Զսպաշապիկ

Ամբողջ կյանքիս ընթացքում իմ հոգին հուշեր է պահպանել այլ ժամանակների ու աշխարհների մասին։ Ու նաև այն մասին, որ անցյալում ես արդեն ապրել եմ ինչ֊որ ուրիշ մարդկանց կերպարանքով․․․ Հավատա ինձ, իմ ապագա ընթերցող, քանզի նույն բանը պատահել է նաև քեզ հետ։ Թերթիր քո մանկության էջերը, և կվերհիշես այն զգացումը, որի մասին պատմում եմ․ կյանքիդ արշալույսին դու բազմիցս վերապրել ես այդ զգացումը։ Այդ շրջանում դեռ չէր կազմավորվել, չէր բյուրեղացել քո անհատականությունը։ Դու կակազ էիր մեղրամոմի նման, դեռ չէի ստացել հասաատուն ձև, քո գիտակցությունը դեռևս գտնվում էր ձևավորման ընթացքում․․․ Այո՛, այո՛, դու դառնում էիր այն, ինչ պե՛տք է լինեիր, և միևնույն ժամանակ, մոռանում էիր։

Դու շատ բան ես մոռացել, իմ ընթերցող, բայց և այնպես, երբ հայացքդ սահում է այս տողերի վրայով, քո առջև, ասես մշուշի միջից, հառնում են այլ վայրերի ու այլ ժամանակների տեսիլքներ, որոնք երբեմնի հայտնվել են քո մանկական աչքերին։ Այդ ամենն այսօր երազ է թվում։ Բայց եթե դրանք եղել են լոկ երազներ, ապա ի՞նչն է ծնել նրանց, ո՞ր իրականությունը։ Մեր երազներում տարօրինակ կերպով իրար են միահյուսվում այն բոլորր, ինչ երբեմնի ապրել ենք մենք։ Ամենից անհթեթ երազներն էլ ծնվել են իրական կենսափորձից։ Երբ մանուկ էիր, թոթովախոս մի մանուկ, դո՛ւ, իմ ընթերցող, մի անգամ երազումդ գահավիժել ես գլխապտույտ մի բարձունքից, երազում տեսել ես, թե ճախրում ես օդում այնպես, կարծես ճախրելը շատ սովորական բան է քեզ համար, դու վախեցել ես զարհուրելի սարդերից ու ճահճատիղմում ծնված հազարոտն էակներից․ դու անորոշ ձայներ ես լսել ու տեսել ինչ-որ դեմքեր, որոնք ահաբեկելու չափ ծանոթ են եղել քեզ․ քո հայացքով պարուրել ես արշալույսն ու վերջալույսը, որոնց նմանը (անցյալը վերապրելով՝ դու հիմա գիտես այդ) երբեք չէիր տեսել։

Շատ գեղեցիկ։ Մանկական հուշերի այդ պատառիկները պատկանում են ուրիշ աշխարհի, ուրիշ կյանքի, դրանք մասն են այն ամենի, ինչին չի վիճակվել հանդիպել քո այժմյան աշխարհում, քո այժմյան կյանքում։ Ուստի որտեղի՞ց են ծնունդ առել դրանք։ Մի ա՞յլ աշխարհից։ Մեկ ուրի՞շ կյանքից։ Թերևս, երբ կարդաս այն ամենը, ինչ գրելու եմ ես, ապա կգտնես պատասխանը տարակուսելի բոլոր հարցերի, որոնց օգնությամբ հիմա քեզ փակուղու առջև կանգնեցրի, և որոնք, նախքան իմ գիրքը բացելը, բազմիցս տվել ես ինքդ քեզ։

Ուորդսվորթը^[1] դա գիտեր։ Նա ոչ մարգարե էր, ոչ էլ պայծառատես, նա շատ սովորական մի մարդ էր, ինչպես դու կամ մեկ ուրիշը։ Այն, ինչ նա գիտեր, գիտես նաև դու, և ամեն ոք գիտե այդ։ Բայց նա զարմանալի դիպուկ է ասել այդ մասին տողերում, որոնք սկսվում են այսպես․

«Եվ ոչ լրիվ մերկությամբ, ում մոռացմամբ լրիվ»․․․

Այո, զնդանի խավարն է մեզ պարուրում լույս աշխարհ գալու պես, և շատ բաներ շուտով մոռանում ենք։ Այնուամեnայնիվ, ծնվելուց հետո, մենք դեռ հիշում ենք այլ վայրեր ու ժամանակներ։ Դեռևս անօգնական մանուկներ՝ նստած լինելով որևէ մեկի գրկին կամ հատակին չորեքթաթ սողալիս, մենք տենչում ենք երկրից վեր, շատ վեր թռչելու մասին։ Այո՛, այո՛։ Ու մեր մղձավանջերում տանջվում ենք ու տառապում՝ հալումաշ լինելով հրեշավոր ու անհասկանալի ինչ-որ բանի նկատմամբ ունեցած վախից։ Ծնվելուն պես, դեռևս ոչ մի փորձ ձեռք չբերած, այնուամենայնիվ, աշխարհ գալու պահից ի վեր արդեն ունենում ենք վախի զգացումը, վախն ապրում է մեր հիշողություններում, *իսկ հիշողությունները ծնվում են կենսափորձից*։

Եթե խոսենք իմ անձի մասին, ապա այն մատղաշ տարիներիս, երբ հազիվ էի սկսել բառեր թոթովել, իսկ քաղցի կամ քնելու պահանջի զգացումը արտահայտում էի անկապ ճիչերով, այո՛, դեռ այդ օրերից ես գիտեի, որ երբեմնի թափառել եմ միջաստղային տարածություններում։ Իմ լեզուն դեռ ոչ մի անգամ չէր արտաբերել «արքա» բառը, իսկ ես հիշում էի, որ ժամանակին եղել եմ արքայազն։ Ու հիշում եմ, որ մի ժամանակ ես եղել եմ նաև ստրուկ և ստրուկի որդի, ու պարանոցիս երկաթե օղակ եմ կրել։

Ավելի՛ն։ Երեք․․․ չորս․․․ հինգ տարեկան հասակում ես դեռ ե՛ս չէի։ Դեռ նոր էի սկզբնավորվում, հոգիս դեռ չէր պաղել իմ մարմնում, իմ ժամանակի մեջ, իմ շրջապատին հատակ հաստատուն կաղապարում։ Այդ շրջանում ամենը, ինչ եղել էի ես անցյալի տասնյակ հազարավոր իմ կյանքերում, մարտնչում էին ներսումս, մարտնչում էին դեռ չձևավորված իմ հոգում՝ ջանալով մարմնավորվել անձիս մեջ և դառնալ այն, ինչ ե՛մ։

