Changes
/* Գլուխ XXXII */
Այո, այդ ամենը վեհ ստացվեց, կատարյալ ներկայացում էր։ Չեմ հիշում, թե երբևէ ինձ հաջողված լիներ առավել տպավորություն գործել, առավել լավ օգտագործել ձեռքիս տակ եղած նյութը։ Դարբինը․ Էհ, նա պարզապես հողին էր հավասարեցված։ Չէի ուզենա այդ մարդու տեղը լինել, ազնիվ խոսք։ Քիչ առաջ նա պարծենում էր, թե ամսեկան երկու անգամ թարմ միս է ուտում, շաբաթական երկու անգամ՝ աղ դրած միս, կիրակի օրերը կլոր տարին շարունակ՝ սպիտակ հաց, և այդ ամենը երեք շնչանոց ընտանիքով։ Ամբողջի արժեքը տարեկան կազմում է 69.2.6 (վաթսունինն ցենտ, երկու միլ և վեց միլրեյս)։ Եվ հանկարծ հայտնվում է մեկը, որը սեղանին է նետում միանգամից չորս դոլար, նետում է այնպիսի տեսքով, իբր իր համար ձանձրալի է այդպիսի փոքր գումարի հետ գործ ունենալը։ Այո, Դաուլին կարկամեց, սսկվեց, կծկվեց, տրորվեց, կարծես օդագնդակ լիներ, որին ոտքով ճղմել էր կովը։
==Գլուխ XXXIII==
Վեցերորդ դարի քաղտնտեսությունը
Ես, սակայն, գործադրեցի ջանքերս, և նա շուտով նորից իրեն երջանիկ էր զգում, երբ դեռ չէր անցել ճաշի առաջին մեկ երրորդը։ Այդ բանը անելը բնավ էլ դժվար չէր աստիճանների ու խավերի այս երկրի մեջ։ Հարցը այն է, որ աստիճանների ու խավերի երկրում, մարդը երբեք լիարժեք մարդ չի լինում, նա միշտ միայն մասամբ է մարդ։ Բավական է, որպեսզի ապացուցեք նրան, թե իրենից բարձր եք աստիճանով, դիրքով, հարստությամբ ու վերջ ամեն ինչին, նա խոնարհվում է ձեր առջև։ Դրանից հետո դուք նրան վիրավորել չեք կարող։ Ոչ, ես այդ չէի ուզում ասել։ Իհարկե, դուք կարող եք նրան վիրավորել, բայց մեծ դժվարությամբ, և եթե դուք ազատ ժամանակ քիչ ունեք, ավելի լավ է ուրեմն փորձ չանեք։ Դարբնի հարգանքը ես արդեն վաստակել էի, որովհետև նա ինձ անասելի հարուստ մարդ էր համարում և, եթե դրա հետ մեկտեղ կարողանայի պարծենալ թեկուզ փետրաթափ ազնվականությամբս, նա պարզապես կաստվածացներ ինձ։ Եվ ոչ միայն նա, այլև երկրի յուրաքանչյուր հասարակ մարդը, եթե նույնիսկ իր արժանիքներով, խելքով ու բնավորությամբ նա լիներ բոլոր ժամանակների մեծագույն մարդը, իսկ ես՝ սնանկի մեկը բոլոր այդ երեք բնագավառներում։ Այդպես եղել է ու այդպես էլ կմնա, քանի դեռ գոյություն կունենա Անգլիան։ Գուշակության աչքերով ես կարողանում էի թափանցել ապագայի խորքը և տեսնել, թե ինչպես նա արձաններ է կանգնեցնում իր ամենաոչնչություն Գևորգներին և մյուս միապետական ու ազնվանականական խամաճիկներին և առանց մեծարանքների թաղում աստծուց հետո այս երկրի առաջին արարիչներին՝ Հուտենբերգին, Ուատտին, Արքրայթին, Ուիթնիին, Մորզեին, Ստեֆենսոնին, Բելին։
