Մեսրորը կարծեմ մի կէս տարուց աւելի չկարողացաւ մնալ Երկրի մէջ հիւանդութեան պատճառով։ Նա էլ անցաւ Պարսկաստան եւ այնտեղ շարունակեց յեղափոխական գործունէութիւնը։ Կամաւորական շարժման Ժամանակ նա Դրոյի գնդում վաշտապետ էր։ Դրոյի հետ առաջինն էր, որ մտաւ Շատախ։ Նա էր, որ գնաց իր ծանօթ շրջանները, Սպարկերտի եւ Մամրտանքի ժողովուրդը փրկեց բերաւ Մոկս, որ եւ պաշտպանեց մինչեւ նահանջի օրը․ ամենավերջինը եղաւ, որ վաշտով Վանից դէպի Բերկրի նահանջեց։
<i>Յարութիւն Միրաքեան</i>․— Սա Ամերիկայից եկած ընկերներիցն էր։ Սասուն գնալու համար Ալեքսանդապոլից միացաւ ինձ։ Պարսկաստանում բաժանուեցինք։ Յետոյ Մոսոյի եւ Նիկոլի հետ եկաւ Վան։ Սրան ինձ ընկեր էին տուել Ալեքսանդրապոլում, իբրեւ պայթուցիկ նիւթերի վարպետ։ Սկզբնական շրջանում ինձ հետ էր Վանում․ յետոյ, կամաց֊կամաց ծանօթանալով շրջանի գիւղերին, մեծ ընդունելութիւն ցոյց տուեց ժողովրդական կազմակերպութեան եւ զինական֊զինուորական ասպարէզում։
Շուտով նրան տուինք մի ամբողջ ու մեծ շրջան, Արճակի գաւառը, որ 35֊40 գիւղ ունէր, ինչպէս նաեւ Բողազ֊Քեասանի շրջանը։
Յարութիւնը դարձաւ Վանի շրջանում ամենաժողովրդական անհատը։ Կարող եմ ասել, որ մեր ժամանակում, մեր ընկերներից ոչ ոքի հետ ժողովուրդն այնքա՜ն սերտ կերպով չէր կապուած, որքան՝ Յարութիւնի հետ։ Նա ունէր ժողովրդական գործիչի բոլոր բարեմասնութիւնները․ դիմացկուն էր, խաղաղ բնաւորութիւն, մեծ գաղափարաբանութիւն եւ զոհողութեան ոգի, ինչպէս եւ ժողովրդի հետ խօսելու փայլուն լեզու, համբերատարութիւն, կազմակերպելու եւ ղեկավարելու ընդունակութիւն ունէր։
Յարութիւնը Վանում մնաց երկու տարի։ 1907ին հիւանդութեան պատճառով դուրս գնաց մի քանի ամսով, 1908ի Սահմանադրութեան՝ դարձաւ Երկիր, երբ արդէն հիւանդութիւնը յաղթել էր նրան։ Լաւ բժիշկների բացակայութեան պատճառով մեռաւ 1909ի ձմեռը։ Նրա յուղարկաւորութեան հանդէսը Վանի մէջ ոչ մի ժողովրդական գործիչ չէ ունեցել։ Ամբողջ գաւառը թափուել էր քաղաք իր վերջին յարգանքն ասելու իր սիրեցեալ գործչին։
Յարութիւնի մասին կենսագրական յօդուած կայ «<i>Դրօշակ</i>»ի 1912 թուերի մէջ։
<i>Թէոս Տեղտրիկեան․</i>․— Սա տեղացի ամենահին ընկերներից է։ Կազմակերպութեան մէջ եղել եւ գործել է 90ական թուականներից։ Առաջին անգամ պատանի հասակում, դեռ 16֊17 տարեկան, Մեծ Վարդանի եւ Վազգէնի հրահանգով, տեռորի է ենթարկում մի դաւաճան հայի։ Բայց առաջին փորձն անյաջող է անցնում․ հեռուից մի քանի անգամ կրակում է զոհի վրայ, թեթեւ վիրաւորում ու փախչում է։
Այնուհետեւ փախստական է դառնում։ 1896ին Վարդանի խմբի հետ հազար ու մի նեղութիւններով, ինչպէս այդ նկարագրուած է Վարդանի յիշողութեանց մէջ, անցնում է Պարսկաստան, այնտեղից էլ Կովկաս։ Այստեղ էլ աշխատում է կուսակցութեան շարքերում, բայց, երբ ընդհանուր ներման լուրը լսում է, վերադառնում է կրկին Վան։
