանց երբեք ակնարկելու, թե ում համար, և դնելով դռան հետևը հեռանում։ Այս քնքուշ սիրո նվերները շատ բազմազան ու տարօրինակ բաներ էին․ իմիջիայլոց հիշում եմ երկու զույգ խոճկորի ոտքեր, մի ահագին ասեղի բարձ, քսան խնձոր, մի զույգ սև սաթե օղ, մի քանի հատ իսպանական սոխ, մի տուփ դոմինո, մի վանդակ՝ մեջը կանարյան թռչնակով և մի սպիտակ խոզի զիստ։
Մր․ Բարկիսն առհասարակ ուրույն կերպով էր հարսնախոսություն անում։ Շատ սակավ խոսք կլսեիր նրա բերնից։ Սովորաբար գալիս, նստում էր կրակի առջև նույն դիրքով, ինչպես իր կառքի մեջ, և հիացումով մտիկ տալիս կարը ձեռքին նստած Պեգգոտիին։ Մի երեկո, երևի թե սիրուց բորբոքվելով, իր սիրեկանի մեղրամոմի կտորը թռցրեց, գրպանը դրեց և տուն տարավ։ Այնուհետև, երբ պետք էր լինում Պեգգոտիին թել մոմել մի անասելի զվարճություն էր մր․ Բարկիսի համար՝ հանել գրպանից այդ կտորը, որ արդեն գրեթե հալված էր, տալ նրան և հետո նորից գրպանը դնել։ Նա կարծես անչափ գոհ էր ինքն իրենից և խոսելու հարկ չէր տեսնում։ Մինչև անգամ Պեգգոտիի հետ ծովեզերքին զբոսնելիս՝ ավելորդ էր դատում խելքին զոռ տալ սիրային խոսքեր գտնելու համար, այլ միայն շտապում էր հարցնել, այն էլ միայն երբեմն, թե նա արդյոք հանգի՞ստ է։ Լավ եմ հիշում, որ Պեգգոտին, նրա հեռանալուն պես, երեսը գոգնոցով ծածկում էր և ամբողջ կես ժամ ծիծաղից թուլանում։ Ընդհանրապես մենք բոլորս շատ թի քիչ զվարթ էինք, բացի թշվառ մրս․ Գըմիջից, որի ամուսինը երևի թե ճիշտ այդպես էր նրա սիրտը գրավել, որովհետև մր․ Բարկիսի հարսնախոսություն անելը տեսնելիս նա անդադար ողորմած հոգուն էր մտաբերում։
Արդեն մոտենում էր տուն վերադառնալու ժամանակը, երբ իմացանք, որ Պեգգոտին ու մր․ Բարկիսը մի օրով զբոսնելու պիտի գնան և ինձ ու Էմլիին իրենց հետ տանեն։ Էմլիի հետ մի ամբողջ օր միասին գտնվելու զվարճությունից ես այս դեպքի նախորդ գիշերը գրեթե անքուն անցկացրի։ Առավոտյան բոլորս էլ վաղ վերկացանք և մինչ նախաճաշ անելու վրա էինք, հեռվից երևաց մր․ Բարկիսը, որ կառքով գալիս էր դեպի իր ցանկալին։
Պեգգոտին հագել էր մի համեստ ու մաքուր սև զգեստ, իսկ մր․ Բարկիսը պճնվել էր մի կապտագույն նոր ֆրակով․ դերձակը դրան այնպիսի երկար թևեր էր տվել, որ հագնողը նույնիսկ սաստիկ ցրտին ձեռնոցի կարիք չէր զգա, և այնպիսի բարձր օձիք, որ ջենտլմենի հետևի մազերը դեպի վեր էին տնկվում։ Ֆրակի ահագին կոճակները աստղերի պես պսպղուն էին։ Գորշագույն վարտիքն ու դեղին բաճկոնակը մր․ Բարկիսի արդուզարդը արժանապես լրացնելով, վայելչության բուն տիպար էին հանդիսացնում նրան աչքիս առջև։
Երբ մենք արդեն հավաքվել էինք դռան մոտ, ես տեսա մր․ Պեգգոտիի ձեռքին մի հին մուճակ, որ կառքի հետևից պետք է նետվեր, իբրև մեր ուղևորության բարի ելքի գրավական։ Այս նպատակով նա մուճակը մրս Գըմիջին հանձնեց։