Թագավորը բավականին բեռնավորվեց֊կշտացավ, և քանի որ զրույցը չէր վերաբերում ճակատամարտերին, հաղթանակներին ու մենամարտերին, նինջը եկավ, և նա գնաց խռմփացնելու։ Միսիս Մարկոն հավաքեց սեղանը, մեզ մոտ դրեց գարեջրի տակառը և գնաց, որպեսզի մենակ ուտի այն, ինչ֊որ մնացել էր մեր սեղանից, իսկ մենք զրուցեցինք մեր կարգի մարդկանց սրտին ամենամոտ հարցերի շուրջ՝ գործերի և իհարկե, աշխատավարձերի մասին։ Առաջին հայացքից թվում էր, թե այս փոքրիկ վասսալային թագավորությունում, որտեղ իշխում էր Բագդեմագուս թագավորը, գործերը հիանալի են, հիանալի՝ իմ սեփական շրջանի համեմատությամբ։ Այստեղ գործում էր «Հովանավորության» սիստեմը իր ամբողջ ուժով, մինչդեռ մենք կամաց֊կամաց շարժվում էինք դեպի ազատ առևտուրը և անցել էինք արդեն համարյա ճանապարհի կեսը։ Զրուցում էինք միայն ես ու Դաուլին, մնացածները ագահաբար լսում էին։ Դաուլին, տաքանալով և առավելությունը իր կողմը զգալով, սկսեց այնպիսի հարցեր տալ, որոնք, նրա կարծիքով, ինձ պետք է անճարակության մատնեին և նրանց պատասխանելը, իրոք, հեշտ չէր։
― Իսկ քո երկրում, եղբայր, որքա՞ն է վաստակում կառավարիչը, ծառայապետը, ձիապանը, հովիվը, խոզարածը։
― Օրեկան քսանհինգ միլրեյս, այլ կերպ ասած՝ քառորդ ցենտ։
Դարբնի դեմքը փայլփլաց բավականությունից։ Նա ասաց․
― Մեզ մոտ նրանք կրկնակի են ստանում։ Իսկ որքա՞ն են վաստակում արհեստավորները՝ հյուսնը, քարտաշը, ներկարարը, դարբինը, անվագործը։
― Միջինը հիսուն միլրեյս, այսինքն՝ օրեկան կես ցենտ։
― Հա՛֊հա՛։ Մեզ մոտ նրանք վաստակում են հարյուր։ Լավ արհեստավորը մեզ մոտ միշտ էլ կարող է օրը մի ցենտ աշխատել։ Ես չեմ խոսում դերձակների մասին, բայց մնացյալները միշտ էլ կարող են օրեկան մի ցենտ վաստակել, իսկ լավ ժամանակներում նույնիսկ ավելին, օրեկան մինչև հարյուր տասը, հարյուր տասնհինգ միլրեյս։ Ինքս, օրինակ, ամբողջ անցյալ շաբաթվա ընթացքում վճարել եմ հարյուր տասնհինգական։ Կեցցե, ուրեմն, հովանավորությունը և թող կորչի առևտրի ազատությունը։
Նրա դեմքը փայլում էր արևի նման։ Բայց ես չհանձնվեցի, այլ պարզապես վերցրի ցից խփելու մուրճը և տասնհինգ րոպե շարունակ դարբնին հողի մեջ էի զարնում, և նա այնպես խրվեց, որ նույնիսկ գլխի մազափնջիկը չէր երևում։ Ահա, թե ինչպես սկսեցի։ Ես հարցրի․
― Որքա՞ն եք դուք վճարում մի ֆունտ աղի համար։
― Հարյուր միլրեյս։
― Մենք վճարում ենք քառասուն։ Որքա՞ն եք վճարում տավարի և ոչխարի մսի համար, այն օրերին, երբ միս եք ուտում։ ― Ակնարկը դիպավ նպատակին, դարբինը կարմրեց։
― Գինը փոփոխվում է, բայց աննշան․ ասենք, յոթանասուն հինգ միլրեյս մեկ ֆունտի համար։
― Մենք վճարում ենք երեսուներեք։ Որքա՞ն եք դուք վճարում ձվի համար։
― Հիսուն միլրեյս տասներկու հատի համար։
― Մենք վճարում ենք քսան։ Որքա՞ն եք վճարում գարեջրի համար։
― Այն մեզ վրա նստում է պինտը ութուկես միլրեյս։
― Իսկ մեզ վրա՝ չորս․ քսանհինգ շիշը մեկ ցենտով։ Որքա՞ն եք դուք վճարում ցորենի համար։
― Բուշելը ինն հարյուր միլրեյսի չափ։
