Changes
/* V */
Յուրայը ժպտում է երանելի, լայն ժպիտով։
===VI===
Սակայն այդ էլ դեռ բոլորը չէ։ Յուրայը գիտի, թե ուրիշ ինչ է հարկավոր անել։ Քանի որ մարդ Ամերիկայից վերադարձել է, պետք է երևա պանդոկում, բարևի հարևաններին, մի֊մի գավաթ օղի հրամցնի նրանց։ Թող բոլորը տեսնեն, որ Հորդուբալը դատարկ գրապնով չի ետ եկել։ Է՛յ, պանդոկապետ, բոլորին մի֊մի գավաթ, դե շուտ։ Ինչ է, չե՞ս ճանաչում Հորդուբալին, Ամերիկայից եկած մայներին։ Թող լուրը ամբողջ գյուղով մեկ տարածվի․ «Գիտե՞ք ով է վերադարձել։ Գնանք տեսնենք Հորդուբալին․․․ «Կնիկ, արմյակս ու գլխարկս մի տաս»։
― Պոլանա, ես շուտով կվերադառնամ։ Գնա քնիր ու ինձ չսպասես, ― ասում է Յուրայը և խաղաղված, մութ գյուղի միջով կտրիճավարի քայլում է դեպի պանդոկ։ Ի՜նչ անուշ հոտ է գալիս այստեղից՝ փայտի ու նախրի, խոտի ու դարմանի հոտ․․․ Իսկ հիմա սագերի հոտ եկավ, հիմա էլ եղինջի ու իգաբոռի։
Ծերունի պանդոկապետ Սալով Բերկովիչն արդեն չկա․ վաճառասեղանի ետևից վեր է կենում ինչ֊որ շիկակարմիր հրեա։
― Ի՞նչ եք կամենում, պարոն, ― անվստահորեն հարցնում է նա։
Անկյունում մենակ նստած է մշտական մի հաճախորդ։ Այդ ո՞վ կարող է լինել։ Ոնց որ թե Պյոսան լինի․ դե, իհարկե, Անդրեյ Պյոսան է՝ «Հուսար» մականունով։ Նա աչքերը տնկել է Յուրայի վրա, ասես ուզում է բղավել՝ էդ դո՞ւ ես, Յուրայ։ ― Հա՜, ես եմ, Անդրեյ Հուսար, հո տեսնում ես, որ ես եմ։
Չէ, Պյոսան չբղավեց, ուշադիր նայում է։
― Պանդոկատեր, ծերուկ Բերկովիչը դեռ ո՞ղջ է, ― հարցնում է Հորդուբալը, որպեսզի ցույց տա, թե այստեղացի է։
Պեպենոտ պանդոկապետը մի գավաթ օղի է դնում սեղանին։
― Վեց տարի եղավ, ինչ նրան թաղել ենք։
Վեց տարի՞։ Օ՛հ, Պյոսա, քիչ ժամանակ չի։ Վեց տարի հետո մարդուց ի՞նչ է մնում։ Իսկ ո՞ւթ տարի հետո։ Պանդոկատեր, ութ տարի եղավ, որ ես օղի չեմ խմել։ Էն աստված, մեկ֊մեկ ուզում էի խմել՝ օտարության մեջ դարդս օղուն տալ, միայն թե Ամերիկայում օղին արգելված է։ Դրա փոխարեն ավելի շատ դոլարներ էի ճամփում Պոլանային․ տեսնում ես՝ ձի է առել ու հողակտորը ծախել։ Իբրև թե՝ քար ու քոլ է միայն։ Իսկ դու, իհարկե, քո հողը չես ծախել, Անդրեյ։ Ախր դու Ամերիկայում չես եղել։
Պանդոկապետը կանգնել է վաճառասեղանի մոտ ու դիտում է Յուրային։ «Խոսե՞լ հյուրի հետ, թե ոչ, ― մտմտում է նա։ ― Չէ, երևում է հյուրը խոսքասեր չի, նայում է մի տեսակ տարօրինակ ձևով, ավելի լավ է նրան հանգիստ թողնել։ Ո՞վ կարող է լինել։ Մաթեյ Պահուրկոյի տղան ինչ֊որ օտարության մեջ է․ միգուցե հենց Մաթեյի տղան է։ Թե՞ Հորդուբալն է, Պոլանայի մարդը, որ Ամերիկայում է»։