Իսկապես, որ անհեթեթություն է, չէ՞։ Բայց հիշիր, իմ ընթերցող, դո՛ւ, որը հուսով եմ, կթափառես ինձ հետ ժամանակի ու տարածության մեջ, հիշիր, խնդրում եմ, իմ ընթերցող, որ ես շատ-շատ եմ մտածել այդ մասին, որ երկա՜ր-երկա՛ր տարիներ, արյունով ու քրտինքով ներծծված անսահման խավարում, ես մենակ եմ մնացել իմ մյուս «ես»-երի հետ՝ և՛ շփվել եմ նրանց, և՛ ուսումնասիրել։ Դարձյալ վերապրել եմ վաղեմի գոյության վշտերն ու տառապանքները, որպեսզի քեզ գիտելիքներ բերեմ, որոնք ինձ հետ կկիսես՝ ազատ ժամերիդ անվրդով թերթելով գրքիս էջերը։

Ուրեմն, ինչպես արդեն ասացի, երեք, չորս և հինգ տարեկան հասակում ես դեռ ե՛ս չէի։ Դեռ նոր էի սկսել իմ մարմնի անոթում ձևավորվելով բյուրեղանալ, երբ հզոր, անեղծանելի անցյալը կանխորոշելով, թե ինչ եմ դառնալու, ներազդում էր այն խառնուրդին, որից բաղկանալու էր իմ անձը։ Իմը չէր գիշերները հնչող այն ձայնը, որը սարսափով էր հագեցված քաջ հայտնի մի այնպիսի բանի նկատմամբ, որն ինձ անկասկած հայտնի չէր և չէր կարող հայտնի լինել։ Եվ հենց նույն բանը չե՞ն վկայում արդյոք մանկական իմ մոլությունները, կատաղության բռնկումները կամ քրքիջի նոպաները։ Ստվերներին իմ նախնյաց օտար ձայներն էին հնչում իմ ճիչում, անցյալում երբևէ ապրած տղամարդկանց ու կանանց ձայները։ Ու երբ մռնչում էի կատաղության մոլուցքով, այդ մռնչոցում կար ոռնոցը գազանների, որ ավելի հին էր, քան լեռները, և մանկական իմ մոլեգին, հիստերիկ, կատաղի ծղրտոցում արձագանքվում էին Ադամի ստեղծվելուց էլ առաջ, նախնադարյան հինավուրց ժամանակներում ամբողջ երկրով մեկ տարածված գազանների անիմաստ մռնչոցները։

Տեսնո՞ւմ եք, ես արդեն բացահայտեցի իմ գաղտնիքը։ Բոսորագույն կատաղությո՛ւն։ Ահա թե ինչն է կործանել ինձ այժմեական, իմ ա՛յս կյանքում։ Ահավասիկ, թե ինչն է պատճառը, որ ընդամենը մի քանի շաբաթ հետո ինձ դուրս կբերեն այս բանտախցից, քարշ կտան բարձր ու երերուն տախտակամածին, որի վրա ճռճռում է ամուր ու ձիգ պարանը։ Եվ այդ պարանի օգնությամբ իմ իսկ պարանոցից կկախեն ինձ, և ես կախված կմնամ մինչև մեռնելս։ Բոսորագույն կատաղությունը իմ կործանման պատճառն է եղել բոլոր մարմնավորումներիս ժամանակ, քանզի բոսորագույն կատաղությունը ճակատագրական, կործանարար մի ժառանգություն է, որն ինձ բաժին է ընկել լորձապարուր էակների ժամանակներից, այն ժամանակներից, երբ մեր աշխարհը դեռ նոր էր ստեղծվում։

Բայց կարծեմ ժամանակն է, որ ներկայացնեմ իմ անձնտավորությունը։ Ես ոչ տկարամիտ եմ, ոչ էլ խելագար։ Ուզում եմ, որ դուք հասկանաք դա, այլապես չեք հավատա այն ամենին, ինչ կամենում եմ պատմել։ Իմ անունը Դարրել Սթենդինգ է։ Ձեզնից ոմանք, այս տողերը կարդալով, անմիջապես կկռահեն, թե ում մասին է խոսքը։ Բայց ընթերցողներից շատերը, անկասկած, ոչինչ չեն լսել, և այդ իսկ պատճառով մի քանի խոսքով կպատմեմ իմ մասին։

Ութ տարի առաջ Կալիֆորնիայի համալսարանի գյուղատնտեսության ֆակուլտետի հողագիտության պրոֆեսորն էի ես։ Ութ տարի առաջ համալսարանական քնկոտ Բերքլի քաղաքը ցնցվեց՝ լսելով այն լուրը, թե երկրաբանական ֆակուլտետի լաբորատորիաներից մեկում սպանվել է պրոֆեսոր Հասքելլը։ Մարդասպանը Դարրել Սթենդինգն էր։

Ես հենց այդ նույն Դարրել Սթենդինգն եմ։ Ինձ բռնեցին հանցանքի վայրում։ Թե ով էր արդարացի կամ մեղավոր այդ վեճում՝ նշանակություն չունի։ Դա հույժ անձնական խնդիր էր։ Կարևորը միայն հետևյալն էր․ զայրույթի նոպայի պահին, հայտնվելով բոսորագույն կատաղության ճիրաններում, որն անեծք էր ինձ վրա հավիտյանս հավիտենից, ես սպանեցի իմ կոլեգային։ Այսպես էր արձանագրված դատական որոշման մեջ և, խոստովանում եմ, որ այս անգամ դատարանն իրավացի էր։

