Changes
Բաւական կանոնաւորութիւն էր մտցրել թէ՛ Կեդրոնական Կոմիտէի եւ թէ՛ գաւառական ու գիւղական հաշուետուութեան մէջ։ Կոյր աղիքի հիւանդութիւն ունէր․ երբ ցաւը բռնում էր, դժոխային տանջանքներ էր ունենում․ լաւ չէր քայլում, այնպէս որ գործերն էլ դանդաղ էր տանում։
Մէկ անգամ Թիմար՝ Ալիւրի մէջ քիչ մնաց, որ դէպքի հանդիպի։ Թէեւ ինքը ռուսական բանակում ծառայած էր եւ լաւ նշանաձիգ էր, բայց հետը շատ փորձառու զինուորներ չկային։ Երբ, յանկարծ, լուր ստացանք, որ Ալիւրը պաշարուած է, քաղաքից զէնք եւ թնդանօթ էին տարել, կարգադրութիւններ արինք, որ մօտի գիւղերից օգնութեան գնան, իսկ քաղաքից՝ գիշերը։ Մինչ այդ, ճարպիկ Ալիւրցիք ունենում են մի ամբողջ պահարան սենեակ, որի մէջ տեղաւորում են Տիգրանին եւ խմբին։ Գիւղը թափուած զինուորներին լաւ խմցնում եւ հիւրասիրում են։ Խուզարկութիւնը արդիւնք չի տալիս։
Երեկոյեան լուր ենք առնում, որ տղաները ազատուել են։ Տիգրանը պատմում է, թէ ինքն ու ընկերները վեց ժամ շան հալ են քաշել թագստարանի մէջ։ Շատ յուզիչ է եղել մի պառաւ կնոջ արածը։ Երդիքի մօտ տանիքը նստած՝ ինքն իրեն միշտ խօսել է․ տղաներին հաղորդելով գիւղի մէջ զօրքի շարժումների մասին՝ միշտ յուսադրել է, թէ բան չկայ․ կամ հրահանգել է, որ պատրաստ լինին, դէպի իրենց են գալիս։
Հակառակ իր հիւանդութեան եւ քաշած անտանելի ցաւերին, Տիգրանը երկու տարի տոկաց Երկրի անտանելի դժուարութիւններին։ 1906ի վերջը, ընկերների ստիպման տակ, դուրս եկաւ եւ գնաց Եւրոպա վիրահատութեան։ Ընտանեկան պատճառներով Տիգրանը մի առժամանակ քաշուեց յեղափոխական ասպարէզից՝ միշտ ընկերների հետ նամակային կապ պահելով եւ միշտ երազելով Երկիրը եւ ցաւելով, որ հեռու է անմիջական ակտիւ գործից։ 1913ին, երբ Ռուբէնը պիտի երթար Մուշ, իր հետ էր վերցնում նաեւ Տիգրանին, որ այնտեղ յայտնի էր Վարդան անունով։
1913 թուականին, դպրոցական, հասարակական եւ յեղափոխական գործունէութեան մէջ, աջակից եւ փոխարինող է եղել Ռուբէնին։
1914 թուականին, երբ պատերազմը պայթեց, Կոմսը (Վահան Փափազեանը), իբրեւ <i>մէբուս</i>, կուսակցական ընկերների որոշումով ճամբել էին Մուշ՝ ընկերներին օգնելու։ Ճակատագրի բերմունքով այն մարդիկ, որոնք երբեմն իբրեւ թշնամի են բաժանուել, ազգային մեծ ճգնաժամին միասին են ընկնում, միատեղ աշխատելու հարկին տակ դրւում։
Սասունի կռիւներից առաջ Տիգրանը (Վարդանը) միւս ընկերների հետ քաշւում է սար, իբրեւ փախստական։ Մասնակցել է Սասունի կռիւներին, եղել է ռազմամթերքի եւ պահեստի ընդհանուր կառավարիչ եւ մեծ հմտութեամբ է ղեկավարել գործը։
