Զսպաշապիկ

հեղինակ՝ Ջեկ Լոնդոն թարգմանիչ՝ Կարեն Ա. Սիմոնյան

Անավարտ Այս ստեղծագործությունը դեռ ամբողջովին տեղադրված չէ Գրապահարանում

«Զսպաշապիկ» վեպի տիտղոսաթերթը

Գլուխ I

Ամբողջ կյանքիս ընթացքում իմ հոգին հուշեր է պահպանել այլ ժամանակների ու աշխարհների մասին։ Ու նաև այն մասին, որ անցյալում ես արդեն ապրել եմ ինչ֊որ ուրիշ մարդկանց կերպարանքով․․․ Հավատա ինձ, իմ ապագա ընթերցող, քանզի նույն բանը պատահել է նաև քեզ հետ։ Թերթիր քո մանկության էջերը, և կվերհիշես այն զգացումը, որի մասին պատմում եմ․ կյանքիդ արշալույսին դու բազմիցս վերապրել ես այդ զգացումը։ Այդ շրջանում դեռ չէր կազմավորվել, չէր բյուրեղացել քո անհատականությունը։ Դու կակազ էիր մեղրամոմի նման, դեռ չէի ստացել հասաատուն ձև, քո գիտակցությունը դեռևս գտնվում էր ձևավորման ընթացքում․․․ Այո՛, այո՛, դու դառնում էիր այն, ինչ պե՛տք է լինեիր, և միևնույն ժամանակ, մոռանում էիր։

Դու շատ բան ես մոռացել, իմ ընթերցող, բայց և այնպես, երբ հայացքդ սահում է այս տողերի վրայով, քո առջև, ասես մշուշի միջից, հառնում են այլ վայրերի ու այլ ժամանակների տեսիլքներ, որոնք երբեմնի հայտնվել են քո մանկական աչքերին։ Այդ ամենն այսօր երազ է թվում։ Բայց եթե դրանք եղել են լոկ երազներ, ապա ի՞նչն է ծնել նրանց, ո՞ր իրականությունը։ Մեր երազներում տարօրինակ կերպով իրար են միահյուսվում այն բոլորր, ինչ երբեմնի ապրել ենք մենք։ Ամենից անհթեթ երազներն էլ ծնվել են իրական կենսափորձից։ Երբ մանուկ էիր, թոթովախոս մի մանուկ, դո՛ւ, իմ ընթերցող, մի անգամ երազումդ գահավիժել ես գլխապտույտ մի բարձունքից, երազում տեսել ես, թե ճախրում ես օդում այնպես, կարծես ճախրելը շատ սովորական բան է քեզ համար, դու վախեցել ես զարհուրելի սարդերից ու ճահճատիղմում ծնված հազարոտն էակներից․ դու անորոշ ձայներ ես լսել ու տեսել ինչ-որ դեմքեր, որոնք ահաբեկելու չափ ծանոթ են եղել քեզ․ քո հայացքով պարուրել ես արշալույսն ու վերջալույսը, որոնց նմանը (անցյալը վերապրելով՝ դու հիմա գիտես այդ) երբեք չէիր տեսել։

Շատ գեղեցիկ։ Մանկական հուշերի այդ պատառիկները պատկանում են ուրիշ աշխարհի, ուրիշ կյանքի, դրանք մասն են այն ամենի, ինչին չի վիճակվել հանդիպել քո այժմյան աշխարհում, քո այժմյան կյանքում։ Ուստի որտեղի՞ց են ծնունդ առել դրանք։ Մի ա՞յլ աշխարհից։ Մեկ ուրի՞շ կյանքից։ Թերևս, երբ կարդաս այն ամենը, ինչ գրելու եմ ես, ապա կգտնես պատասխանը տարակուսելի բոլոր հարցերի, որոնց օգնությամբ հիմա քեզ փակուղու առջև կանգնեցրի, և որոնք, նախքան իմ գիրքը բացելը, բազմիցս տվել ես ինքդ քեզ։

✻  ^✻  ✻

Ուորդսվորթը դա գիտեր։ Նա ոչ մարգարե էր, ոչ էլ պայծառատես, նա շատ սովորական մի մարդ էր, ինչպես դու կամ մեկ ուրիշը։ Այն, ինչ նա գիտեր, գիտես նաև դու, և ամեն ոք գիտե այդ։ Բայց նա զարմանալի դիպուկ է ասել այդ մասին տողերում, որոնք սկսվում են այսպես․

«Եվ ոչ լրիվ մերկությամբ, ում մոռացմամբ լրիվ»․․․

Այո, զնդանի խավարն է մեզ պարուրում լույս աշխարհ գալու պես, և շատ բաներ շուտով մոռանում ենք։ Այնուամեnայնիվ, ծնվելուց հետո, մենք դեռ հիշում ենք այլ վայրեր ու ժամանակներ։ Դեռևս անօգնական մանուկներ՝ նստած լինելով որևէ մեկի գրկին կամ հատակին չորեքթաթ սողալիս, մենք տենչում ենք երկրից վեր, շատ վեր թռչելու մասին։ Այո՛, այո՛։ Ու մեր մղձավանջերում տանջվում ենք ու տառապում՝ հալումաշ լինելով հրեշավոր ու անհասկանալի ինչ-որ բանի նկատմամբ ունեցած վախից։ Ծնվելուն պես, դեռևս ոչ մի փորձ ձեռք չբերած, այնուամենայնիվ, աշխարհ գալու պահից ի վեր արդեն ունենում ենք վախի զգացումը, վախն ապրում է մեր հիշողություններում, իսկ հիշողությունները ծնվում են կենսափորձից։

Եթե խոսենք իմ անձի մասին, ապա այն մատղաշ տարիներիս, երբ հազիվ էի սկսել բառեր թոթովել, իսկ քաղցի կամ քնելու պահանջի զգացումը արտահայտում էի անկապ ճիչերով, այո՛, դեռ այդ օրերից ես գիտեի, որ երբեմնի թափառել եմ միջաստղային տարածություններում։ Իմ լեզուն դեռ ոչ մի անգամ չէր արտաբերել «արքա» բառը, իսկ ես հիշում էի, որ ժամանակին եղել եմ արքայազն։ Ու հիշում եմ, որ մի ժամանակ ես եղել եմ նաև ստրուկ և ստրուկի որդի, ու պարանոցիս երկաթե օղակ եմ կրել։

Ավելի՛ն։ Երեք․․․ չորս․․․ հինգ տարեկան հասակում ես դեռ ե՛ս չէի։ Դեռ նոր էի սկզբնավորվում, հոգիս դեռ չէր պաղել իմ մարմնում, իմ ժամանակի մեջ, իմ շրջապատին հատակ հաստատուն կաղապարում։ Այդ շրջանում ամենը, ինչ եղել էի ես անցյալի տասնյակ հազարավոր իմ կյանքերում, մարտնչում էին ներսումս, մարտնչում էին դեռ չձևավորված իմ հոգում՝ ջանալով մարմնավորվել անձիս մեջ և դառնալ այն, ինչ ե՛մ։

Իսկապես, որ անհեթեթություն է, չէ՞։ Բայց հիշիր, իմ ընթերցող, դո՛ւ, որը հուսով եմ, կթափառես ինձ հետ ժամանակի ու տարածության մեջ, հիշիր, խնդրում եմ, իմ ընթերցող, որ ես շատ-շատ եմ մտածել այդ մասին, որ երկա՜ր-երկա՛ր տարիներ, արյունով ու քրտինքով ներծծված անսահման խավարում, ես մենակ եմ մնացել իմ մյուս «ես»-երի հետ՝ և՛ շփվել եմ նրանց, և՛ ուսումնասիրել։ Դարձյալ վերապրել եմ վաղեմի գոյության վշտերն ու տառապանքները, որպեսզի քեզ գիտելիքներ բերեմ, որոնք ինձ հետ կկիսես՝ ազատ ժամերիդ անվրդով թերթելով գրքիս էջերը։

Ուրեմն, ինչպես արդեն ասացի, երեք, չորս և հինգ տարեկան հասակում ես դեռ ե՛ս չէի։ Դեռ նոր էի սկսել իմ մարմնի անոթում ձևավորվելով բյուրեղանալ, երբ հզոր, անեղծանելի անցյալը կանխորոշելով, թե ինչ եմ դառնալու, ներազդում էր այն խառնուրդին, որից բաղկանալու էր իմ անձը։ Իմը չէր գիշերները հնչող այն ձայնը, որը սարսափով էր հագեցված քաջ հայտնի մի այնպիսի բանի նկատմամբ, որն ինձ անկասկած հայտնի չէր և չէր կարող հայտնի լինել։ Եվ հենց նույն բանը չե՞ն վկայում արդյոք մանկական իմ մոլությունները, կատաղության բռնկումները կամ քրքիջի նոպաները։ Ստվերներին իմ նախնյաց օտար ձայներն էին հնչում իմ ճիչում, անցյալում երբևէ ապրած տղամարդկանց ու կանանց ձայները։ Ու երբ մռնչում էի կատաղության մոլուցքով, այդ մռնչոցում կար ոռնոցը գազանների, որ ավելի հին էր, քան լեռները, և մանկական իմ մոլեգին, հիստերիկ, կատաղի ծղրտոցում արձագանքվում էին Ադամի ստեղծվելուց էլ առաջ, նախնադարյան հինավուրց ժամանակներում ամբողջ երկրով մեկ տարածված գազանների անիմաստ մռնչոցները։

Տեսնո՞ւմ եք, ես արդեն բացահայտեցի իմ գաղտնիքը։ Բոսորագույն կատաղությո՛ւն։ Ահա թե ինչն է կործանել ինձ այժմեական, իմ ա՛յս կյանքում։ Ահավասիկ, թե ինչն է պատճառը, որ ընդամենը մի քանի շաբաթ հետո ինձ դուրս կբերեն այս բանտախցից, քարշ կտան բարձր ու երերուն տախտակամածին, որի վրա ճռճռում է ամուր ու ձիգ պարանը։ Եվ այդ պարանի օգնությամբ իմ իսկ պարանոցից կկախեն ինձ, և ես կախված կմնամ մինչև մեռնելս։ Բոսորագույն կատաղությունը իմ կործանման պատճառն է եղել բոլոր մարմնավորումներիս ժամանակ, քանզի բոսորագույն կատաղությունը ճակատագրական, կործանարար մի ժառանգություն է, որն ինձ բաժին է ընկել լորձապարուր էակների ժամանակներից, այն ժամանակներից, երբ մեր աշխարհը դեռ նոր էր ստեղծվում։

✻  ^✻  ✻

Բայց կարծեմ ժամանակն է, որ ներկայացնեմ իմ անձնտավորությունը։ Ես ոչ տկարամիտ եմ, ոչ էլ խելագար։ Ուզում եմ, որ դուք հասկանաք դա, այլապես չեք հավատա այն ամենին, ինչ կամենում եմ պատմել։ Իմ անունը Դարրել Սթենդինգ է։ Ձեզնից ոմանք, այս տողերը կարդալով, անմիջապես կկռահեն, թե ում մասին է խոսքը։ Բայց ընթերցողներից շատերը, անկասկած, ոչինչ չեն լսել, և այդ իսկ պատճառով մի քանի խոսքով կպատմեմ իմ մասին։

Ութ տարի առաջ Կալիֆորնիայի համալսարանի գյուղատնտեսության ֆակուլտետի հողագիտության պրոֆեսորն էի ես։ Ութ տարի առաջ համալսարանական քնկոտ Բերքլի քաղաքը ցնցվեց՝ լսելով այն լուրը, թե երկրաբանական ֆակուլտետի լաբորատորիաներից մեկում սպանվել է պրոֆեսոր Հասքելլը։ Մարդասպանը Դարրել Սթենդինգն էր։

Ես հենց այդ նույն Դարրել Սթենդինգն եմ։ Ինձ բռնեցին հանցանքի վայրում։ Թե ով էր արդարացի կամ մեղավոր այդ վեճում՝ նշանակություն չունի։ Դա հույժ անձնական խնդիր էր։ Կարևորը միայն հետևյալն էր․ զայրույթի նոպայի պահին, հայտնվելով բոսորագույն կատաղության ճիրաններում, որն անեծք էր ինձ վրա հավիտյանս հավիտենից, ես սպանեցի իմ կոլեգային։ Այսպես էր արձանագրված դատական որոշման մեջ և, խոստովանում եմ, որ այս անգամ դատարանն իրավացի էր։

