Changes
/* Բ․ գլուխ */
Առաջին անգամն էր, որ Էմլին իմ ներկայությամբ այդ գիշեր մի անմեղ համբույր տվեց իր նշանածին և հենվեց նրան, ասես թե կամենալով նրա մեջ գտնել իր լավագույն նեցուկը։ Երբ նրանք հեռանում էին լուսնի լույսով, ես նայում էի, համեմատելով նրանց մեկնելը Մարթայի մեկնելու հետ, տեսա որ Էմլին երկու ձեռքով Հեմի թևը բռնլ և ամուր ու սեղմ կպել է նրան։
==Գ․ գլուխ==
Հաստատում եմ մր․ Դիկի կարծիքը և ընտրում եմ մի նոր ասպարեզ
Առավոտյան զարթնելիս երկար ժամանակ մտածում էի փոքրիկ Էմլիի մասին և հիշում այն հուզմունքը, որ վրդովել էր նրան Մարթայի մեկնելուց հետո։ Ինձ թվում էր, թե այն բոլորը, ինչ որ պատահմամբ երեկ իմացա ընտանեկան, մի սրբազան խոստովանանք է, որի մասին ես Ստիրֆորթին անգամ պատմելու իրավունք չունեմ։ Ոչ մի արարած իմ սրտի վրա այնպես քնքուշ չէր ազդել, ինչպես փոքրիկ Էմլին, մանկությանս այդ ընկերը, որին, ― հավատացած եմ մինչև հետին շունչս հավատացած կմնամ, ― նվիրված էի շատ ջերմ և շատ մաքուր զգացմունքով։ Ասել որևէ մեկին, անգամ Ստիրֆորթին, այն բոլորը, ինչ որ Էմլին, չկարողանալով իր վիշտը ծածկել, հայտնել էր ինձ մի անակնկալ դեպքի առթիվ, կարծում էի թե մի տմարդի գործ կլինի և անարժան թե՛ ինձ, և թե՛ մեր սուրբ մանկության ճաճանչին, որ միշտ տեսել էի նրա գլխի շուրջը շողալիս։ Այդ պատճառով որոշեցի, նրա գաղտնիքը թաքուն պահել սրտիս խորքում, կարծես թե այդ գաղտնիքը նրա պատկերին մի նոր փայլ էր շնորհում։
Նախաճաշի միջոցին տատիս վերջին նամակը հասավ ինձ։ Դրա մեջ մի այնպիսի նյութ կար, որի մասին իմ կարծիքով ոչ ոք չէր կարող ավելի լավ խորհուրդ տալ ինձ, քան Ստիրֆորթը, ուստի և մտքումս դրի բովանդակությունը ճանապարհին հայտնել նրան։ Այժմ առանց այդ էլ շատ բան ունենք անելու։ Մեզ պետք էր հրաժեշտ տալ մեր բոլոր բարեկամներին։ Դրանց թվում վերջինը չէր մր․ Բարկիսը, որ ցավ հայտնեց մեր մեկնելու պատճառով․ անտարակույս նա իր սնդուկը նորից կբանար ու դարձայլ մի հատ ոսկի կզոհեր, եթե միայն կարենար էլի մի երկու օր Յարմաութում պահել մեզ։ Մր․ Պեգգոտին և իր բոլոր գերդաստանը վերին աստիճանի տխրեցին։ Օմրի ու Ջորեմի ամբողջ տունը դուրս եկավ մեզ բարի ճանապարհ մաղթելու, և Ստիրֆորթի կողքը այնքան ձկնորսներ հավաքվեցին՝ մեր հակերը մինչև դիլիժանսը կրելու համար, որ եթե մենք մի զորագնդի իրեղեններ էլ ունենայինք, այդ ամենը միանգամից կտարվեր։ Կարճ ասած՝ մենք մեկնեցինք բոլոր բարեկամներին կսկիծ պատճառելով, և շատերին տրտմած թողինք մեր հետևից։
― Դուք այստեղ երկա՞ր կմնաք, Լիտտիմեր, ― հարցրի ես, մինչ նա կանգնած էր՝ դիլիժանսի շարժվելուն սպասելով։
― Ոչ, սըր, ― պատասխանեց նա։ ― Հավանական է, որ շատ երկար չմնամ։
― Ինքն էլ չգիտի՝ մինչև երբ, ― նկատեց Ստիրֆորթը մի անտարբեր եղանակով։ ― Նա միայն այն գիտի, ինչ որ պարտավոր է այստեղ անել, և կանի։
― Իհարկե կանի, ― ասացի ես։
Լավ կարծիքիս փոխարեն շնորհակալություն հայտնելու համար, Լիտտիմերը իր աջը գլխարկին դրեց, և ես զգացի, որ միայն ու միայն ութ տարեկան եմ։ Կառքը տեղից շարժվելուն պես՝ նա կրկին իր գլխարկը շոշափեց, բարի ճանապարհ մաղթելով մեզ, և մայթի վրա կանգնած մնաց՝ եգիպտական բուրգի նման խորհրդավոր ու պատկառելի։
Մի քանի ժամանակ ընկերս ու ես լուռ էինք։ Ստիրֆորթը խոսելու տրամադիր չէր, իսկ ես մտածում էի, թե ե՞րբ նորից այդ բոլոր վայրերը կտեսնեմ և բացակաությանս միջոցին ի՞նչ փոփոխություններ կլինեն նրանց կամ իմ մեջ։ Հանկարծ Ստիրֆորթը զվարթացավ, ինչպես ընդունակ էր զվարթանալ և կամ տխրել իր ուզած րոպեին, և հրեց ինձ, ասելով․
― Դե, ինչո՞ւ ես լուռ, ա՛յ Դավիթ։ Այն ի՞նչ նամակ էր, որի մասին խոսում էիր այսօր։
― Հա, ― ասացի ես, նամակը գրպանիցս հանելով։ ― Տատիս նամակն է։
― Եվ ինչ է գրում, որ ուշադրության արժանի լինի։
― Հիշեցնում է ինձ, թե ուղևորությանս նպատակն էր աշխարհ տեսնել ու խորհել։
― Եվ հարկավ հասե՞լ ես նպատակիդ։
― Ոչ լիովին։ Ուղիղն ասեմ՝ գրեթե մոռացել էի այդ նպատակը։
― Դե, գոնե այժմ չորս կոմղդ նայիր և շտապիր ուղղել անհոգությունդ, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Նայիր դեպի աջ, և մի տափարակ ճախճախուտ երկիր կտեսնես․ նայիր դեպի ձախ, և նույն պատկերը կտեսնես։ Առաջ նայիր, և զանազանություն չես գտնի․ հետևդ էլ միևնույն է։
Ես ծիծաղեցի և ասացի, որ իրավ մի հարմար պաշտոն չեմ գտնի այդ ամբողջ շրջակայքում, և պատճառը թերևս դրա միակերպ հարթությունը լինի։