― Ոչ, Դանիել, թող մեկ ուրիշը նետի, ― ասաց մրս․Գըմիջը։ ― Ես մի թշվառ անտեր արարած եմ։ Ինձ չի կարելի մարդկանց ուրախությանը մասնակցել։
― Բավական է, ա՜յ պառավ, ― գոչեց մր․ Պեգգոտին։ ― Ահա վերցրու ու ձգիր։
― Չէ՛, չէ՛ Դանիել․ ― ասաց մրս․ Գըմիջը, հեծելով ու գլուխը շարժելով։ ― Ես այնքան անբախտ եմ, որ ամեն բան ինձ հակառակ է կատարվում։ Չէի ցավի, եթե սիրտս այսքան զգայուն չլիներ։ Քո բանն ուրիշ է, Դանիել, դու ինձ նման զգայուն չես, դարդ ու ցավից ազատ ես։ Դու ձգիր։
Բայց այդ րոպեին Պեգգոտին, բոլորին մի առ մի համբուրելուց հետո կառք մտնելով, ուր ես ու Էմլին արդեն կողք կողքի նստած էինք, բարձր ձայն տվեց մրս․Գըմիջին, որ մուճակն իսկույն նետի։ Մրս․ Գըմիջն էլ վերջապես այս պահանջը կատարեց, բայց և մեր մեկնելու ժամի զվարճությունը փոքր֊ինչ փչացրեց, որովհետև սկսեց լաց լինել և հանկարծ ընկավ Հեմի գիրկը ասելով, թե վաղուց գիտեր, որ ինքը բեռ է բոլորի համար, և թե լավ կլիներ, եթե իսկույն իրեն անկելանոց տանեին։ Այս գաղափարը ես հիմնավոր գտա, և գոհ կլինեի, եթե Հեմն անմիջապես գլուխ բերեր։
Սակայն արտասվալի տեսարանն արգելք չեղավ մեր մեկնելուն։ Ճանապարհ ընկանք, և մի որոշ ժամանակից հետո կանգ առանք մի եկեղեցու առջև, ուր մր․ Բարկիսը ձիու սանձը սյունին կապեց, իսկ ինքը Պեգգոտիի հետ ներս մտավ, Էմլիին ու ինձ կառքում թողնելով։ Ես օգուտ քաղեցի այս հանգամանքից Էմլիի իրանը գրկելու համար և խնդրելու, որ մենք իրար հետ, քանի որ ես երկար չեմ մնալու Յարմաութում, շատ սիրով լինենք և ամբողջ օրը շատ երջանիկ։ Փոքրիկ Էմլին զիջեց և մինչև անգամ թույլ տվեց համբուրել իրեն։ Այս զիջումով քաջալերված, ես սիրտ առա երդվելու նրան, թե երբեք մի ուրիշ աղջիկ չպիտի սիրեմ նրանից բացի և պատրաստ եմ այն մարդու արյունը թափել, որ կհանդգնի սիրեկանիս սիրուն թեկնածել։
Որքա՜ն ծիծաղեց խոսքերիս վրա փոքրիկ Էմլին։ Պետք էր տեսնել այդ հրաշալի էակին, երբ նա իրեն ինձնից խելոք ու հասակավոր կարծելով, վստահ֊վստահ ասաց․ «Դու մի անմիտ տղա ես»։ Հետո սկսեց այնպես զվարթ քրքրջալ, որ նրան նայելու հրճվանքից ես մոռացա այդ վիրավորիչ ածականը։
Մր․ Բարկիսն ու Պեգգոտին եկեղեցում բավական երկար մնացին, բայց վերջապես դուրս ելան, և մենք առաջ գնացինք։ Ճանապարհին մր․ Բարկիսը հանկարծ դեպի ինձ շուռ եկավ և մի խորամանկ ակնարկով, որ ամենևին սպասելի չէր նրանից, հարցրեց․
― Հիշո՞ւմ եք, սըր, թե ի՞նչ անուն էի գրել կառքում։
― Կլարա Պեգգոտի, ― պատասխանեցի ես։
― Ի՞նչ եք կարծում, ի՞նչ անուն կգրեի այժմ, եթե կավիճ ունենայի։
― Դարձյալ Կլարա Պեգգոտի, ― ասացի ես։
― Կլարա Պեգգոտի Բարկիս, ― գոչեց նա և այնպես սաստիկ ծիծաղեց, որ ամբողջ կառքը դղրդաց։