Ո՛չ, ինձ կախելու են ոչ թե պրոֆեսոր Հասքելլի սպանության մեղադրանքով։ Այդ հանցագործության համար ես դատապարտվեցի ցմահ բանտարկության։ Այն ժամանակ ես երեսունվեց տարեկան էի։ Հիմա՝ քառասունչորս տարեկան եմ։ Վերջին ութ տարիներս անց եմ կացրել Սեն֊Քվենտինում, Կալիֆորնիա նահանգի պետական բանտում։ Այդ ութ տարիներից հինգն ապրել եմ լիակատար խավարում։ Դա կոչվում էր մեկուսացված բանտարկություն։ Իսկ նրանք, ովքեր արդեն համն առել են, դա անվանում են ողջ-ողջ թաղվել։ Սակայն գերեզմանում ապրած այդ հինգ տարիներին ինձ հաջողվեց հասնել այնպիսի ազատության, որպիսին մարդկանցից շատ քչերն են վայելել։ Ինձ փակել էին մենախցում, աչալուրջ հսկողության տակ էի, սակայն ոչ միայն շրջում էի աշխարհով մեկ, այլ թափառում ժամանակի մեջ։ Նրանք, ովքեր մի քանի խղճուկ տարիներ ինձ նետել էին զնդան, իրենք էլ չիմանալով այդ մասին, նվիրաբերել էին հարյուրամյակների ընդարձակ մի ասպարեզ։ Այո, Էդ Մորրելի շնորհիվ հինգ տարի շարունակ ես միջաստղային տարածությունների թափառական էի։ Բայց Էդ Մորրելը մի առանձին պատմություն է։ Նրա մասին՝ քիչ հետո։ Ես ախր այնքան բան ունեմ պատմելու, որ դժվարանում եմ, թե որտեղից սկսեմ։

Սկսեմ թեկուզև այսպես․ ծնվել եմ Միննեսոթ ֆերմայում։ Մայրս շվեդացի վտարանդու դուստր էր։ Հիլդա Թոննեսոն էր անունը։ Հորս անվանում էին Չոնսի Սթենդինգ․ նա բնիկ ամերիկացի էր։ Հորս տոհմը սերվում էր Էլֆրիգ Սթենդինգից, վարձված մշակից, կամ, եթե կուզեք՝ ստրուկից, որին Անգլիայից վիրջինիական ցանքաստաններ էին բերել այն հինավուրց շրջանում, երբ դեռևս պատանի Վաշինգտոնը նոր էր մեկնել աչքի անցկացնելու պենսիլվանյան անտառները։

Էլֆրիգ Սթենդինգի որդին մարտնչել է հեղափոխական բանակի շարքերում, իսկ թոռը մասնակցել է 1812 թվականի պատերազմին։ Հետագայում չի եղել և ոչ մի պատերազմ, որին մասնակցած չլինի Սթենդինգների տոհմից որևէ մեկը։ Ես՝ Սթենդինգների տոհմի վերջին շառավիղս, որին շուտով վիճակված է մեռնել առանց սերունդ թողնելու, վերջին պատերազմում կռվել եմ Ֆիլիպիններում որպես շարքային, որի համար գիտական կարիերայիս ծաղկման շրջանում հրաժարվեցի նեբրասսյան համալսարանի պրոֆեսորական ամբիոնից։ Աստվա՜ծ իմ։ Ախր երբ այդ ամենից հրաժարվեցի, ինձ ցանկացան պահել նույն համալսարանի գյուղատնտեսական ֆակուլտետի դեկան։ Ինձ՝ աստղային տարածությունների թափառականիս, կրքոտ արկածախնդրիս, հարյուրամյակից հարյուրամյակ քոչող Կայենիս, մոռացված դարաշրջանների ռազմաշունչ քուրմիս, վաղուց ի վեր անցյալի գիրկն անհետացած և նույնիսկ պատմության գրքում չարձանագրված օրերի երազուն բանաստեղծիս։

Եվ ես հիմա այստեղ եմ, Ֆոլսեմ պետական բանտի Մարդասպանների Միջանցքում, և բոսորագույն են իմ ձեռքերը։ Ես այստեղ եմ, ես սպասում եմ նահանգի պետական մեքենայի կողմից որոշված այն օրվան, երբ օրենքի սպասավորները ինձ կտանեն այնտեղ, որտեղ, նրանց անկեղծ համոզմամբ, ես պետք է կորչեմ խավարում։ Խավար, որից նրանք զարհուրում են․ խավար, որը նրանց նախապաշարված հոգիները բնակեցնում է սարսափեցնող տեսիլքներով․ խավար, որն այդ ահաբեկյալներին ու լալկաններին մղում է դեպի իրենց իսկ սեփական վախից ծնված, իրենց իսկ սեփական կերպարանքն ունեցող աստվածների զոհասեղանները։

Այո, ես այլևս երբեք չեմ նշանակվի գյուղատնտեսական ֆակուլտետի դեկան։ Սակայն ես հողագործություն գիտեմ։ Դա իմ մասնագիտությունն էր։ Ես ծնվել էի հողագործության համար, դաստիարակվել, սովորել էի հողագործության համար, և տիրապետել էի այն։ Բոլոր հարցերում, ինչ վերաբերում էր գյուղատնտեսությանը, ես հանճար էի։ Մի հայացքով ես կարող էի որոշել կովի կաթնատվությունը, և ամեն տեսակի ստուգումներն էլ կհաստատեին իմ ճշգրիտ աչքաչափը։ Հարկ չկար, որ ուսումնասիրեի ընդերքը․ բավական էր, որ մի անգամ նայեի բնանկարին ու արդեն կիմանայի նրա բոլոր առավելություններն ու թերությունները։ Ընդերքի ալկալիականությունն ու թթվուտությունը որոշելու համար լակմուսի թղթի կարիքը չէի զգում։ Կրկնում եմ․ հողագործություն՝ իր ամենաբարձր գիտական տեսանկյունից․ այս բնագավառում հանճարեղ էի ու մնում եմ այդպիսին։ Բայց և այնպես նահանգը, իր բոլոր քաղաքացիներով հանդերձ, հավատում է, որ կկարողանա ինձանից խլել այդ իմաստությունը՝ վզիս գցած օղակի և երկրի ձգողական օրենքի օգնությամբ ինձ ընկղմելով վերջնական խավարում, կկարողանա խլել այդ իմասաությունը, որ կուտակվել է իմ մեջ հազարամյակներ շարունակ և գուրգուրանքով աճել է դեռևս այն օրերին, երբ Տրոյայի մարգագետիններում դեռ չէին արածում քոչվոր անասնապահերի հոտերը։

Հապա եգիպտացորե՞նը։ Կա՞ արդյոք մեկը, որն ավելի լավ ճանաչի եգիպտացորենը, քան ես։ Հապա Ուիսթարում կատարած իմ փորձե՞րը, որոնց շնորհիվ եգիպտացորենի տարեկան շահույթը Այովա նահանգի բոլոր օկրուգներում ավելացրեցի կես միլիոն դոլլարով․․․ Դա պատմության մեջ մտավ։ Սեփական մեքենաներով շրջող ֆերմերներից շատ-շատերը գիտեն, թե ով է իրենց համար մատչելի դարձրել այդ ավտոմեքենան։ Համալսարանական դասագրքի վրա հակված անուշիկ աղջիկներից ու ջինջ աչքերով պատանիներից շատ-շատերն են հիշում, որ այդ ես եմ Ուիսթարում կատարած իմ փորձերով նրանց համար մատչելի դարձրել ուսումնառությունը։

Հապա գյուղատնտեսության զարգացման մեթոդնե՞րը։ Ես գիտեմ բոլոր կորուստների բոլոր պատճառները․ հարկ չունեմ կինոժապավեններ դիտել, նկատելու համար, թե որտեղ են թաքնված աշխատանքի անարտադրողականության պատճառները, լինեն դրանք ամբողջ ֆերմայի աշխատանքում, թե ֆերմայի մի բանողի աշխատանքում, լինեն դրանք գյուղատնտեսական շինությունների նախագծման գործում, թե գյուղատնտեսական աշխատանքների ծրագրման մեջ։ Այս ամենը կգտնեք իմ կազմած տեղեկագրքում, որտեղ դիագրամներ էլ կան։ Կարող եք չկասկածել, որ այս նույն պահին հարյուր հազարավոր ֆերմերներ, խոժոռադեմ ու կենտրոնացած, թերթում են այդ տեղեկագիրքը՝ իրենց վերջին ծխամորճից մոխիրր թափ տալուց և կողաշենք գնալուց առաջ։ Սակայն ինձ արդեն վադուց պետք չեն իմ դիագրամները․ բավական է մի հայացք նետեմ մարդու վրա, որպեսզի հասկանամ նրա հակումները, տեսնեմ, թե ինչի է նա ընդունակ, և մաթեմատիկական ճշգրտությամբ որոշեմ, թե ինչպիսին կլինի նրա աշխատանքի արտադրողականությունը։

Իսկ այժմ անհրաժեշտ է, որ ավարտեմ այս պատմության առաջին գլուխը։ Արդեն ժամը ինն է, իսկ Մարդասպանների Միջանցքում դա նշանակում է, որ արդեն լույսը մարելու ժամանակն է։ Ես արդեն լսում եմ վերակացուի ռետինե ներբանների մեղմ շրշյունը․ նա գալիս է դեպի իմ մենախուցը, որպեսզի կշտամբի այն բանի համար, որ դեռ չեմ մարել նավթի լամպը։ Կարծես ապրողի սպառնալիքները կարող են վախեցնել մի մարդու, որին մահվան են դատապարտել։

Գլուխ II

Ես Դարրել Սթենդինգն եմ։ Շուտով ինձ կտանեն այս մենախցից ու կկախեն։ Իսկ առայժմ ես պատմում եմ այն մասին, ինչ կկամենայի պատմել, և գրում եմ այլ ժամանակների ու աշխարհների մասին։

Դատավճիռը կայացնելուց հետո ինձ ուղարկեցին Սեն-Քվենտին բանտը, որտեղ և ապրելու էի կյանքիս մնացորդը։ Ինձ համարել էին «անուղղելի»։ «Անուղղելին» մարդու կերպարանքով գազան է. գոնե այդպիսին է նա բանտապանների համար։ Ես ընկա անուղղելիների կարգը, որովհետև հանդուրժել չէի կարողանում աշխատանքի անարտադրողական ծախսումները։ Ինձ աշխատանքի ուղարկեցին ջուլահակային արհեստանոց։ Այդ աշխատանքի հանցավոր անարտադրողականությունը դիվահար էր անում ինձ։ Ուրիշ կերպ ինչպե՞ս կարող էր լինել։ Չէ՞ որ աշխատանքի անարտադրողական ծախսումները նվազագույնին հասցնելը իմ մասնագիտությունն էր։ Դեռ շոգու կիրառությունից և շոգիով աշխատող ջուլհակի հաստոցի գյուտից առաջ, սրանից երեք հազար տարի էլ առաջ, ես փտում էի Հին Բաբելոնի զնդաններից մեկում և, հավատացնում եմ, այդ վաղեմի ժամանակներում, մենք՝ շղթայվածներս, ձեռքի դազգահներով շատ ավելի արդյունավետ էինք հյուսում, քան շոգեուժ հաստոցներով հյուսում են Սեն֊Քվենտին բանտի կալանավորները։ Աշխատանքի այդ հանցավոր, անիմաստ մսխումը գարշելի բան էր։ Ես ըմբոստացա։ Փորձեցի վերակացուներին հուշել մոտ երկու տասնյակից ավելի արդյունավետ միջոցներ։ Նրանք բողոքեցին ղեկավարությանը, որից հետո ես հայտնվեցի մենախցում, ուր զրկված էի և՛ լույսից, և՛ սննդից։ Երբ մենախցից ազատեցին, որոշեցի ինքս ինձ հարկադրել աշխատելու ջուլհակային արհեստանոցի անիմաստ, անարտադրողական քաոսի մթնոլորտում։ Եվ ըմբոստացա։ Ինձ դարձյալ նետեցին մենախուց և զսպաշապիկ հագցրին։ Ինձ գցեցին հատակին ու կախեցին բթամատերից։ Տխմար վերակացուները, որոնց խելքը այնքան էր կտրում, որ նկատում էին իմ և իրենց տարբերությունը, զգալով, որ շատ էլ հիմար չեմ, ծածուկ թակում էին ինձ։

