Changes
<br>
Աղյուսակից երեւում է, որ աշակերտների ընդհանուր քանակը զգալի չափով պակասում է եկեղեցական կալվածքների պետության կողմից խլված տարիներին, երբ թեմականը նույնիսկ ժամանակավորապես փակվում է։ Համեմատաբար քիչ էր աշակերտության քանակը եւ դպրոցի գոյության վերջին տարիներին։
Դպրոցի բյուջեն համեմատաբար ապահովվում է դպրոցի 75֊ամյա հոբելյանական տարիներին, երբ նա ստանում է խոշոր նվիրաբերումներ<ref>Տե՛ս <i>Լեոյի</i> հիշյալ աշխատությունը, էջ 629 եւ հետեւյալները։</ref>։
Ինչպես ասացինք, մեծ է եղել Ղարաբաղի հայոց թեմական դպրոցի<ref><i>Շուշու</> թեմականը կոչվում էր նաեւ «սեմինարիա», «ճեմարան», իսկ Շանշյանի ժամանակ «Եղիշյան ազգային հոգեւոր դպրոց», սակայն հիմնականում «Ղարաբաղի հայոց թեմական դպրոց»։ Ուշագրավ է նշել, որ Շուշու թեմականում սովորողների թվում հանդիպում ենք եւ Անդրկովկասի թաթարների 1868—1869 թթ․ ցուցակների մեջ։ Հաջին (արձանագրված է Հաջիյանց) եւ Կնյազ Ումցին (Շուշու խանի աղջկա որդին)։ Տե՛ս Լեո, վերը նշած աշխատությունը, էջ 354։</ref> կատարած դերը Անդրկովկասի եւ մանավանդ Շուշու հայկական մշակույթի զարգացման գործում։ Իր 82֊ամյա գործունեության ընթացքում նա տվել է հազարավոր շրջանավարտներ, որոնք չնչին բացառությամբ են միայն հոգեւորական պաշտոններ ստանձնել եւ կրոնավորներ դարձել, այլ իրենց ստվար մեծամասնությամբ դարձել են գավառական դպրոցների դասատուներ եւ լրացրել են հայ մտավորականության շարքերը։ Նրանցից շատերը շարունակել են իրենց կրթությունը արտասահմանյան բարձրագույն հաստատություններում<ref>Ուշագրավ է, որ XIX եւ XX դարերում թեմականցիներին Ռուսաստանի բարձրագույն հաստատություններում չէին ընդունում սովորելու (բացառությամբ պսիխոնեւրոլոգիական, գյուղատնտեսական եւ առեւտրական բուհերի, որտեղ թեմականցիներն ընդունվում էին) եւ այդ պատճառով թեմականցիները իրենց բարձրագույն կրթությունը ստանում էին արտասահմանում (մեծ մասամբ Գերմանիայում, Շվեյցարիայում)։</ref>, ինչպես նաեւ Ռուսաստանում, դարձել են նշանավոր բժիշկներ, լեզվաբաններ, հասարակագետներ, շատերը ավարտել են Էջմիածնի ճեմարանը եւ հետագայում նշանավոր դեր են խաղացել հայկական լեզվագիտության եւ գրականության մեջ, իսկ Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո դարձել են Հայաստանի Հանրապետության ակադեմիկոսներ, պրոֆեսորներ եւ որակյալ մասնագետներ։ Հայագետ֊գրականագետ Մաղաքյա Պուլուզյանի վերատեսչության ժամանակ (1870—74 թթ․) նրա աշակերտներից հետագայում նշանավոր դարձան Լեոն, Սեմիոն Հախումյանը, Կոստ․ Մելիք֊Շահնազարյանը, Մուրացանը (Գրիգոր Տէր֊Հովհաննիսյանը), Արսեն Տերտերյանը, քիմիկոս Հակովբ Հովհաննիսյանը։