― Մենք վճարում ենք չորս հարյուր։ Որքա՞ն եք դուք վճարում կոշտ մահուդից պատրաստված տղամրդու հագուստի համար։
― Տասներեք ցենտ։
― Մենք վճարում ենք վեց։ Որքա՞ն եք դուք վճարում բանվորի կամ արհեստավորի կնոջ զգեստի համար։
― Ութ ցենտ, չորս միլ։
― Ահա, ուշադրություն դարձրու տարբերության վրա։ Դուք վճարում եք ութ ցենտ չորս միլ, իսկ մենք ընդամենը չորս ցենտ։
Ես վճռեցի, որ հարվածը հասցնելու ժամանակն է, ուստի ասացի․
― Այժմ տես, թանկագին բարեկամ, թե ինչ արժեք ունեն ձեր բարձր վաստակները, որոնցով դու քիչ առաջ պարծենում էիր։ ― Եվ ես հանգիստ բավարարվածությամբ շրջեցի հայացքս ներկաների դեմքերի վրայով, քաջ գիտակցելով, որ կապել եմ հակառակորդիս ձեռքն ու ոտքը, և այնպես եմ կապել, որ նա նույնիսկ չի էլ նկատել։ ― Ահա, թե ինչ է մնում ձեր գովաբանած բարձր աշխատավարձերից։ Այժմ դու տեսնում ես, որ դրանք բոլորը փքուն են։
Չգիտեմ, կհավատա՞ք ինձ, եթե ասեմ, որ նա միայն զարմացավ ու ոչ ավելին։ Նա ոչինչ չհասկացավ, չնկատեց, որ իր համար թակարդ էր դրվել և, որ ինքը հիմա թակարդի մեջ է։ Այնպես բարկացա, որ պատրաստ էի նրան սպանել։ Մթագնած հայացքը ինձ ուղղած, ուղեղը դժվարությամբ իրար բերելով, նա հակաճառում էր։
― Ոչինչ էլ չեմ տեսնում։ Չէ որ ապացուցված է, որ մեր վաստակը ձերից կրկնակի անգամ բարձր է։ Ուրեմն ինչպե՞ս ես դու պնդում, թե նրանք փքուն են, եթե ես ճիշտ եմ արտասանում այդ զարմանալի բառը, որը առաջին անգամ լսելու բախտը Տերը շնորհեց ինձ։
Ճիշտն ասած, ես շշմել էի, մասամբ չնախատեսված հիմարության պատճառով, մասամբ էլ այն պատճառով, որ բոլորը ակնհայտորեն բաժանում էին նրա համոզմունքները, ― եթե, իհարկե, դրանք կարելի է համոզմունք կոչել։ Իմ հայեցակետը անչափ պարզ ու հասկանալի էր, ուրեմն ինչպե՞ս անեի, որ այն առավել մատչելի դառնար։ Բայց ես պետք է փորձեի։
― Մի՞թե դու չես հասկանում, Դաուլի։ Ձեզ մոտ աշխատավարձը միայն <b>անվանապես</b> է բարրձր, բայց ոչ իրականում։
― Տեսեք, թե ինչ է ասում։ Այստեղ աշխատավարձերը կրկնակի բարձր են, դու ինքդ ընդունեցիր այդ։
― Այո, այո, ես դա բնավ չեմ հերքում։ Բայց դա ոչինչ չի նշանակում․ դրամի քանակը դեռ որևէ բան չի ասում։ Կարևորը այն է, թե որքան բարիք կարող եք գնել ձեր վաստակածով։ Չնայած այն բանին, որ ձեզ մոտ լավ արհեստավորը վաստակում է տարեկան մոտ երեքուկես դոլար, իսկ մեզ մոտ միայն մեկ դոլար ու յոթանասունհինգ ցենտ․․․
― Ահա, դու նորից խոստովանեցիր։ Նորից ընդունեցիր։
― Այո, գրողը տանի, չէ որ ես երբեք չեմ հերքել։ Ես ուրիշ բան եմ ասում։ Մեզ մոտ <b>կես դոլարով</b> կարելի է ավելին առնել, քան ձեզ մոտ մեկ ամբողջ դոլարով և, հետևաբար, եթե լսելու լինենք առողջ բանականությանը, պետք է ընդունել, որ մեզ մոտ աշխատավարձը բարձր է, քան ձեզ մոտ։