Ո՛չ, ինձ կախելու են ոչ թե պրոֆեսոր Հասքելլի սպանության մեղադրանքով։ Այդ հանցագործության համար ես դատապարտվեցի ցմահ բանտարկության։ Այն ժամանակ ես երեսունվեց տարեկան էի։ Հիմա՝ քառասունչորս տարեկան եմ։ Վերջին ութ տարիներս անց եմ կացրել Սեն֊Քվենտինում, Կալիֆորնիա նահանգի պետական բանտում։ Այդ ութ տարիներից հինգն ապրել եմ լիակատար խավարում։ Դա կոչվում էր մեկուսացված բանտարկություն։ Իսկ նրանք, ովքեր արդեն համն առել են, դա անվանում են ողջ-ողջ թաղվել։ Սակայն գերեզմանում ապրած այդ հինգ տարիներին ինձ հաջողվեց հասնել այնպիսի ազատության, որպիսին մարդկանցից շատ քչերն են վայելել։ Ինձ փակել էին մենախցում, աչալուրջ հսկողության տակ էի, սակայն ոչ միայն շրջում էի աշխարհով մեկ, այլ թափառում ժամանակի մեջ։ Նրանք, ովքեր մի քանի խղճուկ տարիներ ինձ նետել էին զնդան, իրենք էլ չիմանալով այդ մասին, նվիրաբերել էին հարյուրամյակների ընդարձակ մի ասպարեզ։ Այո, Էդ Մորրելի շնորհիվ հինգ տարի շարունակ ես միջաստղային տարածությունների թափառական էի։ Բայց Էդ Մորրելը մի առանձին պատմություն է։ Նրա մասին՝ քիչ հետո։ Ես ախր այնքան բան ունեմ պատմելու, որ դժվարանում եմ, թե որտեղից սկսեմ։

Սկսեմ թեկուզև այսպես․ ծնվել եմ Միննեսոթ ֆերմայում։ Մայրս շվեդացի վտարանդու դուստր էր։ Հիլդա Թոննեսոն էր անունը։ Հորս անվանում էին Չոնսի Սթենդինգ․ նա բնիկ ամերիկացի էր։ Հորս տոհմը սերվում էր Էլֆրիգ Սթենդինգից, վարձված մշակից, կամ, եթե կուզեք՝ ստրուկից, որին Անգլիայից վիրջինիական ցանքաստաններ էին բերել այն հինավուրց շրջանում, երբ դեռևս պատանի Վաշինգտոնը^[2] նոր էր մեկնել աչքի անցկացնելու պենսիլվանյան անտառները։

Էլֆրիգ Սթենդինգի որդին մարտնչել է հեղափոխական բանակի^[3] շարքերում, իսկ թոռը մասնակցել է 1812 թվականի պատերազմին^[4]։ Հետագայում չի եղել և ոչ մի պատերազմ, որին մասնակցած չլինի Սթենդինգների տոհմից որևէ մեկը։ Ես՝ Սթենդինգների տոհմի վերջին շառավիղս, որին շուտով վիճակված է մեռնել առանց սերունդ թողնելու, վերջին պատերազմում կռվել եմ Ֆիլիպիններում^[5] որպես շարքային, որի համար գիտական կարիերայիս ծաղկման շրջանում հրաժարվեցի նեբրասսյան համալսարանի պրոֆեսորական ամբիոնից։ Աստվա՜ծ իմ։ Ախր երբ այդ ամենից հրաժարվեցի, ինձ ցանկացան պահել նույն համալսարանի գյուղատնտեսական ֆակուլտետի դեկան։ Ինձ՝ աստղային տարածությունների թափառականիս, կրքոտ արկածախնդրիս, հարյուրամյակից հարյուրամյակ քոչող Կայենիս, մոռացված դարաշրջանների ռազմաշունչ քուրմիս, վաղուց ի վեր անցյալի գիրկն անհետացած և նույնիսկ պատմության գրքում չարձանագրված օրերի երազուն բանաստեղծիս։

Եվ ես հիմա այստեղ եմ, Ֆոլսեմ պետական բանտի Մարդասպանների Միջանցքում, և բոսորագույն են իմ ձեռքերը։ Ես այստեղ եմ, ես սպասում եմ նահանգի պետական մեքենայի կողմից որոշված այն օրվան, երբ օրենքի սպասավորները ինձ կտանեն այնտեղ, որտեղ, նրանց անկեղծ համոզմամբ, ես պետք է կորչեմ խավարում։ Խավար, որից նրանք զարհուրում են․ խավար, որը նրանց նախապաշարված հոգիները բնակեցնում է սարսափեցնող տեսիլքներով․ խավար, որն այդ ահաբեկյալներին ու լալկաններին մղում է դեպի իրենց իսկ սեփական վախից ծնված, իրենց իսկ սեփական կերպարանքն ունեցող աստվածների զոհասեղանները։

Այո, ես այլևս երբեք չեմ նշանակվի գյուղատնտեսական ֆակուլտետի դեկան։ Սակայն ես հողագործություն գիտեմ։ Դա իմ մասնագիտությունն էր։ Ես ծնվել էի հողագործության համար, դաստիարակվել, սովորել էի հողագործության համար, և տիրապետել էի այն։ Բոլոր հարցերում, ինչ վերաբերում էր գյուղատնտեսությանը, ես հանճար էի։ Մի հայացքով ես կարող էի որոշել կովի կաթնատվությունը, և ամեն տեսակի ստուգումներն էլ կհաստատեին իմ ճշգրիտ աչքաչափը։ Հարկ չկար, որ ուսումնասիրեի ընդերքը․ բավական էր, որ մի անգամ նայեի բնանկարին ու արդեն կիմանայի նրա բոլոր առավելություններն ու թերությունները։ Ընդերքի ալկալիականությունն ու թթվուտությունը որոշելու համար լակմուսի թղթի կարիքը չէի զգում։ Կրկնում եմ․ հողագործություն՝ իր ամենաբարձր գիտական տեսանկյունից․ այս բնագավառում հանճարեղ էի ու մնում եմ այդպիսին։ Բայց և այնպես նահանգը, իր բոլոր քաղաքացիներով հանդերձ, հավատում է, որ կկարողանա ինձանից խլել այդ իմաստությունը՝ վզիս գցած օղակի և երկրի ձգողական օրենքի օգնությամբ ինձ ընկղմելով վերջնական խավարում, կկարողանա խլել այդ իմասաությունը, որ կուտակվել է իմ մեջ հազարամյակներ շարունակ և գուրգուրանքով աճել է դեռևս այն օրերին, երբ Տրոյայի մարգագետիններում դեռ չէին արածում քոչվոր անասնապահերի հոտերը։

Հապա եգիպտացորե՞նը։ Կա՞ արդյոք մեկը, որն ավելի լավ ճանաչի եգիպտացորենը, քան ես։ Հապա Ուիսթարում կատարած իմ փորձե՞րը, որոնց շնորհիվ եգիպտացորենի տարեկան շահույթը Այովա նահանգի բոլոր օկրուգներում ավելացրեցի կես միլիոն դոլլարով․․․ Դա պատմության մեջ մտավ։ Սեփական մեքենաներով շրջող ֆերմերներից շատ-շատերը գիտեն, թե ով է իրենց համար մատչելի դարձրել այդ ավտոմեքենան։ Համալսարանական դասագրքի վրա հակված անուշիկ աղջիկներից ու ջինջ աչքերով պատանիներից շատ-շատերն են հիշում, որ այդ ես եմ Ուիսթարում կատարած իմ փորձերով նրանց համար մատչելի դարձրել ուսումնառությունը։