― Ի՞նչ է գրում տատդ այդ մասին, ― հարցրեց Ստիրֆորթը, ձեռքիս նամակին նայելով։ ― Մի որևէ ակնարկություն չի՞ անում քեզ։
― Ինչպես չէ, ― ասացի ես։ ― Հարցնում է՝ արդյոք կցանկանայի՞ պրոկտր լինել։ Ի՞նչ կասես այս մասին։
― Իրավ չգիտեմ, ― պատասխանեց անփույթ կերպով Ստիրֆորթը։ ― Սակայն կարծում եմ, թե դու նույնքան այդ պաշտոնին հարմար ես, որքան և ուրիշ պաշտոնի։
Ես նորից ծիծաղեցի, տեսնելով որ նա բոլոր պաշտոններն ու կոչումները հավասար է դասում։
― Պրոկտր ասածդ ի՞նչ բան է, Ստիրֆորթ։
― Պրոկտրը մի տեսակ վանական գործակալ է, ― պատասխանեց Ստիրֆորթը։ ― Նա նստում է Դոկտորների Համայնքում<ref>Դոկտորների համայնք է (Doctors commoms) կոչվում միջնադարյան հոգևորական ատյանների այն մասը, որ քաղաքային ու կանոնական օրենքների դոկտոր Հերվեյն էր հիմնել1768 թվականին։ Այս մասում քննվում էին թե՛ բուն եկեղեցական և թե՛ աշխարհիկ, նույնիսկ ծովային վարչության վերաբերյալ գործերը։ Դոկտորները բնակվում էին և միասին ճաշում Հերվեյի գնած ահագին շինության մեջ (ս․ Պողոս եկեղեցու մոտերքում)։ Համայնքի ավագ անդամն անպատճառ իրավաբանության դոկտոր պիտի լիներ, իսկ պրոկտրը կարող էր և չունենալ գիտնականի աստիճան։ Ինքը Դիքենսը մի ժամանակ ծառայել էր Դոկտորների Համայնքում։ </ref> և այդ հնացած հաստատության մեջ նույն դերն ունի, ինչ որ միջնորդը կամ փաստաբանը աշխարհիկ դատարանում։ Նա մի պաշտոնատար է, որի գոյությունը, իրերի բնական ընթացքին նայելով, իսկապես երկու դար առաջ դադարած պիտի լիներ։ Նրա ինչ լինելն ավելի լավ կհասկանաս, եթե ասեմ, թե ի՞նչ է իրոք Դոկտորների Համայնքը։ Դա մի առանձնացած, ետ ընկած անկյուն է, ուր գործադրում են եկեղեցական կոչված օրենքը և ինչ տեսակ խաղեր ասես խաղում է պառլամենտի հին ու անպետք հրովարտակների հետ, որոնց գոյության մասին տասը մարդուց հինգը գաղափար չունեն, իսկ մյուս հինգի կարծիքով նրանք արդեն Էդուարդների<ref>Էդուարդ անունով անգլիական թագավորներից վերջինը Էդուարդ Զ․֊ն էր(1537-1553)։</ref> ժամանակից բրածո դարձած բաներ են։ Դոկտորների ատյանը հնուց արտոնություն ունի քննելու և վճռելու կտակների ու պսակների վերաբերյալ գործերը, ինչպես և նավերի ու նավակների միջև ծագած վեճերը։
― Ինչ անհեթեթ բաներ, Ստիրֆորթ, ― գոչեցի ես։ ― Ի՞նչ առնչություն կամ հարաբերություն կա եկեղեցական և նավային գործերի միջև։
― Չեմ ասում, սիրելիս, թե կա, ― պատասխանեց Ստիրֆորթը, ― այլ ասում եմ միայն, թե այս բոլոր գործերը քննում ու դատում են նույն Դոկտորների Համայնքում նստած անձինք։ Եթե մի օր այնտեղ գնաս, կտեսնես, թե ինչպե՞ս են այդ արգո պարոնները խելք մաշում Իվնգի ծովային բառարանի վրա՝ պարզելու համար, թե ի՞նչ կերպով էր Նանսի նավը Սարա Ջենին ընկղմել կամ թե ինչպես էր մի ալեկոծության ժամանակ մր․ Պեգգոտին Յարմաութցի նավաստիների հետ խարիսխ ու պարան հասցրել վտանգված Նելսըն նավին, որը նոր էր եկել Հնդկաստանից։ Մի ուրիշ օր էլ կգտնես նրանց՝ որևէ անկարգ քահանայի գործի առթիվ թեր ու դեմ ճառելիս, և կտեսնես, որ միևնույն դոկտորը մի անգամ ծովային գործի դատավոր է, մյուս անգամ քահանայական դատի փաստաբան, և ընդհակառակը։ Այդ մարդիկ դերասանների նման են․ մի օր մեկը դատավոր է, մի ուրիշ օր դատավոր չէ․ դերերը շարունակ փոխվում են, բայց որքան էլ փոխվեն՝ ներկայացումը շատ զվարճալի ու շահաբեր է և շատ ընտիր հասարակության առջև է կատարվում։
― Սակայն չէ՞ որ փաստաբաններն ու պրոկտրները տարբեր անձինք են։ Խնդրեմ այս կետը բացատրես ինձ։
―Սիրով, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Փաստաբանները քաղաքային պաշտոնյաներ են՝ համալսարանում դոկտորի աստիճան ստացած և այս է պատճառը, որ փոքր֊ինչ ծանոթ եմ նրանց հետ։ Պրոկտրները գործի են դնում փաստաբաններին։ Թե՛ սրանք, թե՛ նրանք լավ են վաստակում և շատ հանգիստ կյանք վայելում։ Միով բանիվ՝ խորհուրդ կտամ քեզ, Դավիթ, չարհամարել Դոկտորների Համայնքը։ Այս էլ կասեմ՝ եթե ուզում ես իմանալ, որ նրանք պարծենում են իրենց ազնվականությամբ։
Չնայելով Ստիրֆորթի թեթև վերաբերմունքին դեպի այդ նյութը՝ ես պատկառանք զգացի ս․ Պողոսի գավթին մոտիկ հնադարյան անկյունից և հակվեցի տատիս առաջարկն ընդունելու, որ նա հղացել էր Դոկտորների Համայնքում, ուր նորերս իր պրոկտրին տեսնելու և իր կտակը հօգուտ ինձ հաստատելու էր գնացել։
― Համենայն դեպս տատիդ արածը գովելի բան է, ― ասաց Ստիրֆորթը, երբ ես նրան այս ամբողջ եղելությունը պատմեցի։ ― Դեյզի, ես քեզ խորհուրդ եմ տալիս չարհամարհել Դոկտորների Համայնքը։