Այս անիմաստ խոշտանգումը տևեց երկու տարի։ Զարհուրելի բան է, երբ կապում են ձեռքերդ ու ոտքերդ, և առավել զարհուրելի, եթե դրան ավելացրած, նաև առնետներն են քեզ փորձում հոշոտել։ Առնետները իմ բանտապաններն էին, և նրանք հոշոտեցին իմ ուղեղը, հոշոտեցին իմ մեջ եղած լավագույնը, հոշոտեցին հոգիս։ Իսկ ես, ես, որ իմ նախորդ կյանքում խիզախ մարտիկ էի, այժմյան կյանքում պայքարի համար ոչ մի բանի պետք չէի։ Ես ֆերմեր էի, հողագործ, կաբինետային գիտնական, լաբորատորիայի ստրուկ, և մտածում էի միայն հողի ու մեկ էլ այն մասին, թե ինչպես բազմապատկել հողի բերքատվությունը։

Ես մարտնչել եմ Ֆիլիպիններում, քանի որ այդպիսին էր Սթենդինգների տոհմի ավանդությունը։ Ես ներքուստ ռազմատենչության ոչ մի հակում չունեի։ Այդ ամենը բավականին անհեթեթ էր, ինչու էր մեկը անհրաժեշտ համարել պայթուցիկ նյութերով թխամորթ, փոքրիկ օտարազգիների մարմինները բզկտել։ Տարօրինակ էր ականատես լինել, թե ինչպես է գիտությունը իր հայտնագործությունների և գյուտարարների ուղեղների ողջ հզորությունը պոռնկացնում՝ պայթուցիկ նյութերը բռնությամբ մտցնելով թխամորթների մարմինների մեջ։

Ինչպես արդեն ասացի, Սթենդինգների տոհմում հաստատված ավանդությանը հետևելով, ես զինվորագրվեցի ու եկա այն եզրակացության, որ նվազագույն հակումն իսկ չունեմ ռազմական արհեստի նկատմամբ. ըստ երևույթին նույնպիսի եզրակացության հանգեցին նաև իմ պետերը, որովհետև շատ շուտով ինձ նշանակեցին սպայակույտի գրագիր, և այդպես էլ, գրասեղանի առջև նստած, ես անցկացրի ամբողջ իսպանո-ամերիկյան պատերազմը։

Ինչպես տեսնում եք, ջուլհակային արհեստանոցում աշխատանքի անարտադրողականությունը ինձ այդպես դիվահար էր անում բնավ էլ ոչ այն պատճառով, որ ես բնույթով ռազմատենչ էի, այլ այն պատճառով, որ մտածող էի։ Ուստի և բանտապանների կողմից ենթարկվում էի հալածանքի, և ընկա «անուղղելիների» կարգը։ Մարդկային ուղեղն աշխատում է յուրովի, և ես պատժվեցի այդ ուղեղի անկախության պատճառով։ Երբ իմ «անուղղելիությունը» այնքան ակնհայտ դարձավ, որ բանտապետ Ազերթոնն ինձ կանչեց իր առանձնասենյակը քարոզ կարդալու նպատակով, ահավասիկ, թե ինչ ասացի նրան․

— Շեֆ, որքան անհեթեթ է ենթադրել, որ ձեր առնետախեղդ վերակացուներն ընդունակ են իմ ուղեղից դուրս մղել այն, ինչը դրոշմված է այդքան պարզ ու հստակ։ Այս բանտում անհեթեթ է գործի ամբողջ դրվածքը։ Դուք քաղաքագետ եք։ Դուք կարողանում եք բանսարկությունների սարդոստայն հյուսել, և Սան-Ֆրանցիսկոյի բարմենների ու նրանց ամեն տեսակի պնակալեզների քաղաքական ազդեցությունները դարձնել մի այնպիսի տաք անկյուն, որպիսին այժմ դուք զբաղեցնում եք։ Բայց դուք չեք կարողանում ջութ գործել, այդ գործում դուք տգետ եք։ Ձեր ջուլհակային արհեստանոցը հնացած է մոտ հիսուն տարով․․․

Սակայն արժե՞ արդյոք կրկնել այն ամբողջ ճառը․ ախր ես մի երկարաշունչ ճառ արտասանեցի։ Բացատրեցի, թե որպիսի հիմարն է նա, ու բանտապետն էլ վերջնականապես համոզվեց, որ ես անհուսալի կերպով անուղղելի եմ։

Շանը ասա, որ կատաղած է․․․ դե, ձեզ հայտնի է այս առածը։ Շատ գեղեցիկ։ Բանտապետ Ազերթոնը վերջնականապես վրաս հաստատեց իմ համբավը։ Ես մի հոյակապ քավության նոխազ էի։ Շատ ու շատ անգամներ ինձ վրա բարդեցին մյուս կալանավորների մեղանչումները, և ես, վարձահատույց լինելով նրանց փոխարեն, դարձյալ հայտնվում էի մենախցում՝ հաց ու ջրի հույսով։ Կամ էլ բթամատերից կախում էին ինձ, և այդ վիճակում թողնում ժամեր շարունակ, որոնցից յուրաքանչյուրը թվում էր ավելի անսահման, քան նախկինում ապրած իմ կյանքերից ցանկացածը։

Խելացի մարդիկ հաճախ դաժան են լինում։ Բայց հիմարների դաժանությանը չափ ու սահման չկա։ Բոլոր նրանքք որոնց ես ենթարկվում էի, բանտապետից մինչև վերջին վերակացուն, բթամիտ անասուններ էին։ Հիմա դուք կիմանաք, թե նրանք ինչ բերեցին իմ գլխին։

Բանտում մի կալանավոր կար, բանաստեղծ էր։ Նա թույլ ծնոտով ու նեղ ճակատով այլասերվածի մեկն էր։ Ե՛վ դրամանենգ։ Ե՛վ վախկոտ։ Ե՛վ մատնիչ։ Ե՛վ խածնող։ Հողագիտության պրոֆեսորի համար դա փոքր֊ինչ անսովոր բառ է, կասեք դուք, բայց նույնիսկ հողագիտության պրոֆեսորն էլ կարող է սովորել անսովոր բառեր, եթե նրան ցմահ բանտարկության դատապարտեն։

Դրամանենգ բանաստեղծի անունը Սեսիլ Ուինվուդ էր։ Առաջին անգամը չէր, որ նա դատապարտվել ու հայտնվել էր բանտի երկաթե ճաղերի հետևում, բայց և այնպես, այս անգամ նրան յոթ տարվա բանտարկության էին դատապարտել, քանի որ մատնիչ էր ու դավաճան։ Օրինակելի վարք դրսևորելու դեպքում նրա այդ ժամկետը կարող էր կրճատվել։ Իսկ իմ ժամկետը ավարտվելու էր իմ մահվան հետ։ Սակայն այդ խղճուկ վիժվածքը, ջանալով ձեռք բերել ազատության մի քանի կարճ տարի, կարողացավ ինչ-ինչ հնարներով իմ ցմահ բանտարկությանն ավելացնել հավիտենականության հիմնավոր մի կտոր։

Դեպքերը, որոնք ես ձեզ կպատմեմ հերթականությամբ, ինձ հայտնի դարձան բնավ էլ ոչ ժամանակա գրական հետևողականությամբ ու անմիջապես։ Այդ Սեսիլ Ուինվուդը կամենալով շահել բանտի ամբողջ ղեկավարության հովանավորությունը՝ սկսած վերակացուից ու բանտապետից՝ վերջացրած բանտային տեսչությամբ ու նահանգապետով, իբր կանխամտածված փախուստի ապացույցներ հերյուրեց։ Այժմ նկատի ունեցեք հետևյալ հանգամանքները․ ա) բոլոր կալանավորները այնպես էին ատում Սեսիլ Ուինվուդին, որ նրան թույլ չէին տալիս նույնիսկ մի պտղունց ծխախոտ դնել փալաոջիլների մրցարշավի ժամանակ, իսկ փայտոջիլների մրրցարշավները կալանավորների ամենասիրած զվարճությունն էր․ բ) ես մի շուն էի, որին կատաղած էին անվանում. գ) Սեսիլ Ուինվուդի մտացածին փախուստի համար հենց այդպիսի շներ էին անհրաժեշտ. ցմահ բանտարկյալներից, թրծվածներից, անուղղելիներից որևէ մեկը։

Բայց ցմահ բանտարկյալներր ատում էին Սեսիլ Ուինվուդին, ու երբ նա առաջարկեց խմբակային փախուստի իր ծրագիրը, կալանավորներր ծանակեցին և լուտանքների տարափ տեղացին Ուինվուդի վրա, բոլորն էլ դիտեին, որ նա մատնիչ է։ Սակայն, ի վերջո, Ուինվուդը կարողացավ նրանց հիմարացնել։ Հիմարացրեց բանտի քառասուն ամենախելոք ու խորամանկ գլուխների։ Նորից ու նորից կպչում էր նրանց։ Պատմում էր այն ազդեցության մասին, որից ինքն օգտվում էր բանտում, քանի որ բանտային գրասենյակում գրագիր էր, և բանտի դեղատունը ազատ ելումուտի իրավունք ուներ։

— Ապացուցիր,— ասաց նրան Լողլող մականվամբ Բիլլ Հոջը, որը գնացք կողոպտելու համար իր ցմահ բանտարկության տարիներն էր մաշում, հոգու խորքում փայփայելով մի երանելի ցանկություն՝ որևէ կերպ դուրս պրծնել, վերստանալ կորցրած ազատությունը, որպեսզի սպանի գնացքի կողոպտման ժամանակ իր մեղսակից ընկերոջը, որը դատարանում ցուցմունք էր տվել Բիլլի դեմ։

Սեսիլ Ուինվուդը ընդունեց առաջարկությունը։ Նա հայտարարեց, թե փախուստի գիշերը կքնացնի պահակներին։

― Խոսքից էժան բան չկա,— ասաց նրան Լողլող Բիլլ Հոջը։– Մեզ ապրանքն է պետք։ Այս գիշեր քնացրու պահակին։ Բարնեմն է հերթապահում։ Սողունի մեկն է։ Երեկ իրիկնադեմին Խելագարների Միջանցքում ծեծեց վերնահարկը խանգարված չինուկին։ Նա արդեն հանձնել էր հերթապահությունը, երբ չինուկին ծեծում էր։ Այսօր նա հերթապահում է գիշերը։ Քնացրու, և թող նրան վռնդեն այստեղից։ Եթե կարողացար գլուխ բերել, նոր միայն կխոսենք գործի մասին։

Այս ամենը հետագայում ինձ պատմեց Լողլող Բիլլը։ Սեսիլ Ուինվուդը բողոքարկեց այսքան հապճեպ փորձության դեմ։ Իրեն ժամանակ է պետք դեղատնից քնաբեր դեղ թռցնելու համար, բացատրեց նա։ Ժամանակ տվեցին և մեկ շաբաթ անց նա հայտարարեց, որ ամեն բան պատրաստ է։ Դառն փորձից իմաստնացած հանցագործները, որոնք ցմահ բանտարկության էին դատապարտվել, նստեցին ու սպասեցին՝ կքնի՞ Բարնեմը, թե՞ ոչ։ Եվ Բարնեմը քնեց։ Նրան գտան քնած վիճակում և հեռացրին աշխատանքից, որովհետև քնել էր հերթապահության ժամանակ։

Այս միջադեպը վստահություն նեշնչեց բանտարկյալներրին։ Մնում էր ավագ վերակացուին համոզելը։ Իսկ Սեսիլ Ուինվուդը ամեն օր ամենայն մանրամասնությամբ զեկուցում էր նրան իր իսկ երևակայությամբ ձեռնարկվող փախուստի նախապատրաստական աշխատանքների մասին։ Այն մասին, թե դա ինչպես է տեղի ունեցել, ես իմացա արդեն մեկ տարի անց. ահավասիկ որքան ուշ են բացահայտվում բանտային գաղտնի բանսարկությունները։

Ուինվուդը հայտնեց, որ փախչելու մտադրություն ունեցող և այդ գաղտնիքը իրեն վստահած քառասուն բանտարկյալները այնպիսի ազդեցություն են ձեռք բերել բանտում, որ ամեն բան արդեն նախապատրաստված է կաշառված պահակների օժանդակությամբ դրսից ատրճանակներ բերելու համար։

— Ապացուցի՛ր,— հավանաբար պահանջել է վերակացուն։

Եվ դրամանենգ բանաստեղծը ապացուցեց։ Որպես կանոն, փռում աշխատանքը օր ու գիշեր չէր դադարում։ Բանտարկյալներից մեկը՝ հացթուխը, որն աշխատում էր գիշերային առաջին հերթափոխում, լրտեսում էր ավագ վերակացուի օգտին, և Ուինվուդին դա հայտնի էր։