Հապա գյուղատնտեսության զարգացման մեթոդնե՞րը։ Ես գիտեմ բոլոր կորուստների բոլոր պատճառները․ հարկ չունեմ կինոժապավեններ դիտել, նկատելու համար, թե որտեղ են թաքնված աշխատանքի անարտադրողականության պատճառները, լինեն դրանք ամբողջ ֆերմայի աշխատանքում, թե ֆերմայի մի բանողի աշխատանքում, լինեն դրանք գյուղատնտեսական շինությունների նախագծման գործում, թե գյուղատնտեսական աշխատանքների ծրագրման մեջ։ Այս ամենը կգտնեք իմ կազմած տեղեկագրքում, որտեղ դիագրամներ էլ կան։ Կարող եք չկասկածել, որ այս նույն պահին հարյուր հազարավոր ֆերմերներ, խոժոռադեմ ու կենտրոնացած, թերթում են այդ տեղեկագիրքը՝ իրենց վերջին ծխամորճից մոխիրր թափ տալուց և կողաշենք գնալուց առաջ։ Սակայն ինձ արդեն վադուց պետք չեն իմ դիագրամները․ բավական է մի հայացք նետեմ մարդու վրա, որպեսզի հասկանամ նրա հակումները, տեսնեմ, թե ինչի է նա ընդունակ, և մաթեմատիկական ճշգրտությամբ որոշեմ, թե ինչպիսին կլինի նրա աշխատանքի արտադրողականությունը։

Իսկ այժմ անհրաժեշտ է, որ ավարտեմ այս պատմության առաջին գլուխը։ Արդեն ժամը ինն է, իսկ Մարդասպանների Միջանցքում դա նշանակում է, որ արդեն լույսը մարելու ժամանակն է։ Ես արդեն լսում եմ վերակացուի ռետինե ներբանների մեղմ շրշյունը․ նա գալիս է դեպի իմ մենախուցը, որպեսզի կշտամբի այն բանի համար, որ դեռ չեմ մարել նավթի լամպը։ Կարծես ապրողի սպառնալիքները կարող են վախեցնել մի մարդու, որին մահվան են դատապարտել։

Ես Դարրել Սթենդինգն եմ։ Շուտով ինձ կտանեն այս մենախցից ու կկախեն։ Իսկ առայժմ ես պատմում եմ այն մասին, ինչ կկամենայի պատմել, և գրում եմ այլ ժամանակների ու աշխարհների մասին։

Դատավճիռը կայացնելուց հետո ինձ ուղարկեցին Սեն-Քվենտին բանտը, որտեղ և ապրելու էի կյանքիս մնացորդը։ Ինձ համարել էին «անուղղելի»։ «Անուղղելին» մարդու կերպարանքով գազան է. գոնե այդպիսին է նա բանտապանների համար։ Ես ընկա անուղղելիների կարգը, որովհետև հանդուրժել չէի կարողանում աշխատանքի անարտադրողական ծախսումները։ Ինձ աշխատանքի ուղարկեցին ջուլահակային արհեստանոց։ Այդ աշխատանքի հանցավոր անարտադրողականությունը դիվահար էր անում ինձ։ Ուրիշ կերպ ինչպե՞ս կարող էր լինել։ Չէ՞ որ աշխատանքի անարտադրողական ծախսումները նվազագույնին հասցնելը իմ մասնագիտությունն էր։ Դեռ շոգու կիրառությունից և շոգիով աշխատող ջուլհակի հաստոցի գյուտից առաջ, սրանից երեք հազար տարի էլ առաջ, ես փտում էի Հին Բաբելոնի զնդաններից մեկում և, հավատացնում եմ, այդ վաղեմի ժամանակներում, մենք՝ շղթայվածներս, ձեռքի դազգահներով շատ ավելի արդյունավետ էինք հյուսում, քան շոգեուժ հաստոցներով հյուսում են Սեն֊Քվենտին բանտի կալանավորները։ Աշխատանքի այդ հանցավոր, անիմաստ մսխումը գարշելի բան էր։ Ես ըմբոստացա։ Փորձեցի վերակացուներին հուշել մոտ երկու տասնյակից ավելի արդյունավետ միջոցներ։ Նրանք բողոքեցին ղեկավարությանը, որից հետո ես հայտնվեցի մենախցում, ուր զրկված էի և՛ լույսից, և՛ սննդից։ Երբ մենախցից ազատեցին, որոշեցի ինքս ինձ հարկադրել աշխատելու ջուլհակային արհեստանոցի անիմաստ, անարտադրողական քաոսի մթնոլորտում։ Եվ ըմբոստացա։ Ինձ դարձյալ նետեցին մենախուց և զսպաշապիկ հագցրին։ Ինձ գցեցին հատակին ու կախեցին բթամատերից։ Տխմար վերակացուները, որոնց խելքը այնքան էր կտրում, որ նկատում էին իմ և իրենց տարբերությունը, զգալով, որ շատ էլ հիմար չեմ, ծածուկ թակում էին ինձ։

Այս անիմաստ խոշտանգումը տևեց երկու տարի։ Զարհուրելի բան է, երբ կապում են ձեռքերդ ու ոտքերդ, և առավել զարհուրելի, եթե դրան ավելացրած, նաև առնետներն են քեզ փորձում հոշոտել։ Առնետները իմ բանտապաններն էին, և նրանք հոշոտեցին իմ ուղեղը, հոշոտեցին իմ մեջ եղած լավագույնը, հոշոտեցին հոգիս։ Իսկ ես, ես, որ իմ նախորդ կյանքում խիզախ մարտիկ էի, այժմյան կյանքում պայքարի համար ոչ մի բանի պետք չէի։ Ես ֆերմեր էի, հողագործ, կաբինետային գիտնական, լաբորատորիայի ստրուկ, և մտածում էի միայն հողի ու մեկ էլ այն մասին, թե ինչպես բազմապատկել հողի բերքատվությունը։

