Changes
15. «Եռանդ»֊հրատարակչության թվականն անհայտ է։ 1920 թ․ Շուշու հայկական մասի ավերումից եւ Ղարաբաղի ինքնավար մարզի վարչական կենտրոնի Ստեփանակերտ տեղափոխվելուց հետո, հայերեն հրատարակչության գործը Շուշում համարյա բոլորովին դադարում է։
====Լուսավորության գործը Շուշում (դպրոցներ)====
Շուշին XVIII դարից սկսած եղել է Անդրկովկասի խոշոր կրթական լուսավորչական կենտրոններից մեկը։ Նա ունեցել է բազմաթիվ դպրոցներ եւ այլ մշակութային հաստատություններ, որոնց կատարած դերն անժխտելի է։
Դեռեւս Ղարաբաղի խանության ժամանակաշրջանում Շուշում մեչիդներին կից գոյություն ունեին մահմեդական տարրական դպրոցներ։ Այդպիսի մի դպրոցում, օրինակ, 1795 թվականին սովորել է խանական Ղարաբաղի պատմության հեղինակ Միրզա Ադիգյոզալ բեկ Ղարաբաղցին<ref><strong>Мирза Адигезал бдк Карабахский</strong>, Карабах наме. Баку, 1950</ref>։
Նման կրոնական ծխական դպրոցներ ունեին եւ հայերը։ Բայց սկզբում ոչ թե Շուշի քաղաքում, այլ Ղարաբաղի նշանավոր վանքերին կից։ Այսպիսի դպրոցներ կային Գանձասարի եւ Սուրբ Հակոբի, ինչպես նաեւ Ղարաբաղից դուրս գտնվող Տաթեւի եւ մի շարք այլ վանքերում<ref><i>Լեո</i>, Պատմություն Ղարաբաղի հայոց թեմական հոգեւոր դպրոցի, Թիֆլիս, 1914 թ․, էջ 84, եւ հետեւյալները։</ref>։
XIX դարի առաջին տասնամյակների ընթացքում Գանձասարի եւ Ս․ Հակոբի վանքերում որպես վանական ապրում էր Հովսեփ վարդապետ Տեր֊Ավագյանը (Արցախեցի մականունով), որը հմուտ էր աստվածաբանության, տրամաբանության, ճարտասանության, քերականության մեջ, թողել է մի շարք աշխատություններ, որոնց թվում գրաբարից֊աշխարհաբար հայերեն բառարանը։ Նրա աշակերտներից էր Տաթեւի միաբան Պողոս վարդապետ Ղարաբաղցին, որի մոտ Էջմիածնում սովորել է Մեսրովբ Թաղիադյանը, իսկ Թիֆլիսում նրան աշակերտել է Ստեփանոս Նազարյանը։
Մ․ Թաղիադյանը պատմում է, որ իր Շուշի եղած ժամանակ (1821—22թթ․) «իմաստասեր», «գիտնական», վարդապետ Հովսեփ վարդապետ Արցախեցուն եւ Պողոս վարդապետ Ղարաբաղցուն Շուշու հարուստները բերել էին տվել իրենց տղաներին եւ աղջիկներին ուսում տալու համար<ref><i>Մ․ Թաղիադյանց</i>, ճանապարհորդութիւնի ի Հայս, Կալկաթա։ 1847 թ․ էջ 292։</ref>։
Բայց Շուշում ուսումնարանների բացման, ինչպես նաեւ կուլտուր֊լուսավորչական ու տպագրական գործը մասնավորապես մեծ թափ է ստանում, երբ Շուշի է գալիս Բազելի քարոզչական ընկերությունը (1823 թվականին)։ Պակաս եռանդուն չէր այս ընկերության գործունեությունն ուսումնական գործով։ 1827 թվականին հիմնում են ուսումնարան (հայկական մասում, մահմեդական թաղամասի սահմանի մոտ), որտեղ ընդունում են գլխավորապես ղարաբաղցի 10—18 տարեկան հայ պատանիներին զանազան դասակարգերից, աշխատելով, որ ընդունվողները չքավորներ լինեն։ Այս ուսումնարանը (Լեմսի շկոլը) սկզբում մեծ հաջողություն է ունենում, եւ նրա հիմնադրման երկրորդ տարում աշակերտների թիվը հասնում է 130 հոգու։ Դպրոցում սովորում էին հայերեն գրել ու կարդալ, ուսումնասիրում էին Հին եւ Նոր կտակարանը, թարգմանում գրաբարից աշխարհաբար եւ ընդհակառակը, սովորեցնում էին նաեւ թվաբանություն եւ աշխարհագրություն։ «Լեմսի շկոլում» դասավանդում էին նաեւ Հովսեփ վարդապետ Արցախեցին եւ Պողոս վարդապետ Ղարաբաղցին։ Դպրոցը ժողովրդական բնույթ է կրում։ Բացի կրոնական գրքերից միսիոներների հիմնած տպարանում հրատարակում են հայերեն դասագրքեր, այբբենարան, կազմում են աղյուսակներ, քերականական ձեռնարկներ։ Ուսումնարանի սաներից ոմանք սովորում էին նաեւ ռուսերեն, հունարեն, լատիներեն։ Առանձնապես կարեւոր է շեշտել, որ միսիոներների դպրոցում եւ նրանց տպագրած հրատարակություններում գործածության մեջ է մտնում աշխարհաբար ժողովրդական լեզուն, Մոսկվայի Լազարյան Ճեմարանի տպարանում հրատարակում են Ավետարանը աշխարհաբար լեզվով, իսկ Շուշում՝ Արցախեցու գրաբարից աշխարհաբար բառարանը։
Միսիոներների ուսումնարանում սովորածները, մասամբ միսիոներների օժանդակությամբ, իրենց հերթին Ղարաբաղում բացում էին փոքրիկ դպրոցներ, որտեղ շարունակում էին իրենց ուսուցիչների գործը։
Սակայն միսիոներների դպրոցական գործունեությունը Շուշում երկար չի շարունակվում<ref>Մասնավորապես նրանց արգելվում է հայ երիտասարդներին ընդունել իրենց դպրոցը (Լեո, Պատմություն Ղարաբաղի հայոց թեմական հոգեւոր դպրոցի, Թիֆլիս, 1914, էջ 95)։</ref>։ Նրանք 1837 թ․ թողնում են Շուշին եւ հեռանում։ Սակայն Բազելի քարոզչական ընկերության դպրոցական ութ տարվա գորունեությունը Շուշում բավականին խոր արմատներ է թողնում եւ ուժեղ չափով նպաստում նրա կուլտուր֊կրթական առաջադիմությանը։ Միսիոներների սկսած դպրոցական գորունեությունը իր շարունակությունն է գտնում Շուշում գավառական ռուսական եւ Շուշու թեմական հայկական ուսումնարանների հիմնադրումով։
Ժամանակագրական կարգով այս երկու դպրոցներից նախ բացվում է Շուշու գավառական դպրոցը։ Այն բացվում է XIX դարի 30֊ական թվականների սկզբին, հավանականորեն 1830 կամ 1831 թվականներին<ref>Գավառական անվանյալ պետական դպրոցները 1831 թվականից սկսեցին բացվել Անդրկովկասի զանազան քաղաքներում, դպանց թվում եւ Շուշում 1․( Լեո, Պատմություն Ղարաբաղի հայոց թեմական հոգեւոր դպրոցի, էջ 91—92), իսկ ըստ "История Азербайджана" Баку, 1960 թ․ հատ․ 2, էջ 99—100, 1830 թ․։</ref>։ Այս դպրոցը պետական էր, որտեղ Անդրկովկասի մնացած գավառական դպրոցների նման դասավանդումը հիմնականում տարվում էր ռուսերեն լեզվով։ Նրա նպատակն էր տարածել ռուսաց լեզուն տեղական բնակչության մեջ։ Մեր ձեռքի տակ է գտնվում 1850 թ․ Շուշու գավառական ուսումնարանի վարիչի (смотритель) հաշվետվությունն ըստ ամիսների (սկսած 1850 թ․ հունվարից), ուղղված Կովկասի ուսումնական շրջանի (округ) արքունական դպրոցների տեսուչին (Շամախի֊Դերրբենդյան դպրոցների կառավարչքին)<ref>Архив Министерства Внутренних дел Азерб. ССР, фонд 845, опись 1, дело 13: «Дело о ведомостях Шушинского уездного училища в успехах и поведении учеников за 1850».