Յուրայը աչքերն է կկոցում։ Պանդոկապետը շուռ է գալիս և սկսում բաժակները դասավորել վաճառասեղանի վրա։
Պյոսա, ի՞նչ ես աչքերդ թաքցնում։ Ձե՞ն տամ քեզ, ինչ է։ Այսպիսի բաներ, Անդրեյ Պյոսա։ Ութ տարվա ընթացքում մարդը խոսելը մոռացել է, լեզուն բերանում չի դառնում։ Բայց ախր նույնիսկ ձին ու կովը սիրում են, որ իրենց հետ խոսեն։ Ճշմարիտ է, Պոլանան միշտ էլ սակավախոս է եղել, իսկ ութ տարիների բաժանությունը մարդուն մարդամոտ չի դարձնի, մենակությունը ասել֊խոսել չի սովորեցնում։ Ես ինքս էլ չգիտեմ՝ ոնց սկսեմ․ նա չի հարցնում՝ ես սուս եմ կենում, նա սուս է կենում՝ ես հարցնել չեմ ուզում։ Է՛հ, ինչ եմ ասում։ Շտեպանը լավ աշխատող է, դե նա էլ խոսում է տիրուհու փոխարեն։ Իսկ տիրուհին ինչ, ծախել է արտը, հող է գնել տափաստանում, ահա և բոլորը․․․
Հորդուբալը խմում է օղին ու գլուխն օրորում։ Վառում է, գրողի տարածը։ Սակայն մարդ ամեն բանի էլ վարժվում է։ Շտեպանը ոնց որ թե լավ ջահել լինի, ձիերից գլուխ է հանում ու Հաֆյային էլ սիրում է։ Դե, իսկ Պոլանան կվարժվի, և ամեն ինչ իր կարգով կգնա։ Է՛հ, Պյոսա։ Իսկ ոնց է, մեկ֊մեկ քո կնկա էծե՞րն էլ են բռնում․․․ Դու նրան մի լավ տուր ես տալիս, և վերջ։ Իսկ Պոլանան ոնց որ ազնվական լինի։ Անդրեյ, այ թե բանն ինչ է։ Խելոք է, աշխատող, մաքուր՝ փառք քեզ, աստված։ Ճիշտ որ, տարօրինակ է։ Փոխարենը, եղբայր, նրա քայլվածքը տեսնես։ Գյուղում ուրիշ ոչ մի կին այդպիսի քայլվածք չունի։ Մեր բանը համերաշխ չի գնում, բարեկամս։ Է՛խ, քամու պես ներս ընկնեի տուն, խտտեի նրան այնպես, որ շունչս կտրվեր։ Այ թե ոնց էր պետք։ Անդրեյ։ Իսկ ինձ մոտ, հասկանում ես, չստացվեց։ Նա սաստիկ վախեցավ, քաշվեց, ասես ես այն աշխարհից էի եկել։ Հաֆյան էլ կարծես վախեցավ։ Դու էլ, Անդրեյ։ Բայց ինչ արած, եկել եմ։ Սառույցը մեկից չկոտրվեց․ բան չկա, կամաց֊կամաց կհալվի։ Կենացդ, Անդրեյ։
Հուսար անունով Անդրեյ Պյոսան վեր է կենում տեղից ու գնում դեպի դուռը, ասես Հորդուբալին չի էլ տեսել։ Դռան մեջ նա շուռ է գալիս ու խռպոտ ձայնով նետում․
― Բարի գալուստ, Յուրայ։
Խելառ ես դու, Հուսար։ Եվ ինչու չես ուզում նստել իմ սեղանի մոտ։ Չկարծես, թե ես վերադարձել եմ դափ֊դատարկ։ Ինձ մոտ դեռ մի հարյուր դոլար կգտնվի, դրանց մասին Պոլանային բան չեմ ասել։ Բայց էլի Պյոսան լավ ճանաչեց ինձ։ Այդպես էլ ամեն ինչ կամաց֊կամաց կարգի կընկնի։
Հորդուբալն ուրախացավ։
― Է՛յ, պանդոկատեր, մի գավաթ էլ լցրու։
Դուռը թափով բացվում է կրկնկի վրա, և, ոնց որ գարնան հեղեղ, պանդոկ է ներխուժում ինչ֊որ գեղեցիկ երիտասարդ։ Դե ախր սա Վասիլ Հերիչն է։ Վասի՜լ։ Սրտակի՛ց ընկեր։ Յուրային տեսավ թե չէ՝ իսկույն սեղանի մոտ։ Վասի՜լ։ Յուրա՜յ։ Ընկերական համբույրը ծակծկող է, թութունի հոտ է գալիս, բայց ի՜նչ ուրախություն։