Ես մարտնչել եմ Ֆիլիպիններում, քանի որ այդպիսին էր Սթենդինգների տոհմի ավանդությունը։ Ես ներքուստ ռազմատենչության ոչ մի հակում չունեի։ Այդ ամենը բավականին անհեթեթ էր, ինչու էր մեկը անհրաժեշտ համարել պայթուցիկ նյութերով թխամորթ, փոքրիկ օտարազգիների մարմինները բզկտել։ Տարօրինակ էր ականատես լինել, թե ինչպես է գիտությունը իր հայտնագործությունների և գյուտարարների ուղեղների ողջ հզորությունը պոռնկացնում՝ պայթուցիկ նյութերը բռնությամբ մտցնելով թխամորթների մարմինների մեջ։

Ինչպես արդեն ասացի, Սթենդինգների տոհմում հաստատված ավանդությանը հետևելով, ես զինվորագրվեցի ու եկա այն եզրակացության, որ նվազագույն հակումն իսկ չունեմ ռազմական արհեստի նկատմամբ. ըստ երևույթին նույնպիսի եզրակացության հանգեցին նաև իմ պետերը, որովհետև շատ շուտով ինձ նշանակեցին սպայակույտի գրագիր, և այդպես էլ, գրասեղանի առջև նստած, ես անցկացրի ամբողջ իսպանո-ամերիկյան պատերազմը։

Ինչպես տեսնում եք, ջուլհակային արհեստանոցում աշխատանքի անարտադրողականությունը ինձ այդպես դիվահար էր անում բնավ էլ ոչ այն պատճառով, որ ես բնույթով ռազմատենչ էի, այլ այն պատճառով, որ մտածող էի։ Ուստի և բանտապանների կողմից ենթարկվում էի հալածանքի, և ընկա «անուղղելիների» կարգը։ Մարդկային ուղեղն աշխատում է յուրովի, և ես պատժվեցի այդ ուղեղի անկախության պատճառով։ Երբ իմ «անուղղելիությունը» այնքան ակնհայտ դարձավ, որ բանտապետ Ազերթոնն ինձ կանչեց իր առանձնասենյակը քարոզ կարդալու նպատակով, ահավասիկ, թե ինչ ասացի նրան․

— Շեֆ, որքան անհեթեթ է ենթադրել, որ ձեր առնետախեղդ վերակացուներն ընդունակ են իմ ուղեղից դուրս մղել այն, ինչը դրոշմված է այդքան պարզ ու հստակ։ Այս բանտում անհեթեթ է գործի ամբողջ դրվածքը։ Դուք քաղաքագետ եք։ Դուք կարողանում եք բանսարկությունների սարդոստայն հյուսել, և Սան-Ֆրանցիսկոյի բարմենների ու նրանց ամեն տեսակի պնակալեզների քաղաքական ազդեցությունները դարձնել մի այնպիսի տաք անկյուն, որպիսին այժմ դուք զբաղեցնում եք։ Բայց դուք չեք կարողանում ջութ գործել, այդ գործում դուք տգետ եք։ Ձեր ջուլհակային արհեստանոցը հնացած է մոտ հիսուն տարով․․․

Սակայն արժե՞ արդյոք կրկնել այն ամբողջ ճառը․ ախր ես մի երկարաշունչ ճառ արտասանեցի։ Բացատրեցի, թե որպիսի հիմարն է նա, ու բանտապետն էլ վերջնականապես համոզվեց, որ ես անհուսալի կերպով անուղղելի եմ։

Շանը ասա, որ կատաղած է․․․ դե, ձեզ հայտնի է այս առածը։ Շատ գեղեցիկ։ Բանտապետ Ազերթոնը վերջնականապես վրաս հաստատեց իմ համբավը։ Ես մի հոյակապ քավության նոխազ էի։ Շատ ու շատ անգամներ ինձ վրա բարդեցին մյուս կալանավորների մեղանչումները, և ես, վարձահատույց լինելով նրանց փոխարեն, դարձյալ հայտնվում էի մենախցում՝ հաց ու ջրի հույսով։ Կամ էլ բթամատերից կախում էին ինձ, և այդ վիճակում թողնում ժամեր շարունակ, որոնցից յուրաքանչյուրը թվում էր ավելի անսահման, քան նախկինում ապրած իմ կյանքերից ցանկացածը։

Խելացի մարդիկ հաճախ դաժան են լինում։ Բայց հիմարների դաժանությանը չափ ու սահման չկա։ Բոլոր նրանքք որոնց ես ենթարկվում էի, բանտապետից մինչև վերջին վերակացուն, բթամիտ անասուններ էին։ Հիմա դուք կիմանաք, թե նրանք ինչ բերեցին իմ գլխին։

Բանտում մի կալանավոր կար, բանաստեղծ էր։ Նա թույլ ծնոտով ու նեղ ճակատով այլասերվածի մեկն էր։ Ե՛վ դրամանենգ։ Ե՛վ վախկոտ։ Ե՛վ մատնիչ։ Ե՛վ խածնող։ Հողագիտության պրոֆեսորի համար դա փոքր֊ինչ անսովոր բառ է, կասեք դուք, բայց նույնիսկ հողագիտության պրոֆեսորն էլ կարող է սովորել անսովոր բառեր, եթե նրան ցմահ բանտարկության դատապարտեն։

Դրամանենգ բանաստեղծի անունը Սեսիլ Ուինվուդ էր։ Առաջին անգամը չէր, որ նա դատապարտվել ու հայտնվել էր բանտի երկաթե ճաղերի հետևում, բայց և այնպես, այս անգամ նրան յոթ տարվա բանտարկության էին դատապարտել, քանի որ մատնիչ էր ու դավաճան։ Օրինակելի վարք դրսևորելու դեպքում նրա այդ ժամկետը կարող էր կրճատվել։ Իսկ իմ ժամկետը ավարտվելու էր իմ մահվան հետ։ Սակայն այդ խղճուկ վիժվածքը, ջանալով ձեռք բերել ազատության մի քանի կարճ տարի, կարողացավ ինչ-ինչ հնարներով իմ ցմահ բանտարկությանն ավելացնել հավիտենականության հիմնավոր մի կտոր։