— Այս գիշեր,— վերակացուին ասաց Ուինվուդը,— Սամերֆեյսը քառասունչորս տրամաչափի մի դյուժին ատրճանակ է բերելու դրսից։ Իր հաջորդ հերթափոխության ժամանակ նա բերելու է նաև փամփուշտները։ Իսկ այս գիշեր փռում ինձ կհանձնի ատրճանակները։ Դուք փռում ձեր մարդն ունեք։ Վաղը առավոտյան հենց ձեր մարդն էլ այդ մասին կզեկուցի ձեզ։

Այդ Սամերֆեյս ը Գումբոլդտ օկրուգի կողմերում ծնված մի հաղթանդամ մարդ էր։ Լինելով բարեհոգի, մեղմ, սահմանափակ ուղեղի տեր՝ նա դեմ չէր բանտարկյալների համար դրսից ծխախոտ բերելով մեկ֊երկու դոլլար վաստակել։ Այդ գիշեր նա վերադարձել էր Սան֊Ֆրանցիսկո կատարած ուղևորությունից և իր հետ տասնհինգ ֆունտ հրաշալի ծխախոտ էր բերել։ Նա այդպիսի բաներ առաջ էլ էր անում և ծխախոտը հանձնում էր Սեսիլ Ուինվուդին։ Այս անգամ էլ նա ծխախոտը փռում հանձնեց Սեսիլ Ուինվուդին։ Դա մի ծանր, սովորական թղթով փաթեթած ծրար էր, որի պարունակությունը ոչ այլ ինչ էր, եթե ոչ բոլորովին անվնաս ծխախոտ։ Մատնիչ հացթուխը իր թաքստոցից տեսավ, որ Ուինվուդին ծրար են հանձնում, և հետևյալ օրն այդ մասին զեկուցեց ավագ վերակացուին։

Եվ հենց այստեղ էր, որ դրամանենգ բանաստեղծը չկարողացավ սանձահարել իր ծայրահեղորեն խիզախ երևակայությունը։ Նա շեղեց հարվածի ուղղությունը, և ես հինգ տարով հայտնվեցի նախ՝ մենախցում, և ապա՝ մահապարտների խցում, որտեղ և գրում եմ այս տողերը։ Բայց այն օրերին ես չէի էլ կասկածում, թե ինչ է տեղի ունեցել։ Նույնիսկ չգիտեի փախուստի նախապատրաստման մասին, որի համար Սեսիլ Ուինվուդը ներգրավել էր քառասուն ցմահ բանտարկյալների։ Ոչինչ, բացարձակապես ոչինչ չգիտեի։ Մյուսներն էլ ինձնից ավելի քիչ բան գիտեին։ Բանտարկյալները չգիտեին, որ Սեսիլ Ուինվուդը որոշել է նրանց դավաճանել։ Վերակացուն չգիտեր, որ Սեսիլ Ուինվուդր քթից բռնած ման է ածում իրեն։ Առավել նվազ կասկածներ ուներ Սամերֆեյսը։ Վատթարագույն դեպքում նրա խդճի վրա ծանրացած էր միայն բանտարկյալների համար ծխախոտ բերելու հանցանքը։

Այժմ լսեք, թե ինչ անհեթեթ, ինչ մելոդրամատիկ զառանցանք դուրս տվեց Սեսիլ Ուինվուդը։ Հետևյալ առավոտ նա ցնծությամբ հանդիպեց ավագ վերակացուին։ Եվ նրա երևակայությունը սանձազերծ եղավ։

― Այո, դու չէիր ստում, նա իսկապես ծրար է հանձնել,— ասաց վերակացուն։

— Եվ այդ ծրարի պարունակությունը լիուլի բավական է, որպեսզի ամբողջ բանտը հօդս ցնդի,— հայտարարեց Ուինվուդը։

— Ի՞նչ պարունակություն,— ահաբեկվեց վերակացուն։

— Դինամիտն ու դետոնատորները,— դուրս տվեց այդ տխմարը։— Երեսունհինգ ֆունտ։ Ձեր մարդը տեսավ, թե ինչպես Սամերֆեյսը ինձ հանձնեց այդ ամենը։

Այս խոսքի վրա, հավանաբար, վերակացուն քիչ մնաց կաթված ստանար։ Նրան կարելի է միայն խղճալ։ Կատա՞կ եք կարծում երեսունհինգ ֆունտ դինամիտը, այն էլ բանտի ներսում։

Ասում են, որ կապիտան Ջեմին (այդպես էր վերակացուի անունը) ընկել է աթոռին ու երկու ձեռքով բռնել գլուխը։

— Իսկ որտե՞ղ է, որտե՞ղ է դինամիտր,— բղավել է նա։— Ես պետք է անմիջապես վերացնեմ մեջտեղից։ Հենց հիմա գնանք այնտեղ։

Այստեղ Սեսիլ Ուինվուդը հասկացավ իր սխալը։

— Դինամիտը թաքցրել եմ,— ստեց նա։

Այժմ նա արդեն ստիպված էր շարունակել իր ստերի շարանը, քանի որ ծրարում ծխախոտի փոքրիկ փաթեթներից բացի ոչինչ չէր եղել, և այդ փաթեթներն էլ վաղուց արդեն սովորական ճանապարհով հասել էին բանտարկյալներին։

— Շատ լավ,— ասաց կապիտան Ջեմին, ինքզինքը հավաքելով։— Անմիջապես ինձ ուղեկցիր այնտեղ։

Բայց ավագ վերակացուին որևէ տեղ ուղեկցելու առիթը չկար, քանի որ ոչ մի տեղ դինամիտ չէր թաքցված։ Պարզապես, այդ դինամիտը գոյություն չէր ունեցել ոչ հիմա և ոչ էլ առաջ. ոչ մի տեղ գոյություն չէր ունեցել, բացառությամբ այն սրիկա Ուինվուդի երևակայությունից։

Այնպիսի վիթխարի բանտում, ինչպիսին է Սեն-Քվենտինը, միշտ էլ կգտնվեն բազմաթիվ ծակուծուկեր։ Եվ մինչ Սեսիլ Ուինվուդը քայլում էր կապիտան Ջեմիի հետ, միտքն էլ, պետք է ենթադրել, աշխատում էր կատաղի արագությամբ։

Ինչպես հետագայում կապիտան Ջեմին զեկուցել է բանտի գլխավոր ղեկավարությանը (և դա հաստատել է նաև Ուինվուդը), գաղտնարանի ճանապարհին Ուինվուդն ասում է, որ դինամիտը թաքցնելիս ես էլ եմ եղել նրա հետ։

Իսկ ես հենց նոր էի դուրս եկել մենախցից, որտեղ անց էի կացրել հինգ օր, ու դրանից յոթանասուն ժամը՝ զսպաշապիկով․ և այնպես էի ուժասպառվել, որ նույնիսկ բթամիտ բանտապանները այդքան բանը հասկացան ու որոշեցին ինձ անմիջապես ջուլհականոց չուղարկել։ Եվ Ուինվուդը ինձ պատմության մեջ քաշեց այն ժամանակ, երբ մեկ օր հանգստանալու թույլտվություն էի ստացել, որպեսզի չափազանց խիստ պատժից հետո վերականգնեի ուժերս։ Այո, նա հատկապես իմ անունն էր տվել որպես իր համախոհի, որն օգնել է երեսունհինգ ֆունտ գոյություն չունեցող դինամիտը թաքցնել ապահով մի տեղում։

Ուինվուդը կապիտան Ջեմիին տանում է ենթադրյալ գաղտնարանը։ Բնականաբար, նրանք այնտեղ դինամիտի հետք անգամ չեն գտնում։

— Աստվա՜ծ իմ,— բռնազբոսիկ սոսկում է Ուինվուդը։— Սթենդինգը գլխիս խաղ է խաղացել։ Նա ծրարն ուրիշ տեղ է թաքցրել։

Ավագ վերակացուի բերանից դուրս է թռչում ավելի արտահայտիչ մի խոսք, քան «աստված իմ»֊ն է։ Իսկ հետո, կատաղությունից իրեն կորցրած, սակայն արտաքնապես պահպանելով սառնասրտությունը, նա Ուինվուդին տանում և փակում է իր առանձնասենյակում ու զարհուրելի կերպով ծեծում, որի լուրը հետագայում ընկավ բանտային բարձրագույն տնօրինության ականջը։ Բայց դա, իհարկե, բավականին ուշ տեղի ունեցավ։ Ոկինվուդը նույնիսկ ծեծ ուտելիս է երդվում, որ ասել է զուտ ճշմարտությունը։

Ի՞նչ կարող էր այլևս ձեռնարկել կապիտան Ջեմին։ Նա անկեղծորեն հավատում է, որ բանտում ինչ֊որ տեղ երեսունհինգ ֆունտ դինամիտ են թաքցրել և ցմահ բանտարկության դատապարտված քառասուն հանցագործներ պատրաստվում են փախուստի։ Բնականաբար, նա իհարկե հարցաքննեց Սամերֆեյսին, ու թեև Սամերֆեյսը պնդում էր, որ ծրարում բացի ծխախոտից ուրիշ ոչինչ չի եղել, Ուինվուդը դարձյալ երդվեց, որ ծրարում դինամիտ եղել է, ու նրան հավատացին։

Հենց այդ իրադրության մեջ էլ ասպարեզում հայտնվում եմ ես. ավելի ճիշտ՝ հակառակը, հեռանում եմ ասպարեզից, քանի որ ինձ զրկում են աստծո տված լույսից ու արեգակնային ճառագայթների ճաճանչներից, և նետում են մենախուց։ Եվ այս մենախցում մեն֊մենակ նստած, լույսից ու արևի ճառագայթներից զուրկ, հարկադրված եմ փտելու երկար ու ձիգ տարիների ընթացքում։

Ես ի վիճակի չէի որևէ բան հասկանալու։ Ինձ հենց նոր ազատել էին մեկուսացումից, և ես, տանջահար ու հոշոտված, պառկել էի իմ խցում, մահճի վրա, երբ ինձ դարձյալ նետեցին մենախուց։

— Այժմ,— ասում է Ուինվուդը կապիտան Ջեմիին,— թեև մենք չգիտենք, թե որտեղ է թաքցրած դինամիտը, սակայն որևէ վտանգ մեզ չի սպառնում։ Սթենդինգը միակ մարդն է, որին հայտնի է գաղտնարանի տեղը, իսկ մենախցում նստած, նա ոչ ոքի ոչինչ չի կարող հայտնել։ Բանտարկյալներն արդեն պատրաստ են փախուստի համար։ Մենք նրանց կկարողանանք բռնացնել փախուստի փորձ կատարելիս։ Նրանք միայն իմ ազդանշանին են սպասում։ Ես կհայտնեմ, որ այս գիշեր ժամը երեկուսին պատրաստ լինեն, որ ես կքնացնեմ ժամապահին քնաբեր դեղով, իսկ հետո կբացեմ խցերի դռներն ու կբաժանեմ ատրճանակները։ Վերակացու, եթե այս գիշեր դուք նրանց չբռնեք հանցանքի վայրում, փախուստի համար կազմ ու պատրաստ, հագնված ու արթուն բոլոր քառասուն հոգուն էլ, այդ դեպքում դուք ինձ կարող եք նստեցնել մենախցում մինչև իմ ժամկետի լրանալը։ Իսկ երբ, բացի Սթենդինգից, մյուս քառասուն հոգին էլ հուսալի կերպով փակված կլինեն մենախցերում, մենք լիուլի ժամանակ կունենանք գտնելու այդ դինամիտը։

— Եթե նույնիսկ դրա համար ստիպված լինենք ամբողջ բանտը աղյուս առ աղյուս զննելու,— խիզախորեն հայտարարեց կապիտան Ջեմին։

Այս ամենը տեղի ունեցավ վեց տարի առաջ։ Այդ ընթացքում, ինչ խոսք, նրանց այնպես էլ չհաջողվեց գտնել գոյություն չունեցող դինամիտը, թեև հազար֊հազար անգամ նրանք քչփորեցին ամբողջ բանտը դինամիտ գտնելու հույսով։ Բայց և այնպես, բանտապետի իր պաշտոնն զբաղեցնելու ընթացքում մինչև վերջին րոպեն Ազերթոնը հավատում էր դինամիտի գոյությանը։ Կապիտան Ջեմին, որն հիմա էլ աշխատում է որպես ավագ վերակացու, մինչև այսօր էլ համոզված է, որ դինամիտը գտնվում է բանտի ծակուծուկերից մեկնումեկում։ Հենց երեկ էլ նա կտրել անցել էր Սեն֊Քվենտինից մինչև Ֆոլսեմ ընկած ճանապարհը, մեկ անգամ ևս ինձ խոստովանեցնելու համար, որպեսզի իմանա այդ գաղտնարանի տեղը։ Ես գիտեմ. նա հոգեպես չի հանգստանա այնքան ժամանակ, քանի դեռ ինձ չեն կախել։