Կարճ ասած, նրանք պսակվել էին, և պսակվելու համար էին եկեղեցի մտել։ Պեգգոտին կամեցել էր, որ կարգը անշշուկ կատարվի․ քահանան տեղի էր տվել և այս պատճառով ոչ մի վկա ներկա չէր եղել հանդեսին։ Համեստ կինը փոքր֊ինչ շփոթվեց, երբ մր․ Բարկիսը այնպես որոտաձայն հրապարակեց իրենց զուգությունը, և այս հանգամանքն արգելեց նրան համբուրել ինձ ու կրկնել, թե իր սերը դեպի ինձ միշտ անփոփոխ կմնա։ Սակայն մի քանի րոպեից նա հանգստացավ և ասաց, թե շատ ուրախ է, որ բանն արդեն վերջացել է։
Մոտեցանք մի փոքրիկ պանդոկի, որ զարտուղի ճամփի վրա էր գտնվում։ Այնտեղ մեզ սպասում էին և մի փառավոր ճաշ էին պատրաստել։ Օրը շատ ուրախ անցավ։ Եթե վերջին տասը տարվա ընթացքում Պեգգոտին ամեն օր մի֊մի անգամ ամուսնացած լիներ, դարձայլ ավելի հանգիստ ու անբռնազբոսիկ չէր լինի․ նա բնավ չէր փոխվել և միևնույնն էր, ինչ֊որ միշտ։ Թեյից առաջ նա դուրս ելավ Էմլիի և ինձ հետ զբոսնելու, մինչ մր․ Բարկիսը փիլիսոփայորեն ծխում էր, երևի իր երջանկության մասին մտածելով։ Եթե այդպես է, ուրեմն պետք է ասել, որ մտածմունքից նրա ախորժակը նորից բացվեց, որովհետև թեպետ ճաշին, ինչպես որ հաստատ հիշում եմ, մի ահագին պատառ խոզի միս էր կերել՝ չգիտեմ թե ինչ կանաչով, և երկու հատ տապակած վառեկ, այնուամենայնիվ, թեյի ժամանակ կարիք զգաց մի մեծ բաժին խոզի սառ ճարպ պահանջելու իր համար, որը և վայելեց զարմանալի հեշտությամբ։
Տարիներ անցնելուց հետո շատ անգամ հիշել եմ, որ այդ հարսանիքն իրոք մի տարօրինակ, զվարճալի և անմեղ բան էր։ Արևը մայր մտնելուն պես մենք վերստին կառք նստեցինք և հանգիստ ճանապարհ ընկանք դեպի տուն, երկնային աստղերը դիտելով և նրանց վրա խորհրդածելով։ Ես էի երկնային երևույթների գլխավոր մեկնիչը և մր․ Բարկիսը մտավոր հորիզոնն ընդարձակողը։ Պատմում էի նրան, ինչ֊որ միայն գիտեի, սակայն ինչ էլ խելքիս փչեր, նա պատրաստ էր սիրով լսել և անպայման հավատալ, ― այնքան մեծ էր նրա պատկառանքը իմ անհուն գիտության հանդեպ։ Երբ ես լռեցի, նա բավական լսելի ձայնով ասաց կնոջը, թե ես մի նորատի հրաշք եմ։
Երբ գիտական պաշարս սպառվեց և կամ լավ ասած՝ երբ մր․ Բարկիսի մտավոր ուժերը հատան, Էմլին ու ես ծածկվեցինք մի հին շալով ու մինչև ճանապարհի վերջը դրա տակը մնացինք։ Օ՜հ, որքան եմ սիրում նրան։ Որքա՜ն երջանիկ կլինեի (մտածում էի ես), եթե նրա հետ ամուսնացած լինեի, նրա հետ միասին որևէ դաշտում կամ անտառում ապրեի, միշտ անթառամ, միշտ պատանի մնայի, թև֊թևի տված նրա հետ միասին ծաղկազվարճ ու լուսափայլ հովիտներում շրջեի, նրա հետ միասին մեռնեի և երգեցիկ թռչունների դայլայլով նրա հետ միասին թաղվեի։ Ամբողջ ճանապարհին հոգիս պաշարված էր այս տեսակ սին, անմեղության լույսով փայլուն և վերամբարձ աստղերի նման երերուն ցնորքներով ու մտքերով։ Քաղցր է ինձ հիշել, որ Պեգգոտիի ամուսնությանը ներկա էին Էմլիի և ինձ նման անարատ, անբիծ սրտեր։ Հանձին մեր, կարծես թե Սերը և Շնորհը ուղեկից էին դայակիս հարսանեկան թափորին։