― Բարև, Վասիլ։
― Բարև, Յուրայ, ― մտահոգ արտասանում է Վասիլը։ ― Էս ո՞նց եկար։
― Հիմարի գլուխ, հո չէի մեռնելու այնտեղ, ― ծիծաղում է Հորդուբալը։
― Դե հիմի գյուղում ապրուստը մի բանի նման չի, ― խուսափողաբար ծամծմում է Հերիչը։ ― Ողջ֊առողջ ես՝ ուրեմն փառք տուր աստծուն։
Տարօրինակ ես դու, Վասիլ։ Նստել ես նստարանի ծայրին ու շտապում ես բաժակդ դատարկել։
― Ի՞նչ կա֊չկա։
― Դե, հրեն անցած շաբաթ, զատկից հետո, ծերուկ Կեկերչուկը մեռավ, աստված հոգին լուսավորի։ Իսկ անցյալ կիրակի ջահել Հորոլենկոն պսակվեց Միհալչուկովի աղջկա հետ։ Ամառը տավարը դաբաղով հիվանդացավ․․․ Հա, Յուրայ, ինձ տանուտեր են ընտրել։ Երևի, ինադու։ Էնպես որ հիմի ես իշխանավոր եմ։
Խոսակցությունն ընդհատվում է։ Վասիլը չգիտի՝ ուրիշ ինչի մասին պատմի, վեր է կենում տեղից ու ձեռքը խոթում Յուրայի ափի մեջ։
― Աստված քեզ հետ, Յուրայ։ Ես պիտի գնամ։
Յուրայը քմծիծաղում է ու ծանրացած մատներով շուռումուռ տալիս բաժակը։ Առաջվա Վասիլը չի։ Ա՛խ, երկնային տեր, Վասիլը ո՜նց էր խմում․ պատուհանները զնգում էին։ Բայց էլի ներս եկավ ու իսկույն համբուրեց, այ դա ընկե՜ր է։ «Աստված քեզ հետ, Յյուրայ»։ Ինչ է, ճակատիս գրա՞ծ է, թե բախտս ոնց չբերեց տանը։ Դե, չբերեց՝ չբերեց, հետո կբերի, ամեն ինչ կարգի կընկնի։ Մեկ էլ տեսար կամաց֊կամաց տանը յուրային դարձա։ Փող ունեմ, Վասիլ։ Հող էլ կարող եմ առնել, կով էլ՝ որքան քեֆս տա, թեկուզ ամբողջ մի դյուժին։ Կքշեմ արոտ, ուղիղ Եզան Կուզը․․․ Իսկ իրիկունը տասներկու զանգերը կզնգան, և Պոլանան աղջկա պես կթռչի դարբասը բանալու․․․
Պանդոկում խաղաղ է, պանդոկապետը ննջում է վաճառասեղանի ետևում։ Դե ինչ, մենակությունը մարդուն օգտակար է։ Գլուխը պտտվում է, դառնում, դրանից էլ մտքերն ավելի լավ են տեղավորվում այնտեղ, սիրելիս։ Տուն գնալու ժամն է։ Արի շարժվեմ կամացուկ, դանդաղ, տոտիկ֊տոտիկ, ոնց որ նախիրն է դաշտից վերադառնում։ Իսկ ինչ, եթե սլանամ դեպի տուն, ոնց որ հրեղեն ձիեր լծած սայլով, քամու պես ներս ընկնեմ բակ, այնպես, որ չորս կողմ կայծեր շաղ գան, շտկվեմ, սանձերը հպարտորեն վեր բարձրացնելով ու ցած թռչեմ՝ ահա՜ ես, Պոլանա։ Հիմա որ էլ քեզ բաց չեմ թողնի։ Կբարձրացնեմ վեր, ձեռքերիս վրա ներս կտանեմ, կգրկեմ՝ շունչս կկտրվի։ Ի՜նչ փափուկ ես դու, Պոլանա։ Ութ տարի, ո՜ւթ տարի մտածել եմ կնոջս մասին ու հիմա այ գնում եմ նրա մոտ․․․
Հորդուբալը սեղմում է ատամները, մաշկի տակ ելունդներ են գլորվում։ «Էհե՜յ, հրեղեն նժույգներ, էհե՜յ։ Թող Պոլանան լսի մեզ, թող ցնցվի վախից և ուրախությունից, թող իմանա՝ ամուսինը վերադարձել է»։