Գլուխ III

Ամբողջ օրը մենախցում նստած գլուխ էի կոտրում՝ ջանալով հասկանալ, թե ինչի՞ համար եմ արժանացել այդ նոր ու անիրավ պատժին։ Ի վերջո, ես հանգեցի միակ հավանական եզրակացության. որևէ մատնիչ, բանտի տնօրինության հովանավորությունը ձեռք բերելու նպատակով, ինձ վերագրել է բանտային կարգուկանոնի խախտում։

Մինչ այդ, կապիտան Ջեմին, սպասելով գիշերվան, գտնվում էր սաստիկ անհանգիստ վիճակում, իսկ Ուինվուդը քառասուն ցմահ բանտարկյալներին հայտնեց, որ նրանք կազմ ու պատրաստ լինեն փախուստի համար։ Գիշերվա ժամը երկուսին բանտի ողջ պահակախումբն արդեն ոտքի վրա էր և պատրաստ՝ հետագա գործողությունների համար։ Բոլոր վերակացուները, նույնիսկ ցերեկային հերթափոխը, որը սովորաբար այդ ժամին քնած էր լինում։ Երբ խփեց ժամը երկուսը, նրանք խուժեցին քառասուն ցմահ բանտարկյալների խցերը։ Նրանք ներխուժեցին միաժամանակ։ Դռներն հանկարծ բացվեցին կրնկի վրա, և բոլոր քառասուն հոգին էլ, որոնց անունները տվել էր Ուինվուդը, բոլորը, առանց բացառության, պարզվեց, որ հագնված են. ոչ ոք իր մահճին պառկած չէր, բոլորն էլ սպասման մեջ թաքնվել էին դռների հետևում։ Բնականաբար, այսքանն էլ բավական էր անհերքելի կերպով հաստատելու այն նենգահյուս ստի ցանցը, որի մեջ դրամանենգ բանաստեղծը խճողել էր կապիտան Ջեմիին։ Քառասուն բանտարկյալներն էլ բռնվել էին հանցանքի վայրում, փախուստի համար կազմ ու պատրաստ վիճակում։ Հետագայում ի՞նչ նշանակություն կարող էին ունենալ նրանց միաբերան պնդումները, որ փախուստի ծրագիրը հղացել է Ուինվուդը։ Բանտային ողջ ղեկավարությունր վստահ էր, որ քառասուն բանտարկյալներն էլ ստում են, որպեսզի կարողանան փրկել իրենց մաշկը։ Ներումներ շնորհող հանձնախումբը ևս վստահ էր դրանում, և երեք ամիս էլ չանցած, դրամանենգ ու բանաստեղծ, մարդկանց մեջ ամենանողկալի Սեսիլ Ուինվուդին ներումն շնորհվեց։

Ինչ արած. փիլիսոփայի համար բանտը լավ փորձություն է և լավ դպրոց։ Ով մի քանի տարի նստել է, նա անպայման տեսած կլինի, թե ինչպես են փոշիանում իր ամենանվիրական պատրանքները և ինչպես են պայթում մետաֆիզիկայի գեղատեսիլ իմաստական օճառապղպջակները։ Ճշմարտությունն անմահ է, սովորեցնում են մեզ. վաղ թե ուշ հանցագործությունը ջրի երես դուրս կգա։ Ուրեմն, ահավասիկ մի ապացույց, որ հանցագործությունը ոչ միշտ է ջրի երես դուրս գալիս։ Ավագ վերակացուն, բանտապետ Ազերթոնն ու բանտային մյուս բարձրաստիճան իշխանություններն առանց բացառության, մինչև այսօր էլ հավատում են դինամիտի գոյությանը, որն իրականում գոյություն է ունեցել միայն ոմն այլասերվածի, դրամանենգի ու բանաստեղծի՝ Սեսիլ Ուինվուդի արգելակ չունեցող երևակայության մեջ։ Եվ Սեսիլ Ուինվուդը դեռևս ողջ է այն դեպքում, երբ ես՝ ամենաանմեղ, այդ գործին ամենից քիչ առընչված մարդս, հատկապես ես, մի քանի շաբաթ հետո գնալու եմ կառափնարան։

✻  ^✻  ✻

Իսկ հիմա ձեզ կպատմեմ, թե ինչպես քառասուն ցմահ բանտարկյալները անսպասելի կերպով խզեցին իմ մենախցում տիրող մեռյալ լռությունը։ Քնած էի։ Ինձ արթնացրեցդռան բախոցը. դուռը բացվում էր այն միջանցքի վրա, ուր գտնվում էին մենախցերը։ Նորից մի թշվառի են բերում, անցավ մտքովս։ Հախիցը լավ են գալու, մտածեցի ես՝ ականջ դնելով աղմկոտ ոտնաձայներին, խուլ հարվածներին, ցավատանջ ճիչերին, ընտիր հայհոյանքներին և հատակով քարշ եկող մարմինների քսքսոցին. քառասուն ցմահ բանտարկյալներին մենախցերը բերելու ճանապարհին գազանաբար ծեծել էին։

Մենախցերի դռները բացվում էին մեկը մյուսի հետևից. որին ներս էին բերում, որին դուրս էին հանում, որին էլ նետում էին զնդանը։ Եվ դարձյալ ու դարձյալ հայտնվում էին բանտապանները՝ ծեծված ու ջարդված բանտարկյալների նոր խմբերի հետ, որոնց շարունակում էին թակել, և դարձյալ ու դարձյալ բացվում էին զնդանների դռները և կլանում էին մարդկանց արյունաշաղախ մարմինները, մարդկանց, որոնց մեղքը ազատություն երազելն էր։

Ետ նայելով՝ տեսնում եմ, որ անհրաժեշտ է իսկապես փիլիսոփա լինել, երկար տարիներ շարունակ դիմանալու համար այդ հրեշավոր տեսարաններին, երբեմն էլ դառնալով դրանց մասնակիցը։ Այդպիսի փիլիսոփա եմ ես։ Ութ տարի շարունակ տոկացել եմ այդ տառապանքին, և հիմա էլ, ի վերջո, հուսահատված, որ ինձնից կկարողանան ազատվել նման միջոցներով, իմ բանտապանները որոշեցին օգտագործել պետական մեքենան, որպեսզի պարանոցիս օղակ նետեն և խեղդեն ինձ սեփական մարմնիս ծանրության օժանդակությամբ։ Օ՜հ, ես գիտեմ, էքսպերտ գիտնականները կհայտնեն իրենց հույժ ծանրակշիռ դատողություններն այն մասին, որ փոսի մեջ ընկած զոհի պարանոցային ողները սովորաբար կոտրվում են։ Իսկ այդ զոհերն էլ, շեքսպիրյան ճամփորդի նման, այլևս չեն վերադառնում այս աշխարհը, որպեսզի կարողանան ապացուցել, թե բնավ էլ բանն այդպես չի եղել։ Սակայն մենք՝ բանտում ապրողներս, դիտենք այնպիսի գաղտնիքներ, որոնք երբեք դուրս չեն գալիս բանտի դիասրահի սահմաններից. գիտենք այն կախվածների մասին, որոնց պարանոցային ողները բոլորովին անվնաս են մնացել։

Տարօրինակ բան է կախաղանը։ Երբեք չեմ տեսել, թե ինչպես են կախում, բայց այդ մահապատիժը դիտողները տասնյակ անգամներ բոլոր մանրամասնություններով նկարագրել են, այնպես որ ես շատ լավ գիտեմ, թե ինչ է տեղի ունենալու ինձ հետ։ Ես կկանգնեմ լյուկի կափարիչին. ոտքերս ու ձեռքերս շղթայված, աչքերս ծածկած սև վեղարով, օղակի հանգույցն էլ աջ ականջիս մոտ. ոտքերիս տակ մի անցք կբացվի ու ես կընկնեմ հորը, իմ անկումը կշարունակվի այնքան ժամանակ, մինչև մարմնիս ծանրության տակ անդադար բացվող պարանը ձգվելով, հանկարծ կընդհատի իմ անկումը։ Հետո շուրջս կխռնվեն բժիշկները, որպեսզի կանգնեցնեն համաչափ ճոճքը, ականջները կհպեն կրծքիս ու կհամրեն սրտիս մարող զարկերը։ Պատահում է, որ քսան րոպե է անցնում այն պահից, երբ բացվում է կափարիչը, մինչև այն պահը, երբ սիրտը կատարում է իր վերջին կծկումը։ Բայց կարող եք չկասկածել խոսքերիս, որ նրանք ջանում են ամենագիտական եղանակով համոզվել, որ օղակը վզին գցելուց հետո մարդն իսկապես զրկվում է կյանքից։

Ես մտադիր եմ մի փոքր շեղվել իմ այս պատմությունից և մի երկու հարց տալ հասարակությանը։ Ես իրավունք ունեմ թե՛ շեղվելու, թե՛ հարց տալու, քանզի շատ կարճ ժամանակ է մնացել, որ ինձ տանեն այս զնդանից ու անեն այն, ինչ քիչ առաջ նկարագրեցի։ Այսպես ուրեմն, եթե զոհի պարանոցի ողները անպայման պետք է փշրվեն օղակի և հանգույցի վերոհիշյալ սրամիտ դիրքի շնորհիվ, ինչպես նաև շնորհիվ զոհի քաշի և պարանի երկարության, ապա, հարց է ծագում, էլ ինչո՞ւ են շղթայակապ անում դատապարտյալին։ Ամբողջ հասարակությունը միացյալ ուժերով նույնիսկ ի վիճակի չէ պատասխանելու այս հարցին։ Բայց ես գիտեմ, թե ինչու են այդպես վարվում։ Եվ դա գիտե ամեն մի ինքնուս դահիճ, որը թեկուզև մեկ անգամ մասնակցել է լինչի դատաստանին և տեսել, թե ինչպես զոհը ձեռքերով կառչում պարանից՝ թուլացնելու համար կոկորդը սեղմող օղակը, որը խեղդում է նրան։

Եվս մի հարց կտամ ժամանակակից հասարակության ինքնագոհ, բարեկեցության բամբակով շրջապատված անդամին, որի հոգին երբեք չի իջել սանդարամենտ. ինչո՞ւ են նրանք ոտքերի տակի կափարիչը բացելուց առաջ զոհի գլուխն ու դեմքը քողարկում սև վեղարով։ Եվ մի՛ մոռացեք, որ ժամանակի ամենակարճ հատվածի ընթացքում այդ սև վեղարը կլինի նաև իմ գլխին։ Այնպես, որ ես հարցնելու իրավունք ունեմ։ Գուցե նրանք, այդ շները, քո այդ հավաաարիմ շղթայակապ շները, օ՜, ինքնագոհ քաղքենի, վախենո՞ւմ են նայել զոհի դեմքին, որտեղ, ինչպես հայելու մեջ, կարտահայտվի ամբողջ սարսափը այն հանցագործության, որ նրանք իրագործում են մեզ վրա հանուն ձեզ, և ձեր հրամանով։

Մի՛ մոռացեք, որ այս հարցը տալիս եմ ո՛չ թե Քրիստոսի ծննդից հետո հազար երկուհարյուրերորդ տարում, ո՛չ թե Քրիստոսի ծննդյան տարին և ո՛չ էլ Քրիստոսի ծննդից հազար երկու հարյուր տարի առաջ։ Ես, որին կկախեն այս տարի, Քրիստոսի ծննդից հետո հազար ինը հարյուր տասներեք թվականին, այս հարցերը տալիս եմ ձեզ, բոլոր նրանց, ովքեր ընդունված կարծիքի համաձայն հանդիսանում են Քրիստոսի հետևորդները, ձեզ, որոնց շղթայակապ շները, որոնց նողկալի դահիճ-սպասավորները ինձ կտանեն զնդանից և դեմքս կծածկեն սև կտավի մի կտորով, քանզի նրանք, քանի ողջ եմ, չեն համարձակվի նայել այն զարհուրելի չարագործությանը, որի զոհը կլինեմ ես։