Արդեն ուշ գիշերով նավի տնակին հասանք։ Մր․ Բարկիսը, մրս․ Բարկիսը բարի գիշեր մաղթեցին մեզ և իսկույն իրենց սեփական բնակարանը գնացին։ Ահա այդ րոպեին էր, որ ես առաջին անգամ Պեգգոտիին կորցնելս զգացի։ Անտարակույս այն գիշերը ես շատ տրտում կանցկացնեի, եթե չգիտենայի, որ հենց այն հարկի տակ պիտի հանգչեմ, ուր հանգչելու էր և Էմլին։
Մր․ Պեգգոտին ու Հեմը լավ գիտեին, թե ինչ եմ ես զգում, և աշխատում էին վիշտս փարատել հյուրասեր և քաղցր վարմունքով։ Ընթրիքի ժամանակ Էմլին նստեց սնդուկի վրա իմ կողքին, առաջին անգամ երկրորդ այցելությանս միջոցին, և այս եղավ մեր հիանալի օրվա հիանալի վերջաբանը։
Գիշերվա դեմ ծովը հորդացավ և ընթրիքից հետո մր․ Պեգգոտին ու Հեմը ձուկ որսալու գնացին։ Վրաս մի տեսակ քաջություն եկավ, երբ այդ խաղաղ տնակում ես մենակ մնացի պաշտպանելու մրս․ Գըմիջին ու Էմլիին, և միակ ցանկությունս էր, որ մեր վրա մի առյուծ կամ մի վիշապ և կամ մի ուրիշ ամեհի գազան հարձակվի, որպեսզի առիթ ունենամ սպանել նրանց և հերոսի փառք վաստակել։ Բայց որովհետև Յարմաութի ամայի տափարակում այդ գազաններից ոչ մեկն էլ չկար, լավ համարեցի քնել մինչև առավոտ, զանազան հրեշներ երազելով։
Առավոտյան Պեգգոտին մեզ մոտ եկավ և սովորական եղանակով պատուհանիս մոտ նստեց, զարթնելուն պես այդ դրության մեջ տեսնելով նրան, կարծեցի, թե երեկվա հարսանիքն էլ մի երազ էր։ Թեյից հետո նա ինձ իր տունը տարավ, որ մի սիրուն, կոկիկ տնակ էր։ Դրա միջի կահ֊կարասիքը ուշադրությունս գրավեց, հատկապես դահլիճում գտնվող (տնեցոց առօրյա նստելու տեղն աղյուսահատակ խոհանոցն էր) սև փայտե գզրոցը։ Նրա երեսը բացվում իջնում էր, մի գրասեղան կազմելով, որի խորքում դրված էր ֆոքսի «Նահատակներ» կոչված շարադրության մեծ հատորը։ Իսկույն այդ պատվական գիրքը բաց արի, որից այժմ մի բառ անգամ չեմ հիշում, և սկսեցի եռանդով կարդալ։ Այնուհետև երբ էլ գնայի Պեգգոտիի մոտ, միշտ չոքում էի աթոռի վրա և գզրողը բանալով պատվական գրքի բովանդակությունը կլանում։ Ինձ հրապուրում էին մանավանդ նրա անթիվ նկարները, որոնք պատկերացնում էին մարդկային ֆանատիկոսությունից առաջ եկած ամեն տեսակ արհավիրք, լլկանք ու չարչարանք։ Այն ժամանակից մինև այսօր նահատակների պատմության և Պեգգոտիի տան հիշատակը միշտ իրարից անբաժան են մտքիս մեջ։
Դայակիս տունը գնալիս ես ամբողջ օրով հրաժեշտ առա մր․ Պեգգոտիից, Հեմից, մրս․ Գըմիջից, Էմլիից և գիշերն անգամ մնացի Պեգգոտիի տան վերնահարկի սենյակում, ուր անկողնու սնարից վեր կոկորդիլոսների հռչակավոր գիրքն էր դրված դարակի վրա։ Պեգգոտիի ասելով՝ այդ սենյակն ինձ համար էր պատրաստված, միշտ էլ՝ միևնույն դրության մեջ պետք է պահվեր։
― Ջահել թե պառավ՝ քանի կենդանի մնամ, սիրելի Դեվի, ― ասաց նա, ― և այս հարկը գլխիս վրա տարածվի, այս սենյակը դու միշտ պատրաստ կգտնես, իբր թե ամեն րոպե քեզ սպասելիս լինի։ Ես ամեն օր սա կհավաքեմ, ինչպես որ հավաքում էի առաջվա փոքրիկ ննջարանդ, և եթե դու, տեր մի՛ արասցե, Չինաստան էլ գնալու լինես, կարող ես ապահով լինել, որ այս սենյակը միշտ քեզ համար մաքուր կպահվի։