Արդեն որոշել էի այդպես անել։ Այնուհետև պատմեցի Ստիրֆորթին, որ տատս սպասում է ինձ Լոնդոնում, ուր մի շաբաթով բնակարան է վարձել Լինկոլնս ― Ինն ― Ֆիլդս թաղի հյուրանոցում, և որ բնակարանը քարե սանդուղք և դեպի կտուրը տանող մի առանձին դուռ ունի։ Տատս հաստատ համոզված էր, չգիտեմ ինչո՞ւ, թե Լոնդոնի ամեն մի տուն յուրաքանչյուր գիշեր այրվելու վտանգի է ենթակա։
Ճանապարհի մնացած մասը բավական զվարթ անցկացրինք, զրուցելով Դոկտորների Համայնքի մասին և գուշակելով այն ապագան, երբ ես այդ ատյանում պրոկտր կլինեմ։ Ստիրֆորթն այնպես ծաղրական գույներով էր պատկերացնում իմ պաշտոնը, որ երկուսս էլ ծիծաղից թուլանում էինք։ Երբ Լոնդոն հասանք, նա դեպի տուն գնաց խոսք տալով հետևայլ օրը տեսնել ինձ, իսկ ես գնացի Լինկոլնս―Ինն―Ֆիլդսի հյուրանոցը, ուր տատս դեռ արթուն էր և ընթրիքի էր սպասում ինձ։
Եթե մեր բաժանվելուց ի վեր ես աշխարհի շուրջը պտտած լինեի, դարձյալ մեր տեսակցությունն ավելի քաղցր չէր լինի։ Տատս լաց եղավ ինձ համբուրելիս և կեղծ ժպիտով ասաց, որ մայրիկս, այդ խեղճ մանուկը, անշուշտ կարտասվեր, եթե այժմ ինձ տեսներ։
― Ուրեմն, տատիկ, տա՞նն եք թողել մր․ Դիկին, ― ասացի ես։ ― Շատ ափսոս։ Բարով Ջենետ, ինչպե՞ս եք։
Մինչ Ջենետն ինձ կնիքս էր անում և իր կողմից առողջությունս հարցնում, նկատեցի որ տատս քիթն ու պռունկը կախեց։
― Ես էլ շատ եմ ափսոսում, ― ասաց նա, քթի ծայրը տրորելով։ ― Եկած օրիցս դեռ ոչ մի րոպե հանգստություն չեմ գտել, Տրոտ։
Ու մինչ կհարցնեի, թե ինչո՞ւ էր անհանգիստ, տատս տխրագին հաստատակամությամբ իր ձեռքը սեղանին դեմ տվեց և շարունակեց․
― Հավատացած եմ, որ մր․ Դիկը այնքան կամքի ուժ չունի, որ կարողանա մեր մարգից հալածել էշերին։ Գիտեմ, նրա կամքը թույլ է։ Նրա փոխարեն Ջենետին պետք էր տանը թողնել․ այն ժամանակ սիրտս հանգիստ կլիներ։ Հաստատ համոզված եմ, ― ասաց տատս ազդու ձայնով, ― որ այսօր ուղիղ ժամը չորսին մի էշ անցավ մարգի միջով։ Ճիշտ այդ ժամին ես ամբողջ մարմնով սարսուռ զգացի․ այս մի անսխալ նշան է, որ անցավ։
Ես փորձեցի սփոփել տատիս, սակայն նա ոչ մի սփոփանք չընդունեց։
― Գիտեմ, ― ասաց նա, ― մի էշ անցավ, և հատկապես այն կամակոր հաստ էշը, որի վրա նստած մեզ մոտ էր եկել մարդասպանի քույրը։
Մարդասպանը (murderer) մր․ Մեորդստոնն էր․ տատս ուրիշ անուն չէր տալիս նրան։
― Ամբողջ Դուվրում մի էշ չկա, ― իր խոսքն ավարտեց տատս, սեղանին խփելով, ― որի լրբությունը այսքան ինձ բարկացներ։
Ջենետը համարձակ նկատեց, թե տատս զուր է վրդովվում, որովհետև այն էշը նույն օրը վարձված էր ծովափից ավազ կրելու, ուրեմն ամենևին չէր կարող մարգի վրայով անցկենալու ոճիր գործել։ Սակայն տատս ոչինչ չէր ուզում լսել։
Ընթրիքը շատ լավն էր ու տաք֊տաք բերված, չնայած խոհանոցը տատիս վարձած սենյակներից բավական հեռու էր։ Թե նա ինչո՞ւ հատկապես վերևի հարկումն էր բնակարան վարձել ― արդյոք նրա՞ համար, որ իր վճարած փողի փոխարեն ավելի շատ քարե աստիճաններ ունենա, թե կտրի դռան ավելի մոտիկ գտնվի ― չգիտեմ։ Մեզ բերին տապակած վառեկ, խորոված միս և կանաչի։ Ես ախորժակով բոլորից էլ կերա, բոլորն էլ պատվական էր։ Բայց տատս Լոնդոնի մթերքի մասին իր առանձին կարծիքն ուներ, և քիչ էր ուտում։
― Գրավ եմ բռնում, ― ասաց նա, ― որ այս վառեկը մի որևէ մառանումն է աշխարհ եկել ու աճել և ոչ մի ժամանակ մաքուր օդ չի շնչել, բացի միայն շուկա հանելիս։ Խորովածը գուցե տավարի մսից է, բայց վստահ չեմ։ Այստեղ ոչ մի բան բնական չէ, բացի կեղտից։
― Սակայն, տատի, միթե չի կարելի ենթադրել, թե մի գյուղից բերված լինի այս հավը, ― ասացի ես։
― Ամենևին ոչ, ― պատասխանեց նա։ ― Լոնդոնի վաճառականներին մի անխարդախ բան ծախելը ձեռք չի տա։
Չուզեցի հերքել այդ կարծիքը, բայց լավ ախորժակով ընթրեցի, որ մեծապես գոհացրեց տատիս։ Երբ սեղանը հավաքեցին, Ջենետը տատիս մազերը հարդարեց և օգնեց գիշերվա գլխանոցը հագնել, որ սովորականից ավելի դիմացկուն նյութից էր պատրաստված, «ի դեպս հրդեհի», ինչպես որ տատս ասաց, և ապա նրա զգեստի փեշերը ծնկների վրա դրեց, որպեսզի նա, սովորության համեմատ, քնելուց առաջ իր ոտքերը տաքացնի։ Այնուհետև ես, հաստատված կարգին հետևելով, որից երբեք չէր կարելի մազի չափ շեղվել, նրան մատուցեցի մի բաժակ ջրախառն ու գաղջ սպիտակ գինի և մի քանի նուրբ ու բարակ հացի շերտեր, որ պետք էր նախ կրակի վրա խորովել։ Այս բոլորից հետո տատս ու ես մենակ մնացինք դեմ առ դեմ, նա հացի շերտիկները գինու մեջ մեկ֊մեկ թաթախելով վայելում էր և գորովով նայում վրաս իր գլխանոցի եզրերի տակից։