Բայց դառնանք նրան, թե ինչ էր տեղի ունենում մեր մենախցերում։ Երբ վերջին վերակացուն հեռացավ, և միջանցքի դուռը փակվեց նրա հետևից, բոլոր քառասուն ծեծված, գլուխները կորցրած մարդիկ սկսեցին զրուցել ու հարցեր տալ միմյանց։ Բայց ցմահ բանտարկյալներից մեկը, Ջեկ Բրամսել մականվամբ մի հսկա նավաստի, ցլի պես մռնչաց, պահանջելով, որ բոլորը լռեն, որպեսզի հնարավոր լինի ներկա-բացակա անել։ Բոլոր զնդաններն էլ լեփ-լեցուն էին, և չուրաքանչյուր զնդանից հերթով սկսեցին տեղեկություններ տալ, թե քանի հոգի են այնտեղ փակված ու ինչ է նրանց անունները։ Այսպիսով հնարավոր եղավ պարզել, որ մենախցերում միայն ստուգված մարդիկ են գտնվում և կարելի է չվախենալ, թե հանկարծ որևէ մատնիչ ականջ կդնի։

Այդ բոլորի մեջ միակը ես էի, որ բանտարկյալների կասկածն էի հարուցում, որովհետև միայն ես մասնակցություն չէի ունեցել փախուստի նախապատրաստման գործին։ Եվ ես ենթարկվեցի ամենաբծախնդիր հարցաքննության։ Իսկ ի՞նչ կարող էի նրանց հաղորդել։ Այս առավոտ հենց նոր էին վրայիցս հանել զսպաշապիկը և դուրս բերել մենախցից, երբ անմիջապես, որքան կարծում եմ, առանց ամենաչնչին իսկ առիթի դարձյալ զնդան նետեցին։ Բայց «անուղղելիի» իմ համբավն այս անգամ ինձ լավ ծառայություն մատուցեց, և քիչ անց նրանք սկսեցին խոսել գործի մասին։

Ես պառկած լսում էի նրանց և նոր միայն իմացա, որ փախուստ էր նախապատրաստված։

«Իսկ ո՞վ է մատնել արդյոք»։— Այս միակ հարցը բոլորի շրթերին էր և ամբողջ գիշեր մինչև լուսաբաց այս հարցը դարձյալ ու դարձյալ կրկնվեց բազմաթիվ անգամներ։ Զնդան նետվածների մեջ բացակայում էր Սեսիլ Ուինվուդը, և հենց նրան էլ կասկածեցին մատնության մեջ։

— Մի բան է մնում միայն, տղաներ,— ի վերջո ասաց Ջեկ Բրամսելը։— Շուտով լույսը կբացվի և, նշանակում է, շուտով մեզ այստեղից կտանեն կաշիներս քերթելու։ Մեզ հանցանքի վայրում բռնեցին գիշերը, ու հագնված վիճակում։ Ուինվուդը խաբեց մեզ և մատնեց։ Մեկը մյուսի հետևից նրանք մեզ կտանեն այստեղից և կոտլետ կսարքեն։ Մենք քառասուն հոգի ենք։ Ուրեմն, կեղծիքն անպայման ջրի երես դուրս կգա։ Ուրեմն, հենց որ ջարդն սկսեն, ամեն ոք պետք է ասի միայն ճշմարտությունը, ամբողջ ճշմարտությունը, և ուրիշ ոչինչ, բացի ճշմարտությունից, ինչպես արվում է երդվելուց հետո։

Եվ այնտեղ, մարդկանց անմարդկայնությունից ստեղծված այդ մութ վիրապում չորս տասնյակ ցմահ բանտարկյալ հանցագործներ, դեմքով դռների թուջե վանդակին հպված, մեկ մյուսի հետևից երդվեցին ասել միայն ճշմարտությունը։

Սակայն այդ ուղղամտությունը նրանց բնավ էլ օգուտ չբերեց։ Առավոտյան ժամը տասին մեր բանտապանները,— պետություն ներկայացնող ինքնագոհ քաղքենիների մոտ ծառայության մտած այդ վարձկան մարդասպանները,— կուշտուկուռ, գիշերը շատ լավ քնած բանտապանները հարձակվեցին մեզ վրա։ Մենք ոչ միայն ոչինչ չէինք կերել, այլև, մեզ զրկել էին նույնիսկ ջրից։ Իսկ ծեծված մարդը սովորաբար դողացնում է։ Շատ կուզենայի իմանալ, ընթերցող, դու ամենաչնչին պատկերացումն ունե՞ս արդյոք այն մասին, թե ինչ է նշանակում ծեծված բանտարկյալ։ «Մշակել են»,— այսպես է կոչվում դա մեր լեզվով։ Ի դեպ, ոչ, ես այդ մասին չեմ պատմի։ Բավական է և այնքանը, որ դաժանորեն ծեծված, ծարավից տանջվող մարդկանց յոթ ժամ շարունակ առանց ջրի թողեցին։

Ժամը իննին հայտնվեցին մեր բանտապանները։ Նրանց թիվն այնքան էլ մեծ չէր։ Դե ասենք, հարկ էլ չկար, որ շատվոր լինեին. չէ որ նրանք յուրաքանչյուր զնդանում մեկական բանտարկյալ էին փակել։ Բոլորն էլ զինված էին բրիչների կոթերով։ Դա շատ հարմար գործիք է անպաշտպան մարդուն «դաստիարակելու» համար։ Մենախցերի դռները հաջորդաբար բացվում էին և զնդան առ զնդան, ցմահ բանտարկության դատապարտված մարդկանց ծեծում էին, կոտլետ սարքում։ Ի դեպ, նրանք ցուցաբերեցին լիակատար անկողմնակալություն. ինձ ևս ծեծեցին մյուսների չափ։ Եվ դա միայն սկիզբն էր, այսպես ասած, այն հարցաքննության նախերգանքը, որին պետք է հերթով ենթարկվեին բոլոր կալանավորները նահանգի վարձու դահիճների ներկայությամբ։ Եվ դա միայն նախազգուշացումն էր, որպեսզի մեզնից յուրաքանչյուրը կաշվի վրա զգար, թե ինչ է սպասվում հարցաքննության ժամանակ։

Ես անցել եմ բանտի բոլոր տառապանքների, անմարդկային տանջանքների բովով, բայց ամենից զարհուրելին, առավել զարհուրելի, քան այն, ինչ մոտ ապագայում նախապատրաստվում է ինձ համար, այն դժոխքն էր, որ տիրում էր մենախցերում հետագա օրերին։

Առաջինը հարցաքննության տարան Լողլող Բիլլ Հոջին, այդ կոփված լեռնցուն։ Նա վերադարձավ երկու ժամ հետո, ավելի ճիշտ, քարշ տալով ետ բերին ու նետեցին զնդանի քարե հատակին։ Հետո տարան սան-ֆրանցիսկոցի ելուզակ Լուիջի Պոլաձոյին, որի ծնողները Ամերիկա էին տեղափոխվել իր լույս աշխարհ գալուց առաջ. Լուիջին ծաղրեց բանտապաններին, ծանակեց նրանց՝ առաջարկելով, որ ցույց տան, թե ինչի են ընդունակ։

Ահագին ժամանակ անց միայն Լողլող Բիլլ Հոջը ուժ գտավ իր մեջ խեղդելու ցավերն ու հասկանալի մի բան ասել։

— Այդ ի՞նչ դինամիտի մասին է խոսքը,— վերջապես հարցրեց նա։— Դինամիտի մասին մեկնումեկը որևէ բան գիտե՞ արդյոք։

Բնականաբար, ոչ ոք ոչինչ չգիտեր, թեև հարցաքննում էին միայն դինամիտի մասին։

Լուիջի Պոլաձոն վերադարձավ երկու ժամից էլ շուտ, բայց դա արդեն մարդակերպ մի զանգված էր. ասես զառանցանքի մեջ ինչ-որ բան էր քրթմնջում, և ոչ մի հարցի չկարողացավ պատասխանել, իսկ հարցերը նրա վրա թափվում էին կարկուտի պես ամբողջ միջանցքից, քանի որ մյուսներն էլ դեռևս պետք է անցնեին այն փորձությունը, որ նա արդեն ապրել էր, և բոլորն էլ կամենում էին իմանալ, թե ինչ են արել և ինչի մասին են հարցրել։

Երկու օրվա ընթացքում Լուիջիին երկու անգամ ևս տարան հարցաքննության, իսկ երբ նա դարձավ խելքը թռցրած մի ապուշ, խեղճին ընդմիշտ ուղարկեցին խելագարվածների բաժանմունք։ Լուիջին հազվագյուտ առողջություն ունեցող մարդ էր։ Լայն ուսերով, հզոր կրծքավանդակով, խոշոր քթանցքներով, լավ ու մաքուր արյուն ունեցող մի մարդ. նա դեռ երկար ժամանակ ինչ-որ բաներ կթոթովի խելագարների խցում, մինչ ես կախված կլինեմ օղակից և ընդմիշտ ազատված՝ Կալիֆորնիայի տաժանակիր բանտերում տանջանքների ենթարկվելուց։

Մեկը մյուսի հետևից, և ամեն անգամ մեկական բանտարկյալի, տանում էին, և մեկը մյուսի հետևից, խավարի մեջ ոռնալով ու հառաչելով, վերադառնում էին մարմնով ու հոգով փշրված մարդիկ։ Իսկ ես իմ զնդանում պառկած լսում էի այդ հեծեծանքն ու ողբը, լսում էի ցավից խենթացած այդ էակների անիմաստ մրմունջը, և աղոտ հիշողություններ էին զարթնում իմ հոգում. ինձ թվաց, թե ժամանակին անտարբեր ու ամբարտավան նստած եմ եղել բարձր տախտակամածին, և ինձ են հասել ճիչեր ու հառաչանքներ։ Հետագայում, ինչպես դուք կտեսնեք, ես հայտնագործեցի այդ հիշողությունների սկզբնաղբյուրը. իմացա, որ այդ ճիչերն ու հառաչանքները լսվել են այն նստարաններից, որոնց շղթայված են եղել թիավարող-ստրուկները, իսկ ես՝ հռոմեացի զորապետս, լսել եմ այդ ողբը Հին Հռոմի թիանավերից մեկի ցռուկին նստած։ Դա այն ժամանակ էր, երբ ես Երուսաղեմ գնալիս նավարկում էի դեպի Ալեքսանդրիա.... Բայց այդ մասին հետո կպատմեմ։ Իսկ առայժմ...

Գլուխ IV

Իսկ առայժմ ես սարսափի ճիրաններում էի՝ ականատես լինելով այն ամենին, ինչ տեղի էր ունենում մենախցերում, նախապատրաստվող փախուստը բացահայտվելուց հետո։ Սպասման անսահմանորեն երկար ժամերի ընթացքում ոչ մի վայրկյան իմ գլխից չէր հեռանում այն միտքը, որ վաղ թե ուշ ես էլ եմ գնալու այն նույն ճանապարհով, ինչպես և մյուս բանտարկյալները, որ ուրիշների պես ինձ ևս ենթարկելու են հարցաքննության հրեշավոր տանջանքներին, իսկ հետո ետ են բերելու մարդկային կերպարանքս կորցրած վիճակում և նետելու են մենախցի երկաթակոփ դռան հետևը, քարե հատակին։

Եվ իմ հետևից էլ եկան։ Անողոքաբար, կոպտորեն, քացիներով ու անեծքներով ինչ-որ տեղ քշեցին ինձ, և ես կանգնեցի կապիտան Ջեմիի ու բանտապետ Ազերթոնի առջև, որոնք շրջապատված էին իրենց հպատակներով՝ Կալիֆորնիա նահանգի վարձկաններով ու հարկատուներով, մոտ կես դյուժին վերակացու–դահիճներ խռնվել էին սենյակում՝ սպասելով հրամանի։ Սակայն նրանց ծառայությանը դիմելու կարիք չեղավ։

— Նստիր,— ասաց բանտապետ Ազերթոնը՝ մատնացույց անելով փայտե ամուր նստարանը։

Բայց ես, ծեծված ու տանջված, ամբողջ օր ու գիշեր ծարավից տառապած, սովից ու հարվածներից թուլացած, հինգ օր շարունակ զնդանում նստելուց և ութսուն ժամ զսպաշապիկ հագնելուց հետո այդպիսի արհավիրքների ենթարկված, մեր թշվառ ճակատագրից ստորացած ու առաջիկա հարցաքննության նկատմամբ սարսափահար (ես գիտեի արդեն, թե ինչ օրն են գցում մյուս բանտարկյալներին), մի խոսքով, ես՝ խղճուկ, մարդու նմանակ դողդողացող արարածս և համալսարանական խաղաղ քաղաքի հողագիտության երբեմնի պրոֆեսորս, տատանվեցի, չհամարձակվելով նստել։