Դեպքերը, որոնք ես ձեզ կպատմեմ հերթականությամբ, ինձ հայտնի դարձան բնավ էլ ոչ ժամանակա գրական հետևողականությամբ ու անմիջապես։ Այդ Սեսիլ Ուինվուդը կամենալով շահել բանտի ամբողջ ղեկավարության հովանավորությունը՝ սկսած վերակացուից ու բանտապետից՝ վերջացրած բանտային տեսչությամբ ու նահանգապետով, իբր կանխամտածված փախուստի ապացույցներ հերյուրեց։ Այժմ նկատի ունեցեք հետևյալ հանգամանքները․ ա) բոլոր կալանավորները այնպես էին ատում Սեսիլ Ուինվուդին, որ նրան թույլ չէին տալիս նույնիսկ մի պտղունց ծխախոտ դնել փալաոջիլների մրցարշավի ժամանակ, իսկ փայտոջիլների մրրցարշավները կալանավորների ամենասիրած զվարճությունն էր․ բ) ես մի շուն էի, որին կատաղած էին անվանում. գ) Սեսիլ Ուինվուդի մտացածին փախուստի համար հենց այդպիսի շներ էին անհրաժեշտ. ցմահ բանտարկյալներից, թրծվածներից, անուղղելիներից որևէ մեկը։

Բայց ցմահ բանտարկյալներր ատում էին Սեսիլ Ուինվուդին, ու երբ նա առաջարկեց խմբակային փախուստի իր ծրագիրը, կալանավորներր ծանակեցին և լուտանքների տարափ տեղացին Ուինվուդի վրա, բոլորն էլ դիտեին, որ նա մատնիչ է։ Սակայն, ի վերջո, Ուինվուդը կարողացավ նրանց հիմարացնել։ Հիմարացրեց բանտի քառասուն ամենախելոք ու խորամանկ գլուխների։ Նորից ու նորից կպչում էր նրանց։ Պատմում էր այն ազդեցության մասին, որից ինքն օգտվում էր բանտում, քանի որ բանտային գրասենյակում գրագիր էր, և բանտի դեղատունը ազատ ելումուտի իրավունք ուներ։

— Ապացուցիր,— ասաց նրան Լողլող մականվամբ Բիլլ Հոջը, որը գնացք կողոպտելու համար իր ցմահ բանտարկության տարիներն էր մաշում, հոգու խորքում փայփայելով մի երանելի ցանկություն՝ որևէ կերպ դուրս պրծնել, վերստանալ կորցրած ազատությունը, որպեսզի սպանի գնացքի կողոպտման ժամանակ իր մեղսակից ընկերոջը, որը դատարանում ցուցմունք էր տվել Բիլլի դեմ։

Սեսիլ Ուինվուդը ընդունեց առաջարկությունը։ Նա հայտարարեց, թե փախուստի գիշերը կքնացնի պահակներին։

― Խոսքից էժան բան չկա,— ասաց նրան Լողլող Բիլլ Հոջը։– Մեզ ապրանքն է պետք։ Այս գիշեր քնացրու պահակին։ Բարնեմն է հերթապահում։ Սողունի մեկն է։ Երեկ իրիկնադեմին Խելագարների Միջանցքում ծեծեց վերնահարկը խանգարված չինուկին։ Նա արդեն հանձնել էր հերթապահությունը, երբ չինուկին ծեծում էր։ Այսօր նա հերթապահում է գիշերը։ Քնացրու, և թող նրան վռնդեն այստեղից։ Եթե կարողացար գլուխ բերել, նոր միայն կխոսենք գործի մասին։

Այս ամենը հետագայում ինձ պատմեց Լողլող Բիլլը։ Սեսիլ Ուինվուդը բողոքարկեց այսքան հապճեպ փորձության դեմ։ Իրեն ժամանակ է պետք դեղատնից քնաբեր դեղ թռցնելու համար, բացատրեց նա։ Ժամանակ տվեցին և մեկ շաբաթ անց նա հայտարարեց, որ ամեն բան պատրաստ է։ Դառն փորձից իմաստնացած հանցագործները, որոնք ցմահ բանտարկության էին դատապարտվել, նստեցին ու սպասեցին՝ կքնի՞ Բարնեմը, թե՞ ոչ։ Եվ Բարնեմը քնեց։ Նրան գտան քնած վիճակում և հեռացրին աշխատանքից, որովհետև քնել էր հերթապահության ժամանակ։

Այս միջադեպը վստահություն նեշնչեց բանտարկյալներրին։ Մնում էր ավագ վերակացուին համոզելը։ Իսկ Սեսիլ Ուինվուդը ամեն օր ամենայն մանրամասնությամբ զեկուցում էր նրան իր իսկ երևակայությամբ ձեռնարկվող փախուստի նախապատրաստական աշխատանքների մասին։ Այն մասին, թե դա ինչպես է տեղի ունեցել, ես իմացա արդեն մեկ տարի անց. ահավասիկ որքան ուշ են բացահայտվում բանտային գաղտնի բանսարկությունները։

Ուինվուդը հայտնեց, որ փախչելու մտադրություն ունեցող և այդ գաղտնիքը իրեն վստահած քառասուն բանտարկյալները այնպիսի ազդեցություն են ձեռք բերել բանտում, որ ամեն բան արդեն նախապատրաստված է կաշառված պահակների օժանդակությամբ դրսից ատրճանակներ բերելու համար։

— Ապացուցի՛ր,— հավանաբար պահանջել է վերակացուն։

Եվ դրամանենգ բանաստեղծը ապացուցեց։ Որպես կանոն, փռում աշխատանքը օր ու գիշեր չէր դադարում։ Բանտարկյալներից մեկը՝ հացթուխը, որն աշխատում էր գիշերային առաջին հերթափոխում, լրտեսում էր ավագ վերակացուի օգտին, և Ուինվուդին դա հայտնի էր։

— Այս գիշեր,— վերակացուին ասաց Ուինվուդը,— Սամերֆեյսը քառասունչորս տրամաչափի մի դյուժին ատրճանակ է բերելու դրսից։ Իր հաջորդ հերթափոխության ժամանակ նա բերելու է նաև փամփուշտները։ Իսկ այս գիշեր փռում ինձ կհանձնի ատրճանակները։ Դուք փռում ձեր մարդն ունեք։ Վաղը առավոտյան հենց ձեր մարդն էլ այդ մասին կզեկուցի ձեզ։