― Այժմ, Տրոտ, ― սկսեց նա, ― գնանք պրոկտրի պաշտոնին։ Գուցե դեռ չես էլ մտածել այդ մասին։
― Շատ եմ մտածել, սիրելի տատիկ, և այդ մասին շատ եմ խոսել Ստիրֆորթի հետ։ Ձեր գաղափարը վերին աստիճանի դուր է գալիս ինձ։
― Շատ գոհ եմ, որ այդպես է, ― ասաց տատաս։
― Միայն թե մի դժվարություն կա, սիրելի տատ։
― Ի՞նչ դժվարություն, Տրոտ։
― Այն որ լսածներիս նայելով, պրոկտրի պաշտոն ստանալը հեշտ բան չէ, և գուցե դուք ստիպված լինեք ահագին ծախքեր անել՝ ինձ այդ պաշտոնի մեջ մտցնելու համար։
― Պետք կլինի մի հազար ստեռլինգ տալ, ― ասաց Տատս։
― Ահա այս հանգամանքն է վրդովում ինձ, սիրելի տատ, ― ասացի ես, աթոռս նրան մոտեցնելով։ ― Դա մի խոշոր գումար է։ Առանց այդ էլ դուք շատ եք ծախսել կրթությանս համար և ամեն բանում առատաձեռն եղել դեպի ինձ։ Ձեր վեհանձնությունն անչափ է։ Սակայն մի՞թե կարելի չէ մի ուրիշ պաշտոն ձեռք բերել, որ այդքան թանկ չնստեր․ ես վստահ եմ, որ իմ անձանական եռանդով ու աշխատասիրությամբ կկարողանամ առաջ գնալ կյանքի մեջ։ Միթե հավաստի չե՞ք, որ այդպես անելն ավելի լավ կլիներ։ Կամ թե իրոք համոզված եք, որ ձեռնահաս եք մի մեծաքանակ գումար ծախսել և որ անհրաժեշտ է այդ ծախսը անել։ Ես միայն աղաչում եմ, իմ սիրելի երկրորդ մայրիկ, որ այս խնդիրը լավ կշռեք։
Տատս վերջացրեց պաքսիմատները, որ շարունակ վրաս նայելով ուտում էր, հետո բաժակը վառարանի քիվի վրա դրեց, ձեռքերը ծնկներին ծալեց և հետևյալ պատասխանը տվեց․
― Տրոտ, որդյակ իմ, ես միայն մի բաղձանք ունեմ այս աշխարհում, այն է, որ դու մի բարի, ազնիվ և երջանիկ մարդ դառնաս։ Այս է իմ միակ փափագը․․․ նմանպես և Դիկի։ Շատ կցանկանայի, որ բոլորը լսեին կարծիքն այս մասին։ Այդ մարդու մտքի կորովն արդարև զարմանալի է։ Սակայն ինձնից բացի, ոչ ոք չկար, որ նրա խելքի տարօրինակ զորությունը ճանաչեր։
Տատս մի վայրկյան կանգ առավ ու ձեռքս բռնելով, շարունակեց․
― Ավելորդ է, Տրոտ, մտաբերել անցյալը, քանի որ նա չի կարող օգուտ բերել ներկային։ Գուցե ինձ պետք էր հորդ հետ ավելի մտերմիկ լինել, շատ ավելի սեր ընծայել խեղճ միամիտ մայրիկիդ, թեև քույրդ՝ Բեթսի Տրոտուդը, հույսերս ի չիք դարձրեց։ Երբ որ դու իմ մոտ եկար ինչպես մի փախստական, պատառոտած, ջարդված, փոշոտ մանուկ, այս բոլորը մտքովս անցավ։ Այն օրից մինչև այժմ իմ պարծանքը ու սփոփանքը դու ես, Տրոտ։ Քեզնից բացի, ոչ մի մարդ ունեցվածքիս վրա իրավունք չունի, գոնե․․․
Այստեղ տատս զարմացնելով ինձ՝ կակազեց ու շփոթվեց։
― Այո՛, ուրիշ ոչ ոքի իրավունք չունեմ իմ ունեցվածքը ժառանգելու, և դու իմ որդեգիրն ես։ Միայն թե տատիդ սիրող որդի եղիր, և քմահաճույքներս տար։ Իմ ծաղիկ հասակն այնքան երջանիկ չէր, ինչքան որ կարող էր լինել։ Սիրելով ինձ, դու պառավ տատիդ ավելի մեծ լավություն կանես, քան ինչ որ ես եմ արել քեզ համար։
Այս առաջին անգամն էր, որ տատս իր անցյալի վրա էր ակնարկում իմ մոտ։ Այս հանգիստ ու թռուցիկ ակնարկության եղանակի մեջ նա այնքան վեհանձնություն ցույց տվեց, որ հենց դրա համար ես ավելի կսիրեի ու կպաշտեի նրան, եթե միայն հնար լիներ է՛լ ավելի սիրել ու պաշտել նրան։
― Այժմ, Տրոտ, մեր առջև ամեն բան պարզեցված ու վերացված է, ― ասաց տատս։ ― Էլ այս մասին չխոսենք։ Համբուրիր ինձ, և առավոտյան նախաճաշից հետո միասին կերթանք Դոկտորների Համայնքը։
Վառարանի առջև մենք դեռ երկար նստած մնացինք, իրար հետ զրույց անելով։ Ես քնեցի տատիս սենյակին կից համարում։ Կես֊գիշերին, կառքի դղրդյուն լսելուն պես, տատս անկողնուց թռչում էր ու դուռս բախում՝ հարցնելու ինձ, թե արդյոք անցնողները հրշեջներ չե՞ն։ Սակայն լուսադեմին հանգստավավ, թողնելով որ ես էլ հանգիստ քնեմ։
Առավոտյան ժամը տասնմեկին գնացինք մր֊մր․ Սպընլոյի ու Ջորկինսի գրասենյակը, որ Դոկտորների Համայնքումն էր գտնվում։ Տատս, որ առհասարակ այն կարծիքն ուներ Լոնդոնի մասին, թե այնտեղ ամեն մարդ գրպանահատ է, իր քսակը, որի մեջ տասը գինե և մի քանի արծաթ կար, ինձ պահելու տվեց։
Կանգ առանք Ֆիլտ֊ստրիտում, խաղալիքների կրպակի առջև՝ լսելու, թե սուրբ Դունստանի հսկայական ժամացույցը ինչպես կխփի։ Գիտությամբ էինք մեր քայլերը հարմարեցնում, որպեսզի ճիշտ ժամը տասներկուսին տեղ հասնենք։ Արդեն մոտենում էինք ս․ Պողոսին, երբ ես նկատեցի, որ տատս հանկարծ իր քայլերը արագացրեց և զարհուրած երևաց։ Միևնույն ժամանակ աչքիս ընկավ մի վատ հագնված մռայլադեմ մարդ, որ փոքր֊ինչ առաջ մեզ էր դիտում, իսկ այժմ այնպես էր մոտեցել, որ գրեթե դիպչում էր տատիս։
