Changes
Ամերիկայից անցել էր Պարսկաստան կազմակերպական գործով։ Շնորհքով եւ հմուտ արհեստաւոր լինելով՝ մտել էր Թաւրիզի մեր զինագործական արհեստանոցը եւ մի երկու տարում սովորել էր զինագործութիւն։
Չգիտեմ, ո՜ր թուականին էր մտել Վան, իբրեւ արհեստաւոր գործիչ։ Աշխատակցել էր Վարդգէսին, իսկ նրա բռնուելուց յետոյ, մի առժամանակ կատարել էր կուսակցութեան ներկայացուցիչի դեր։ Վարդգէսի ձերբակալուելուց վերջը, սոսկալի հակազդեցութիւն է եղել Վանում․ ոչ ոք չի ուզել տուն տալ, դրամ չեն ստացել արտասահմանից, յարաբերութիւնները եւ կապերը խզուել են։ Վարդգէսի բանտարկուելուն պատճառով հասցէները բռնուել եւ փճացուել էին։ Երկար ժամանակ սոսկալի նեղութիւն են քաշել ինքը՝ Թէոսը, Ալէսը, Արմենակը, Կառկառցի Եղիիշը եւ ուրիշները․ շաբաթներով ընկած մնացել են մի խոնաւ նկուղում, առանց տաք կերակուրի, ոջիլների եւ կեղտերի մէջ կորած։ Այդ էլ բաւական չէ․ ստիպուած են եղել ձմեռով քաղաքից ելնել եւ ապաւինիլ Վարագայ լեռը․ շաբաթներով պատսպարուել են այրերի մէջ, անօթի, մերկ։
1903ին իբր պատգամաւոր գնացել էր Բուլգարիա տեղի ունեցած Դաշնակութեան Ընդհ․ Ժողովին, վերադարձել էր Երկիր 1904ին, ինչպէս իր տեղը ասացի, Տիգրանի, Մակուեցի Մեսրոպի եւ ուրիշ ընկերների հետ։
Վան մտած ժամանակս Վարդանը քաղաքումն էր։ Նրանից ստացած առաջին տպաւորութիւնս հրաշալի էր։ Խաղաղ դէմքով, ճերմկած մազերով, միջահասակ մի մարդ էր, շատ ուժեղ եւ պինդ ջիղերով, երկաթի պէս դիմացկուն։ Ձմեռը գլխաբաց եւ շապիկով էր պտտում։
Օրերով մարդերու հետ չէր խօսում․ որեւէ գործիք էր քանդում, դիտում, փորձում կամ արհեստանոցում աշխատում։ Առհասարակ ձմեռը մնում էր գաւառ — Խնձորուտ, սոսկալի նեղութեան եւ կարիքների մէջ։ Կերածը եղել է կորեկ եւ վայրի խնձոր․ շատ անգամ հասարակ թէյ անգամ չի եղել։
Վարդանը իմ աչքում միշտ եղել է մեր ժողովրդի տիպարը, — համեստ, աշխատասէր, շինարար եւ լռակեաց։
Վարդանը մնաց Վան մինչեւ Թրքական Սահմանադրութեան հրատարակութիւնը, որից յետոյ մեկնեց դէպի իր հայրենի տունը, ուր կին ունէր, որ 20 տարի էր չէր տեսել, եւ որդի ունէր, որին չէր ճանաչում։
Ազատութեան օրերին նա մի կողմից իր պարէնն էր հոգում, միւս կողմից շարունակում էր կազմակերպական յեղափոխական գործը։ Նա մեծ քանակութեամբ զէնք է մտցրել Սվազի եւ Տիվրիկի շրջանը։
1915ի Մեծ Եղեռնի օրերին՝ Վարդանին, ինչպէս եւ միւս յեղափոխական գործիչներին, կառավարութիւնը ուզեցել է թակարդ գցել, բայց նրանք, իբրեւ փորձ եւ հին յեղափոխականներ, կռահել են եւ խումբով լեռը քաշուել։
Տարի ու կէս թէ որքան նա ապրել էր իրենց գաւառի լեռները։ Լեռների գագաթը շինել էր մի գաղտնի տուն եւ իր ճակատագրին վայել ամէն սոսկումներով ապրել էր ու տոկունութեամբ սպասել, մինչեւ որ ռուսները մտել էին Երզնկա։
Վարդանին տեսայ 1917ի գարնան․ նոյն դիմացկուն, սառն եւ հանդարտ մարդն էր… Մի քանի շաբաթ ընկերներին եւ գործերին ծանօթանալով, նա նորից վերադարձաւ Երզնկա․ փորձեց մի քանի անգամ Տէրսիմից անցնել Տիվրիկ, այնտեղ եղած մնացորդները փրկել բերելու համար, բայց չյաջողուեց։
Այսօր էլ դեռ նա պատնէշի վրայ է, թուրքերի մէջ մնացած հայերի փրկութեան գործով է զբաղւում։
Ճիշդ հայ ժողովրդի նման, գլխուն հարուածում են, իսկ նա շարունակում է ապրիլ, մանաւանդ՝ շինել…
<i>Տիգրան — Յարութիւն․ — </i> Տիգրանի մասին արդէն վերը մի քանի խօսք ասացի․ շատ գաղափարական եւ մաքուր մարդ էր, բայց բաւական անգործնական եւ ջղային․ ժողովրդի հետ վարուել չգիտէր, հակառակ իր թափած բոլոր ջանքերին։ Պէտք է խոստովանիլ, որ թէեւ աւելի էր զոհողութիւն անում եւ ջանքեր թափում, քան մեզանից որեւիցէ մէկը, բայց մեծ արդիւնք չէր դուրս գալիս։
Բաւական կանոնաւորութիւն էր մտցրել թէ՛ Կեդրոնական Կոմիտէի եւ թէ՛ գաւառական ու գիւղական հաշուետուութեան մէջ։ Կոյր աղիքի հիւանդութիւն ունէր․ երբ ցաւը բռնում էր, դժոխային տանջանքներ էր ունենում․ լաւ չէր քայլում, այնպէս որ գործերն էլ դանդաղ էր տանում։
<references/>