Առանձնապես նշանավոր մանկավարժական եւ ուսուցչական կադրեր է ունեցել Շուշու թեմական դպրոցը իր ավելի քան 80֊ամյա գոյության ընթացքում։ Բավական է նշել այնպիսի անուններ, ինչպիսիք են Պետրոս Շանշյանը, որը թեմական դպրոցի վերատեսուչ է եղել 1863—1864 թվականներին եւ եղել է Շուշում ժամանակի դեմոկրատական շարժման ներշնչողն ու գործիքը եւ 1864 թվականին կղերականության ջանքերով ամբողջ ամբողջ ուսուցչական կազմի հետ արձակվում է դպրոցից<ref>Պետրոս Շանշյանի վերատեսչության օրոք Ղարաբաղի հայոց հոգեւոր թեմական դպրոցը ստանում է «Եղիշյան հոգեւոր ազգային դպրոց» անունը, բայց նրան պաշտոնից ազատելուց հետո հին անունը նորից վերականգնվում է։ Ուշագրավ է նաեւ Շուշու արհեստավորության՝ ավելի ճիշտ «Հայազգի բնակչաց Շուշի քաղաքի» 47 ստորագրությամբ հոգաբարձությանն ուղղված բողոքը Շանշյանի եւ մանկավարժական կազմի դպրոցից ազատելու դեմ (Լեո, նշվ․ աշխատ․, էջ 340)։ Պետրոս Շանշյանի ժամանակ Շուշում բացվում է Մարիամյան օրիորդաց դպրոցը (1864 թ․)— Մարիամ Հախումյանի ջանքերով։ Այդ գործին մեծ չափով նպաստում է Պ․ Շանշյանը եւ նոր բացված Մարիամյան դպրոցը, որի ուսումնական մասը, ըստ կանոնադրության, գտնվում էր Եղիշյան ազգային դպրոցի տեսչի հսկողության տակ (Լեո, նշվ․ աշխատ․, էջ 293—295)։ Այս դեպքին է նվիրված Պ․ Պռոշյանի բրոշյուրը «Տիրամոր Ս․ Մարիամի օրիորդաց ուսումնարանի բացվելը» (Շուշի, 1864 թ․)։</ref>։
Շանշյանից եւ Պ․ Պռոշյանից հետո (70֊ական եւ 80֊ական թվականներին) մենք թեմականի ուսուցչական կազմի մեջ հանդիպում ենք Ղազարոս Աղայանին, Ս․ Մանդինյանին (տեսուչ, 1889), Լ․ Աթարբեկյանին, Մակար վարդ Բարխուտարյանին, Մանուկ Աբեղյանին (որի գրչին է պատկանում Շուշում հրատարակված «Նմուշներ» վերնագրով բանաստեղծությունների ժողովածուն, 1888 թ․)։ 90֊ական թվականներին այս դպրոցում տեսչություն էր անում Լեւոն Սարգսյանը (1892—94), երգեցողության նշանավոր ուսուցիչ Ստեփան Դեմուրյանը, որ երկար տարիներ մինչեւ XX դարի առաջին տեսնամյակները դասավանդել է Շուշու թեմականում, հայտնի ազգագրագետ Եր․ Լալայանը, գրաբարի դասատու Ասլան Շահնազարյանը, որը երկար տարիներ՝ սկսած 1897 թ․, դասավանդել է թեմականում, իսկ խորհրդային իշխանության, ժամանակ պրոֆեսորի կոչումով աշխատել Երեւանում, եւ ուրիշներ։
XX դարի սկզբներին թեմականն ունեցել է ոչ պակաս ականավոր դասատուներ, ինչպիսին է հայտնի հրապարակախոս, պատմության դասատու Գարեգին Խաժակյանը (ըսպանվել է տաճիկների ձեռքով Սիամանթոյի, Վարուժանի, Զարգարյանի եւ ուրիշների հետ 1915 թվականին), հայտնի լեզվաբան, հետագայում ՀԽՍՀ ակադեմիկոս Հրաչյա Աճառյանը, Արշակ Չիլինգարյանը, Ավետիք Տեր֊Պողոսյանը (տեսուչ 1908—10 թվականներին), Լեւոն Թախտաճյանը (բնագետ֊գյուղատնտես), Հայրապետ Մուսայելյանը, Անուշավան Տեր֊Միքայելյանը, Արշակ Տոնոյանը եւ ուրիշներ։ 1910—13 թվականներին տեսչության պաշտոն է վարում բժիշկ Յարամիշյանը, որի ժամանակ թեմականում մտցնում են գյուղատնտեսական գիտելիքների ավանդումը (այն հանձնվում է մասնագետ ուսուցիչ Լեւոն Թախտաճյանին)։
Խորհրդային իշխանության հաստատման նախօրյակին՝ թեմական դպրոցի գոյության վերջին տարիներին, ուսուցչական կազմի մեջ մենք հանդիպում ենք այնպիսի տեսուչների եւ ուսուցիչների, ինչպիսիք են Խաչիկ Սամվելյանը (1915—16 թթ․), Ալեքսանդր Ծատուրյանը (1916—20 թթ․)՝ հայտնի բոլշեւիկ, որը սպանվեց 1920 թվականի գարնանը մուսավաթականների ձեռքով, Արմենակ Ղարագյոզյանը (բոլշեւիկ, Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի առաջին քարտուղար), Արշավիր Քամալյանը եւ տողերիս հեղինակը (ռուսաց լեզվի եւ պատմության դասատու թեմականում՝ 1915—1920 թթ․)։