</ref>, որից հետեւում է, որ այդ ուսումնարանն իր հիմնադրումից մոտ 20 տարի հետո իրենից ներկայացնում էր ավելի շուտ տարրական կամ ոչ լրիվ միջնակարգ դպրոց՝ կազմված էր երեք դասարաններից, որոնցում 1850 թվականի հունվարին սովորում են առաջին դասարանում 71 հոգի, երկրորդ դասարանում՝ 33 հոգի, երրորդում՝ 10 հոգի։ Աշակերտների քանակն ամսեամիս 1850 թ․ մի քանի հոգով ավելանում կամ պակասում է դասարաններում, իսկ նրանց ընդհանուր թիվը հունվարին հավասար էր 114 հոգու, ապրիլին՝ 117 հոգու, սեպտեմբերին՝ 100, իսկ նոյեմբերին՝ 106 հոգու։ Ուսումնարանի մանկավարժական կազմը բաղկացած էր վարիչից, երկու ուսուցչից (Կուզանով եւ Բոյարդին) եւ երկու կրոնուսուցչից (Մելքոնյան Ար․ եւ Ալավերդի օղլի), որոնք միաժամանակ ավանդում էին հայերեն եւ թաթարերեն татарский լեզուները։
Աշակերտները ըստ ազգությունների կազմում են՝ հայեր 92—82 հոգի (ըստ ամիսների), մուսուլմաններ 17֊ից մինչեւ 20 հոգի։ Ըստ ծագման (դասերի)՝
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="2" width="100%">
<tr>
<td valign="top">Բեկական ծագումով — <br>
</td>
<td valign="top">34—43<br>
</td>
<td valign="top">հոգի<br>
</td>
<td valign="top">(ըստ ամիսների)<br>
</td>
</tr>
<tr>
<td valign="top">Հոգեւորական —<br>
</td>
<td valign="top">8—14<br>
</td>
<td valign="top">»<br>
</td>
<td valign="top">»<br>
</td>
</tr>
<tr>
<td valign="top">Օբեր֊օֆիցերական —<br>
</td>
<td valign="top">4—7<br>
</td>
<td valign="top">»<br>
</td>
<td valign="top">»<br>
</td>
</tr>
<tr>
<td valign="top">Ազատ (մսաֆ) մելիքական —<br>
</td>
<td valign="top">5—13<br>
</td>
<td valign="top">»<br>
</td>
<td valign="top">»<br>
</td>
</tr>
<tr>
<td valign="top">Քաղաքացիների դաս —<br>
</td>
<td valign="top">42—50<br>
</td>
<td valign="top">»<br>
</td>
<td valign="top">»<br>
</td>
</tr>
<tr>
<td valign="top">Չինովնիկ․ եւ անհատներ —<br>
</td>
<td valign="top">4<br>
</td>
<td valign="top">»<br>
</td>
<td valign="top">»<br>
</td>
</tr>
<tr>
<td valign="top">Դպրոցին անհայտ ծագ․ —<br>
</td>
<td valign="top">3—5<br>
</td>
<td valign="top">»<br>
</td>
<td valign="top">»<br>
</td>
</tr>
</table>
Հաշվետվության մեջ ասված է նաեւ, թե ինչ առարկաներ են անցնում Շուշու գավառական դպրոցում ըստ դասարանների։
:::::1֊ին դասարանում անցնում են՝
1․ Կրոն (աղոթքներ)։
2․ Ռուսաց լեզու (ընթերցանություն քրիստոմատիայից եւ Կռիլովի առակներից)։
3․ Թվաբանություն։
4․ Հայերեն եւ թաթարերեն լեզուներ (ընթերցանություն)։
5․ Գեղագրություն։
::::: 2֊րդ դասարանում անցնում են՝
1․ Կրոն (Հանգանակ Հավատը եւ մահմեդական կրոնի ներածություն (իմամաթի մասին),
2․ Ռուսաց լեզու (բացատրականում ընթերցանություն, պատմվածքներ եւ թարգմանություններ, գոյական անուններ),
3․ Թվաբանություն (ամենափոքրերը֊կրտսերները՝ անվան թվերի բաժանումը, մեծերը՝ կոտորակները),
4․ Աշխարհագրություն (փոքրահասակները՝ ներածություն, մեծերը՝ Ռուսաստանի քաղաքները, գետային գլխավոր սիստեմները,
5․ Հայոց լեզու (մինչեւ գոյական անունների հոլովումը)։
6․ Թաթարերեն (ընթերցանություն եւ բացատրական թելադրություն),
7․ Գեղագրություն (մաքրագրություն)։
::::: 3֊րդ դասարանում անցնում են՝
1․ Կրոն (հավատո հանգանակ), մահմեդականները֊նույնը, ինչ որ 2֊րդ դասարանում),
