Changes
—<i>Չէ, Արմենակ, ինչալլահ Երկիր կʼերթանք, նորէն գործ կը լինի</i>։
— <i>Այդ ուրիշ բան է․ եթէ յեղափոխական գործ եղաւ, գլուխս նրա օղուրին է…</i>
Խե՜ղճ Արմենակ, գործ եղաւ․ մէկ էլ, թերեւս վերջին անգամ, ծառացանք թուրք բռնակալութեան դէմ քո սիրած Վանում, բայց դու չկայիր…։
<i>Ախալցխացի Հաջի Լեւոնը</i>․— Հաջի Լեւոնը Երկիր է մտել 1904ին Ֆլէի ջոջ Աղայի հետ։ Վերջինը Բուլգարիայի Ընդհանուր Ժողովին գնացող երկրորդ պատգամաւորն էր։ Վերադարձել են ձիաւոր խմբով, մեր յայտնի քիւրդվալատ Մստոյի առաջնորդութեամբ։ Լիմ գիւղի մօտ եղած կռւում Ջոջ֊Աղան սպաննւում է, եւ Լեւոնը մինակ տղաների հետ կռւում է։ Մեծ քանակութեամբ բեռներով զէնք է եղել․ ազատելով հասնում է քաղաք։
Հաջի Լեւոնը արհեստով զինագործ էր։ Քաղաքի արհեստանոցի մէջ գլխաւոր վարպետը նա էր։ Նրա հետ աշխատում էին Ալէսն ու Արմենակը, միւս Ջոջ֊Աղան եւ Վարդան֊Շահպազը։
Շատ հետաքրքիր է այդ արհեստանոցը, որ, ի հարկէ, շարժական էր եւ գտնւում էր «Ղարադաղում»՝ մեր յայտնի «Դրախտում»։ Դա ներքնայարկի մը փոքրիկ, նեղ ու երկար մառան է եղել, մի դուռն ուղղակի դէպի դուրսը, որը չէր բացւում աշխատանքների ժամանակ, եւ մի դուռն էլ դէպի ներսը, ուր կատարւում էր երթեւեկութիւնը։ Դրսի տան կից կար մի փոքրիկ պատուհան, որի վերեւի մասը շարժական պահարան ունէր՝ գործիքներն ու կիսատ մնացած զէնքերը տեղաւորելու։
Արհեստանոցում առհասարակ գիշերում էր Հաջի֊Լեւոնը։ Մառանի ներսի կիսում, վերեւի առաստաղի մօտ, շինել էր մի վերնայարկ եւ այնտեղ պառկում էր։
Շրջանի գիւղական, ինչպէս եւ կազմակերպական զէնքերը գալիս էին հոնտեղ նորոգուելու եւ յետ դառնալու։
Հաջի Լեւոնը կարողացաւ երկաթի կազմուածքով այդտեղ տոկալ միայն մէկուկէս տարի, երբ հիւանդացաւ «դեղնացաւով», ինչպէս եւ Ալէսը։ Ստիպուած եղանք արհեստանոցը փակել։ Լեւոնը երկար պառկեց Ամերիկեան հիւանդանոցում․ ոչինչ չօգնեց, ստիպուեցանք ուղարկել Կովկաս։
Հաջի Լեւոնին երկրորդ անգամ ես հանդիպեցի կրկին Վանում, 1915ին, երբ կամաւորները Վան մտան։ Առաջին մտնողներից մէկն էլ Հաջի Լեւոնն էր։ Քեռու ձիաւոր խմբի ղեկավարն էր։ Այնուհետեւ նրա խմբի գրոհների առջեւ տեղի տուեց թշնամին դէպի Ոստան, Սարէ եւ Զեյվա, ուր եղաւ հռչակաւոր ճակատամարտը։
<i>Շամիրամցի Սողոն</i>․— Ախլաթը հայ յեղափոխութեան տուել է ամենափայլուն դէմքերը՝ Սերոբ֊Փաշան, Ախլաթցի Կարապետը, Շամիրամցի Ապտոն, Զուլումաթը եւ ուրիշները։