Բանտապետ Ազերթոնը հզոր կազմվածքով վիթխարի մարդ էր։ Նրա ձեռքերը կառչեցին իմ ուսից, և այդ ուժի ճիրաններում ինձ զգացի մի չնչին ծղոտ։ Նա հատակից կտրեց ինձ ու թափով նետեց նստարանի վրա։

— Իսկ հիմա,― ասաց նա, մինչ ես ջանում էի ներսումս խեղդել ցավատանջ ճիչը և դժվարությամբ ետ էի բերում շունչս,— դու կպատմես այն ամենը, ինչ հայտնի է քեզ, Սթենդինգ։ Պատմի՛ր, պատմի՛ր, ինչ որ գիտես, եթե կամենում ես ողջ մնալ։

— Ես չգիտեմ, թե ինչ է տեղի ունեցել, բացարձակապես ոչինչ չգիտեմ․․․― սկսեցի ես։

Ահա այն ամենը, ինչ կարողացա ասել։ Մռնչալով՝ նա հարձակվեց վրաս, դարձյալ կտրեց ինձ գետնից և նետեց բազկաթոռին։

— Հիմարություններ դուրս մի տուր, Սթենդինգ,— սպառնալից ասաց նա։— Պատմիր առանց որևէ բան թաքցնելու։ Որտե՞ղ է դինամիտը։

— Ոչ մի դինամիտի մասին ես ոչինչ չգիտեմ,— առարկեցի ես։

Եվ ինձ դարձյալ պոկեցին նստարանից ու ցած նետեցին։

Ինձ հաճախ են ենթարկել ամենաբազմազան տանջանքների, բայց երբ հիմա, իմ կյանքի վերջին օրերի լռության մեջ ես մտորում եմ այդ մասին, ինձ չի լքում այն համոզումը, որ ոչ մի տանջանք չի կարող համեմատվել մարդուն նստարանի վրա նետելուն։ Ամուր նստարանը աստիճանաբար իմ մարմնի հարվածների տակ վերածվեց բեկորների։ Հետո մեկ ուրիշ նստարան բերեցին, և շուտով դա էլ ջարդուփշուր եղավ։ Մեկն էլ բերեցին և դարձյալ ու դարձյալ հնչեց միևնույն հարցը․ «Որտե՞ղ է դինամիտը»։

Երբ բանտապետը հոգնեց, նրան փոխարինեց կապիտան Ջեմին, իսկ հետո կապիտան Ջեմիին հերթափոխելու եկավ բանտապան Մանոհենը, և սա էլ սկսեց ինձ նետել նստարանի վրա․ «Որտե՞ղ է դինամիտը։ Որտե՞ղ է դինամիտը։ Որտե՞ղ է դինամիտը»։ Իսկ դինամիտ գոյություն չուներ։ Հարցաքննության վերջում ես իմ անմահ հոգին կտայի մի քանի ֆունտ դինամիտի համար, որի գաղտնարանը հայտնելու հնարավորություն չունեի։

Չգիտեմ, թե քանի նստարան ջարդվեց իմ մարմնի հարվածների տակ։ Բազում անգամներ ես կորցրեցի գիտակցությունս, և ի վերջո ամեն բան ձուլվեց ինչ֊որ մի աղոտ մղձավանջի մեջ։ Ինձ աքացիներով ստիպեցին ինչ-որ տեղ գնալ, հետո ոչ այն է քարշ տալով, ոչ այն է ձեռքերից ու ոտքերից բռնած, տարան մութ միջանցքով։ Իսկ երբ հայտնվեցի իմ խցում, պարզվեց, որ այնտեղ մի մատնիչ է նստած։ Դա մի վախկոտ բարդ էր, հաշիշամոլի գունատ, մեռելային դեմքովք և բացարձակապես պատրաստ ամեն բանի, միայն թե կարողանա հաշիշ ձեռք բերել։ Նրան տեսնելուն պես ես սողացի դեպի վանդակադուռն ու, վերջին ուժերս հավաքելով, գոչեցի․

― Տղե՛րք, իմ խցում շուն են կապել, Իգնատիուս Իրվինին։ Լեզուներդ ձեզ քաշեք։

Եվ կատաղի հայհոյանքների մի այնպիսի պայթյուն թնդաց ի պատասխան, որ երևի, սարսափահար կաներ շատ շատ ավելի խիզախ մարդու, քան Իգնատիուս Իրվինն էր։ Նա վախից այնպես խեղճացավ, որ մարդու մեղքը գալիս էր նրան նայելիս։ Իսկ ծեծված բանտարկյալները, ցավից ու կատաղությունից մռնչալով վայրի գազանների պես, նրա վրա սպառնալիքների տարափ էին տեղում և բոլոր հնարավոր եղանակներով խոստանում էին, թե ինչ օրի կգցեն, եթե միայն կարողանան բռնացնել։

եթե գաղտնիք ունենայինք, ապա մատնիչի ներկայությամբ ստիպված կլինեինք լեզուներս ատամներիս տակ պահել։ Բայց քանի որ մենք ոչինչ չգիտեինք և երդվել էինք ասել միայն ճշմարտությունը, ուստի ոչ մեկի մտքով չէր անցնում լռել Իգնատիուս Իրվինի ներկայությամբ։ Դինամիտի հետ կապված պատմությունը բոլորի համար էլ գլխավոր և անլուծելի խնդիրն էր, որը փակուղու առջև էր կանգնեցրել մյուսներին նույնքան, որքան և ինձ։ Եվ բոլորն էլ ինձ էին դիմում։ Նրանք թախանձեցին ազնվաբար խոստովանել, եթե ինձ որևէ բան հայտնի է դինամիտի մասին, և փրկել իրենց հետագա տառապանքներից։ Իսկ ես կարող էի պատասխանել միակ ճշմարտությամբ. ոչինչ չգիտեմ դինամիտի մասին։

Նախքան վերակացուները իմ խցից կտանեին Իրվինին, ես նրանից կարողացա մի նորություն կորզել, որը հուշում էր, թե դինամիտի այդ պատմությունը կատակ չէ։ Բնականաբար, ես այդ նորությունը հայտնեցի մյուսներին։ Իրվինն ասաց, որ այդ օրը բանտում ոչ մի արհեստանոց չի աշխատել։ Հազարավոր բանտարկյալների փակել են խցերում, և տպավորությունն այնպիսին է, որ աշխատանքները չեն վերսկսի, մինչև որ չգտնեն դինամիտը, որը անհայտ մեկը հաջողացրել է անհայտ մի տեղ թաքցնել։

Իսկ հարցաքննությունները շարունակվում էին։ Առաջվա պես բանտարկյալներին դուրս էին տանում մենախցերից և ապա քարշ տալով կամ պատգարակի վրա բերում էին ետ։ Մենք նրանցից տեղեկացանք, որ բանտապետ Ազերթոնը և կապիտան Ջեմին, արդեն բոլորովին ուժասպառ, սկսել են իրար փոխարինել երկու ժամը մեկ։ Մինչ մեկը քնում է, մյուսը շարունակում է հարցաքննությունը։ Իսկ նրանք ստիպված քնում էին առանց հանվելու և նույն այն սենյակում, որտեղ ուժեղ, առողջ տղամարդկանց իրար հետևից դարձնում էին խեղանդամներ։

Եվ ժամ առ ժամ մենախցերի խավարում աճում էր բոլորիս սարսռացնող սարսափը։ Օ՛հ, հավատացեք ինձ, քանի որ ես գիտեմ. կախաղանը դատարկ բան է այն տառապանքների համեմատությամբ, որոնց մարդ կարող է ենթարկվել կյանքի ընթացքում, և այնուամենայնիվ շարունակել ապրել։ Մյուս բանտարկյալների հետ համահավասար ես էլ էի կրում անմարդկային ցավերն ու ծարավի տառապանքները։ Սակայն իմ տանջանքները բազմապատկվում էին նաև նրանով, որ ես անտարբեր չէի ուրիշների տառապանքների նկատմամբ։ Երկու տարի առաջ ես ընկել էի «անուղղելիների» շարքը, ու իմ կրած տանջանքները կոփել էին նյարդերս և ուղեղս։ Ուժեղ մարդը զարհուրելի մի տեսարան է ներկայացնում, երբ նրան փշրում են։ Իսկ իմ շուրջը գտնվում էին քառասուն ուժեղ տղամարդիկ, որոնց մարմինն ու ոգին արդեն փշրել էին։ Ծարավից թուլացած մարդկանց թառանչները չէին դադարում, և այս ամենը միասին գժանոց էր հիշեցնում. ճիչեր, հառաչանքներ, փնթփնթոցներ, տենդային զառանցանք․․․

Դուք հասկացա՞ք, թե ինչ էր տեղի ունեցել։ Մեզ կործանեց միայն ճիշտ խոսելու երդումը։ Երբ քառասուն հոգի միաձայն սկսեցին պնդել միևնույն բանը, բանտապետն ու կապիտան Ջեմին իրենց հերթին միակ եզրակացության եկան. մեր ցուցմունքները շատ լավ հորինված ստեր են, որոնք քառասունից ամեն մեկը կրկնում է թութակի նման։

Պետք է խոստովանել, որ բանտային իշխանության վիճակն էլ իր տեսակի մեջ անելանելի էր։ Ինչպես իմացա հետագայում, հեռագրային կապով հրավիրված է եղել բանտային վարչության հատուկ խորհրդակցություն, և մեր բանտն էր ժամանել նահանգական միլիցիայի երկու ջոկատ։

Զմեռ էր, իսկ ձմռանը նույնիսկ Կալիֆորնիայում սառնամանիքները երբեմն շատ խիստ են լինում։ Մենախցերի բանտարկյալներին չէր թույլատրվում նույնիսկ վերմակ ունենալ։ Հավատացեք, ծեծված ու արյունաշաղախ մարդը կարգին սառում է քարե եղյամապատ հատակին պառկած։ Բայց ի վերջո, նրանք մեզ ջուր տվեցին։ Մեր գլխին հայհոյանքների տարափ տեղալով ու ծանակելով, վերակացուները քարշ տվեցին հրշեջային խողովակները և մենախցերը ժամերով ողողեցին ջրի ուժեղ հոսքով, ողողեցին այնքան ժամանակ, մինչև որ դարձյալ բորբոքեցին մեր վերքերը։ Ջուրն արդեն հասնում էր մեր ծնկներին, և եթե առաջ մենք ջուր էինք աղաչում ու պաղատում, ապա այժմ արդեն գազազում էինք, պահանջելով, որ դադարեցնեն ջրի շիթը։

Ես կլռեմ այն մասին, թե հետագայում ինչ էր տեղի ունենում մենախցերում։ Իմիջիայլոց ասեմ միայն, որ քառասուն ցմահ բանտարկյալներից և ոչ մեկն այլևս առաջվանը չէր։ Լուիջի Պոլաձոյի գիտակցությունը այնպես էլ չվերականգնվեց։ Լողլող Թիլլ Հոջը աստիճանաբար խելքը թռցրեց և մոտ մեկ տարի անց նրան ևս տեղափոխեցին խելագարների բաժանմունք։ Հա՜, մի քանի հոգի էլ գնացին Հոջի և Պոլաձոյի հետևից։ Իսկ ոմանց առողջությունն էլ այն աստիճան քայքայվեց, որ բանտային թոքախտը շատ արագ նրանց գերեզման տարավ։ Հետագա վեց տարիների ընթացքում քառասուն հոգուց տասն էլ մեռան։