Շուշու թեմական դպրոցն ունեցել է արխիվ, ունեցել է (որոշ տարիների ընթացքում) իր տպարանը, գրադարանը, որը կազմակերպել էր 1869 թ․։ Դպրոցական շենքը սկզբում վերցվում էր վարձով, 1871 թվականի սեպտեմբերի 17֊ին դպրոցը տեղափոխվեց Բաղդասար միտրոպոլիտի կառուցած շենքը (առաջնորդարանը), իսկ 1898 թվականին թեմականը տեղափոխվում է իր նոր շենքը<ref>Սկզբում 3 դասարան, հետո մնացածները։</ref>, ուր մնաց մինչեւ 1920 թ․ կառուցած Անդրեաս Խանդամիրյանի օրիորդաց դպրոցի օգտին կտակած փողերով, սակայն օրիորդաց (Մարիամյան) դպրոցը տեղափոխվում է առաջնորդարանի (այսինքն թեմականի) շենքը, իսկ թեմականը՝ նոր կառուցված շենքը (Լեո, նշվ․ աշխ․, 555)։ Թեմական դպրոցի նոր շենքն ուներ ընդարձակ դահլիճ, այն նույնքան մեծ էր, ինչպես եւ ռեալականի նոր շենքի (Առաֆելյանի միջոցներով կառուցված) դահլիճը (սրանք ամենամեծ դահլիճներն էին Շուշի քաղաքում, եթե չհաշվենք Խանդամիրյանի դահլիճը, որտեղ թատերական ներկայացումներ էին տրվում մինչեւ նրա այրվելը՝ 1905 թվականի հայ֊թուրքական կոտորածների ժամանակ)։ Թեմականի դահլիճում հաճախ տեղի էին ունենում դպրոցական հանդեսներ, ներկայացումներ։
Թեմական միջնակարգ դպրոցը, որ Շուշու բոլոր դպրոցների մեջ ամենից հինն էր (եթե չհաշվենք միսիոներների դպրոցը) եւ ամենից երկարակյացը, մի քանի տարով փակվում է իր գոյության առաջին տարիներին, եւ ապա 2 տարով եկեղեցական կալվածքների ցարական կառավարության կողմից բռնագրավման ենթարկված տարիներին (1903—1905 թթ․) եւ նորից վերաբացվում է 1905 թվականի հեղափոխության ժամանակ։ Այս դպրոցը ընդհանրապես ծառայել է քաղաքի դեմոկրատական խավերի կրթության գործին, որտեղ սովորողները մեծ մասամբ Շուշու արհեստավորական դասի զավակներն էին, քիչ թվով հոգեւորականների զավակները եւ աշակերտության կազմով նա խիստ տարբերվում էր Շուշու ռեալականից, որտեղ սովորողներն իրենց ստվար մեծամասնությամբ բեկերի, ազնվականների եւ վաճառականների զավակներ էին։
Թեմականի աշակերտությունը ակտիվ մասնակցություն է ցույց տվել Ռուսաստանի հեղափոխական շարժմանը, դպրոցական ցույցեր կազմակերպել եւ 1906 թվականին մի շարք պահանջներ ներկայացնել։
Շուշում աշխատող դպրոցների թվում տեղին է նշել ժամանակագրական կարգով Մարիամյան օրիորդաց դպրոցը, որը ըստ էության ծխական դպրոց էր եւ իր բազմամյա գոյության ընթացքում կրթել ու դաստիարակել է բազմաթիվ հայ աղջիկների։ Նա բացվում է Շուշում, ինչպես վերը նշեցինք, Մարիամ Հախումյանի (հոգաբարձու Համբարձում Հախումյանի կնոջ) նախաձեռնությամբ 1864 թվականի հուլիսի 7֊ին։ Այս դպրոցը պահպանվել է մինչեւ 1920թ․ եւ հայ օրիորդների կրթության գործում խաղացել է իր զգալի դերը։ Հայկական միջնակարգ օրիորդաց Ղուկասյան դպրոցը բացվում է Շուշում XX դարի 20֊ական թվականներին եւ հազիվ գոյություն է ունենում մի քանի տարի։