===VII===
Հորդուբալը հարբած տուն է վերադառնում։ Իսկ չորս կողմ լուսնկա գիշեր է։ Հարբել է, որովհետև օղուց ետ է վարժվել, ետ է վարժվել մտքերից, որովհետև գնում է կնոջ մոտ։ Ի՞նչ ես մթնդում, լուսնյակ։ Մի՞թե ես կամացուկ չեմ գնում, մի՞թե քայլերս այնպես թեթև չեմ փոխում, որ խոտերի վրայից ցողն անգամ ցած չընկնի։ Օհո՜, շները գյուղում ոնց են իրար անցել՝ իբրև թե գալիս է Յուրայ Հորդուբալը, ութ տարվա բացակայությունից հետո վերադարձել է, տեսնում ես ձեռքերը ոնց է տարածել, ուզում է որքան կարելի է շուտով գրկել կնոջը։ Ահա և դու իմ ձեռքերի մեջ ես, Պոլանա, բայց դա քիչ է, ես ուզում եմ զգալ քեզ ծնկներով, շրթունքներով, սեղմել մատներով․․․ Պոլանա՜, Պոլանա՜․․․ Ի՞նչ ես մռայլվում, լուսնյակ։ Այո, ես հարբած եմ, որովհետև խմել եմ սրտապնդվելու համար, որովհետև ուզում եմ ներս ընկնել տուն, կկոցել աչքերս, ձեռքերս թափահարել՝ ահա և ես, Պոլանա․ ես ամեն տեղ եմ, որտեղ քո ձեռքերն են, քո ոտքերը, քո շրթունքները․․․ Ի՜նչ խոշոր ես դու, լավը, ինչ լավ է քեզ գրկելը․․․
Գնում է Հորդուբալը լուսնյակ գիշերով և ամբողջ մարմնով դողում է։ Ձայն չեմ տա, ոչ մի խոսք չեմ ասի, չեմ խռովի նրա հանգիստը։ Ներս կմտնեմ սուսիկ֊փուսիկ։ Ահա այն լուսավոր ստվերը՝ դո՛ւ ես․․․ Անունս մի տուր, այդ ես եմ։ Այնպես զգույշ կգրկեմ քեզ, որ ոչ մի բան տեղից չի շարժվի․ չեմ խախտի լուսնի հանգիստը, չեմ ասի ոչ մի խոսք, չեմ շնչի․․․ Ա՛խ, Պոլանա, այնպիսի լռություն կիջնի, որ լսելի կդառնա, թե ինչպես են ցած ընկնում աստղերը։
Չէ, չէ, լուսնյակը մեզ չի լույս տալիս, մեզ վրա չի մռայլվում։ Նա լույս է տալիս սև անտառին, իսկ մեզ մոտ, տանը, մութ է, մեզ մոտ, տանը, միայն մթությունն է շնչում։ Ձեռքով կփնտրես ու կգտնես կնոջդ։ Չես տեսնի՝ քնած է, թե ոչ, բայց այստեղ ամեն ինչ լի է նրանով։ Նա կամացուկ կծիծաղի ու կշարժվի տեղից, որպեսզի դու էլ կարողանաս պառկել։ Բայց մի՞թե քեզ նման լողլողին տեղ հերիք կանի, ստիպված պիտի խցկվես նրա ծոցը։ Իսկ նա ինչ֊որ բան է փսփսում ականջիդ, թե ինչ՝ ինքդ էլ չես հասկանում, ախր խոսքերը սառն են, իսկ խուլ շշուկը՝ տաք․ և խավարն ավելի է թանձրանում, այնպես թանձր է նա ու խիտ, որ կարելի է ձեռքը դիպցնել նրան, և դա արդեն ոչ թե խավարն է, այլ կինդ, նրա մազերն ու ուսերը, նրա ընդհատ շնչառությունը քո դեմքի վրա։ «Ա՛խ, Պոլանա, ― շշնջում է Հորդուբալը, ― Պո֊լա֊նա»։
Նա կամացուկ բաց է անում դռնակն ու ցնցվում։ Արտասանդուղքին, լուսնի լույսի տակ, նստած է Պոլանան ու սպասում է։