Նա ապշել էր և հուսակտուր ասաց․
― Ազնիվ խոսք, չեմ հասկանում։ Դու հենց նոր ասացիր, որ մեզ մոտ ավելի բարձր է, բայց դեռ բերանդ չփակած, խոսքերդ ետ վերցրիր։
― Մի՞թե, գրողը տանի, հնարավոր չէ, քո գլխի մեջ մտցնել այսպիսի պարզ բանը։ Արի ես քեզ օրինակի վրա բացատրեմ։ Կանացի բրդյա զգեստի համար մենք չորս ցենտ ենք վճարում, ճիշտ նույն զգեստի համար դուք վճարում եք ութ ցենտ և չորս միլ, այսինքն կրկնակիից չորս միլով ավելի։ Իսկ որքա՞ն է ձեզ մոտ վաստակում ֆերմայում աշխատող կինը։
― Օրեկան երկու միլ։
― Լավ։ Մեզ մոտ նա կրկնակի չափով պակաս է ստանում, մենք նրան օրեկան վճարում ենք միայն մեկ տասներորդ ցենտ, և․․․
― Դու նորից խոստո․․․
― Սպասիր։ Հարցը շատ պարզ է։ Այս անգամ դու կհասկանաս։ Բրդյա զգեստ գնելու համար օրեկան երկու միլ վաստակող կինը, օրինակ, ձեզ մոտ պետք է աշխատի քառասուներկու օր, այսինքն՝ ճիշտ յոթ շաբաթ, իսկ մեզ մոտ նրան անհրաժեշտ կլինի միայն քառասուն օր, այսինքն՝ յոթ շաբաթից երկու օր պակաս։ Ձեզ մոտ կինը կգնի զգեստը և նրա յոթ շաբաթվա ամբողջ վաստակը կծախսվի, իսկ մեզ մոտ՝ կգնի զգեստը, ու դեռ կմնա երկօրյա վաստակը ուրիշ գնումներ անելու համար։ Դե, հիմա հասկացա՞ր։
Կարծես թե նա թեթևակի տատանվեց։ Ահա ամբողջը, ինչին ես հասա։ Մյուսները նույնպես տատանվեցին։ Սպասեցի, թողնելով, որ խորհեն։ Վերջապես Դաուլին խոսեց և պարզ դարձավ, որ նա դեռևս չի կարողանում ազատվել իր ներսում արմատակալած ու սովորական դարձած մոլորություններից։ Նա անվճռական արտասանեց․
― Բայց․․․ բայց․․․ դու հո չես հերքի, որ օրեկան երկու միլը ավելին է, քան մեկը։
Այ քեզ հիմարությո՜ւն։ Այո, բայց ես հո չէի կարող հրաժարվել վեճից։ Այնպես, որ ուրիշ ճանապարհ ընտրեցի։
― Ենթադրենք այսպիսի դեպք։ Դիցուկ, քո օգնականներից մեկը գնում է կրպակ ու առնում հետևյալ ապրանքները․
1 ֆունտ աղ
12 ձու
12 պինտ գարեջուր
1 բուշել ցորեն
1 մեկ կոշտ մահուդյա զգեստ
5 ֆունտ տավար
5 ֆունտ ոչխար։
Այս ամբողջը նստում է երեսուներկու ցենտ։ Նա ստիպված պիտի լինի աշխատել երեսուներկու օր, որպեսզի վաստակի այդ գումարը, այսինքն՝ հինգ շաբաթ և երկու օր։ Թող ապա նա գա մեզ մոտ և աշխատի երեսուներկու օր, ստանալով այստեղի աշխատավարձի կեսը։ Նա կկարողանա գնել բոլոր այդ ապրանքները տասնչորս ու կես ցենտով, այսինքն կծախսի քսանհինգ օրվա աշխատանք և դեռ կխնայի համարյա կես շաբաթվա աշխատավարձը։ Դե հաշվիր, թե տարեկան որքան կանի դա։ Նա երկու ամսվա ընթացքում կխնայի համարյա մեկ շաբաթվա աշխատավարձ, իսկ ձեզ մոտ՝ ոչ մի ցենտ։ Այժմ, ես վստահ եմ, որ քեզ համար պարզ դարձավ, թե «բարձր աշխատավարձը» ու «ցածր աշխատավարձը» միայն բառեր են, որոնք ոչինչ չեն նշանակում, մինչև որ դու չիմանաս, թե ինչ կարելի է առնել այդ աշխատավարձերով։
Սա արդեն ջախջախիչ հարված էր։