Այդ ժամանակ Վազգէնը նահատակուել էր։ Վանում սոսկալի հակազդեցութիւն կար․ դեռ Վարդգէսը նոր էր մտել Վան․ ոչ ոք կար գործիչներին օգնող եւ հիւրընկալող։ Այն աստիճան էր հալածանքը, որ մի ռուսահայ, Լեւոն Գիւլումեան անունով, եկել էր Վան, հասել էր Աւանց, ուր այնքան էին վախեցրել նրան, որ յետ էր փախել, առանց Վան իսկ մտնելու։
Վարդգէսը շնորհիւ Ալէսի, Արմենակի եւ վերջը Թէոսի աջակցութեան կամաց֊կամաց շրջանակ եւ կազմակերպութիւն է ստեղծում Վանում եւ շրջաններում։ Կարճ ժամանակում կազմակերպութիւնը ոտքի է կանգնում եւ այն աստիճան, որ դառնում է կամուրջ Մուշ փոխադրուող գործիչների եւ ռազմամթերքի համար։ Այդ ժամանակները Մուշ է անցնում Սասունի Վահանը, Հրայրի հետ, որ Վան էր քաշուել Վարդգէսի մօտ, Մշոյ հալածանքներից շունչ առնելու։ Վան էր հասել Ամերիկայից ե՛ւ Աշոտ Երկաթը, որը նոյնպէս գնաց Մուշ֊Սասուն եւ ապա տեղաւորուեց Ախլաթ։
Վարդգէսի օրով սկսւում է փոխադրական գործը, որի ժամանակ մեծ դեր է կատարում Թէոսը։ Վերջինը այդ ժամանակ լեգալ էր։ Վանի մէջ ապահով եւ լաւ վաճառականի որդի, ինքն էլ խանութ էր բացել, որը յետոյ դարձել էր Դաշնակցութեան գրասենեակ, ինչպէս ասում էին տղաները։ Այնուհետեւ լինում է Վարդգէսի թեւ ու թիկունքը, բաժանում է նրա հետ բոլոր դառնութիւնները, նրա հետ բանտարկւում է եւ կաշառքի ոյժով ազատւում՝ նորից մտնելու համար յեղափոխական ասպարէզը։
Վարդան Շահպազի մասին խօսելիս, ասացի, թէ ի՜նչ նեղութիւններ են քաշած Վանում։ Վարդգէսի դաւաճան Սէմէրջեան Խաչիկի տեռորը «Ծուռ» Դաւիթի ձեռքով կազմակերպողն եւ ղեկավարը եղել է ինքը Թէոսը։
Երբ Կոմսը Վան է մտնում, Թէոսը Կոմսի ամենալայն օժանդակողը եւ լաւ աշխատող ընկերներից մէկն է դառնում։ Այնուհետեւ Վանում ոչ մի դաւադրութիւն, ոչ մի յեղափոխական եւ տեռորական գործ չի կատարւում առանց Թէոսի անմիջական ղեկավարութեան, հսկողութեան կամ մասնակցութեան։
Շատ խոշոր ձեռնարկ է եղել 1904ին Վարդգէսին բանտից փախցնելու փորձը։ Բանտից 100֊150 մեթր երկարութեամբ ական էին փորել Վարդգէսի բանտարկուած մասնաբաժնի տակ․ հասցրել էին մինչեւ պատի մօտ․ մնացել էր մի գիշերուայ աշխատանք, որ հասնեն սենեակի յատակին։ Այդ օրը սակայն անձրեւ է գալիս, ջուրը ծծում է եւ կասկածանքի տեղիք է տալիս, որով եւ բացւում է դաւադրութիւնը։
Թէոսը դրա վրայ ամիսներ է չարչարուել։ Ամէն գիշեր, ինքն անձամբ գնացել է ականի մէջ քանքաններին սիրտ տալու, օժանդակելու եւ պաշտպանելու։ Եւ այդ բոլորը Այգեստանից հեռու բերդի տակ՝ ճիշդ պահապանի քթին տակ։ Ինչպէս ինքն էր ասում շատ անգամ, երբ թուրք պահապանը բանտի տանիքից միզում էր, ջուրը թափւում էր ուղիղ իրենց գլուխի վրայ։ Այդ ձեռնարկը Վանի այն ժամանակուայ ամենափայլուն գործերից մէկն էր, որի մեծ պատիւը առաւելապէս պատկանում է Թէոսին։