Ես ամբողջ սրտով հավատում էի բարի դայակիս անդրդվելի անձնվիրությանը ու ջերմ սիրուն դեպի ինձ և շնորհակալություն հայտնեցի նրան, բայց ոչ այնքան, ինչքան կցանկանայի․ այդ խոսքերը Պեգգոտին առավոտյան ասաց ինձ, վզիս ամուր փարվելով, և ես երկար խոսելու միջոց չգտա, որովհետև հենց նույն առավոտ պիտի մեկնեի դեպի տուն։ Առավոտյան էլ ճանապարհ ընկա մր․ Բարկիսի ու Պեգգոտիի հետ միասին։ Նրանք ինձնից տխուր սրտով բաժանվեցին մեր պարտեզի դռնակի մոտ։ Ես էլ շատ տրտում էի հեռացող կառքին նայելիս, որը ետ էր տանում Պեգգոտիին մեն֊մենակ թողնելով ինձ հին կնձենիների հովանու տակ, այն տան հանդեպ, ուր այլևս ոչ ոք չկար, որ սիրեր ինձ կամ կարեկցեր։
Այժմ ես այնպիսի անտերունչ դրության մեջ ընկա, որի մասին չեմ կարող առանց սարսափի մտածել։ Ես բոլորովին աչքից ընկած էի, մենակ էի ապրում, առանձին, զուրկ մարդկային կարեկցությունից, զուրկ տղաների ընկերությունից, լիովին մատնված միայն իմ տխուր մտքերին, որոնց ստվերը կարծես թղթիս վրա էլ փռվում է, մինչ գրում եմ այս տողերը։
Օ՜հ, ինչեր չէի տա, որ մի դպրոց ուղարկեին ինձ, որքան էլ նա խիստ պահվեր, միայն թե կարողանայի բան սովորել․ միևնույն է, թե ի՞նչ բան և կամ ինչպե՞ս։ Սակայն մի այսպիսի հույս չէր ժպտում ինձ։ Նրանք ատում էին ինձ․ գիտությամբ, համառ կերպով ու չարաչար արհամարհում։ Կարծեք այդ միջոցին էր, որ Մեորդստոնի դրամական գործերը խանգարվեցին․ բայց նրա ատելությունը դեպի ինձ չէր կարելի միայն դրանով բացատրել։ Այդ մարդը չէր կարող հանդուրժել ինձ և մերժելով ու դեն ձգելով ինձ, կարծես ուզում էր իր գլխից հանել այն գաղափարը, թե ես իրավունք ունեմ որևէ խնամք սպասելու նրանից․․․ և հասավ իր նպատակին։
Չի կարելի ասել, թե ինձ իրոք լլկում էին․ ո՛չ։ Չէին ծեծում ինձ և կամ սոված չէին պահում, այլ միշտ, ամեն օր, կանոնավոր միակերպ և անվրդով սառնությամբ արհարահում էին։ Անցնում էին իրար հետևից օրեր, շաբաթներ, ամիսներ, բայց նրանց քարասիրտ անհոգությունն իմ մասին մի մազի չափ չէր փոխվում։ Այդ ժամանակը մտաբերելիս շատ անգամ հարցրել եմ ինձ․ արդյոք ի՞նչ կանեին, եթե հանկարծ հիվանդանայի։ Մի՞թե կթողնեին, որ մեն֊մենակ ընկած մնամ իմ ամայի սենյակում, անխնամ մեռնեմ, թե ո՞վ էլ լինի վրա կհասներ ցավիս դարման անելու։
Երբ մր․ Մեորդստոնը և միս Մեորդստոնը տանն էին լինում, ես ճաշում էի նրանց հետ․ իսկ նրանց բացակայության ժամանակ մենակ էի հաց ուտում։ Ինձ թույլ էին տալիս երբ էլ ուզենամ ազատ քարշ գամ տան մոտերքում և կամ շուրջը, միայն թե ոչ ոքի հետ ծանոթություն չանեմ․ երևի վախենում էին, որ կգանգատվեմ որևէ մեկին։ Այս էր պատճառը, որ չնայած մր․ Չիլիպի ստիպողական հրավերներին, հազիվ էի համարձակվում նրա մոտ գնալ։ Մի քանի ժամանակից ի վեր այրիացած բժշկի բնակարանը մի իսկական դեղատուն էր դարձել․ ես սիրում էի երբեմն֊երբեմն նրա մոտ լինել, մի որևէ նոր գիրք կարդալ, նրա դեղերի համատարած բուրմունը շնչել և կամ նրա ցուցմունքով մի նյութ ծեծել հավանգում։