Այս փառահեղ շարքին է պատկանում եւ մեր Սողոն՝ չինարի բոյով, շէկ աչքերով ու մազերով, սիրուն դէմքով ու վճռական հայեացքով մի տղամարդ։
Նա եղել է Ախլաթ Աշոտ֊Երկաթի թեւ ու թիկունքը, կարծեմ, մասնակցել է Սասունի վերջին (1904ի) կռիւներին, կամ այդ ժամանակ խմբով եղել է Մշոյ դաշտում․ Անդրանիկի խմբի հետ եկել է Վան այն յոյսով, որ խմբով պիտի վերադառնայ «Երկիր»՝ Ախլաթ… Եւ մեր խեղճ Սողոն շատ սպասեց…
Սողոն ինձ մօտ էր Վան։ Թիկնապահի պաշտօն էին յանձնել խեղճ Սողոյին, որ երբեք քաղաք չէր եղել եւ քաղաքի ձեւերը չգիտէր։ Իշխանն էր նշանակել ասելով․ «<i>Վստահելի եւ կտրիճ ընկեր է, մօտդ պահէ…</i>»։ Եւ իրօք անդաւաճանօրէն վստահելի ու հաւատարիմ էր։ Ամենակրիտիկ րոպէներին իսկ պաղարիւն․ միայն նրա ներկայութիւնը բաւական էր որ ամենավտանգաւոր դէպքում մինակ մնանք ամբողջ օրը։
Երբ սկսեցինք ձանձրանալ անգործութիւնից, սկսեցի կարդալ֊գրել սովրեցնել։ Երկու֊երեք ամսում այնքա՜ն սովորեց կարդալ, որ ոչ միայն լրագիրներ էր կարդում, այլեւ <i>Րաֆֆի</i>ի եւ «<i>Յառաջ</i>» գրադարանի գրքերը։
— <i>Պարոն, քո երախտիքէն ի՞մալ պիտի իլնիմ, որ դուն այս շնորհքն ուսուցիր ինձ</i>։
— <i>Սողօ՛, աղայիդ (ամուսնացած էր գիւղում) պիտի ուղարկեմ ճեմարան, որ երախտիքիցս էլնիս բիսբիթուն։</i>։
— <i>Պարո՛ն, եանի մեր Ախլաթէն ալ կրթուած մարդ պիտի լինի…</i>
Այնուհետեւ Սողոն ինձնից անբաժան էր, եւ ես վստահ էի, որ կը մնամ անվտանգ եւ անխոցելի։
1908ին Դաւիթի դաւաճանութեան օրերը մեծ խմբով գնացել էինք գաւառ,— Գաւաշ․ հեռու էր նաեւ Սողոն։ 1907ին, երբ ես արտասահման էի անցել, Արճէշցի Ալի բէյը խնդրել էր մերոնցից մի խումբ ուղարկել իր մօտ։ Ինչպէս իր տեղում տեսանք, Սողոն էր իր երկու ընկերով գնացել։ Ալի բէյի եւ Քեօռ Հիւսէին փաշայի միջեւ եղած կռուին Սողոն հրաշալի կերպով կռուել էր․ քրդերն իրենց երգերի մէջ նրա հերոսական գործերի գովքն էին արել։ Քաղաքից ինձ շուտով կանչեցին։ Որոշեցի մինակ գնալ եւ իսկոյն դառնալ։ Սողոն աղաչեց, որ նրան էլ վերցնեմ։ Պէտք չտեսայ։ Խեղճի նախազգացումը ճշդուեց։ Մի քանի օրից յետոյ ես դաւաճանութեամբ ձերբակալուեցի քաղաքի մէջ։ Սողոն մնաց Իշխանի խմբի հետ։
Խուզարկութեան բոլոր սարսափները քաշեց Սողոն, գաւառների զէնքերը լքուած ժողովրդից խլելով՝ տղաները իրանց մէջքով շալակած սարերը տարան եւ պահեցին։ Այնուհետեւ, երբ եկան վրէժի օրերը, երբ Իշխանը՝ մի բուռ կտրիճների գլուխն անցած՝ հակահարուած էր տալիս դաւաճաններին, Սողոն Իշխանի աջ թեւն էր։