Մեկուսարանում հինգ տարի անցկացնելուց հետո, երբ ինձ Սեն-Քվենտին բանտից դատարան տարան, ես հանդիպեցի Ջեկ Բրամսելին։ Չէի ասի, թե շատ բան կարողացա տեսնել։ Հինգ տարիների ընթացքում առաջին անգամ խավարից դուրս գալով արևի պայծառ լույսի փակ, ես չղջիկի պես կույր էի, բայց և այնպես Ջեկ Բրամսելին տեսնելով, սիրտս ճմլվեց։ Ես նրան նկատեցի բանտի բակով անցնելիս։ Նրա մազերը լրիվ ճերմակել էին։ Տարիքով դեռ երիտասարդ էր նա, սակայն ծերունի էր դարձել արդեն։ Կուրծքը ներս էր ընկել, այտերը սմքել էին, ձեռքերը դողդողում էին կաթվածահարի ձեռքերի պես։ Նա հազիվ էր կարողանում կաղեկաղ քայլել, և անընդհատ սայթաքում էր։ Երբ ինձ ճանաչեց, աչքերում արցունքներ հայտնվեցին, չէ՞ որ ես էլ բնականոն մարդուց վերածվել էի ավերակի։ Իմ քաշը հազիվ ութսունյոթ ֆունտ լիներ։ Հինգ տարվա մեջ իմ ճերմակած մազերը աճել էին բաշի նման։ Այդ տարիներին կարգին երկարել էին նաև բեղերս ու մորուքս։ Ջեկի նման ես էլ հազիվ էի կարողանում կաղեկաղ, սայթաքելով քարշ գալ, և վերակացուները օգնում էին ինձ, երբ անցնում էի բանտի արևաշող փոքրիկ բակով։ Ես ու Ջեկ Բրամսելը ակնապիշ նայեցինք իրար, և մեզնից յուրաքանչյուրը հանձին այլակերպված մարդանման արարածի՝ տեսավ դժբախտության իր ընկերոջը։

Ջեկ Բրամսելի նման մարդիկ նույնիսկ բանտում միշտ օգտվում են ինչ-ինչ արտոնություններից, և այդ պատճառով էլ նա իրեն թույլ տվեց բանտային կարգուկանոնի մի փոքր խախտում. իր խռպոտած, դողդողացող ձայնով նա խոսեց ինձ հետ։

— Ապրես, Սթենդինգ,— ասաց նա։— Այնպես էլ դու նրանց ոչինչ չասացիր։

― Բայց ես ոչինչ չգիտեի, Ջեկ,— շշուկով պատասխանեցի ես։ Կամա թե ակամա ես ստիպված էի շշուկով խոսել, քանի որ հինգ տարի լուռ մնալով, ես գրեթե ետ էի վարժվել խոսելուց։— Կարծում եմ, որ այդ դինամիտը երբեք էլ գոյություն չի ունեցել։

― Այ, ապրես,— երեխայի պես ուրախանալով, գլխով արեց նա։— Խոսքիցդ մի հրաժարվիր։ Ոչինչ մի հայտնիր հրանց։ Շատ ապրես։ Ես շատ եմ քեզ հարգում, Սթենդինգ։ Դու կարողանում ես լեզուդ ատամներիդ տակ պահել։

Այստեղ բանտապանները քշեցին ինձ. ու ես այլևս երբեք չտեսա Ջեկ Բրամսելին։ Ակներև էր, որ նույնիսկ նա էլ ի վերջո հավատացել էր դինամիտի մասին այդ հեքիաթին։

✻  ^✻  ✻

Երեք անգամ բանտային իշխանությունները կանչեցին ինձ և հաջորդաբար կամ վախեցնում էին, կամ փորձում համոզել։ Ընտրության երկու հնարավոր ելք ներկայացրին ինձ. եթե ես բացահայտեմ, թե որտեղ է գտնվում դինամիտը, կստանամ ամենամեղմ պատիժը՝ երեսուն օր մեկուսարան, իսկ հետո կնշանակվեմ բանտի գրադարանի ավագ։ Եթե գերադասեմ շարունակել համառությունս և չհայտնեմ, թե որտեղ է դինամիտը, ապա իմ բանտարկության ամբողջ ժամկետի ընթացքում կմնամ զնդանում։ Եվ քանի որ դատապարտվաձ էի ցմահ բանտարկության, ապա նշանակում էր ցմահ բանտարկություն՝ մեկուսարանում։

Օհ, ո՜չ։ Կալիֆորնիան քաղաքակիրթ երկիր է։ Այդ նահանգի օրենսգրքում դուք նման բան ոչ մի տեղ չեք տեսնի։ Դա անհավանական, չլսված դաժան պատիժ է, և ոչ մի ժամանակակից պետության չի կամենա պատասխանատու լինել այդպիսի օրենքի համար։ Չնայած դրան, ես արդեն երրորդ մարդն եմ Կալիֆորնիայի պատմության մեջ, որը դատապարտված է ցմահ բանտարկությանհ մեկուսարանում։ Մյուս երկուսը Ջեկ Օպենհեյմերն ու Էդ Մորելն են։ Ես քիչ հետո կպատմեմ նրանց մասին, քանզի ինձ վիճակվեց նրանց հետ կողք-կողքի փտել մեկուսացված զնդանի լռության մեջ։

Այս ամենից բացի, իմ բանտապանները մտադիր են շատ շուտով ինձ հանել բանտից ու կախել․․․ Ո՛չ, ո՛չ, ոչ թե պրոֆեսոր Հասքելլի սպանության պատճառով։ Դրա համար ես դատապարտված եմ ցմահ բանտարկության։ Նրանք պատրաստվում են ինձ բանտից հանել ու կախել որովհետև հարձակում եմ գործել վերակացուի վրա։ Իսկ դա բանտային կարգուկանոնի սովորական ոտնահարում չէ։ Այսպիսի հանցանքի համար արդեն օրենք գոյություն ունի, որն իր տեղն է զբաղեցրել քրեական օրենսգրքում։

Պետք է, որ ես նրա քիթը ջարդուփշուր արած լինեմ։ Ես չեմ տեսել, արդյո՞ք նրա քթից արյուն եկավ, բայց վկաները պնդում են, որ արյուն է եկել։ Այդ մարդու անունը Սերսթոն էր։ Նա Սեն֊Քվենտին բանտում աշխատում էր որպես վերակացու, աչքի էր ընկնում իր առանձնահատուկ առողջությամբ և քաշն էլ կլիներ մոտ հարյուր յոթանասուն ֆունտ։ Ես չղջիկի նման կույր էի, և իմ քաշն էլ իննսուն ֆունտից պակաս էր, և ես այնքան երկար էի նստել չորս պատերի մեջ փակված իմ նեղլիկ խցում, որ բաց տարածություն դուրս գալով, արբեցի և գլուխս պտտվեց։ Անկասկած, դա ագորաֆոբիայի սկզբնական շրջանի ամենատիպական, կլինիկական առումով ամենամաքուր դեպքն էր, և ես դրանում համոզվեցի հենց նույն օրը, երբ մեկուսարանից դուրս գալուն պես հարվածեցի բանտապան Սերսթոնի քթին։

Ես նրա քիթը ջարդուփշուր արեցի, երբ փակեց ճանապարհս ու փորձեց բռնել ինձ։ Եվ ահավասիկ, հիմա պատրաստվում են կախել ինձ։ Կալիֆորնիա նահանգի օրենքի համաձայն, ցմահ բանտարկության դատապարտված իմ նման մի հանցագործ, Սերսթոնի նման մի վերակացուի մարմնական վնասվածք հասցնելու դեպքում ենթակա է մահապատժի։ Ճիշտ է, Սերսթոնը կես ժամ անց արդեն մոռացել էր, որ իր քթից արյուն է եկել, բայց և այնպես դրա համար ինձ կախելու են։

Իսկ հիմա լսեցեք։ Իմ առիթով այդ օրենքը կիրառվում է ex post facto։ Երբ ես սպանեցի պրոֆեսոր Հասկելլին, այդպիսի օրենք դեռ գոյություն չուներ։ Օրենքն ընդունվել էր այն բանից հետո, երբ ես արդեն դատապարտվել էի ցմահ բանտարկության։ Եվ հենց սա է գործի էությունը․ իմ նկատմամբ արձակված դատավճիռը ինձ այնպիսի վիճակի մեջ էր դրել, որ ես կարող էի ընկնել դեռևս չընդունված օրենքի ազդեցության տակ։ Չէ՞ որ Սերսթոնի վրա կատարած հարձակման համար ինձ կարող են կախել՝ շնորհիվ ցմահ բանտարկության դատապարտյալի իմ ստատուսի։ Միանգամայն պարզ է, որ դա ex post facto վճիռ է, և հետևապես, հակասում է սահմանադրությանը։

Բայց ինչ նշանակություն ունի սահմանադրությունը դատավորների համար, եթե նրանց անհրաժեշտ է հաշիվները մաքրել նշանավոր պրոֆեսոր Դարրել Սթենդինգի հետ։ Եվ բացի այդ, իմ մահապատիժը բնավ էլ աննախընդեպք չի լինի։ Ինչպես հայտնի է բոլոր նրանց, ովքեր լրագիր կարդում են, մեկ տարի առաջ, հենց այստեղ, ֆոլսեմյան բանտում, ճիշտ նույնպիսի հանցանքի համար կախեցին Ջեկ Օպենհեյմերին․․․ Միայն թե վիրավորանքը այն Ժամանակ գործողությամբ արտահայտվել էր ոչ թե այն բանում, որ Օպենհեյմերը ջարդուփշուր էր արել բանտապանի քիթը․ անակընկալ մի դիպվածով նա խոհանոցային դանակով մորթել էր բանտարկյալներից մեկին։

Տարօրինակ բան է թե՛ կյանքը, թե՛ մարդկանց վարմունքը, թե՛ օրենքը և թե ճակատագրի նենգահյուս խաղը։ Այս տողերը ես գրում եմ Մարդասպանների Միջանցքի նույն այն մենախցում, որտեղ նստած է եղել Ջեկ Օպենհեյմերը մինչև նրան այստեղից տանելն ու կատարելը այն, ինչ պատրաստվում են անելու ինձ հետ։

Ես ձեզ զգուշացրի, որ շատ ու շատ բաների մասին եմ գրելու։ Եվ վերադառնում եմ իմ պատմությանը։ Բանտային իշխանությունները ընտրության հնարավորություն տվեցին ինձ. եթե ցույց տամ, թե որտեղ է թաքցրած դինամիտը, ապա կնշանակվեմ բանտային գրադարանի ավագ և կազատվեմ ջուլհակային արհեստանոցի աշխատանքից։ Իսկ եթե հրաժարվեմ դինամիտի գաղտնարանը ցույց տալուց, ապա մինչև կյանքիս վերջը կնստեմ մեկուսարանում։

Քսանչորս ժամով ինձ զսպաշապիկ հագցրին, որպեսզի մի քիչ մտորեմ իրենց վերջնագրի մասին։ Հետո ես երկրորդ անգամ կանգնեցի բանտային իշխանությունների առաջ։ Ի՞նչ կարող էի անել։ Հո չէի՞ կարող նրանց հայտնել դինամիտի տեղը, երբ ոչ մի դինամիտ էլ գոյություն չուներ։ Ես հենց այդպես էլ ասացի նրանց, իսկ նրանք էլ ասացին, թե ես ստում եմ։ Նրանք ասացին, որ ես ծանր դեպք եմ, վտանգավոր հանցագործ, վիժվածք, որպիսին հարյուր տարին մեկ է լինում։ Եվ նրանք դարձյալ ինչ֊որ բաներ ասացին, իսկ հետո ետ ուղարկեցին մենախուց։ Ինձ տեղավորեցին առաջին մենախցում, հինգերորդում նստած էր էդ Մորելը, տասներկուերորդում՝ Ջեկ Օպենհեյմերը։ Նա արդեն տասը տարի շարունակ նստած էր այնտեղ։ Իսկ Էդ Սորելի առաջին տարին էր։ Նրան դատապարտել էին հիսուն տարվա ազատազրկման։ Ջեկ Օպենհեյմերը ինձ նման դատապարտված էր ցմահ բանտարկության։ Թվում էր, թե երեքս էլ բավականին ժամանակ ենք այնտեղ անցկացնելու։ Սակայն անցել է ընդամենը վեց տարի, և արդեն ոչ մեկս էլ այնտեղ չենք։ Ջեկ Օպենհայմերին կախեցին։ Էդ Մորելը դարձավ Սեն-Քվենտինի ավագների գլխավորը և հենց վերջերս նրան ներում շնորհելով, ազատեցին։ Իսկ ես այստեղ, ֆոլսեմյան բանտում նստած, սպասում եմ, թե երբ է դատավոր Մորգանը վերջապես նշանակելու այն օրը, որը և կդառնա իմ կյանքի վերջին օրը։

Ապուշնե՜ր։ Կարծես նրանք կարող են ինձ զրկել իմ անմահությունից փայտե տախտակամածի և պարանից պատրաստած անշնորհք հարմարանքի միջոցով։ Օհ, ո՛չ, ես դեռ անթիվ-անհամար հարյուրամյակներ դարձյալ ու դարձյալ կթափառեմ այս գեղատեսիլ աշխարհում։ Եվ կլինեմ ոչ թե մի անմարմին ոգի, այլ տիրակալ և հողագործ, գիտնական և տգետ, ես կբազմեմ գահին և կտառապեմ լծի տակ։

---