Բայց, ավա՜ղ, ոչինչ չջախջախեց։ Ոչ, ես ստիպված էի հանձնվել։ Այս մարդկանց գնահատականը միայն բարձր աշխատավարձերն են, իսկ թե ինչ կարելի է առնել այդ բարձր աշխատավարձերով, նրանց համար բնավ կարևոր չէր։ Նրանք կողմ էին «հովանավորությանը» և երդվում էին նրանով։ Դա միանգամայն բանական էր, որովհետև շահագրգռված շրջանակները խաբել էին նրանց, թե իբր «հովանավորությունը» բարձր աշխատավարձ է ստեղծում։ Ես ապացուցեցի, որ քառորդ դարի ընթացքում նրանց աշխատավարձերը աճել ե միայն երեսուն տոկոսով, մինչդեռ գները բարձրացել են հարյուր տոկոսով, իսկ մեզ մոտ առավել կարճ ժամանակի ընթացքում, և գները նույնիսկ ընկել են։ Բայց դա նրանց բնավ չհամոզեց։ Նրանց տարօրինակ հայացքները ոչինչ չէր կարող փոխել։
Այսպիսով ես պարտվեցի։ Անիրավ պարտություն, բայց պարտություն։ Եվ պատկերացնե՜լ միայն, թե ինչ պարագաներում։ Իր դարի խոշորագույն պետական գործիչը, ամենաընդունակ մարդը, բազմաթիվ հարյուրամյակների ամենախելոք չթագադրված գլուխը պարտված է տգետ գյուղական դարբնի հետ վեճի մեջ։ Ես նկատեցի, որ բոլորը խղճում են ինձ ու այնպես բռնկվեցի, որ զգացի բեղերիցս բարձրացող ծխահոտը։ Դրեք ձեզ իմ տեղը, պատկերացրեք ամբողջ այդ ամոթը, որ զգացի ես և ասացեք․ մի՞թե դուք էլ հակառակորդին անթույլատրելի հարված չէիք հասցնի գոտկատեղից ցած։ Իհարկե, կհասցնեիք, արդեն այդպիսին է մարդու մարդու բնությունը։ Ես էլ հենց նույնը արեցի։ Ես չեմ փորձում արդարանալ, միայն ասում եմ, որ կատաղած էի, և ամեն ոք, եթե իմ տեղը լիներ, ճիշտ նույն կերպ կվարվեր։
Եթե ես վճռում եմ հարված հասցնել, բնավ էլ մտադրություն չեմ ունենում սահմանափակվել փաղաքշական շոյանքով, ոչ, ես այդպիսին չեմ, թե որ խփում եմ, խփում եմ այնպես, որ կյանքում այլևս չմոռանա։ Եվ միանգամից վրա չեմ պրծնում, որպեսզի կես ճանապարհին չսայթաքեմ, ոչ, ես մի կողմ եմ քաշվում և զգուշությամբ նախապատրաստվում, այնպես, որ հակառակորդիս մտքովն իսկ երբեք չի անցնում, թ ես ուզում եմ հարված հասցնել նրան, հետո մի ակնթարթ, և նա արդեն պառկած է թիակների վրա, ինքն էլ չհասկանալով, թե ինչպես այդ պատահեց։ Ճիշտ այդ կերպ վարվեցի նաև եղբայր Դաուլիի հետ։ Ես խոսեցի ծոր տալով և անհոգ, իբր նպատակս միայն ժամանակ անցկացնելն էր, և տիեզերքիս ամենամեծ իմաստունն անգամ չէր կարող գլխի ընկնել, թե այդտեղից սկսելով, ուր պիտի հասնեի։
― Տղաներ, ինչքան շատ զարմանալի բաներ կան օրենքների, սովորությունների, սովորույթների մեջ, երբ սկսում ես քննել դրանք, այո, մարդկային հայացքների զարգացման մեջ էլ պակաս չեն զարմանալի բաները։ Գոյություն ունեն գրված օրենքներ, որոնց վերջ ի վերջո չեղյալ են հայտարարում, և գոյություն ունեն չգրված օրենքներ, որոնք հավիտենական են։ Վերցնենք, օրինակ, աշխատավարձերի չգրված օրենքը․ այն ասում է, որ աշխատավարձը