― Տրոտ։ Սիրելի Տրոտ, ― սոսկալով շշնջաց տատս ու թևս ամուր հուպ տվեց։ ― Չգիտեմ՝ ի՞նչ անեմ։
― Հանգիստ կացեք, բան չկա, տատի, ― ասացի ես։ ― Մտեք ահա այս խանութը, ես մի վայրկյանում կազատեմ ձեզ այդ պարոնից։
― Ո՛չ, ո՛չ, որդի, ― վրա բերեց տատս։ ― Աստծու սիրուն, հետը չխոսես։ Աղաչում եմ, հրամայում եմ քեզ՝ չխոսես։
― Բայց ինչո՞ւ։ Չէ՞ որ դա մի լիրբ մուրացկան է։
― Դու չգիտես, թե ով է, ― պատասխանեց տատս։ ― Նրա ով լինելը չգիտես և չես իմանում, թե ինչ ես ասում։
Կանգ առանք մի կառանցիկ դռան տակ․ մարդն էլ կանգնեց։
― Մի՛ նայիր նրան, ― ասաց տատս, երբ ես բարկանալով նրա կողմը շուռ եկա։ ― Գնա, սիրելիս, մի կառք վարձիր և սպասիր ինձ սուրբ Պողոսի գավթում։
― Ձեզ սպասե՞լ, ― կրկնեցի ես։
― Այո՛, այո՛։ Ես կերթամ․․․ նրա հետ կերթամ։
― Նրա՞ հետ, տատի։ Ա՞յդ մարդու հետ։
― Խելքս վրաս է, ― պատասխանեց տատս։ ― Ինձ պետք է նրա հետ գնալ։ Մի կառք բեր ինձ համար։
Զարմանքս մեծ էր, բայց իրավունք չունեի հակառակելու այդ վճռական հրամանին։ Շտապով մի քանի քայլ հեռացա և մի ազատ կառք կանչեցի։ Դեռ կառքի աստիճանը չէր իջեցրել, որ տատս, չգիտեմ ինչպես, ներս թռավ, մարդն էլ հետևից։ Տատս իր քսակը ետ պահանջեց և նշան արեց, որ հեռանամ։ Շուռ եկա թե չէ՝ նա պատվիրեց կառապանին․
― Քշի՛ր։
― Դեպի ո՞ւր։
― Դեպի ուր կուզես։
Եվ կառքն իսկույն իմ մոտովն անցավ։
Հիշեցի, որ մր․ Դիկը մի օր ինձ մի բան էր պատմել, որը ես նրա ցավագար երևակայության արգասիք էի համարել։ Այժմ չէի կասկածում, որ այսօրվա անծանոթը մր․ Դիկի խորհրդավոր ասած մարդն է, թեև չէի կարող ըմբռնել, թե նա ի՞նչ տեսակ ազդեցություն ուներ տատիս վրա։ Եկեղեցու գավթում կես ժամի չափ սպասեցի, հետո միայն կառքը ետ եկավ և գավթի առջև կանգ առավ․ տատս մենակ էր։
Նա դեռ այնքան չէր հանգստացել հուզմունքից, որ կարողանար այցելություն անել պաշտոնական անձանց։ Նրա խնդրանքով ես էլ կառք նստեցի և կառապանին պատվիրեցի հանդարտ քայլով պտույտներ անել։ Այնուհետև տատս ասաց․
― Սիրելի որդյակ, երբեք չհարցնես, թե այս օրվա դեպքն ինչ էր։ Ես կամենում եմ, որ այդ մասին ակնարկություն անգամ չանես։
Տատս այլևս ոչինչ չավելացրեց։ Արդեն ինքն իրեն բավական տիրած լինելով, նա ուզեց կառքից իջնել և քսակը ետ տվեց ինձ, որ կառապանի վարձը վճարեմ։ Ոսկիները քսակից անհետացել էին և միայն մանր դրամն էր մնացել։
Դոկտորների Համայնքը մտնելու համար պետք էր մի կամարակապ ցածր դռնով անցնել։ Մի քանի քայլ արած֊չարած՝ զգացինք, որ քաղաքի աղմուկը հանկարծ լռեց՝ ասես թե մի դյութական զորությամբ։ Անցանք մի քանի մութ բակերով, անձուկ ու նեղ ճամփաներով և վերջապես հասանք մր֊մր․ Սպընլոյի ու Ջորկինսի գրասենյակը, որ առաստաղից էր լույս ստանում։ Այս սրբավայրի գավթում, ուր կարելի էր առանց հնչակը շարժելու ոտք դնել, երեք֊չորս գրագիր հանգիստ նստած բան էին գրում։ Նրանցից մեկը՝ առանձին նստած մի նիհար մարդ, զենջեֆիլի գույնի կեղծամով, վերկացավ տատիս դիմավորելու և մեզ մր․ Սպընլոյի սենյակը տարավ։
― Մր․ Սպընլոն ատյանումն է, տիկին, ― ասաց նիհարը։ ― Այսօր նիստ կա կամարների տակ։<ref>Արդեն վերը նկատել ենք, որ Դոկտորների Համայնքը մի քանի առանձին ատյաններից է կազմված, որոնք են՝ ա) Court of Arches, բառացի թարգմանությամբ՝ կամարների ածյան․ դա լոկ հոգևորական գործերով է զբաղվում․ բ) Prerogative Court՝ արտոնյալ Ատյան, որ կտակների առթիվ ծագող դատերն է քննում․ գ) Consistory Court` Կոնսիստորի Ատյան, որը իսկապես Լոնդոնի արքեպիսկիպոսի դիվանն է և մյուս թեմական կոնսիստորներից ոչ մի բանով չի տարբերվում․ գ) Court of Admiralti` Ծովակալության ատյան, ծովային գործերը քննելու համար։ Այս դատարաններից յուրաքանչյուրն իր որոշ զբաղմունքն ունի, իր առանձին կանոններն ու կարգերը, սակայն որոշ օրերում Դոկտորների Համայնքի ավագ անդամներն ունենում են ընդհանուր ժողովներ՝ Common Hall of College. զանազան ատյաններից անցած ամենակարևոր դատական գործերը լուծելու համար։ Նիստը սովորաբար ընդհանուր կերուխումով է վերջանում, որին բոլոր անդամները մասնակցում են։</ref> Կամարները շատ հեռու չեն, ես նրան իսկույն կանչել կտամ։