Այդ Սամերֆեյս ը Գումբոլդտ օկրուգի կողմերում ծնված մի հաղթանդամ մարդ էր։ Լինելով բարեհոգի, մեղմ, սահմանափակ ուղեղի տեր՝ նա դեմ չէր բանտարկյալների համար դրսից ծխախոտ բերելով մեկ֊երկու դոլլար վաստակել։ Այդ գիշեր նա վերադարձել էր Սան֊Ֆրանցիսկո կատարած ուղևորությունից և իր հետ տասնհինգ ֆունտ հրաշալի ծխախոտ էր բերել։ Նա այդպիսի բաներ առաջ էլ էր անում և ծխախոտը հանձնում էր Սեսիլ Ուինվուդին։ Այս անգամ էլ նա ծխախոտը փռում հանձնեց Սեսիլ Ուինվուդին։ Դա մի ծանր, սովորական թղթով փաթեթած ծրար էր, որի պարունակությունը ոչ այլ ինչ էր, եթե ոչ բոլորովին անվնաս ծխախոտ։ Մատնիչ հացթուխը իր թաքստոցից տեսավ, որ Ուինվուդին ծրար են հանձնում, և հետևյալ օրն այդ մասին զեկուցեց ավագ վերակացուին։

Եվ հենց այստեղ էր, որ դրամանենգ բանաստեղծը չկարողացավ սանձահարել իր ծայրահեղորեն խիզախ երևակայությունը։ Նա շեղեց հարվածի ուղղությունը, և ես հինգ տարով հայտնվեցի նախ՝ մենախցում, և ապա՝ մահապարտների խցում, որտեղ և գրում եմ այս տողերը։ Բայց այն օրերին ես չէի էլ կասկածում, թե ինչ է տեղի ունեցել։ Նույնիսկ չգիտեի փախուստի նախապատրաստման մասին, որի համար Սեսիլ Ուինվուդը ներգրավել էր քառասուն ցմահ բանտարկյալների։ Ոչինչ, բացարձակապես ոչինչ չգիտեի։ Մյուսներն էլ ինձնից ավելի քիչ բան գիտեին։ Բանտարկյալները չգիտեին, որ Սեսիլ Ուինվուդը որոշել է նրանց դավաճանել։ Վերակացուն չգիտեր, որ Սեսիլ Ուինվուդր քթից բռնած ման է ածում իրեն։ Առավել նվազ կասկածներ ուներ Սամերֆեյսը։ Վատթարագույն դեպքում նրա խդճի վրա ծանրացած էր միայն բանտարկյալների համար ծխախոտ բերելու հանցանքը։

Այժմ լսեք, թե ինչ անհեթեթ, ինչ մելոդրամատիկ զառանցանք դուրս տվեց Սեսիլ Ուինվուդը։ Հետևյալ առավոտ նա ցնծությամբ հանդիպեց ավագ վերակացուին։ Եվ նրա երևակայությունը սանձազերծ եղավ։

― Այո, դու չէիր ստում, նա իսկապես ծրար է հանձնել,— ասաց վերակացուն։

— Եվ այդ ծրարի պարունակությունը լիուլի բավական է, որպեսզի ամբողջ բանտը հօդս ցնդի,— հայտարարեց Ուինվուդը։

— Ի՞նչ պարունակություն,— ահաբեկվեց վերակացուն։

— Դինամիտն ու դետոնատորները,— դուրս տվեց այդ տխմարը։— Երեսունհինգ ֆունտ։ Ձեր մարդը տեսավ, թե ինչպես Սամերֆեյսը ինձ հանձնեց այդ ամենը։

Այս խոսքի վրա, հավանաբար, վերակացուն քիչ մնաց կաթված ստանար։ Նրան կարելի է միայն խղճալ։ Կատա՞կ եք կարծում երեսունհինգ ֆունտ դինամիտը, այն էլ բանտի ներսում։

Ասում են, որ կապիտան Ջեմին (այդպես էր վերակացուի անունը) ընկել է աթոռին ու երկու ձեռքով բռնել գլուխը։

— Իսկ որտե՞ղ է, որտե՞ղ է դինամիտր,— բղավել է նա։— Ես պետք է անմիջապես վերացնեմ մեջտեղից։ Հենց հիմա գնանք այնտեղ։

Այստեղ Սեսիլ Ուինվուդը հասկացավ իր սխալը։

— Դինամիտը թաքցրել եմ,— ստեց նա։

Այժմ նա արդեն ստիպված էր շարունակել իր ստերի շարանը, քանի որ ծրարում ծխախոտի փոքրիկ փաթեթներից բացի ոչինչ չէր եղել, և այդ փաթեթներն էլ վաղուց արդեն սովորական ճանապարհով հասել էին բանտարկյալներին։

— Շատ լավ,— ասաց կապիտան Ջեմին, ինքզինքը հավաքելով։— Անմիջապես ինձ ուղեկցիր այնտեղ։

Բայց ավագ վերակացուին որևէ տեղ ուղեկցելու առիթը չկար, քանի որ ոչ մի տեղ դինամիտ չէր թաքցված։ Պարզապես, այդ դինամիտը գոյություն չէր ունեցել ոչ հիմա և ոչ էլ առաջ. ոչ մի տեղ գոյություն չէր ունեցել, բացառությամբ այն սրիկա Ուինվուդի երևակայությունից։

Այնպիսի վիթխարի բանտում, ինչպիսին է Սեն-Քվենտինը, միշտ էլ կգտնվեն բազմաթիվ ծակուծուկեր։ Եվ մինչ Սեսիլ Ուինվուդը քայլում էր կապիտան Ջեմիի հետ, միտքն էլ, պետք է ենթադրել, աշխատում էր կատաղի արագությամբ։

Ինչպես հետագայում կապիտան Ջեմին զեկուցել է բանտի գլխավոր ղեկավարությանը (և դա հաստատել է նաև Ուինվուդը), գաղտնարանի ճանապարհին Ուինվուդն ասում է, որ դինամիտը թաքցնելիս ես էլ եմ եղել նրա հետ։

Իսկ ես հենց նոր էի դուրս եկել մենախցից, որտեղ անց էի կացրել հինգ օր, ու դրանից յոթանասուն ժամը՝ զսպաշապիկով․ և այնպես էի ուժասպառվել, որ նույնիսկ բթամիտ բանտապանները այդքան բանը հասկացան ու որոշեցին ինձ անմիջապես ջուլհականոց չուղարկել։ Եվ Ուինվուդը ինձ պատմության մեջ քաշեց այն ժամանակ, երբ մեկ օր հանգստանալու թույլտվություն էի ստացել, որպեսզի չափազանց խիստ պատժից հետո վերականգնեի ուժերս։ Այո, նա հատկապես իմ անունն էր տվել որպես իր համախոհի, որն օգնել է երեսունհինգ ֆունտ գոյություն չունեցող դինամիտը թաքցնել ապահով մի տեղում։