Այնուհետեւ Թէոսը կազմակերպել է եւ կատարել անձամբ մի քանի նշանաւոր տեռորներ, ինչպէս օրինակ, փոլիս Մխիթարի, Ոստանի գայմագամ Արմենակ Էֆ․ եւն․։ Թէոսն էլ իմ ժամանակուայ գլխաւոր դերակատարներից մէկն էր, միակն էր, որ քաղաքում մեծ կապեր ունէր, ամենքին լաւ ճանաչում էր, խիստ վարպետ էր եւ խելք ու մանաւանդ լեզու ունէր մարդկանց համոզելու համար։
Թէոսը ուժեղ տիպ է, բայց նրա մէջ ապրել է միշտ կողք կողքի երկու մարդ, — քանդող ու աւերող եւ շինարար։ Քանդողը շատ անգամ նրան տանում էր անկման, մօտեցնում ոճրագործի, ըմբոստացնում էր ամէն մի հեղինակութեան եւ սրբութեան դէմ․ միայն ատրճանակով էր, որ պիտի խօսուէր այդ ժամանակ նրա հետ… Այս ներքին անզուսպ հրէշի մէջ սակայն նստած էր եւ մի շինարար, աշխատասէր, հայրենասէր, դէպի Դաշնակցութիւնը անհուն զոհողութեամբ լեցուած մի հոգի։
Թէոսը մինակ սոսկալի էր․ նրան հաւասարակշռութեան մէջ պահել են նրա ընկերներից մանաւանդ Ալէսը։ Երբ նրա վրայ եղել է մի ուժեղ եւ լաւ ձեռք, նա միշտ դէպի լաւն է աշխատել։ Վասպուրականի յեղափոխութեան պատմութիւն գրողը, երբ հասնի 1896 թուէն 1915 թուականների շրջաններին, անկարող է կանգ չառնել Թէոսի հարուստ գործունէութեան վրայ։
<i>Ալէս Պտրսամեան</i>․— Սա Թէոս֊Ալէս֊Արմենակ երրորդութեան երկրորդ անձն է, բնիկ վանեցի։ Ժամանակին եղել է արհեստով դերձակ, իսկ ապա՝ «յեղափոխական», ինչպէս ինքն էր ասում իր մասին։ Դեռ պատանի, 1898֊1900 թուերին, կազմակերպութեան մէջ գործել է մանաւանդ Վարդգէսի նոր եկած ժամանակը։
<i>«Կʼերթայինք ցերեկը օրական 2֊3 ղրուշով կʼաշխատէինք Արմենակի հետ։ Երեկոյեան հացի ու պանիրի կուտայինք, կը բերէինք կʼուտէինք Վարդգէսի հետ, որը՝ ամբողջ օրը անօթի նստած՝ ակնդէտ մեր գալուն կը սպասէր… Գիշերը զէնքեր կը կապէինք, Պ․ Վարդգէսի հետ խումբերուն կʼերթայինք։ Առանձին զայն տեղաւորելով՝ մենք կրկին գործի կը շտապէինք մի քանի ղուրուշ հացի դրամ վաստակելու»…</i>։
Ալէսին վիճակուել էր, իր բնաւորութեան բերմունքով, Վանի յեղափոխական կեանքի մէջ խլուրդի գործունէութիւն։ Ալէսը զէնքի, ռազմամթերքի մասնագէտ եւ պահեստապահ էր Արմենակի հետ։ Վասպուրական մտած հազարաւոր զէնքերն ու միլիոնաւոր փամփուշտները մէկիկ մէկիկ անցել են Ալէսի ձեռքով, մաքրուելու, դասաւորուելու եւ խնամքով պահուելու համար։ Բոլոր պահարանների տեղը գիտէր, եւ բոլորը համարեա ինքն էր շինել իր ձեռքով։
Առաւօտեան վաղ, երբ խումբը հասնէր որեւէ տեղ, թէյ խմած կամ առանց թէյի՝ Արմենակի հետ պիտի շտապէին իրենց բոյնը (<i>Դրախտը</i>) առձեռն պահարանից զէնքեր հանելու, մաքրելու, նորոգելու եւ դասաւորելու համար։ Խուլ մի տան մէջ, ներսով ներս, արեւից եւ լոյսից զուրկ այդ խլուրդային կեանքը խորապէս ազդեց նրա ֆիզիքականի վրայ։ Այժմ նա տառապում է լեղիի քրոնիկական հիւանդութիւնից։ Բնականից սակաւախօս եւ լռակեաց՝ սովորական մարդու տպաւորութիւն է թողնում առաջին պատահողի վրայ, իսկ շատերի էլ ուշադրութեան չէ արժանանում․ միշտ հայեացքը դէպի վար, եւ միշտ կարծես ինչ որ դաւեր է որոնում։ Չափազանց պաղարիւն, սոսկալի զգոյշ է եւ շրջահայեաց։