Մինչ կկանչեին մր․ Սպընլոյին, տատս և ես սկսեցինք դիտել նրա սենյակը։ Սենյակի կահ֊կարասին հնաձև ու փոշոտ էր։ Սեղանի կանաչ մահուդը մի խորշոմած պառավի նման արդեն գույնը գցել էր։ Վրան անթիվ թղթի ծրարներ էին դիզված՝ ինձ անհասկանալի վերնագրերով՝ «Ցուցումներ», «Ամբաստանություններ»․ Կոնսիստորի Ատյանին վերաբերող ծրարներ, Կամարների Ատյանին, մի քանիսը Արտոնյալ Ատյանին, մի քանիսը Ծովակալության Ատյանին, մի քանիսն էլ Համագումար Ատյանին։ «Այս ինչքան ատյաններ կան Դոկտորների Համայնքում, ― մտածում էի ես ապշությամբ․ ― և որքան ժամանակ է հարկավոր, որ հնար լինի այդ բոլոր գործերի հետ ծանոթանալ»։ Կային և ահագին հատորներ «Երդմամբ հաստատված վկայություններ» մակագրությամբ, ամրակազմ ստվար գրքեր, յուրաքանչյուր դատի համար առանձին, որոնցից ոմանք տասը կամ տասներկու հատոր պատմությունն էին ամփոփում։ Մտածելով, թե այդ բոլորը որքան ծախս կպահանջի, ես պրոկտրի պաշտոնի մասին մի հաճելի գաղափար կազմեցի։ Եվ մինչ շարունակում էի հետզհետե աճող զվարճությամբ այդ և ուրիշ իրերի նայել, կողքի սենյակից շտապ քայլերի ձայն լսեցի, և ահա արագ ներս մտավ, սպիտակ մորթով եզերված սև պարեգոտը հագին, մր․ Սպընլոն, որը իսկույն գլխարկը հանեց։
Մր․ Սպընլոն մի փոքրիկ խարտիշահեր ջենտլմեն էր՝ պսպղուն կոշիկներով, օսլայած սպիտակ փողպատով ու կանգուն օձիքով։ Նրա զգեստը վերից վար պինդ կոճկված էր և իրանին լավ կպած, իսկ գանգուր հուիսքրները(կիսամորուք) ցույց էին տալիս, որ վայելուչ ձև ստանալու համար շատ ժամանակ են պահանջել։ Ժամացույցի ոսկե շղթան այնքան հաստ էր, որ ակամա մտածեցի, թե դա գրպանից հանողի ձեռքն էլ այնպես ջլուտ ոսկե ձեռք պիտի լինի, ինչպիսին կախված է լինում ոսկերիչների կրպակի վրա։ Մր․ Սպընլոն այն աստիճան պինդ էր պրկված ու սեղմված, որ մեջքը հազիվ էր թեքում, և նստելուց հետո սեղանի թղթերը զննելիս ստիտված էր Պընչի նման ամբողջ մարմնով կըռանալ։
Տատս արդեն ներկայացրել էր ինձ մր․ Սպընլոյին, որ սիրով ողջունել էր ինձ։ Ալժմ նա ասաց․
― Ուրեմն, մր․ Կոպպերֆիլդ, դուք մտադիր եք մեր կոչմա՞նը նվիրվել։ Ես պատահմամբ հաղորդեցի միս Տրոտուդին, երբ պատիվ ունեցա տեսնել նրան անցյալ օրը (վերստին մարմնի խոնարհում․․․ դարձյալ Պընչ), թե մենք մի ազատ տեղ ունենք։ Այն ժամանակ միս Տրոտուդը բարեհաճեց հայտնել ինձ, թե նա ունի մի որդեգրած եղբորորդի, որին առանձին խնամք է ընծայում և որին կցանկանար մի վայելուչ գործի դնել։ Արդ կարծեմ այդ որդեգրի հետ պատիվ ունիմ խոսելոու (դարձյալ Պընչ):
Ես գլուխ տվի ու ասացի, թե արդեն լսել եմ այդ ազատ տեղի մասին և հուսով եմ, որ դա ինձ դուր կգա։ Ավելացրի, թե հակամետ եմ հավատալու, որ այդ պաշտոնը կսիրեմ, ուստի և տատիս առաջարկն անմիջապես ընդունել եմ, բայց չեմ կարող հաստատ ասել, թե սերս ո՞ր աստիճանի կհասնի, մինչև որ ավելի սերտ չծանոթանամ պաշտոնիս հետ, և թե ուրեմն մի վերջնական խոսք տալուց առաջ կցանկանայի փորձով ստուգել, արդյոք որքա՞ն այդ պաշտոնն իմ ուժերին ու ճաշակին հարմար կգա։
― Հարկավ, հարկավ, ― ասաց մր․ Սպընլոն։ ― Մենք սովորաբար մի ամիս ժամանակ ենք տալիս փորձի համար․ որը սկզբնական կամ ընծայության ամիս է կոչվում Դոկտորների Համայնքի մեջ։ Ես երջանիկ կլինեի երկու ամիս առաջարկել ձեզ․․․ երեք ամիս․․․ նույնիսկ անթիվ ամիսներ, սակայն ունեմ մի ընկեր, մր․ Ջորկինսը։
― Իսկ ապահովագինը որքա՞ն է, սըր, կարծեմ հազար ֆունտ։
― Ապահովագինը կնիքի ու դրոշմի ծախսն էլ հաշված, հազար ֆունտ է, ― պատասխանեց մր․ Սպընլոն։ ― Ինչպես որ ասել եմ միս Տրոտուդին, ես շահասիրական հաշիվներով չեմ զբաղվում․ այս տեսակետից ինձ նման մի ուրիշ մարդ հազիվ թե գտնեք, սակայն այս հարցի մասին մր․ Ջորկիսն իր առանձին կարծիքն ունի, և ես ստիպված եմ մր․ Ջորկինսի կարծիքը հարգել։ Նրա ասելով՝ հազար ստեռլինգը մեծ բան չէ։
― Ինձ թվում է, սըր, ― ասացի ես, շարունակ փափագելով ավելորդ ծախսից ազատել տատիս, ― թե ձեր Համայնքում սովոր են՝ հենց որ մի ընդունված դիպիր<ref>articbol Clerk. այդպես են կոչվում անգլիական դատարաններում թոշակավոր պաշտոնի համար ընդունված մարդիկ։ Ծառայության մտնելիս նրանք վճարում են միանվագ պայմանավորված Premium, որը մենք ապահովագիր անվանեցինք։</ref> շատ օգտակար հանդիսանա ու պաշտոնին լիովին հմտանա (ես կարմրեցի, զգալով, որ գրեթե ինքս ինձ գովում եմ), սովոր են տալ նրան մի որոշ․․․
Մր․ Սպընլոն ահագին ճիգ թափելով, իր գլուխը փողպատի միջից այնքան դուրս հանեց, որ կարողանա շարժել և առանց սպասելու «ռոճիկ» բառին, պատասխանեց․