― Պոլանա, ― մռմռում է Հորդուբալը, և սիրտը մարում է, ― ինչո՞ւ չես քնել։
Պոլանան ցրտից դողում է։
― Սպասում էի քեզ։ Ուզում էի հարցնել․ մենք ամառը երկու ձիերի համար յոթ հազար ստացանք, էնպես որ․․․ դու ի՞նչ ես մտածում․․․
― Ա՛խ, ահա թե ի՜նչ, ― անվճռականորեն արձագանքում է Հորդուբալը։ ― Դե լավ, այդ մասին վաղը կխոսենք։
― Չէ, հիմի, ― համառում է Պոլանան, ― դրա համար էլ սպասում էի քեզ։ Ես էլ չեմ ուզում հոգալ կովերի մասին․․․ ու դաշտում աշխատել․․․ չեմ ուզում։
― Դե, մի էլ աշխատիր, ― ասում է Հորդուբալը, աչքերը հառելով նրա ձեռքերին, որոնք սպիտակին են տալիս լուսնի լույսով։ ― Հիմա ես այստեղ եմ։ Ես կաշխատեմ։
― Իսկ Շտեպա՞նը։
Յուրայը լուռ հառաչում է։ Ինչ հարկ կա հիմա այդ մասին խոսել։
― Դե, ― փնթփնթում է նա, ― երկուսիս համար աշխատանք չի բավականացնի։
― Հապա ձիե՞րը, ― արագ առարկում է Պոլանան։ ― Մեկնումեկը պետք է հոգ տանի նրանց։ Չէ՞ որ դու չես կարող․․․
― Ճիշտ է, ― համաձայնում է Հորդուբալը, ― դե լավ, հետո կտեսնենք։
― Ես հիմի եմ ուզում իմանալ, ― պնդում է Պոլանան բռունցքները սեղմելով։
Մի տես, ի՜նչ անհամբերն է։
― Ինչպես ուզում ես, Պոլանա, ինչպես ուզում ես, ― լսում է Հորդուբալն իր ձայնը։ ― Աղավնյակս, թող Շտեպանը մնա։ Ես փողով եմ եկել, ամեն ինչ կանեմ քեզ համար։
― Շտեպանը կարողանում է ձիերին խնամել, ― ասում է Պոլանան, ― էդպիսի աշխատող շուտով չես գտնի։ Հինգ տարի է, ինչ նա ծառայում է ինձ մոտ։ ― Պոլանան վեր է կենում տեղից, լուսնի լույսի տակ գունատ ու տարօրինակ։ ― Բարի գիշեր, Յուրայ։ Կամաց գնա, Հաֆյան քնած է։
― Իսկ դո՞ւ։ Դու ո՞ւր ես գնում, ― հարցնում է ապշած Հորդուբալը։
― Չարդախ, քնելու։ Դու տան տերն ես, պիտի քնես խրճիթում։ ― Նրա դեմքին վայրկենաբար ինչ֊որ համառ, չար արտահայտություն է երևում։ ― Շտեպանը քնել է ախոռում։
Հորդուբալը շեմքին անշարժ նստած, նայում է լուսնկա գիշերին։ Այդպես, այդպես։ Գլուխը բոլորովին չի աշխատում, ոնց որ փայտից լինի։ Ինչ֊որ բան նստել է ուղեղում, հանգիստ չի տալիս։ «Դու տան տերն ես, պիտի քնես խրճիթում»։ Այդպես, այդպես։
Ինչ֊որ հեռվում կլանչում է մի շնիկ, կովը գոմում զնգացնում է շղթան։ «Պիտի քնես խրճիթում»։ Է՛խ դու, դդո՜ւմ գլուխ։ Ինչքան կուզես թափ տուր, մեկ է՝ տրաքվում է։ Կնշանակի՝ ուրեմն, տան տերը դու ես։ Ամեն ինչ քոնն է՝ այս ճերմակ պատերը, բակը, չորս կողմ եղած տնտեսությունը, ամբողջ խրճիթը, ա՛յ թե ինչ աղա ես դու, կարող ես մեն֊մենակ փռվել անկողնում։ Տերը դու ես։ Բայց ինչո՞ւ չի կարողանում ոչ մի կերպ տեղից վեր կենալ, ինչո՞ւ է գլուխն այսպես ծանրացել։ Երևում