Երբ առաջարկում էի խումբ կառավարել, հեգնանքով ու հազիւ խնդալ բարեհաճելով կʼասէր․ «<i>Ես մէկապետ եմ՝ հազիւ ինձ կառավարեմ․ Աստուած պակաս չանի՝ խմբապետներ շատ ունինք…</i>»։
Մեղքս չթագցնեմ, ոչ ես եւ ոչ էլ մեզնից որեւէ մէկը չէր սպասում, որ Ալէսը վերջը կը դառնայ մեծ ռազմական շրջանի հմուտ զինուորական ղեկավար…
Բայց անկարելին եղաւ։ 1915ի Ապրիլեան հերոսամարտին Ալէսը Դրդանէլի շրջանապետն էր, եօթանասունից աւելի փորձ ու անցեալ ունեցող զինուորների կառավարիչ։
Կարծես դիտմամբ իր վրայ էր վերցրել պաշտպանութիւնը Վանի ամենախեղճ թաղի, որ Վանի ամբողջ յեղափոխական պատմութեան մէջ եղել է մեր միջնաբերդը։
Դա մեր չարդաղն էր, որին պիտի անդրադառնամ առանձին։
Դարդանէլի արեւելեան կողմը Այգեստանի դաշտի ամենավտանգաւոր դիրքն էր, չորս կողմը բաց, Հաջի Բէքրի զօրանոցը իր դիմաց, թրքական թնդանօթները միշտ ուղղուած իր դէմը․ բայց ոչ մի հաւար, ոչ մի խուճապ, օգնութեան ո՛չ մի ջղային ճիչ, միշտ պաղարիւն, միշտ խնայող եւ մինչեւ վերջը անխոցելի։ Դարդանէլում թշնամին չկարողացաւ բազմաթիւ յարձակումներից յետոյ մի թիզ իսկ առաջանալ։ Ալէսի շրջանն էր այդ…։
Բայց նա դարձեալ լուռ էր, սակաւախօս։ Եւ կարծեմ, Վան մտնողներից ոչ ոք իմացաւ որ Դարդանէլի պաշտպանողը Ալէսն էր։
<i>Արմենակ Շալջեան</i>․— Արհեստով ոսկերիչ է եղել։ Ընտանեկան արհեստ է․ հայրը լաւ վարպետ էր․ չորս եղբայրներն էլ իրենց հօր մօտ ոսկերչութիւն էին սովորում։ Ինչ որ ասացի Ալէսի մասին սկզբում, պիտի կրկնեմ եւ Արմենակի մասին։ Երկուսը մի խնձոր են՝ երկու կէսի բաժանուած․ միայն կարմրաթուշ կողմը Արմենակն է, ճերմակ կամ դալուկ կողմը՝ Ալէսը։
Միշտ ժպտադէմ, երեխայի պէս մաքուր, հարսի պէս ամչկոտ ու կարմրող, միշտ սիրող ընկերական փայփայանքը, միշտ պատրաստակամ եւ միշտ լռակեաց…։
— <i>Թո՛ղ Թէոս աղէն փչի, բաւական է, մեր երկուսի ներկայացուցիչը նա է։ Մեզ գործ տուէք՝ անենք… Եւ պէտք է խոստովանել, որ Թէոսը երկուսի փոխարէն էլ խօսում, արսըզութիւն եւ քէֆ էր անում</i>։
Արմենակը Սահմանադրութիւնից յետոյ գնաց Պոլիս եւ մնաց հոն։ 1910֊12 թուերին Պոլիս հանդիպեցի մեր սիրելի Արմենակին․ ծառայում էր լիմոնադի գործարանում։
Խօշ բէշից յետոյ, երբ քէֆը հարցրի, պատասխանեց․
— <i>Բօշ է, Պր․ Արամ, օրը այն օրն էր, երբ փախստական էինք Վանում։ Այժմ ամէն բան փոխուել է։ Եւ ընկեր եւ գաղափար՝ ամէն բան․ երէկուան ամենամօտ ընկերդ այժմ քու երեսին չի նայում…</i>
Բացատրում եմ, որ պայմանները փոխուել են։ Այն ժամանակ ուրիշ էր։ Մենք բացի իրարից ոչ ոք ունէինք։ Գործը՝ մէկ, ձգտումը՝ մէկ, նպատակը՝ մէկ։ Բոլորս հաւասար էինք։ Բոլորս անդրամ եւ մի ամանից կʼուտէինք։ Այժմ դիրքերը եւ տէրերը փոխուել են։
—<i>Քեզ կʼասեմ, բօշ է։ Գրել եմ, որ Ալէսը գայ, միասին գործ գտնենք, ապրինք…</i>
—<i>Չէ, Արմենակ, ինչալլահ Երկիր կʼերթանք, նորէն գործ կը լինի</i>։
<references/>