Միևնույն պատճառով, անշուշտ նաև հին ոխից դրդված դեպի իմ բարի դայակը, սակավ էին թույլ տալիս ինձ այցելություն անել Պեգգոտիին։ Իր խոստման համեմատ նա ամեն շաբաթ գալիս էր ինձ տեսնելու կամ աշխատում հանդիպել ինձ մեր տան մոտերքում և միշտ որևէ ընծա բերում ինձ համար։ Սակայն երբ ես էի նրան տեսնելու փափագ հայտնում, խստիվ մերժվում էր և միայն երկար միջոցներից հետո, այն էլ միայն մի օրով էր թույլ տրվում ինձ նրա տանը լինել։ Այս կարճատև այցերիս ժամանակ առիթ էի ունենում նկատելու, որ մր․ Բարկիսը փոքր֊ինչ ագահ է, կամ թե Պեգգոտիի ասելով՝ «փոքր֊ինչ ժլատ» է, ― փողերի դեզը մահճակալի տակ է պահում, մի արկղի մեջ, ուր նրա վկայությամբ, հին շորերից զատ ոչինչ չկար։ Այդ արկղի մեջ թաքնված գանձերն այն աստիճան ամաչկոտ ու վախկոտ էին, որ նրանց մի չնչին մասն անգամ լույս աշխարհ հանելու համար պետք էր խորամանկություն բանեցնել։ Եվ խեղճ Պեգգոտին ստիպված էր շատ նուրբ, շատ խորագետ հնարների դիմել, որպեսզի կարողանար շաբաթվա ծախսերի անհրաժեշտ փողը ձեռք բերել։
Այդ բոլոր ամիսների ընթացքում ես այնպես հուսահատ էի և այն աստիճան արհամարհված, որ շատ թշվառ կլինեի, եթե հին գրքերիս մեջ մխիթարանք չգտնեի։ Միակ սփոփանքս նրանք էին․ ես անբաժան էի նրանցից, ինչպես և նրանք ինձնից, և միշտ ու միշտ կարդում էի նրանց և կրկնում, էլ չգիտեմ քանի անգամ։
Մոտենում եմ կյանքիս այն շրջանին, որի հիշատակը ոչ մի ժամանակ չպիտի ջնջվի իմ մտքից, քանի դեռ ընդունակ կլինեմ որևէ բան հիշելու։ Այս հիշատակը շատ անգամ, բոլորովին կամքիս հակառակ, եկել կանգնել է աչքիս առջև իբրև մի ահեղ ուրվական և վրդովել նույնիսկ երջանիկ օրերս։
Մի առավոտ սովորականի պես տանից դուրս գալով, տխուր ու պարապ շրջում էի փողոցում․ հանկարծ մոտակա անկյունի մյուս կողմն անցնելիս՝ մր․ Մեորդստոնի դեմ ելա, որ մի պարոնի հետ էր գալիս։ Այդ անակնկալ հանդիպումից շփոթված, ուզում էի մոտերովն անցնել, երբ պարոնը ճանապարհս կտրեց և ասաց․
― Ա՜, այս դո՞ւ ես, Բրուքս։
― Ոչ, սըր․ ես Դավիթ Կոպպերֆիլդն եմ։
― Լավ է, լա՜վ։ Դու Բրուքսն ես, ― շարունակեց ջենտլմենը։ ― Շեֆիլդցի Բրուքսը։ Ես քեզ ճանաչում եմ։
Այս լսելուն պես՝ ավելի ուշով դիտեցի նրան։ Նրա ծիծաղը փոքր֊ինչ ծանոթ թվաց ինձ, և ես ճանաչեցի մր․ Քինիոնին, որին տեսնելու համար մր․ Մեորդստոնը Լոուստոֆտ էր տարել ինձ մի ժամանակ, երբ․․․ էլ ի՞նչ հարկավոր է հիշել, թե ե՞րբ։
― Ինչպե՞ս ես Բրուքս, և որտե՞ղ ես սովորում, ― ասաց մր․ Քինիոնը։
Նա ձեռքն ուսիս դրեց և դարձրեց ինձ, որ իրենց հետ գնամ։ Չգիտեի ի՞նչ ասեմ, շվարած նայում էի մր․ Մեորդստոնին։