2․ Ռուսաց լեզու (քերականությունից֊տրական հոլով առանց նախդիրի), ընթերցանություն, օրինակներ ըստ կանոնների, պատմվածքներ, գրավոր աշխատանքներ),
3․ Թվաբանություն (до перемещения членов краткой пропорции и задачи тройного правила),
4․ Աշխարհագրություն (մաթեմատիկական֊մեծ շրջանների եւ երկրագնդի կառուցվածքի մասին),
5․ Ընդհանուր պատմություն (ներածություն, Եվրոպա, եգիտպացիներ եւ պարսիկներ),
6․ Ռուսաց պատմություն (առաջին շրջան),
7․ Երկրաչափություն (հունվարին չկա),
8․ Հայոց լեզու (մինչեւ գոյականների համաձայնությունը),
9․ Թաթարական լեզու (ընթերցանություն թարգմանությամբ, բացատրական թելադրություն),
10․ Գեղագրություն<ref>Այստեղ տալիս ենք հունվար ամսին առարկաների ծրագրերը։ Հետեւյան ամիսներին անցնում են նույն առարկաների ծրագրերի շարունակությունը։</ref>։
Դատելով ըստ ավանդվող առարկաների պետական գավառական դպրոցներն ունեն յուրահատուկ ծրագրեր, որտեղ հիմնականը լեզուն եւ թվաբանությունն է, բայց նշանակելի տեղ է բռնում նաեւ կրոնը։ Դպրոցում անցնում են նաեւ պատմություն եւ աշխարհագրություն։ Ավանդման հիմնական լեզուն ռուսերենն է, բայց այդ դպրոցներում ավանդվում են հայոց եւ թաթարերեն լեզուներ (հայ եւ մահմեդական երեխաների համար առանձին֊առանձին)։ Այս տեղական լեզուներով ավանդվում է եւ կրոնը (կրոնուսույցը միաժամանակ եւ լեզվի դասատու է)։
Շուշու մեր նշած գավառական դպրոցը գոյություն է ունեցել մի քանի տասնյակ տարի եւ զգալի դեր է խաղացել ռուսաց լեզվի տարածման մեջ։ Այդ դպրոցի ուսուցիչները թեմական դպրոցի բացման առաջին տարիներին մասամբ լրացրել են թեմական մանկավարժական կազմը։ Այսպես, օրինակ, գավառական ուսումնարանի վարիչ՝ հայազգի Մելքոն Խիտրովը XIX դարի 40֊ական թվականներին միաժամանակ նշանակվում է թեմականի տեսուչ եւ, ըստ Լեոյի, թեմականում նոր մանկավարժական կարգեր է մտցնում<ref>Տե՛ս «Պատմություն Ղարաբաղի հայոց թեմական հոգեւոր դպրոցի», Թիֆլիս, 1914 թ․, էջ 189—203։</ref>։
Շուշու պետական գավառական դպրոցը 70֊ական թվականներից վերափոխվում է եւ դառնում Շուշու պետական քաղաքային դպրոց<ref>Քաղաքային դպրոցի հիմնադրման տարին համարվում է 1875 թ․ «Ազգագրական հանդես», 1879 թ․, էջ 106, տետր 14, էջ 19։</ref>, որը պահպանում է իր գոյությունը մինչեւ 1942 թվականը որպես ոչ լրիվ միջնակարգ դպրոց եւ բավականին մեծ դեր է խաղում Շուշում, տալով բավականին ստվար մտավորական կադրեր։ Այս դպրոցում սովորել են գլխավորապես հայեր, որոնք կազմել են աշակերտների մեծամասնությունը<ref>1897 թ․ հայ աշակերտների թիվը դպրոցում հավասար էր 131 հոգու, թաթարներինը՝ 36 հոգու, ռուսներինը՝ 4 հոգու։ Հայերը մնացած տարիներին նույնպես միշտ մեծամասնություն են կազմել։ Շուշու քաղաքային դպրոցը հանձինս իր ուսուցիչների (Յակով Զեդգենիձե, Սալահ բեկ Զահրաբբեկով եւ Համբարձում Տեր֊Եղիազարով) 1891 թվականին տպագրության է տվել մի շարք հետաքրքիր աշխատություն Շուշի քաղաքի եւ նրա տնայնագործության, նաեւ շերամապահության մասին)։ Տե՛ս Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа вып II, Тифлис, 1891, стр 1—79, гор. Шуша"" վերնագրի տակ։ Տես նաեւ նույն գրքի երկրորդ բաժնում, էջ 90—95 "Шелководство в Шушинском уезде".</ref>։