― Ո՛չ։ Չեմ կարող ասել, մր․ Կոպպերֆիլդ, թե այդ խնդիրը ես ինքս ինչպես կվճռեի, եթե ազատ լինեի, բայց մր․ Ջորկինսն անողոք է։
Արդեն սկսել էի սարսափել այդ ահարկու Ջորկինսից։ Հետո, սակայն, համոզվեցի, որ նա մի հեզ ու բարի, լռակյաց մարդ է։ Նրա պաշտոնն էր՝ ամենևին գրասենյակում չերևալ, այլ միայն թույլ տալ, որ իր անունը միշտ հիշեն, իբրև մի անզգա, շատ անողորմ ու քարասիրտ անձի անուն։ Եթե գրագիրներից մեկն իր թոշակն ավելացնելու խնդիր հայտներ, նրան պատասխան կտային, թե այդպիսի բան լսել անգամ չի կամենա մր․ Ջորկինսը։ Եթե կլիենտներից մեկն իր պարտքը հապաղեր վճարել դատարանին, մր․ Ջորկինսը կհրամայեր, որ իսկույն վճարի, և որքան էլ դյուրազգաց մր․ Սպընլոյին այդ վճիռները դառն թվային, մր․ Ջորկինսը կհրամայեր, որ պարտապանը բանտարկվի։ Հրեշտականման մր․ Սպընլոյի ձեռքն ու սիրտը միշտ բաց կլինեն, եթե այդ դիվային մր․ Ջորկինսը չարգելեր։ Երբ ես հասակավոր մարդ դարձա, ուրիշ շատ տներ էլ տեսա, որոնք ճիշտ Սպընլոյի ու Ջորկինսի առևտրական սկզբունքներին էին հետևում։
Որոշեց, որ երբ կամենամ՝ այն օրն էլ սկսեմ փորձնական ամիսը, և եթե հարկ չկա, որ տատս մինչ այդ ամսի վերջը Լոնդոնում մնա, որովհետև պաշտոնի մեջ հաստատվելուս պայմանները կարելի կլինի և Դուվր ուղարկել՝ նրա ստորագրության համար։ Այսքան բան որոշելուց հետո մր․ Սպընլոն համաձայնեց դատարանի զանազան մասերը ցույց տալ ինձ, որպեսզի ապագա ծառայությանս ասպարեզի հետ ծանոթանամ։ Ուրախությամբ ընդունեցի այդ հրավերը, և մենք դուրս ելանք, գրասենյակում թողնելով տատիս, որ չէր համարձաակվում մեզ հետ գալ։ Եթե չեմ սխալվում, այս բոլոր պաշտոնական ատյանները, նրա կարծիքով, ուրիշ բան չէին, եթե ոչ ամեն մի րոպե պայթելու պատրաստ վառոդանոց։
Մր․ Սպընլոն ինձ մի սալահատակ բակ տարավ, որ շրջապատված էր ահագին աղյուսաշեն տներով։ Դռների վրա գրված դոկտորների անուններից հետևություն արեցի, որ Ստրիֆորթի հիշած գիտնական փաստաբանների գրասենյակներն այստեղ կլինեն։ Բակից անցնելով ձախակողմյան մեծ ու մութ դահլիճը մտանք, որ նման էր մատուռի։ Դրա դիմացի մասն պայտաձև բեմի երկու կողմը, հին ու հանգիստ թիկնաթոռների վրա բազմաթիվ կարմրազգեստ ու կեղծամակիր պարոններ էին նստած․ ահա դրանք էին վերոհիշյալ օրենսգետ դոկտորները։ Պայտաձև բեմի մեջտեղում, գրակալի սեղանի առջև, մի ալևոր ջենտելմեն էր բազմած, որին անշուշտ մի բուի տեղ կընդունեի, եթե թռչնանոցում տեսնեի։ Նա նախագահ դատավորն էր։ Պայտաձև կիսաշրջանի ներքևի մասում բեմից ներքև, բայց դահլիճի հատակից վեր, մի մեծ ու կանաչ սեղանի առջև նստած էին մր․ Սըպնլոյին աստիճանակից պարոնները՝ նրա նման սպիտակ մորթով եզերված սևագույն պարեգոտ հագած։ Բոլորի օձիքն ընդհանարպես օսլայված էր և բոլորն էլ շատ հպարտ թվացին ինձ։ Բայց փոքր֊ինչ հետո իմացա, որ սխալվել եմ, որովհետև երբ նրանցից երկուսը կամ երեքը վերկացան նախագահի հարցերին պատասխանելու, նրանց դեմքը ոչխարային հեզություն էր ցույց տալիս։ Հասարակության ներկայացուցիչները միայն երկու հոգի էին, այն է՝ վզին բրդե շալ փաթաթած մի տղա և հնոտի հագած մի պարոն, որ գրպանից թաքուն հաց հանելով ուտում էր․ երկուսն էլ վառարանի մոտ տաքանում էին։ Ատյանի թմրեցուցիչ լռությունը միայն կրակի ճարճատյունով էր ընդհատվում և դոկտորներից մեկի ձայնով, որ հանդարտ ման էր գալիս օրենքների գրադարանում և իր գիտնական ուղեևորության միջոցին մերթընդմերթ կանգ էր առնում, որ նյութ քաղի իմաստության անսպառ շտեմարանից։ Կարճ ասած՝ օրումս չէի տեսել մի այդքան հանգիստ, քնաբեր, զառամյալ հնադարյան ու ծանրամրափ ընկերություն, և զգում էի, որ դրա հետ գործ ունենալը միևնույն է, թե քնադեղ ընդունել։
Այս ապաստանի նիրհալից մթնոլորտը լիուլի վայելելուց հետո՝ մր․ Սպընլոյին հայտնեցի, թե այս անգամ տեսածս բավական է, և մենք տատիս մոտ վերադարձանք, որը իսկույն տուն տարավ ինձ։ Ա՛հ, որքան մանուկ զգացի ինձ, երբ մր֊մր․ Սպընլոյի ու Ջորկինսի գրասենյակից դուրս գալիս նկատեցի, թե գրագիրներն ինչպես են իրար մշտում ու գրչածայրով ինձ ցույց տալիս։
Հասանք Լինկոլնս֊Ինն֊Ֆիլդ առանց մի նոր արկածի, եթե չհիշեմ մեր հանդիպումը մի մրգավաճառի սայլակ քաշող էշի հետ, որը դառն մտքեր հարուցեց տատիս մեջ։ Հյուրանոց հասնելուց հետո դարձյալ ապագայիս վերաբերյալ ծրագիրների մասին երկար խոսեցինք։ Եվ որովհետև ինձ հայտնի էր, որ տատս, Լոնդոնի հրդեհներից, գողերից ու սնունդից վախենալով, մի ժամ անգամ այդ քաղաքում հանգիստ մնալ չի կարող, խնդրեցի նրան իմ մասին անհոգ լինել և թողնել, որ գործերս մենակ կարգավորեմ։