1881 թվականին Շուշում բացվում է մի նոր տիպի դպրոց եւս՝ Շուշու ռեալական դպրոցը, որը մոտ 40֊ամյա գոյության ընթացքում պակաս դեր չի խաղացել Շուշու մատաղ սերնդի կրթության գործում, քան Ղարաբաղի թեմականը, թեեւ թեմականի նման երկարամյա կյանք չի ունեցել։ Այս դպրոցը պետական դպրոց էր, որտեղ ուսումը տարվում էր ռուսերեն լեզվով եւ որտեղ սովորում էին հայեր, թաթարներ եւ ռուսներ, սակայն սովորողների ստվար մեծամասնությունը կազմում էին հայերը։ Ի տարբերություն ռուսական գիմնազիաների, որտեղ ուսման գործում գլխավոր դեր էին խաղում դասական եւ նոր լեզուները (լատիներեն, հունարեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն), ռեալական դպրոցը գլխավորապես ուշադրություն էր դարձնում բնագիտական ու ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների վրա։ Այս դպրոցն ավարտողները իրենց ուսումը մեծ մասամբ շարունակում էին Ռուսաստանի տեխնիկական բուհերում եւ դառնում ճարտարապետներ, հաղորդակցության ուղիների ինժեներներ եւ նման տեխնիկական գծով աշխատող մասնագետներ։ Ռեալական դպրոցի բացումը Շուշում որոշ վտանգ է սպառնում թեմական դպրոցին, քանի որ նա պետք է դեպի իրեն քաշեր քաղաքում սովորել ցանկացողներին, մանավանդ, որ նա միանգամայն ապահովված էր պետական միջոցներով (կայուն բյուջեով) եւ ավելի ապահով ու լայն ասպարեզ էր խոստանում այդ դպրոցն ավարտողներին հետագայում ուսումը շարունակելու եւ լավ պաշտոններ գրավելու համար (նա ապահովում էր ռուսերենին տիրապետելը)։ Եվ հիրավի, Շուշու այդ դպրոցում սովորելու ցանկությունը խիստ մեծ էր, մանավանդ ունեւոր դասակարգերի կողմից, որոնք ամեն կերպ աշխատում էին իրենց զավակներին մտցնել այդ դպրոցը։
Առհասարակ Կովկասում կային մի քանի պետական գիմնազիաներ ու ռեալական դպրոցներ։ Այսպես, 1893 թ․ Կովկասի ուսումնական օկրուգում կար 8 ռեալական դպրոց<ref>«Кавказский календарь» на 1893 год.</ref>, իսկ 1898 թ․ Կովկասի ուսումնական օկրուգի հոգաբարձության հաշվետվության համաձայն օկրուգում կար 9 ռեալական դպրոց 3494 աշակերտներով, որոնցից Թիֆլիսի ռեալականում՝ 632 աշակերտ, Բաքվի ռեալականում՝ 607 աշակերտ, Շուշու ռեալականում 334 աշակերտ, Քութայիսի՝ 241 աշակերտ եւ այլն<ref>«Кавказский календарь» на 1900 год.</ref>։ Շուշու ռեալականը իր աշակերտների թվով 3֊րդ տեղն էր գրավում Կովկասում։
Շուշու ռեալականը ուներ 2 նախապատրաստական եւ հիմնական դասարան։ Աշակերտները 6֊րդ դասարանն ավարտելուց հետո ստանում էին հասունության վկայական, իսկ 7֊րդ դասարանն ավարտելուց հետո՝ ավարտական վկայական։
Հետաքրքիր է Շուշու ռեալականի աշակերտության ազգային կազմը 1893 եւ 1898 թթ․<ref>«Кавказский календарь» на указанные годы.</ref>։
:::::<i>Աղյուսակ №12</i>
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="2" width="100%">
<tr>
<td valign="top"><br>
</td>
<td valign="top">Հայեր<br>
</td>
<td valign="top">Անդրկովկ․ թաթարներ<br>
</td>
