Changes
Իսկ Երկիր զինուորական ոյժ ճամբելը արգիլուած էր․ Գէորգ֊Չավուշը մի խմբով հազիւ էր կարողանոմւ ապրել Մշոյ դաշտում։
Տխուր, վշտահար, թեւաթափ, իբրեւ վանդակի մէջ բանտարկուած արծիւ, նստում էր, ծխում ու Երկիր էր երազում։
— <i>Պարո՛ն, վալլահ, պիլլահ, թալլահ, պիտի թորկես, որ Երկիր երթամ</i>…
Խեղճը շատ սպասեց, բայց անհնար եղաւ։ Ստիպուեցաւ, վերջապէս, անցնիլ Կովկաս։ Լաւ ժամանակ էր հասել։ Հայ֊թրքական ընդհարումներն էին․ Դաւալուի շրջանում Սէյտոն հրաշքներ էր գործել միս֊մինակ։
Բայց Երկիրը քաշել էր․ կարծեմ Կորիւնի հետ մի փոքրիկ խմբով, Կարսի գծով, 1907ին անցել էր Մուշ…
Եւ այնտեղ զոհ գնաց Զաւէնի եւ Ջնդոյի հետ Ղասըմ բէկի դաւադրութեան։ Նա հայ֊քրդական եղբայրութեան երեք զոհերից մէկն էր… Հերոսաբար ապրեց, բայց անփառունակ մեռաւ․ նամարդները կտրիճին քունից էին զարթեցրել եւ գողի պէս, մութի մէջ, զարկել էին…
<i>Զաքարիա Չաւուշ, Իսմայիլ օնբաչին, Սամսոն, Ազատ, Ասորի Սահակ, Խումոչ, Ջաֆար, եւայլն</i>։
Մի քանի խօսք էլ պիտի ասել փախստական ինտերնացիոնալի մասին։
Արդէն ասել եմ, որ ամէն ազգ եւ ազինք ներկայացուցիչներ ունէին մեր կազմակերպական, զինուորական շարքերում, այն էլ փախստական։
Սասունցիներն երբ Վան էին եկել, նրանց հետ արդէն կային մի քանի թուրք զինուորներ՝ Զաքարիա Չաւուշը, Սամսոնը, եւայլն։ Դրանք միացել էին մերոնց՝ Սասունի ապստամբութեան ժամանակ։ Առաջ էլ նման դէպքեր տեղի էին ունեցել։ Ի՞նչն էր արդեօք դրդել թուրք զինուորներին, որոնք մեծ մասամբ Պոլսոյ եւ ծովափնեայ շրջաններից էին, ուրեմն աւելի կրթուած եւ խելահաս, քան բուն Հայաստանի թուրքերը,— յարելու հայ յեղափոխականների կողմը, դա մի բարդ հոգեբանական հանգոյց է ինձ համար, որն լիովին դեռ չեմ հասկացել, բայց պիտի փորձեմ բացատրել…
Որ թուրք ռեժիմը սոսկումներ ունէր ե՛ւ իր՝ բուն թուրք ժողովրդի համար, այդ անկասկած էր։ Որ թուրքերի մէջ դժգոհութիւններ կային, այդ էլ անկասկած էր։ Որ այդ դժգոհութիւնը աւելի շատ էր զինուորականութեան մէջ, դրա ապացոյցը տուաւ թուրք յեղափոխութիւնը, որ զուտ զինուորական էր։
Ըմբոստ զինուորները բնականօրէն մտածում էին, որ իրենց ապաստան կարող են տալ միայն հայ յեղափոխականները, որոնք «բախտով» (տղամարդու իմաստով) մարդիկ են, «բէբախտութիւն» (դաւ) չեն անի։ Այն ինչ՝ նրանք բազմաթիւ փաստեր ունէին, որ քիւրտերի ձեռքն ընկնողը կենդանի չի մնում — կամ սպաննւում է, կամ ձերբակալւում եւ յանձնւում կառավարութեան։
Ուրեմն, ռեժիմի դէմ ըմբոստանալն էր գլխաւոր դրդապատճառը նրանց փախուստին եւ մեր կողմ յարելուն, իբրեւ կառավարութեան դէմ ըմբոստացածների։
Փախչողների մէջ կային գաղափարական մարդիկ, բայց մեծամասնութիւնը ռեժիմի խստութիւնը չհանդուրժելով՝ անցնում էր մեր կողմը՝ փրկուելու յոյսով։
Մեր ընդունելու պատճառներն էլ պարզ էին․ նախ դա մեծ պրոպագանտ էր բանակի մէջ։ Դրանց նամակներ էինք գրել տալիս իրենց ընկերներին։ Եկողներից իմանում էինք կառավարութեան զինուորական գաղտնիքները, պատրաստութիւնները, մտադրութիւնները։ Իբրեւ փորձ զինուորներ, որոնք գիտէին թուրք բանակի բոլոր պայմանական նշանները, կռուի ժամանակ շատ էին օգտակար լինում իրենց ցուցմունքներով։ Սասունի ապստամբութեան ժամանակ այս դերը յաջողութեամբ կատարեցին։