Հայկական կուլտուրայի զարգացման տեսակետից Շուշու գավառական (հետագայում քաղաքային) պետական ուսումնարանից անհամեմատ ավելի մեծ դեր է խաղացել Ղարաբաղի հայոց թեմական հոգեւոր դպրոցը, որը բացվել է Շուշում 1838 թ․ հունիսի 22֊ին եւ պահպանել է իր գոյությունը մինչեւ 1920 թվականը (մինչեւ Շուշու հայկական թաղամասի ավերումը)։ Այս դպրոցի գոյության 75֊ամյա հոբելյանին է նվիրված մեր նշանավոր պատմաբան Լեոյի 692 էջ կազմող խոշոր աշխատությունը, որը կոչվում է «Պատմություն Ղարաբաղի հայոց թեմական հոգեւոր դպրոցի» (1883—1913 թթ․), հրատարակություն նույն դպրոցի հոգեբարձության (Թիֆլիս, 1914 թ․), որը բովանդակալից աշխատություն է, կազմված դպրոցի եւ Ղարաբաղի կոնսիստորիայի արխիվային նյութերի հիման վրա։
Ղարաբաղի թեմական դպրոցը XIX դարում եւ XX դարի առաջին երկու տասնամյակներում ռուսահայերի 4 հայկական թեմական միջնակարգ դպրոցներից մեկն է։ Այդ 4 հայկական թեմական միջնակարգ դպրոցներն էին՝ Ներսիսյան դպրոցը Թիֆլիսում, Երեւանի թեմական դպրոցը, Նոր Նախիջեւանի դպրոցը (Դոնի Ռոստովում) եւ Շուշու թեմականը<ref>Բացի այս թեմական դպրոցներից, ռուսահայերն ունեն նաեւ Էջմիածնի ճեմարանը, որ համարվում էր բարձրագույն կարգի դպրոց, Թիֆլիսի Հովնանյան եւ Գայանյան օրիորդաց միջնակարգ դպրոցները, Բաքվի Հռիփսիմյան օրիորդաց դպրոցը, որոնց XX դարում միացել է Շուշու Ղուկասյան օրիորդաց միջնակարգ դպրոցը։</ref>։
Իր գոյության առաջին տարիներին Շուշու թեմական դպրոցը շատ խղճուկ պատկեր էր ներկայացնում։ Նա չուներ միջոցներ, մշտական բյուջե, ուսուցիչները մեծ մասամբ կրոնականներ էին, աշխատում էին առանց վարձատրության։ Սակավ էր աշակերտների քանակը, դասարանների թիվը, խղճուկ էր ուսման ծրագիրը։ Բացման առաջին տարին աշակերտների թիվը «քսանից ավելի էր», գոյություն ուներ միայն մի դասարան։ Ժամանակի ընթացքում աշակերտների եւ դասարանների թիվը աստիճանաբար ավելանում է։ Ուսուցիչների մի մասին սկսում են աշխատավարձ նշանակել, բայց դպրոցի բյուջեն երկար տարիներ դեռեւս անկանոն էր մնում։ Աստիճանաբար դպրոցի բյուջեն էլ ավելանում էր<ref>Թեմի հատկացրած առանձին եկամուտները, կալվածքներից ստացված տարբեր միջոցները դպրոցը չէին ապահովում։ Նույնիսկ հետագա տարիներին, երբ ուսուցիչները երբեք կանոնավոր եւ ժամանակին աշխատավարձ չէին ստանում, ինչպես որ գոյություն ուներ պետական դպրոցներում։</ref>։ 1832 թ․ դպրոցն արդեն ուներ 65 աշակերտ եւ 4 ուսուցիչ։ 1840 թվականին դպրոցում ավանդում էին հետեւյալ առարկաները՝ 1) աստվածային օրենք, 2) սրբազան պատմություն, 3) հայոց քերականություն, 4) ռուսաց լեզու (ընթերցանություն եւ քերականություն), 5) պարսկերեն լեզու, 6) թվաբանություն եւ 7) երգեցողություն։