<td valign="top">Ռուս<br>
</td>
<td valign="top">Վրաց․<br>
</td>
<td valign="top">Այլք<br>
</td>
<td valign="top">Ընդամենը<br>
</td>
</tr>
<tr>
<td valign="top">1893<br>
</td>
<td valign="top">223<br>
</td>
<td valign="top">38<br>
</td>
<td valign="top">12<br>
</td>
<td valign="top">—<br>
</td>
<td valign="top">—<br>
</td>
<td valign="top">273<br>
</td>
</tr>
<tr>
<td valign="top">1898<br>
</td>
<td valign="top">262<br>
</td>
<td valign="top">50<br>
</td>
<td valign="top">13<br>
</td>
<td valign="top">3<br>
</td>
<td valign="top">6<br>
</td>
<td valign="top">334<br>
</td>
</tr>
</table>
Այսպիսով, հայերը ռեալականի աշակերտության թվում կազմում են 80 տոկոսից ավելին, թաթարները մոտ 15 տոկոս եւ ավելի չնչին է ռուս եւ վրացի աշակերտների քանակը<ref>Ռեալական դպրոցում սովորող աշակերտների սոցիալական ծագման եւ բյուջեի մասին տես աղյուսակ № 13֊ում բերված տվյալները, որը վերաբերում է 1896—97 թվականներին։</ref>։
Շուշու ռեալական դպրոցը ուներ վերատեսուչ (директор), տեսուչ (инспектор), կրոնուսույցներ (3 լեզվով) եւ ուսուցիչներ, որոնք ավանդում էին հետեւյալ առարկաները․ ռուսաց լեզու, մաթեմատիկա, պատմություն, բնագիտություն, աշխարհագրություն, ֆրանսերեն եւ գերմաներեն, գծագրություն եւ գեղագրություն, երաժշտություն, երգեցողություն, ադրբեջաներեն լեզու, ուներ իր դպրոցական բժիշկը եւ դաստիարակների օգնականը (помощник классных поставников)։
1905 թ․ հեղափոխությունից հետո հայերի (գուցե եւ թաթարների) համար մտցված էր մայրենի լեզվի դասավանդում, որը կատարում էր կրոնուսույցը (Եղ․ Թարխանյան հայոց պատմության հետ միասին (եկեղեցական պատմության անվան տակ)։
Ռեալական դպրոցն ունեցել է նշանավոր ուսուցիչներ (դիրեկտոր եւ մաթեմատիկոս Ա․ Ն․ Իվանով, հնագետ Գումմել<ref>«Известия Азерб, филиала Ак. Наук за 1938 г.» стр. 77. «Гумель»֊ի հոդվածը— Раскопки в НКАО в 1938 г. եւ «М. А. Казиев»֊ի գիրքը «Aзербайджан»․—«Исторические и достопримечательные места»․ Баку, 1960.</ref>, Միքայել Ղարաբեկյան՝ գերմաներեն, Հարութ Մելիքյան՝ ֆիզիկա, ֆրանսերեն եւ այլն), ոչ պակաս նշանավոր աշակերտներ, որոնք դպրոցն ավարտելուց հետո, հետագայում դարձել են ականավոր հասարակական գործիչներ (Բոգդան Միրզաջան Կնունյանց, Լեւոն Աթարբեկյան, Աշոտ Հովհաննիսյան, Հայկ Գյուլիքեւխյան, Սաքո Սահակյան, Սլավա Կասպարյան)։ 1905 թ․ հեղափոխության օրերին ռեալականի աշակերտությունը կազմակերպել է բուռն աշակերտական ցույցեր եւ այդ տեսակետից առաջատար դեր խաղացել Շուշու ամբողջ աշակերտության կյանքում, ունեցել է իր ընդհատակյա աշակերտական մամուլը։ Մեծ է եղել նաեւ նրա ակտիվ մասնակցությունը 1917 թ․ հեղափոխությանը։
Ռեալական դպրոցը ունեցել է համեմատաբար ավելի ընդարձակ բյուջե, համեմատաբար բարեկարգ ֆիզիկական ու քիմիական կաբինետներ, ընդարձակ ընդհանուր ու ֆունդամենտալ գրադարան (գլխավորապես ռուսերեն լեզվով), որտեղ ես՝ գրքի հեղինակս գրադարանապետի պաշտոն եմ վարել 1918—20 թվականներին։ Ընդարձակ դպրոցական դահլիճ էր նոր շենքում (Առաֆելյանի ծախսով կառուցված), ուր դպրոցը տեղափոխվել էր 1908 թվականին (Մովսես բեկի տնից)։