Կայ եւ ընդունելութեան աւելի իրական պատճառ։ Իրենց հետ նրանք բերում էին շատ անգամ մի երկու եւ է՛լ աւելի հրացան։ Իսկ կառավարման հրացանը թանկարժէք բան էր մեզ համար, որ ամէն դիւրութիւն պատրաստ էինք տալու բերողներին։
Զաքարիա Չաւուշը Սասունից էր եկել, Դատուանում բռնուել էր, Վանի բանտից նորից փախել էր մեզ մօտ։ Բաւական կրթուած տղայ էր, գրել, կարդալ լաւ գիտէր։ Գործ էինք ածում նրան թուրքերի, քրտերի մէջ պրոպագանտ անելու համար։
Ինչպէս միւսները, նա էլ հայերէն սովորել էր ու խօսում էր ազատօրէն։ Վերջը անցաւ Կովկաս։ Հայ֊թուրքական ընդհարումների ժամանակ մերոնց հետ էր։ Ապա ազատութեան օրերին գնաց իր հայրենիքը՝ Պրուսա։
<i>Թուրք Սամսոնի</i> անունը չգիտեմ ինչ էր։ Որովհետեւ ինքն Սամսոնցի էր, անունն էլ Սամսոն էին դրել։ Արհեստով դերձակ էր։ Ամբողջ օրը կար էր անում, զինուորների համար ճերմակեղէն էր կարում, կարկատան էր անում եւայլն։ Շատ էր սիրում խմել։ Դաւիթի խուզարկութեան ժամանակ բռնուեց, մատնութիւններ արաւ, բայց որովհետեւ շատ բան չգիտէր, առանձին վնաս չհասցրեց։
<i>Իսմայիլ Օնբաչին եւ Ազատը</i>․ — Վանից էին փախել․ երկուսն էլ լաւ կրթուած ու շնորհքով տղաներ էին․ այնպիսի կարգապահ ու մաքուր նիստ ու կաց ունէին, որ իրենց հեղինակութեամբ ազդում էին եւ մեր զինուորների վրայ, որոնց ներկայութիւնը փոխադարձաբար կրթում էր նրանց։ Մերոնք իրենց լաւ էին պահում թուրքերի առաջ, իսկ նրանք էլ փոխադարձաբար։
Դրանց ամէնքին ուղարկեցինք արտասահման, մի երկու տարուց յետոյ։
<i>Ասորի Սհակը եւ Խումոչը</i>․ — Վանի շրջանի ասորի գիւղերից էին։ Պէտք է խոստովանիլ, որ Վանի շրջանի ասորիները ո՛չ մի տարբերութիւն չունէին հայերից, բացի ընդհանուր ազգային տարբերութիւններից եւ մի՛ քանի բնաւորութեան առանձնայատկութիւններից։ Նոքա ամէնքն էլ կազմակերպուած էին Հ․ Յ․ Դաշնակցութեան դրօշակի տակ, մասնակցում էին կուսակցական ձեռնարկներին, կուսակցական տուրք էին տալիս։ Ազատութեան ժամանակ մեզ հետ էին քուէարկում․ կարճ՝ նրանք մեր «ժողովուրդն» էին։ Ապրիլեան կռիւներին նոքա մեզ հետ էին, հերոսաբար կռուեցին եւ զոհեր տուին։
Ասորի Սհակը մեր զինուոր սուրհանդակ֊վազողներից էր։ Ծանօթ էր Սարայ֊Կոտոլ, Ախոռիկ֊Պայագէտ գծերին։ Սուրհանդակութիւն էր անում եւ երկրի մէջ զանազան յանձնարարութիւններ էր կատարում։ Ման էր գալիս ազատ, իբրեւ քիւրտ։
Խումոշը մի երիտասարդ ասորի էր, հազիւ 20֊22 տարեկան, գրաւուած էր մեր ֆէտայիների կեանքով։ Զինուոր էր Յարութիւնի մօտ։ Չիմացայ վերջը ինչ եղաւ։
Քրտերի մասին, որոնք ծառայել են իբրեւ սուրհանդակ, խօսել եմ առանձին։
<i>Փանոս Ժամհարեան</i>․ — Ունէինք մի քանի կիսափախստական ընկերներ, որոնց մասին Թէոսը ասում էր, — «<i>Ջանըմ, ասոնց անկողինները բանտէն տուն բերելու չէ… Միեւնոյն է, վաղը դարձեալ պիտի երթան</i>»…Այդպէս էր եւ Փանոսը, եւ սա կարծես նրա համար ճակատագիր էր։ Այս ճակատագրից նա չկարողացաւ ազատուել նոյնիսկ «<i>հիւրիէթ</i>»ի օրերին։