Թեմական դպրոցը 1838 թ․ մինչեւ 1860 թ․ ենթարկվում էր կոնսիստորական կառավարությանը եւ ուներ երկդասարանյան կազմ, իսկ 1860 թվականից սկսած նա ստանում է ժողովրդական կառավարություն (կառավարվում է ժողովրդի ընտրած հոգաբարձուների կողմից) եւ ժողովրդական կառավարության առաջին շրջանում (1860—1889 թթ․) ուներ 3—4 դասարանյան կազմ, որը եւ պահպանում է մինչեւ նրա վերջնական փակումը 1920 ը․։ Ճիշտ է, «Ժողովրդական կառավարության օրոք էլ շատ հաճախ համառ պայքար է մղվում հոգեւորականների եւ աշխարհիկ հոգաբարձուների մեջ, հաճախ թեմականի տեսուչներ են նշանակվում հոգեւորական անձինք, թեմական դպրոցի կառավարման գործում հաճախ խառնվում էր Էջմիածինը, բայց ժողովրդական աշխարհիկ կառավարությունը ընտրած հոգաբարձուների միջոցով, որ հաստատվել էր Էջմիածնի կանոնադրությամբ, հիմնականում պահպանվում է սկսած 1860 թ․։
1860 թվականից սկսած թեմական դպրոցի բյուջեն աստիճանաբար կանոնավորվում է, դպրոցը դառնում է միջնակարգ, ավելանում է սովորողների եւ դասարանների թիվը, թեեւ ըստ տարիների տեղի են ունենում որոշ տատանումներ, ինչպես երեւում է Լեոյի աշխատության հիման վրա կազմած մեր աղյուսակից<ref>Տե՛ս <i>Լեոյի</i> հիշյալ աշխատությունը, էջ 181 եւ հետեւյալները։</ref>։
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="2" width="100%">
<tr>
<td valign="top"><br>
</td>
<td colspan="3" rowspan="1" valign="top">Աշակերտների քանակը<br>
</td>
<td colspan="2" rowspan="1" valign="top">Դասարանների քանակը<br>
</td>
</tr>
<tr>
<td valign="top"><br>
</td>
<td valign="top">Ընդամենը<br>
</td>
<td valign="top">Նախապատրաստական<br>
</td>
<td valign="top">Հիմնական դասարան<br>
</td>
<td valign="top">Նախապատրաստական<br>
</td>
<td valign="top">Հիմնական<br>
</td>
</tr>
<tr>
<td valign="top">1863</td>
<td valign="top">245<br>
</td>
<td valign="top">131<br>
</td>
<td valign="top">114<br>
</td>
<td valign="top">3<br>
</td>
<td valign="top">2<br>
</td>
</tr>
<tr>
<td valign="top">1871</td>
<td valign="top">313<br>
</td>
<td valign="top">—<br>
</td>
<td valign="top">—<br>
</td>
<td valign="top">3<br>
</td>
<td valign="top">3<br>
</td>
</tr>
<tr>
<td valign="top">1879</td>
<td valign="top">334<br>
</td>
<td valign="top">—<br>
</td>
<td valign="top">—<br>
</td>
<td colspan="2" rowspan="1" valign="top">1880 թ․ Մադինյանի
տեսուչ օրով բացջում է 5֊րդ մանկավարժ․ դասարան<br>
</td>
</tr>
<tr>
<td valign="top">1888</td>
<td valign="top">492<br>
</td>
<td valign="top">—<br>
</td>
<td valign="top">—<br>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2" valign="top">Բացվում է 6֊րդ
դասարան 1892 ը․ կային 3 նախապատ․, 6 հիմնական եւ 2 զուգահեռ<br>
</td>
</tr>
<tr>
<td valign="top">1898</td>
<td valign="top">492<br>
</td>
<td valign="top">—<br>
</td>
<td valign="top">—<br>
</td>
</tr>
<tr>
<td valign="top">1896</td>
<td valign="top">563<br>
</td>
<td valign="top">—<br>
</td>
<td valign="top">—<br>
</td>
<td colspan="2" rowspan="1" valign="top">Դպրոցն ուներ ընդամենը
13 դաս․<br>
</td>
</tr>
<tr>
<td valign="top">1898, 99<br>
</td>
<td valign="top">506<br>
</td>
<td valign="top">—<br>
</td>
<td valign="top">—<br>
</td>
<td colspan="2" rowspan="1" valign="top">Դպրոցն ուներ ընդամենը
13 դաս․<br>
</td>
</tr>
</table>
<br>
<references />