հարյուրամյակ առ հարյուրամյակ աճում է աստիճանաբար, բայց անընդհատ։ Եվ նկատի առեք, թե որքան ճշգրիտ է գործում այդ օրենքը։ Մենք չգիտենք, թե ինչքան են վճարում տարբեր տեղերում, և ընթացիկ տարվա համար մտաբերում ենք միջին աշխատավարձը։ Մենք գիտենք, թե որքան են վճարել հարյուր տարի առաջ և որքան են վճարել երկու հարյուր տարի առաջ, այլևս դեպի հետ նայել մենք չենք կարող, բայց այդքանն էլ բավական է, որպեսզի ստանանք աշխատավարձի աստիճանական աճի օրենքը։ Այսպիսով, այդ օրենքի հիման վրա, նույնիսկ առանց որևէ փաստաթղթի, կարող ենք մոտավորապես որոշել, թե որքան էին վճարում երեք, չորս և հինգ հարյուր տարի առաջ։ Լավ։ Բայց արդյո՞ք պիտի կանգ առնենք այստեղ։ Ոչ։ Մենք դադարում ենք ետ նայել, բայց այդ օրենքով զինված, մենք դարձնում ենք դեմքներս և նայում առաջ։ Բարեկամներ, ես կարող եմ ձեզ ասել, թե ինչպիսին կլինեն մարդկանց վաստակները ապագայում, շատ ու շատ հարյուրամյակներ հետո։
― Ի՜նչ ես ասում, բարի մարդ։
― Այո։ Առաջիկա յոթ հարյուրամյակի ընթացքում աշխատավարձերը ներկայիս համեմատ կաճեն վեց անգամ, և ֆերմայի գործավորը կստանա օրեկան երեք ցենտ, իսկ արհեստավորը՝ վեց։
― Երանի թե հիմա մեռնեի ու այն ժամանակ կենդանանայի, ― ընդմիջեց ինձ Սմուգը՝ անվագործը, աչքերի մեջ ագահության փայլով։
― Եվ դեռ դա բոլորը չէ։ Գործավորը, բացի այդ, կերակրվելու է գործատիրոջ հաշվին, անշուշտ, դրանով գիրանալ չի լինի։ Երկու հարյուր հիսուն տարի հետո էլ, այժմ ուշադիր եղեք, խնդրեմ, արհեստավորի աշխատավարձը կլինի, հիշեցեք, սա օրենք է, այլ ոչ թե գուշակություն, ― արհեստավորի աշխատավարձը օրեկան կկազմի քսան ցենտ։
Զարմանքի ընդհանուր հառաչանք լսվեց։ Քարտաշ Դիկկոնը շշնջաց, ձեռքերն ու հայացքը դեպի երկինք պարզելով․
― Մի աշխատանքային օրում երեք շաբաթվա աշխատավա՜րձ․․․
― Հարուստներ կլինեն, աստված վկա, հարուստնե՛ր, ― կրկնում էր Մարկոն, հուզմունքից շնչահեղձ լինելով։
― Աշխատավարձերը անընդհատ կաճեն, կամաց֊կամաց, կամաց֊կամաց, ինչպես աճում է ծառը, և էլի մի երեք հարյուր տարի հետո աշխարհումս առնվազն մի երկիր կլինի, որտեղ արհեստավորը օրեկան կվաստակի մինչև <b>երկու հարյուր ցենտ։</b>
Նրանք պարզապես համրացան։ Երկու րոպե շարունակ նրանցից ոչ մեկը չէր կարողանում շունչ քաշել։ Ապա ածխագործը ասաց աղաչալիր․
― Այ թե չմեռնեի ու տեսնեի այդ օրը։
― Դա կոմսի եկամուտ է, ― ասաց Սմուգը։
― Ասում ես կոմսի՞, ― միջամտեց Դաուլին։ ― Դու կարող էիր ավելին ասել և սուտ չէր լինի։ Բրագդեմագուսի ամբողջ թագավորության մեջ չկա մի եզակի կոմս, որ այդպիսի եկամուտ ունենա։ Կոմսի եկամո՜ւտ, չէ մի չէ՛։ Դա հրեշտակի եկամուտ է։