Իշխանը սարսափով պատմում էր հետեւեալ դէպքը, որ տեղի էր ունեցել Հայոց Ձորի Քերծ գիւղում․
— <i>Այդ շրջանի ռէսները ժողով էին արել եւ որոշել զէնքերը տալ կառավարութեան։ Անզղի ռէսը արդէն տարել տուել էր։ Ես նստել եմ Քերծի սարը։ Սողոյին մի քանի տղայով քշեցի Անգղ՝ այդ սրիկային սատկեցնելու։ Սողոն գնաց եւ երկու ժամում գործը լմնցնելով՝ եկաւ։ Մտաւ Քերծ հանգստանալու եւ նոր ծրագիր կազմելու։ Գիւղացիք հացի պատրաստութիւն էին տեսնում։ Սողոն՝ կողքից կախած քրտական կաման՝ մաքրում էր, որ թութուն բրդի դրանով։ 45֊50 տարեկան մի գիւղացի ծերունի, որ մօտը նստած նայում էր, ասաց․
— Ի՞նչ ես անում, Պր․ Սողօ՛։
— Դանակս կը սրեմ, դաւաճանների գլուխը կտրելու համար, Ձեր երկիրը հու հու (երբեք) ռէս չպիտի թողնեմ։</i>
Գիւղացին այլայլուեց եւ վեր կացաւ, կամացուկ քաշուեց։ Երկու ժամից յետոյ լուր բերին, որ այդ գիւղացին դաշտ գնալու ժամանակ սայլի մէջ յանկարծամահ է եղել Սողոյի սարսափից։
Այդպէս մնաց մինչեւ թրքական Սահմանադրութիւնը։ Այդ տարիները նա անխոնջ աշխատում էր իր շրջանի գիւղերում դպրոցներ բանալու։ Որդին դեռ փոքր էր, բայց եղբօր որդուն՝ Մուշեղին, եղբօրը՝ Տիգրան֊Շահպազին եւ Սերոբի երկու որդիներին Վան բերինք ու դպրոց դրինք։ Այնուհետեւ Ռոստոմը տարել էր նրանց Կարին․ մեծացել, լաւ տղաներ էին դարձել, բայց մեծ փոթորիկը նրանց էլ տարաւ։
Սողոն 1915ի դէպքերի ժամանակ զինուորագրուած էր թրքական բանակում, ծառայում էր Դատուանում։ Վանի դէպքերից յետոյ նրան դաւաճանութեամբ սպաննել են եւ այդ պատճառով Ախլաթը հարկաւոր եւ իրեն վայել դիմադրութիւն ցոյց չտուեց, որի հետեւանքով շատ քիչ ժողովուրդ ազատուեց։
<i>Սուրիջի Դաւիթ</i>․— Իսկ մենք կոչում էինք «Ծուռ» եւ իրօք ծուռ էր։ Վախ, զգուշութիւն ասած բառը չկար նրա բառարանի մէջ։ Բնիկ Ալքանաղցի էր՝ հաստատուած Վան․ ծառայել էր կառավարութեան փոստի մէջ, իբրեւ ձիաւոր փոստ փոխադրող։ Այստեղ վարժուել էր դիմացկունութեան։ Եղել էր զինուոր Վազգէնի ժամանակ։ Վարդգէսի ժամանակ Կառկառցի Եղիշի հետ եղել էր նրա անբաժան ընկերը եւ պաշտպանը։ Լաւ եւ նուիրուած յեղափոխական զինուոր էր։ Սպաննուեցաւ մի անարժան մահով՝ եղբայրասպան կռուի մէջ։
Սրա մասին ընդարձակ կենսագրական ունիմ գրած «<i>Դրօշակ</i>»ի 1912ի թիւ 2ում։