― Առայժմ տանն է, ― ասաց վերջինս։ ― Ոչ մի տեղ չի ուսանում, ես չգիտեմ՝ ինչ անեմ դրան։ Հեշտ կառավարելու տղա չի։
Մր․ Մեորդստոնն իր նախկին չար հայացքով մի վայրկյան վրաս նայեց և ակներև զզվանքով շուռ եկավ ինձնից։
― Է՜հ, ― գոչեց մր․ Քինիոնը, մեզ երկուսիս դիտելով։ ― Ի՜նչ լավ եղանակ է։
Լռություն հաջորդեց։ Մտածում էի, թե ինչպե՞ս ազատվեմ այդ պարոնի թաթից և հեռանամ։
― Դու կարծեմ էլի այն աչքաբաց տղան ես, չէ՞, Բրուքս, ― ասաց մր․ Քինիոնը։
― Այո, հիմարներից չէ, ― վրա բերեց իսկույն մր․ Մեորդստոնը։ ― Թողեք գնա։ Կարող եք վստահ լինել, որ շատ սիրով կհեռանա։
Մր․ Քինիոնը ուսս ազատեց, և ես շտապով տուն գնացի։ Երբ պարտեզի դռնակին հասնելով ետ նայեցի, տեսա որ մր․ Մեորդստոնը հանգստարանի ցանկապատին հենված, խոսակցում էր մր․ Քինիոնի հետ։ Նրանք դեպի իմ կողմն էին նայում, և անշուշտ ես էի նրանց խոսակցության առարկան։
Այն գիշեր մր․ Քինիոնը մեր տանը քնեց։ Հետևյալ առավոտյան, նախաճաշից հետո, երբ ես աթոռս սեղանից ետ քաշելով ուզում էի պարտեզ իջնել, մր․ Մեորդստոնը հրամայեց ինձ սենյակում մնալ։ Այնուհետև նա մյուս սեղանի մոտ նստեց, քույրն էր կողքին տեղ բռնեց։ Մր․ Քինիոնը, ձեռքերը գրպանների մեջ դրած, պատուհանից դուրս էր նայում, իսկ ես կանգնած դիտում էի ամենքին։
― Դավիթ, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը, ― պատանու համար այս աշխարհը գործ տեսնելու ասպարեզ է, այլ ոչ թե դատարկ երազելու և հողմ արածելու ասպարեզ։
― Ինչպես որ դու ես անում, ― հարեց քույրը։
― Ջեննի Մեորդստոն, համեցեք խնդրեմ չընդհատել ինձ։ Կրկնում եմ, Դավիթ, քանի որ մարդս ջահել է, պարտավոր է գործ կատարել, և ոչ թե դժգոհ֊դժգոհ պտույտ գալ ու ցնորքներով ապրել։ Եվ այս ճշմարիտ է, մանավանդ քեզ նման մի ստամբակի համար, որ կարոտ է արմատական ուղղման։ Այպիսի մեկին մի լավություն անելու համար՝ անհրաժեշտ է բանուկ կյանքի պայմաններին ենթարկել նրան և թեքել ու կոտրել։
― Եվ պիտի գիտենաս, որ համառությունը չի օգնի քեզ, ― ավելացրեց միս Մեորդստոնը։ ― Պետք է ընկճել այդ համառությունը և, կընկճվի, այո՛, կընկճվի։
Եղբայրը մասամբ հանդիմանության, մասամբ հավանության հայացք նետեց քրոջ վրա և շարունակեց․
― Քեզ երևի հայտնի է, Դավիթ, որ ես հարուստ չեմ։ Համենայն դեպս, իմացած եղիր, որ հարուստ չեմ։ Մինչև այժմ դու բավական պիտանի դաստիարակություն ստացար։ Դաստիարակությունը ահագին ծախս է պահանջում, սակայն այսպես էլ որ չլիներ, կամ եթե միջոց էլ ունենայի այդ ծախսը հոգալու, դարձյալ իմ համոզումով դպրոցական կրթությունը որևէ օգուտ չի տա քեզ։ Անելիքդ շատ պարզ է․ պիտի կռվես աշխարհի հետ, և որքան շուտ սկսես կռիվը, այնքան լավ։
Ինձ թվում էր, թե այդ մարտն արդեն սկսվել էր, և դրա դառնության համն արդեն առել էի։ Այժմ դա հաստատ պիտի սկսվեր։