― Այո, ահա թե ինչպես կաճի աշխատավարձը։ Այդ հեռավոր ժամանակներում մարդս <b>մեկ</b> շաբաթվա վաստակով կկարողանա գնել այնքան բարիք, որքան դուք այժմ չեք կարող գնել <b>հիսուն</b> շաբաթվա աշխատավարձով։ Որոշ զարմանահրաշ բաներ էլ պիտի պատահեն։ Եղբայր Դաուլի, ո՞վ է այժմ ամեն գարնան որոշում, թե որքան պետք է լինի արհեստավորի, գործավորի կամ ծառայի աշխատավարձը տվյալ տարվա համար։
― Երբեմն դատարանը, երբեմն քաղաքի խորհուրդը, բայց ամենից հաճախ մագիստրատն է սահմանում վաստակի չափը։
― Եվ երբեք չի խնդրում այդ թշվառ գործավորներից որևէ մեկին օգնել՝ նրա իսկ աշխատավարձի չափերը սահմանելու գործում, չէ՞։
― Հը՛մ։ Ի՜նչ հիմարություն։ Մի՞թե դու չես հասկանում, որ այդտեղ շահագրգռված է միայն գործատերը, միայն նա, ով վճարում է դրամը։
― Այո, բայց իմ կարծիքով մյուս մարդն էլ մի փոքր շահագրգռված է իր վաստակի չափով, և ոչ միայն նա, այլև նրա կինը, այլև նրա երեխաները, այդ թշվառ արարածները։ Ովքե՞ր են գործատերերը՝ ավագանին, հարուստները և առհասարակ բարգավաճող մարդիկ։ Այդ փոքրամասնությունը, որ ինքը չի աշխատում, սահմանում է, թե ինչ պետք է վճարել մեծամասնությանը, որը աշխատում է բոլորի փոխարեն։ Իսկ գիտե՞ք, թե ինչու։ Որովհետև հարուստները միավորվել են, ստեղծել արհմիություն, թող որ սա նոր բառ հնարած լինենք, ստիպելու համար իրենց սիրեցյալ կրտսեր եղբայրներին ստանալու այնքան, որքան հարմար են գտել նրանց վճարելու։ Իսկ տասներեք դար հետո, այդպես է ասում չգրված օրենքը, կմիավորվեն իրենք գործավարները, և հարուստները կսկսեն ատամները կրճտացնել, զայրանալով արհմիությունների բռնակալության դեմ։ Այո, իսկապես, մինչև տասնիններորդ դարը մագիստրատը հանգիստ պիտի սահմանի աշխատավարձի չափերը, բայց հետո վաստակողը կասի, թե մեկ զույգ հազարամյակը բավական է արդեն, որ այդպես միակողմանի են որոշում իր վաստակի չափը, նա ոտքի կկանգնի և կպահանջի իր մասնակցությունը այդ գործում։ Այո, մեծ հաշիվ պիտի ներկայացնի նա, բոլոր այդ երկարատև ու դառը նվաստացումների և ստորացումների համար։
― Դու հավատո՞ւմ ես․․․
― Որ նա պիտի մասնակցի՞ իր իսկ վաստակի չափը որոշելիս։ Իհարկե։ Այդ ժամանակ նա արդեն և ուժեղ, և խելացի կլինի։
― Այ թե ժամանակներ են գալու, հա՜, ― ծամածռվեց հարուստ դարբինը։
― Եվ մի մանրամասնություն էլ։ Այդ օրերին գործատերը հնարավորություն պիտի ունենա վարձելու գործավորին և մեկ օրով, և մեկ շաբաթով, և մեկ ամսով, ինչպես ինքն ուզենա։
― Ի՞նչ։
― Ճիշտ եմ ասում։ Ավելին, մագիստրատը այլևս իրավունք չի ունենա ստիպելու մարդուն աշխատելու նույն գործատիրոջ համար ամբողջ տարին շարունակ, անկախ այն բանից՝ ցանկանում է նա այդ, թե ոչ։
― Մի՞թե այդ ժամանակներում ոչ օրենք պիտի լինի, ոչ առողջ բանականություն։
― Երկուսն էլ կլինեն, Դաուլի։ Այդ օրերում մարդն ինքն իրեն կպատկանի և ոչ թե մագիստրատին կամ գործատիրոջը։ Եվ եթե աշխատավարձը չբավարարի նրան, կարող է թողնել քաղաքը և ոչ ոք դրա համար նրան նշավակասյունին չի գամի։