է, անպետք օղի էր, երևում է, գրողի տարած պանդոկապանը փայտի սպիրտ էր խառել․․․ Բայց ես տուն էի գալիս համարյա պարելով․․․ Այդպես, ուրեմն, խրճիթում։ Պոլանան ուզում է տան տիրոջը պատիվ տալ, որ նա քնի հյուրի նման․․․ Անսահման մի հոգնածություն է պաշարում Հորդուբալին։ Օհո՜։ Պոլանան ուզում է, որ նա հանգստանա, ուժ հավաքի, երկար ճամփից հետո մի քիչ զրկանք վայելի։ Ասենք, ճիշտ որ հոգնել է, ուժ չունի տեղից վեր կենալու, ոտքերը ոնց որ դոնդող լինեն․․․ Իսկ լուսինն արդեն մտավ տանիքի ետևը։
― «Ժա֊մը տասնը֊մեկն է հը֊րես, տեր աստ֊ված պահպանիր դու մեզ», ― երգեցիկ ձայնով ծոր է տալիս գիշերապահը։ Ամերիակյում այդպես չեն կանչում։ Տարօրինակ ես դու, Ամերիկա։ Միայն թե գիշերապահը չտեսնի ինձ՝ լավ չի, ― հանկարծ վախենում է Հորդուբալը և գողի նման նաշշուկ ներս է սողոսկում խրճիթ։ Պիջակը հանելով, նա լսում է հանգիստ մի շնչառություն։ Փառք աստծու, Պոլանան այստեղ է, նա կատակ արեց։ Իսկ ես էլ, հիմարս, տնկվել եմ բակում։ Յուրայը գաղտագողի, կամացո՜ւկ֊կամացուկ մոտենում է անկողնուն, ձեռքերը պարզում առաջ։ Փափուկ մազեր, բարակ, թույլ թաթիկներ՝ Հաֆյան։ Երեխան ինչ֊որ քրթմնջաց քնի մեջ ու դեմքով սեղմվեց բարձին։ Այո, Հաֆյան է։ Յուրայը կամացուկ նստում է անկողնու ծայրին, ուղղում է աղջկա վերմակը։ Ա՛խ, աստվա՜ծ իմ, այստեղ ո՞նց պառկես, ախր կարթնացնես երեխային։ Երևի, Պոլանան ուզում է, որ աղջիկը վարժվի հորը։ Այդպես, այդպես։ Հայրն ու աղջիկը խրճիթում, իսկ նա՝ չարդախում։
Հանկարծ Յուրայի գլխում մի նոր միտք է ծագում ու նրան հանգիստ չի տալիս։ «Գնում եմ չարդախ», ― ասաց Պոլանան։ Իսկ եթե նա այդ դիտմամբ ասա՞ց։ Այսինքն, հիմար, կարող ես գալ ինձ մոտ։ Հո գիտես որտեղ եմ՝ գնացի չարդախ քնելու։ Չարդախում Հաֆյան չկա։ Հորդուբալը կանգնել է մթության մեջ, ոնց որ արձան, իսկ սիրտը խփում է, խփում։ Պոլանան հպարտ է, նա չի ասի՝ վերցրու ինձ։ Հարկավոր է նրան նվաճել, ինչպես աղջկան, հարկավոր է փնտրել խավարում, իսկ նա անձայն կծիծաղի․ «Ա՜խ, Յուրայ, դու հիմար ես, ութ տարի քեզ էի սպասում․․․»։
Յուրայը կամացուկ, գողեգող բարձրանում է չարդախ։ Այ թե մութն է։ Պոլանա, որտե՞ղ ես դու, լսում եմ, թե սիրտդ ոնց է զարկում։
― Պոլա՛նա, Պոլա՛նա, ― շշնջում է Հորդուբալը և ձեռքերով որոնում խավարի մեջ։
― Գնա՛, գնա՛, ― աղիողորմ, համարյա տնքոցի պես լսվում է մթության միջից։ ― Ես քեզ չեմ ուզում, աղաչում եմ, Յուրայ, աղաչում եմ քեզ, աղաչում եմ․․․
― Ես ոչինչ, Պոլանա, ― սաստիկ վախենում է Հորդուբալը, ― ես միայն․․․ ուզում էի հարցնել․․․ Քեզ համար այստեղ հարմա՞ր է։