― Այո, սիրելիս, արդեն մի շաբաթ է, որ Լոնդոնում եմ, ― ասաց նա, ― և Դուվր վերադառնալու ժամանակն է։ Սակայն այստեղ մի փոքրիկ կահավորված բնակարան է վարձու տրվում, որ քեզ անշուշտ հարմար կգա։
Այս ասելով, տատս գրպանից հանեց լրագրից կտրված մի հայտարարություն, ուր ասված էր, թե Բուկինգեմ փողոցի Ադելֆիում մի կահավորված, դեպի գետը նայող պատուհաններով, զվարթ ու կոկիկ սենյակ է տրվում, որ կարող է շատ վայելուչ բնակարան լինել հատկապես դատարաններում ծառայող երիտասարդ ջենտլմենի համար։ Գինը չափավոր է․ կարելի է ամսով վարձել։
― Իմ ուզածն էլ հենց մի այդպիսի սենյակ է, տատի, ― ասացի ես, ուրախանալով, որ ջենտլմենի պես պիտի առանձին բնակվեմ։
― Ուրեմն գնանք, ― պատասխանեց տատս, անմիջապես գլխարկը դնելով, որը նոր էր հանել։ ― Գնանք տեսնենք։
Եվ գնացինք։ Ծանուցման մեջ խնդրում էին մրս․ Կրոպպին դիմել, և մենք մուտքի դռան հնչակը քաշեցինք։ Անհրաժեշտ եղավ երեք֊չորս անգամ հնչակը քաշել, մինչև որ մրս․ Կրոպպին տեսնելու պատիվն ունեցանք։ Նա մի հաստլիկ կին էր՝ կտավե շղարշազարդ հանդերձով և բրդե շրջազգեստով։
― Կարելի՞ է նայել վարձու տրվող սենյակները, ― ասաց տատս։
― Ջենտլմենի համա՞ր, ― հարցրեց մրս․ Կրոպպն ու սկսեց բանալիներ որոնել գրպանում։
― Այո՛, թոռիս համար։
― Ես ցույց կտամ ձեզ, տիկին, ճիշտ մի այդպիսի ջենտլմենին հարմար բնակարան։
Վերև բարձրացանք։
Բնակարնն ամենավերին հարկումն էր․ տատիս կարծիքով մի շատ կարևոր հանգամանք, որովհետև մոտիկ էր հրդեհից փախչելու դռանը և բաղկացած էր մի փոքրիկ կիսամութ նախասենյակից, ուր հազիվ կարելի էր բան տեսնել, մի դահլիճից ու մի ննջարանից։ Կահ֊կարասին արդեն մաշված ու գունաթափ էր, բայց ինձ համար դեռ բավական լավ․ պատուհանի տակով իրոք անցնում էր գետը։
Ես անչափ գոհ էի, և մինչ մրս․ Կրոպպն ու տատս մութ խցիկը քաշելով պայմանների մասին էին խորհրդակցում, ես մնացի դահլիճում բազմոցի վրա նստած, զվարճանալով ու փքվելով, որ այսպիսի ազնիվ բնակարանում պիտի ապրեմ։ Մի դռնփակ վեճից հետո նրանք ետ եկան, և մրս․ Կրոպպի ու տատիս կերպարանքից հաճությամբ տեսա, որ գործը հաջող է վերջացել։
― Այս կահ֊կարասին վերջին վարձվորի՞ց է մնացել, ― հարցրեց տատս։
― Այո՛, տիկին, ― ասաց մրս․ Կրոպպը։
― Ի՞նչ եղավ այդ վարձվորը։
Մրս․ Կրոպպի հազը բռնեց, և նա հազիվ կարողացավ արտասանել․
― Հիվանդացավ, տիկին․․․ ըհը՜, ըհը՜, ըհը՜, և մեռավ․․․
― Ի՜նչ։ Ինչի՞ց մեռավ։
― Խմելուց, տիկին, և ծխից, ― մտերմաբար հայտնեց մրս․ Կրոպպը։
― Ծխի՞ց։ Ի՞նչ ծուխ․ վառարանի ծխի՞ց։
― Ո՛չ, տիրուհի․ չիբուխի և սիգարի ծխից։
― Կարծեմ դա մի վարակիչ բան չէ, սիրելի Տրոտ, ― նկատեց տատս ինձ դիմելով։
― Հարկավ ոչ, ― ասացի ես։
Տատս տեսավ, որ շատ գոհ եմ բնակարանից և մեկ ամսով վարձեց, սակայն այն պայմանով, որ եթե կամենամ, ամբողջ տարին կարող եմ մնալ։ Մրս․ Կրոպպը հանձն էր առնում լվացքս հոգալ և կերակուր եփել․ մյուս պետքերս հոգացված էին, և մրս․ Կրոպպը ջերմ սրտով խոստանում էր իր հարազատ զավակի պես պահել ինձ։ Ես հետևյալ օրը պիտի գայի, և մրս․ Կրոպպն աստծուց գոհացավ, որ վերջապես գտնում է մեկին, ում կարող է իր բոլոր խնամքն ու հոգատարությունը ընծայել։
Վերադարձին տատս հաստատ հույս հայտնեց, թե նոր կյանք վարելիս ես կաշխատեմ մի ուժեղ կամք և ինքնավստահ բնավորություն ձեռք բերել ― միակ բանը, որ դեռ իմ մոտ պակասում էր։ Միևնույն հույսը կրկնելով, կրկնեց և հետևյալ օրը, երբ խորհուրդ էինք անում մր․ Ուիկֆիլդի մոտ մնացածս գրքերս ու շորերս բերելու մասին։ Այս առթիվ ես Ագնեսին մի երկար նամակ գրեցի, ուր պատմեցի նաև արձակուրդիս դեպքերը, և տատս, որ մյուս օրը Լոնդոնից մեկնելու էր, խոսք տվեց նամակս անձամբ նրան հասցնել։ Չերկարացնելու համար այսքան միայն կավելացնեմ, որ ամեն բան, ինչ որ ինձ պետք էր փորձիս ամսվա ընթացքում, տատս լիությամբ հոգաց։ Ստիրֆորթը, մեր հույսերին հակառակ, մինչև տատիս մեկնելու օրը ոչ մի անգամ չերևաց։ Վերջապես տատս ու Ջենետը միասին Դուվր գնացող դիլիժանսը նստեցին, հրճվելով իրենց մտքում այն ջարդի վրա, որ տալու էին թափառական էշերին։ Երբ որ կառքն անհետացավ, ես քայլերս դեպի Ադելֆիի թատրոնն ուղղեցի։ Հիշեցի այն օրերը, երբ շրջում էի դրա ստորերկրյա կամարների տակ։ Որքա՜ն փոփոխություն դրանից հետո, և երջանիկ փոփոխություն կյանքիս մեջ։