Երբ եկել է ճգնաժամային րոպէն, երբ ռազմամթերքը սպառուել է ու կռուի ղեկավարները ժողովրդական մեծ ժողովում յայտներ են, որ ընդհանուր դիմադրութիւնն այլեւս անհնարին է, երբ իրար տուել են վերջին համբոյրներ, որոշելով միմեանցից բաժանուել եւ իրենց ճակատագիրը յանձնել կոյր պատահականութեանց, Տիգրանը սաստիկ ազդւում է ժողովրդի այդ յուզումնալից դրութիւնից եւ բացագանչում է․ «Հապա ի՞նչպէս թողնենք ժողովրդին մենակ ու անպաշտպան»…
Անփոյթ դէպի սեփական կեանքը, անյոյս դէպի մօտիկ ապագայի արշալոյսը՝ նա առիթներ է փնտրում սպանուելու։ Եւ այդ առիթը չի ուշանում… Տիգրանը նահատակւում է Սասունի ապստամբութիւնը ճնշուելուց մի քանի օր վերջ, մի պատահական կռուի մէջ։
<i>Մակուեցի Մեսրոպ</i>․— Այն ժամանակ նա յայտնի էր <i>Մաշտոց</i> կեղծ անունով։
Մեսրոպ բնիկ Մակուեցի էր․ իր կրթութիւնը ստացած էր իրենց գիւղի տարրական դպրոցում․ զարգացած եւ առաջ է գնացած կուսակցական կեանքի մէջ։ 90ական թուականներէն սկսած՝ եղել է կազմակերպութեան մէջ, — Կովկասից դէպի վանք եւ վանքից դէպի Երկիր։ Կտրիճ եւ լաւ նշան զարկող տղայ էր, Պարսկաստանցի ընկերների մէջ աչքի էր ընկնում եւ յարգուած։ 1904ի աշնանը Վարդանի եւ Տիգրանի հետ խմբով անցել է Վան։ Այնուհետեւ եղել է Իշխանի հետ Լեռնապարի շրջանի մէջ, մասնաւորապէս Մոկս, Կառկառ եւ Գաւաշ։ Կազմակերպական զինման եւ զինուորական կազմակերպութեան մէջ մեծ դեր է կատարել։
Սա Տիգրանի պէս դժբախտութիւն ունէր հիւանդ լինելու․ փայծաղի հիւանդութիւն ունէր, որը աւելի սոսկալի ցաւեր ունէր, եւ թոյլ էր ֆիզիքապէս։
Հիւանդութիւնը յեղափոխական կեանքի մէջ աւելի վատ է, քան մահը։
Փախստական կեանքի սարսափը, ամէն օր փոխադրուելու անհրաժեշտութիւնը, յարաշարժ կեանքը ոչ թէ քրոնիք սուր հիւանդութիւն ունեցող, այլեւ մի քիչ ֆիզիքապէս տկար ընկերների համար անտանելի էր․ իսկ սուր հիւանդութիւն ունեցողների համար՝ դժոխք։
Դրութիւնը բարդանում է մանաւանդ հիւանդի դիրքի աստիճանով։ Եթէ հիւանդը աչքի ընկած, կառավարութեան հետապնդած կեդրոնական գործիչ է, նրա բանը պրծաւ, որովհետեւ ոչ մի տեղ ոչ հանգիստ կարող է առնել եւ ոչ պառկիլ։ Այդպիսի հիւանդներին՝ տիֆ, սուր յօդացաւ, ծաղիկ եւայլն, որ հանգիստ պառկիլ է պահանջում, ընդհակառակը, շալակած, կատուի ձագի նման ամէն օր տեղափոխութիւն պէտք է անել տնից տուն։ Երբ կառավարութիւնը լսում է, որ այս ինչ գործիչը հիւանդ է, հետապնդումները եւ խուզարկութիւնները խստացնում է։
Բժշկական օգնութիւնը տալիս են ընկերները մեծ մասամբ իրենք։ Ամէն Երկիր մտնող գործիչ սովորում էր բժշկական առաջին օգնութիւն հասցնելու չափ գիտութիւն։ Շարժական դեղարանը միշտ մեզ հետ կար, նոյնպէս եւ «ընտանեկան բժշկարանը», որ կարդում էին եւ բժշկում իրար եւ ժողովուրդը։