Ուինվուդը կապիտան Ջեմիին տանում է ենթադրյալ գաղտնարանը։ Բնականաբար, նրանք այնտեղ դինամիտի հետք անգամ չեն գտնում։

— Աստվա՜ծ իմ,— բռնազբոսիկ սոսկում է Ուինվուդը։— Սթենդինգը գլխիս խաղ է խաղացել։ Նա ծրարն ուրիշ տեղ է թաքցրել։

Ավագ վերակացուի բերանից դուրս է թռչում ավելի արտահայտիչ մի խոսք, քան «աստված իմ»֊ն է։ Իսկ հետո, կատաղությունից իրեն կորցրած, սակայն արտաքնապես պահպանելով սառնասրտությունը, նա Ուինվուդին տանում և փակում է իր առանձնասենյակում ու զարհուրելի կերպով ծեծում, որի լուրը հետագայում ընկավ բանտային բարձրագույն տնօրինության ականջը։ Բայց դա, իհարկե, բավականին ուշ տեղի ունեցավ։ Ոկինվուդը նույնիսկ ծեծ ուտելիս է երդվում, որ ասել է զուտ ճշմարտությունը։

Ի՞նչ կարող էր այլևս ձեռնարկել կապիտան Ջեմին։ Նա անկեղծորեն հավատում է, որ բանտում ինչ֊որ տեղ երեսունհինգ ֆունտ դինամիտ են թաքցրել և ցմահ բանտարկության դատապարտված քառասուն հանցագործներ պատրաստվում են փախուստի։ Բնականաբար, նա իհարկե հարցաքննեց Սամերֆեյսին, ու թեև Սամերֆեյսը պնդում էր, որ ծրարում բացի ծխախոտից ուրիշ ոչինչ չի եղել, Ուինվուդը դարձյալ երդվեց, որ ծրարում դինամիտ եղել է, ու նրան հավատացին։

Հենց այդ իրադրության մեջ էլ ասպարեզում հայտնվում եմ ես. ավելի ճիշտ՝ հակառակը, հեռանում եմ ասպարեզից, քանի որ ինձ զրկում են աստծո տված լույսից ու արեգակնային ճառագայթների ճաճանչներից, և նետում են մենախուց։ Եվ այս մենախցում մեն֊մենակ նստած, լույսից ու արևի ճառագայթներից զուրկ, հարկադրված եմ փտելու երկար ու ձիգ տարիների ընթացքում։

Ես ի վիճակի չէի որևէ բան հասկանալու։ Ինձ հենց նոր ազատել էին մեկուսացումից, և ես, տանջահար ու հոշոտված, պառկել էի իմ խցում, մահճի վրա, երբ ինձ դարձյալ նետեցին մենախուց։

— Այժմ,— ասում է Ուինվուդը կապիտան Ջեմիին,— թեև մենք չգիտենք, թե որտեղ է թաքցրած դինամիտը, սակայն որևէ վտանգ մեզ չի սպառնում։ Սթենդինգը միակ մարդն է, որին հայտնի է գաղտնարանի տեղը, իսկ մենախցում նստած, նա ոչ ոքի ոչինչ չի կարող հայտնել։ Բանտարկյալներն արդեն պատրաստ են փախուստի համար։ Մենք նրանց կկարողանանք բռնացնել փախուստի փորձ կատարելիս։ Նրանք միայն իմ ազդանշանին են սպասում։ Ես կհայտնեմ, որ այս գիշեր ժամը երեկուսին պատրաստ լինեն, որ ես կքնացնեմ ժամապահին քնաբեր դեղով, իսկ հետո կբացեմ խցերի դռներն ու կբաժանեմ ատրճանակները։ Վերակացու, եթե այս գիշեր դուք նրանց չբռնեք հանցանքի վայրում, փախուստի համար կազմ ու պատրաստ, հագնված ու արթուն բոլոր քառասուն հոգուն էլ, այդ դեպքում դուք ինձ կարող եք նստեցնել մենախցում մինչև իմ ժամկետի լրանալը։ Իսկ երբ, բացի Սթենդինգից, մյուս քառասուն հոգին էլ հուսալի կերպով փակված կլինեն մենախցերում, մենք լիուլի ժամանակ կունենանք գտնելու այդ դինամիտը։

― Եթե նույնիսկ դրա համար ստիպված լինենք ամբողջ բանտը աղյուս առ աղյուս զննելու,— խիզախորեն հայտարարեց կապիտան Ջեմին։

Այս ամենը տեղի ունեցավ վեց տարի առաջ։ Այդ ընթացքում, ինչ խոսք, նրանց այնպես էլ չհաջողվեց գտնել գոյություն չունեցող դինամիտը, թեև հազար֊հազար անգամ նրանք քչփորեցին ամբողջ բանտը դինամիտ գտնելու հույսով։ Բայց և այնպես, բանտապետի իր պաշտոնն զբաղեցնելու ընթացքում մինչև վերջին րոպեն Ազերթոնը հավատում էր դինամիտի գոյությանը։ Կապիտան Ջեմին, որն հիմա էլ աշխատում է որպես ավագ վերակացու, մինչև այսօր էլ համոզված է, որ դինամիտը գտնվում է բանտի ծակուծուկերից մեկնումեկում։ Հենց երեկ էլ նա կտրել անցել էր Սեն֊Քվենտինից մինչև Ֆոլսեմ ընկած ճանապարհը, մեկ անգամ ևս ինձ խոստովանեցնելու համար, որպեսզի իմանա այդ գաղտնարանի տեղը։ Ես գիտեմ. նա հոգեպես չի հանգստանա այնքան ժամանակ, քանի դեռ ինձ չեն կախել։

1. ↑ Ուորդսվորթ Ուիլյամ (1770—1850) — անգլիացի նշանավոր պոետ-ռոմանտիկ։
2. ↑ Ջորշ Վաշինգտոն (1732—1799) քաղաքական գործիչ և ԱՄՆ֊ի առաջին պրեզիդենտ։ Պատանեկան տարիներին Ջորջ Վաշինգտոնը շատ է ճանապարհորդել։
3. ↑ Նկատի ունի ԱՄՆ֊ի՝ անկախության համար մղվող 1775—1783 թթ․ պատերազմը։
4. ↑ Պատերազմ Անգլիայի դեմ։
5. ↑ Պատերազմ, որն սկսվեց 1901 թ․։ ԱՄՆ-ը նվաճեց Ֆիլիպինները, ջախջախելով Ֆիլիպինյան հանրապետությունը։