― Դու լսած կլինես առևտրական տան մասին, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը։
― Ո՞ր տան մասին, սըր։
― Մեորդստոնի և Գրինբիի առևտրական տան մասին, որ գինու առևտուր է անում, ― ասաց նա։
Երևի ես վարանել էի, որ մր․ Մեորդստոնը հարկ համարեց շտապով ասել․
― Մի՞թե երբեք չես լսել, թե ինչ ասել է առևտրական տուն, առևտրական գրասենյակ, գինու մառան, մթերանոց, գործարան և կամ մի ուրիշ այսպիսի բան։
― Կարծեմ լսել եմ, սըր, մի ինչ֊որ առևտրական տան մասին, բայց չեմ հիշում՝ երբ, ― ասացի ես, փոքր֊ինչ մտաբերելով նրա և քրոջ եկամուտի աղբյուրները։
― Երբ էլ լինի, բոլորը մեկ է, ― ասաց նա։ ― Այժմ իմացիր, որ այդ առևտրական տան կառավարիչը մր․ Քինիոնն է։
Ակնածությամբ մտիկ տվի այդ պարոնին, մինչ նա շարունակում էր պատուհանից դուրս նայել։
― Մր․ Քինիոնն ասում է, թե շատ տղաներ կան նրա մոտ զբաղված, և թե դու էլ կարող էիր նրա ձեռքի տակ աշխատել, և միևնույն պայմաններով։
― Հարկավ, եթե մի ուրիշ գործ չգտնի, մր․ Մեորդստոն, ― նկատեց մր․ Քինիոնը կամացուկ։
Մր․ Մեորդստոնը ուշք չդարձրեց այդ խոսքերին և գրեթե ցասկոտ շարժումով շարունակեց․
― Պայմաններն այն են, որ դու սնունդ կստանաս և ձեռքի փող էլ կունենաս։ Իսկ բնակարանիդ մասին արդեն հոգացել եմ․ դրա վարձը ես կվճարեմ։ Իսկ ճերմակեղենիդ գալով․․․
― Որ արդեն իմ հոգալու բանը կլինի, ― մեջ մտավ միս Մեորդստոնը։
― Այդ էլ, ինչպես և հագուստդ, իմ ծախսով կպատրաստվի, ― շարունակեց մր․ Մեորդստոնը, ― որովհետև դու անկարող ես դեռ ինքդ գնել։ Եվ այսպես, Դավիթ, այժմ դու Լոնդոն կերթաս մր․ Քինիոնի հետ և կսկսես անկախ ապրել։
― Մի խոսքով, մենք քեզ արդեն տեղավորել ենք, ― նկատեց քույրը։ ― Այժմ կմնա, որ պարտքդ լավ կատարես։
Լավ էի հասկանում, որ այս բոլորի նպատակը շուտով ինձնից ազատվելն է, բայց անկարող եմ լավ մտաբերել՝ արդյոք մր․ Մեորդստոնի որոշումը ուրախությո՞ւն պատճառեց ինձ, թե՞ տրտմություն։ Տպավորությունս շատ պարզ չէր, և ես կարծես տատանվում էի այդ երկու զգացմունքների միջև՝ առանց լիովին ենթարկվելու մեկին կամ մյուսին։ Մտքերս էլ լավ պարզելու ժամանակ չկար․ մր․ Քինիոնը հետևայլ առավոտ մեկնելու էր։
Ահա տեսեք ինձ այդ առավոտ սև շղարշով փաթաթված, մի սպիտակ հին գլխարկ դրած, մի սևագույն բաճկոնակ, լայն ու կոպիտ կտավե վարտիք, ― որ ինձ համար միս Մեորդստոնի ասելով մի լավ զրահ պիտի լիներ կյանքի ահեղ մարտի մեջ։ ― Ահա այսպես հագնված և ամբողջ հարստությունս մի փոքրիկ պայուսակում ամփոփված, ես՝ թշվառ մանուկս, (ինչպես որ անշուշտ կասեր մր․ Գըմիջը) նստեցի մր․ Քինիոնի հետ Յարմաութ գնացող փոստի կառքը, որտեղից արդեն դիլիժանսով պիտի Լոնդոն գնայի։ Ահա մեր տունն ու եկեղեցին ետ են մնում, ծնողներիս գերեզմանները ծածկվում են, մանկական խաղերիս վայրերը այլևս չեմ տեսնում, և երկինքը դատարկ է։