XIX դարի վերջերին Շուշում բացվում է եւս մի դպրոց, որը մեծ դեր է կատարում Շուշու աղջիկների կրթության գործում։ Դա ռուսական օրիորդաց Մարինսկու դպրոցն էր, որի բացումը հավանականորեն կատարվել է XIX դարի 90֊ական թվականներին։ Այս դպրոցը գտնվում էր «Նոր ժամի» («Կանաչ ժամի») թաղամասում, թեմական դպրոցի փողոցի վրա, թեմականից քիչ բարձր։ Իրենից ներկայացնում էր, իմ կարծիքով, прогимназие֊ի տիպի դպրոց եւ իր գոյությունը պահպանել է մինչեւ 1920 թվականը, ունենալով միջին հաշվով 200—300 աշակերտուհի, որոնց մեծ մասը հայուհիներ էին (1898 թվականին 257 աշակերտուհիներից՝ 240 հոգի) եւ չնչին էր թաթարների թիվը (257֊ից՝ 2 հոգի։ Կային նաեւ ռուս աղջիկներ (14 հոգի) եւ այլք (1 հոգի)<ref>«Кавказский календарь» на 1900 г.</ref>։
Մենք այստեղ չթվեցինք Շուշում մինչեւ 1917 թվականը եղած բոլոր դպրոցների անունները, այլ կանգ առանք միայն հայկական եւ ռուսական գլխավոր դպրոցների վրա։ Բացի դրանից, Շուշին ունեցել է նաեւ մի քանի ծխական (տարրական) հայկական դպրոցներ, XX դարի երկրորդ տասնամյակում ունեցել է հայկական միջնակարգ օրիորդաց դպրոցը (Մարիամ֊Ղուկասյան դպրոց), որի շենքը ռեալական դպրոցի փողոցի վրա էր գտնվում։ Դպրոցը հիմնվել է շուշեցի եղբայրք Ղուկասյանների խոշոր նվիրատվության գումարներով<ref>Տե՛ս Լեո «Պատմություն Ղարաբաղի հայոց թեմական հոգեւոր դպրոցի», էջ 633, Թիֆլիս, 1914 թ․։</ref>, Շուշու հայկական մասի ավերումից մի քանի տարի առաջ եւ ընդամենը մի քանի տարվա կյանք է ունեցել։ Այս դպրոցի առաջին տեսուչը Հայրապետ Մուսայելյանն էր, իսկ 1916 թվականից հետո Ասլան Շահնազարյանը<ref>Տե՛ս Հովհաննես Պետրոսյան, «Հայ գիտնականներ, հրապարակախոսներ, ժուռնալիստներ» կենսամատենագիտական ծանոթագրություններով, Երեւան, 1960։</ref>։
Նախահեղափոխական Շուշին ունեցել է նաեւ մի շարք այլ դպրոցներ, որոնցից նշանավոր է ռուս֊թաթարական դպրոցը, XIX դարի սկզբին ունեցել է նաեւ երաժշտական դպրոց։
Մեր այստեղ տված տեղեկությունները XIX դարում եւ XX դարի սկզբին Շուշում գոյություն ունեցող դպրոցների մասին բավական են գալու այն եզրակացության, որ Շուշին այդ ժամանակաշրջանում եղել է հայկական խոշոր (նաեւ ռուսական) կրթական֊կուլտուրական կենտրոն։
Աղյուսակ №13, որը մենք վերցրել ենք Եր․ Լալայանի խմբագրած «Ազգագրական հանդեսի» 1897 թ․ էջ 102—113 «Վարանդա» վերնագիր կրող աշխատությունից, որոշ չափով ամփոփ հասկացողություն է տալիս Շուշում այդ թվականին գոյություն ունեցող դպրոցների, ուսուցիչների, աշակերտության սոցիալական ծագման եւ մի շարք այլ խնդիրների մասին (տալիս ենք աղյուսակը ամբողջովին, բայց առանց գյուղական դպրոցներին վերաբերող տվյալների)։ Աղյուսակի մեջ կան որոշ սխալներ, օրինակ թեմականի հիմնադրումը տված է 1843 թվականը, իսկ մենք աղյուսակը տալիս ենք առանց փոփոխելու։
<references />