― Աղաչում եմ քեզ, գնա։ Գնա՛, ― խավարի մեջ կնոջ ձայնը սարսափից դողում է։
― Ես ուզում էի ասել․․․ ― կակազում է Հորդուբալը, ― ամեն ինչ քո ուզածով կլինի, աղավնյակս։ Հովտի մարգագետինն էլ կարող ես առնել․․․
― Հեռացի՛ր, հեռացի՛ր, ― իրեն կորցրած, բղավում է Պոլանան, և Յուրայը գլխիվայր գլորվում է ցած, ասես անդունդի մեջ։ Ոչ, անդունդը չի ընկել, այլ նստել է ներքևի աստիճանին․․․ բայց և այնպես, ընկել է անդունդ։ Այսպես նվաստանալ, աստվա՜ծ իմ, այսպես ահավոր կերպով նվաստանալ։ Այդ ո՞վ է տնքում այստեղ, հը՞։ Այդ դո՛ւ ես, դո՛ւ։ Ե՞ս։ Ոչ, այդ ես չեմ, ես հազիվհազ շնչում եմ։ Ես մեղավոր չեմ, որ բարձրաձայն տնքացի․․․ Եվ էլի՛, էլի՛․․․ Դե, էլ մի ամաչիր, ազատություն տուր քեզ, դու տանն ես, տան տե՜ր։
Հորդուբալը նստել է աստիճանին ու բութ հայացքով նայում է առջևը։ «Դու խրճիթում պիտի քնես, ― ասաց նա, ― դու տան տերն ես»։ Ահա թե ինչ։ Պոլանա, ութ տարի դու քո գլխի տերն էիր ու հիմա բարկանում ես, որ ուրիշ տեր ունես։ Է՛խ, աղավնյակս, տեսնեիր, թե այդ ինչ տեր է նստել աստիճանին ու նվնվում է, ոնց որ ծծկեր երեխա։ Հարկավոր է գոգնոցով քիթը սրբել։ Այ քեզ տե՜ր․․․ Հորդուբալն անսպասելիորեն զգում է, որ շրթունքներին ժպիտ կա։ Այո, այո, նա ծիծաղում է՝ տե՜ր։ Ի՞նչ տեր։ Ծառա՛։ Տիրուհիս, ծառան եկել է կովերի մոտ, իսկ դու, Պոլանա, դու կլինես տիրուհի։ Կապրես խանումի պես, կովեր կունենաս ու ձիեր, Շտեպան և Յուրայ։ Պոլանա, կովերդ այնպես պահեմ, ոնց որ պատկե՜րք։ Ոչխարներդ էլ։ Ամեն ինչ քոնը կլինի, ամենքի գլխին կառավարիչ կլինես։
Ահա և սիրտը հանդարտվեց, կուրծքն էլ այլևս չի խռխռում։ Հորդուբալն օդը ներս է քաշում, լցնում է թոքերը, ինչպես դարբնի փուքսը։ Դե ինչ, տիրուհի, խրճիթը ծառայի տեղը չի։ Ծառան կգնա քնելու գոմում՝ ահա թե որն է նրա տեղը։ Այնտեղ մարդ ավելի լավ է քնում, այնտեղ նա մենակ չի, կողքին կենդանի շունչ է լսվում։ Երբ մենակ ես, բարձրաձայն խոսելը վախենալու է, իսկ կովի հետ կարելի է խոսել, նա գլուխը շուռ կտա քեզ ու ականջ կդնի։ Կովանոցում մարդ ավելի լավ է քնում։
Յուրայը կամաց֊կամաց քարշ է գալիս դեպի գոմ։ Ահա և անասունների տաք հոտը․ շղթայիկը զնգում է ցանկապատի ետևում։
― Այդ ես եմ, կովեր, այդ ես եմ։ Փառք աստծու, այնքան խոտ կա, որ մարդ կարող է քունն առնել։
<poem>
Ժա֊մը տասներ֊կուսն է հը֊րես,
Տեր աստված, պահ֊պանիր դու մեզ։
</poem>
Չէ, Ամերիկայում այսպիսի բան չկար։
<poem>
Կնանիք, չվառեք մարխը անտեղի։
Գիշերը դրանից փորձանք կպատահի․․․
</poem>
«Տուո՜ւ, տուո՜ւ֊տուո՜ւ», ― լսվում է հեռվից, ասես կովի բառաչ։ Գիշերապահն է եղջերափողը հնչեցնում։