<i>Ալւարինչցի (Մուշ) Էսյտօ֊Պօղոսը եւ Վարդանը</i>․— Ես դիտմամբ եմ կանգ առնում Սէյտոյի եւ նման երկու տիպերի վրայ։ Թէեւ նրանք իրենց յեղափոխական գործերը կատարել են Մուշում կամ ուրիշ վայրեր, բայց ժամակաւոր կերպով եղել են Վանում։ Սրանք որոշ տիպի մարդիկ էին։ Ունէին ինքնատիպ հոգեբանութիւն։ Ես կʼուզենայի այդ տիպերից երկուսին ցուցադրել։
Սէյտօ֊Պօղոսն ունէր եւ մի անբաժան ընկեր,— Ալւարինչցի Վարդանը։ Չգիտեմ ոնց է եղել, որ սրանք բաժանուել են։ Վարդանը 1903ին Կայծակ Վաղարշակի եւ Թումանի հետ Սասունից եկել էր։ Կարծեմ՝ Վաղարշակը բերել էր իբրեւ վստահելի զինուոր ընկեր։ Նրան տեսայ եւ ծանօթացայ Ղարսի շրջանում եւ Վանում հանդիպեցի Սէյտոյին․ նոր հասկացայ, որ մի խնձոր էին՝ երկուսի կիսուած։
Ղարսում շատ մօտ էի Վարդանին․ նա միշտ տխուր էր, երազուն ու մտածկոտ։ Իբրեւ Սասունից եկած հազուագիւտ հիւր, ամէն դիւրութիւն տուել էինք․ լաւ հագնւում էր, առատ ծախսում, ժողովրդական հիւրասիրութիւն եւ ոգեւորութիւն էր վայելում։ Ղարսի լաւ օրերն էին․ Վարդանը միշտ տխուր էր։ Մի անգամ, երբ Սասունից պատմութիւններ էի անել տալիս, հարցրի թէ ինչո՞ւ տխուր էր։
— <i>Ի՞նչ գիտնամ, պարո՛ն, իմալ քօռցայ, ընգերտանք թորկի իկայ․ ե՞րբ պիտի ճամբէք Երկիր</i>։
Խե՜ղճ Վարդան, հիւանդ էր «հայրենիքի վշտով»… Երբ գարունը բացուեց, Վաղարշակի լաւ խմբի հետ ճամբեցինք․ հերոսական կռիւ էին ունեցել սահմանագլխում — Զեյվանի բերդի վրայ, ուր ամէնքն ընկան՝ ե՛ւ Վաղարշակը, ե՛ւ Ռուս֊Գէորգը, մի հրաշալի, մի գարուն երիտասարդ… Միայն հրաշքով ազատուել էր Վարդանը…
Երբ վիրաւոր վիճակով, բայց ոտքի վրայ դարձաւ Ղարս, 10 օրից յետոյ, անճանաչելի էր դարձել։ Հարկ եղաւ յիշեցնել ինձ, որ Ալվարիչցի Վարդանն է…
Նոյնն էր եւ Սէյտօ֊Պօղոսը։ Դեռ պատանի հասակում Վարդանի հետ եղել է իրենց գիւղի ըմբոստը, ինչպէս մշեցին է ասում․ «<i>Հլա կուսակցութիւն չըկէր պարո՛ն, մենք յեղափոխական էնք</i>» — այսինքն՝ դեռ կուսակցութիւն չկար, մենք ըմբոստ էինք քիւրտի եւ թուրքի դէմ։
Այնուհետեւ Սէյտօ֊Պօղոսը եղել է Մշոյ դաշտի եւ Սասունի բոլոր կռիւներին մասնակից, եւ պատուաւոր, գործօն մասնակից…։
Անդրանիկի հետ եկել էին Վան եւ մխուել մնացել էին․
— <i>Մեռցուցէ՛ք, արտասահման չիմի երթա՛յ․ պիտի ճամբէք զիս երկիր…</i>
Իսկ Երկիր զինուորական ոյժ ճամբելը արգիլուած էր․ Գէորգ֊Չավուշը մի խմբով հազիւ էր կարողանոմւ ապրել Մշոյ դաշտում։
<references/>