Այդ ասպարէզի վրայ մեծ յաջողութիւն ունէր Կոմսը։ Վանում նրան անուանում էին «Բժիշկ»։ Նա յայտնի էր նաեւ «Բժիշկ» կեղծ անունով եւ կարգին բժշկութիւն էր անում։ Ամէն տուն մտնելիս, ով փորի ցաւ, աչքի ցաւ կամ 20 տարուայ ոսկրացաւ ունենար, գալիս էր Վահանից <i>իլաջ</i> (դեղ) ուզելու։ Վահանն էլ կամ մեր ունեցածներից էր տալիս, կամ «ընտանեկան բժշկարանից» դեղատոմս գրելով՝ Ամերիկեան դեղարան էր ճամբում։
Մի ժամանակ տեսանք, որ Վահանի բժշկութիւնը մեր վրայ թէ թանկ է նստում եւ թէ պիտի վտանգի, որովհետեւ իբրեւ բժիշկ իմաց էին տալիս դրացի բարեկամներին, եւ գալիս էին գտնում։ Մի օր Իշխանի հետ գաղտուկ որոշեցինք բժշկի «ընտանեկան բժշկարանը», այսինքն գիտութեան ամբողջ դրամագլուխը գողանալ։ Նա գիրքը պահում էր իր պայուսակի մէջ։ Մի օր յարմար առիթ գտանք, գիրքը թռցրինք եւ ուղղակի ճամբեցինք Աղթամար, որ այլեւս ձեռք չընկնի։ Սրանով էլ վերջացաւ Վահանի բժշկութիւնը։
Մեր հիւանդ ընկերներից համեմատաբար երջանիկ էին նրանք, որոնց անունը չէր տարածուած։ Այդպիսի դէպքում հիւանդին համար գտնում էինք մի վստահելի տուն, եւ ամէն դիւրութիւն ստեղծում էինք, որ բժշկուի։
Բժշկական օգնութեան գործում մեզ մեծ ծառայութիւն են մատուցել ամերիկեան բժիշկները, մանաւանդ Տոքթ․ Աշըր, որն անվախ միշտ յաճախում էր մեր հիւանդներին, ձրիաբար բժշկում եւ ոչ մի անգամ, ոչ ցերեկ եւ ոչ գիշեր չէր մերժում գալ։ Նա կատարել է նաեւ վիրաւոր ընկերների վիրաբուժական գործողութիւն եւն․։ Բացի իր անձնական օգնութիւններից՝ նա թոյլատրել էր իրենց հիւանդանոցի ֆլդշերներին եւ հիւանդապահներին, որ յաճախեն մեր հիւանդներին եւ բժշկեն։ Դեղերն էլ, ի հարկէ, նրանց դեղատնիցն էին գնում։ Ամերիկեան հիւանդանոցի եւ շրջանի տղաներից այդ տեսակէտից մեծ դեր են կատարել Վաղարշակ Տէր Յարութիւնեանը, դեղագործ Ստեփանը, հիւանդապահ Արմենակը, իսկ վերջերը նաեւ հիւանդապահ Կարապետը։
Աւելին կար․ ամերիկացի միսիոնար բժիշկներն այնքա՜ն բարի էին, որ թոյլ էին տալիս մեր փախստական յեղափոխական գործիչներին, — ի հարկէ, ոչ աչքի ընկնողներից, եւ զինուորներին տեղաւորուելու իրենց հիւանդանոցում։ Ամերիկեան հիւրընկալ հիւանդանոցի յարկի տակ ամիսներ հանգիստ պառկել եւ բժշկուել են մեր Տիգրանն ու Մեսրոպը եւ ուրիշ շատ զինուորներ։ Մենք էլ մէկ մէկ, զինուած խմբով, գիշերը գնում էինք նրանց այցելութեան։
Մեսրորը կարծեմ մի կէս տարուց աւելի չկարողացաւ մնալ Երկրի մէջ հիւանդութեան պատճառով։ Նա էլ անցաւ Պարսկաստան եւ այնտեղ շարունակեց յեղափոխական գործունէութիւնը։ Կամաւորական շարժման Ժամանակ նա Դրոյի գնդում վաշտապետ էր։ Դրոյի հետ առաջինն էր, որ մտաւ Շատախ։ Նա էր, որ գնաց իր ծանօթ շրջանները, Սպարկերտի եւ Մամրտանքի ժողովուրդը փրկեց բերաւ Մոկս, որ եւ պաշտպանեց մինչեւ նահանջի օրը․ ամենավերջինը եղաւ, որ վաշտով Վանից դէպի Բերկրի նահանջեց։
<references/>