Արհեստով ոսկերիչ էր, բաւական լաւ վարպետ։ Սրա խանութն էլ «Դաշնակցութեան» փոստատունն էր։ Թուրք, քիւրտ սուրհանդակները, գաւառներից եկած նամակները եւ հարցումները, բոլորը դնում էին Փանոսի խանութը։ Իրիկունը ծանրաբեռնուած նամակներով (ի հարկէ, ինքը չէր վերցնում, տալիս էր աշակերտներին կամ անկասկածելի մարդկանց) գալիս էր մեզ մօտ, բերելով շուկայի բոլոր նորութիւնները։
Գիշերները միշտ համարեա մեզ հետ պտտում էր զինուած՝ առաւօտը քաղաք իջնելու պայմանով։
Վերջը, երբ լայն փախստական դարձաւ եւ ընտանիքով ծանրաբեռնուած էր, անցաւ Կովկաս՝ Բագու, ուր աշխատում էր եւ կուսակցութեան գործերի մէջ, մի երկու անգամ փախստական եղաւ․ հազիւ միջամտութեմմբ ազատեցինք։
Աստղով մարդ է, կարողանում է իր շուրջն ընկերներ հաւաքել․ Թէոսի եւ Ալէսի խմբի տղաներից էր։
1915ի Ապրիլի կռիւներին, Սահակ բէյի շրջանապետ էր, շատ լաւ կառավարեց, բայց աւելի ինքն էր կռւում եւ աշխատում, քան միւսներին էր աշխատեցնում, Ալէսի պէս։
<i>Կարապետ Միրզոյեան</i>․ — Փանոսի նման մի տիպ էլ սա էր, սակային աւելի քիչ հեղինակութեամբ ու վարքով։ Արհեստով երկաթագործ էր։ Փախստական էր իմ ժամանակ, գործակատարի դեր ունէր։ Տներ էր պատրաստում, խմբերին առաջնորդում էր տնից տուն, կապ էր պահում խմբերի միջեւ եւայլն։
Սրանց ընտանիքը մեծ դեր է կատարել Վանի յեղափոխական պատմութեան մէջ։ Սա այն ընտանիքներից է, որ մեծով֊փոքրով, տնով֊տեղով տրամադրելի էին յեղափոխական գործունէութեան։
Առանձին դեր է կատարել մանաւանդ նրա քոյրը, Համասփիւռ Միրզոյեանը, որ իմ ժամանակ ուսուցչուհի էր քաղաքում եւ այն օրերը միակ յեղափոխական աղջիկն էր։ Նրա հետ էր եւ մասամբ Վազգէնի փոքրիկ քոյրը։ Օր․ Սաթենիկը (նոյնպէս ուսուցչուհի)։ Համասփիւռի շնորհիւ կանանց շրջանում բաւական պրոպագանտ եղաւ, եւ կամաց կամաց շան գնահատելի ուժեր ունեցանք նաեւ կանանց մէջ։
Մանաւանդ 1908ին, «<i>Հուրիէթ</i>»ից մի քիչ առաջ, Դաւիթի խուզարկութեան ժամանակ, երբ մեզ բռնեցին եւ ընկերները լեռ քաշուեցին, քաղաքում մնացել էին միայն կին գործիչները։
Համասփիւռը Ալեքսանեան երկու քոյրերի հետ, որոնք նոյնպէս շատ գաղափարական եւ յեղափոխական աղջիկներ էին (Աղաւնի եւ Գինաբեր), շարունակում էին յեղափոխական գործը։ Նամակներ էին գրում գաւառի ընկերներին, կապ էին պահում խմբերի հետ, թռուցիկներ էին հրատարակում եւայլն, միշտ լինելով տներից դուրս արուելու սպառնալիքի տակ։
Համասփիւռը «Հուրիէթ»ին Պոլիս գնաց, «<i>Դպրոցասէր Տիկնանց Միութեան</i>» վարժապետանոցը։ Սովորեց եւ յետոյ, իբրեւ ուսուցչուհի, աշխատում էր Պոլսոյ շրջանի դպրոցներում։ Ապա 1916ին անցաւ Կովկաս՝ որբանոցում աշխատելու։
Համասփիւռի, Օր․ Զարուհի Շալջեանի, Օր․ Նալբանդեանի, Տ․ Սողոմէ Ջրբաշխեանի շնորհիւ էր, որ Վանում, ազատութեան օրերին, կազմուեց «<i>Վասպուրականի Կանանց Միութիւնը</i>», որ մեծ զարկ տուեց Վանի կանանց զարգացման եւ յառաջադիմութեան գործին եւ միշտ եղաւ զօրավիգ մեր կուսակցութեան գործունէութեան, թէեւ միութիւնը մեծ դեր կատարեց եւ Ապրիլեան կռիւներին։ Գաղթի ժամանակ Երեւանում բացեց Վասպուրականի կարուձեւի ու շքեղ ձեռագործի արհեստանոց, որի աշխատութիւնները տարածուեցին Բագու, Թիֆլիս, Մոսկուա եւ նոյնիսկ Լոնտոն, իբրեւ նուրբ եւ շնորհքով բանուածքներ։
<references/>