― Նզովք այդպիսի դարին, ― ճչաց Դաուլին, արտակարգ զայրույթով։ ― Շան դար։ Ոչ հարգանք ավագի նկատմամբ, ոչ ակնածություն իշխանության նկատմամբ։ Նշավակասյունը․․․
― Սպասիր, եղբայր։ Մի պաշտպանիր նշավակասյունը։ Իմ կարծիքով այն պետք է վերացնել։
― Այ քեզ տարօրինակ միտք։ Ինչո՞ւ։
― Լավ, ես քեզ կասեմ, թե ինչու։ Կարո՞ղ են արդյոք մարդուն նշավակասյունին գամել խոշոր հանցանքի համար։
― Ո՛չ։
― Իսկ արդարացի՞ է, արդյոք թեթև հանցանքի համար մարդուն թեթև պատժի դատապարտել և հետո սպանել նրան։
Ոչ ոք չպատասխանեց։ Դա իմ առաջին հաղթանակն էր։ Առաջին անգամն էր, որ դարբինը չկարողացավ ինձ պատասխանել։ Բոլորը նկատեցին այդ։ Լավ տպավորություն։
― Դու չե՞ս պատասխանում, եղբայր։ Դու հենց նոր ուզում էիր փառաբանել նշավակասյունը և խղճալ գալիք դարերին, որոնք պիտի չօգտագործեն այն։ Իմ կարծիքով նշավակասյունը պետք է վերացնել։ Սովորաբար ի՞նչ է տեղի ունենում, եր որևէ թշվառականի գամում են նշավակասյունին որևէ աննշան հանցանքի համար։ Ամբոխը ձեռք է առնում նրան, չէ՞։
― Այո։
― Իսկ մի՞թե նրա վրա սատկած կատուներ են շպրտում։
― Շպրտում են։
― Իսկ հիմա ենթադրենք, թե ամբոխի մեջ կան նրա մի քանի անձնական թշնամիներ, որոնք ծածուկ ատամ են պահել նրա դեմ, ենթադրենք, որ նրան չեն սիրում իր հարևանները նրա հպարտության, կամ հարստության, կամ էլ որևէ ուրիշ պատճառով, մի՞թե կատուների և հողի փոխարեն նրա գլխին հանկարծ չեն թափվի քարեր ու կղմինդրներ։
― Անկասկած։
― Որպես կանոն, գործը հասնում է այն բանին, որ նրան խեղանդամ են անում ամբողջ կյանքի համար, այդպես չէ՞։ Ջարդում են ծնոտը, դուրս թափում ատամները, կամ էլ այնպես կոտրում ոտքը, որ այն հետագայում թարախակալում է և ստիպված են լինում կտրել, կամ աչքն են հանում, իսկ երբեմն նաև երկու աչքերը։
― Աստված վկա, ճիշտ է։
― Իսկ եթե նրան չեն սիրում, կարող է պատահել նաև որ սպանեն։
― Կարող է պատահել։ Ոչ ոք այդ չի հերքի։
― Ես վստահ եմ, որ ձեզ բոլորիդ սիրում են, որ ձեզնից ոչ ոք թշնամի չի վաստակել ոչ մեծամտությամբ, ոչ պարծենկոտությամբ, ոչ հարստությամբ, ոչ էլ որևէ ուրիշ բանով, որը նախանձ և ատելություն է առաջացնում գյուղական հասարակության տականքների մեջ։ Ասացեք, խնդրեմ, ձեզնից որևէ մեկը սիրտ կանե՞ր նշավակասյունի մոտ կանգնել։
Դաուլին աչքերը թարթեց։ Ես տեսնում էի, որ նա պարտված է, բայց խոսքով նա իրեն ոչ մի կերպ չէր մատնում։ Մյուսները, սակայն, անկեղծորեն ու համոզված հայտարարեցին, որ բավականին կշտացել են նշանավակասյան տեսքից և ոչ մի պայմանով նման զարհուրանք հանձն չեն առնի․ արդեն ավելի նախընտրելի է արագ մահը կախաղանի միջոցով։
― Այժմ, եկեք փոխենք զրույցի նյութը, քանի որ, իմ կարծիքով, ես պարզորոշ ապացուցեցի, որ նշավակասյունը պետք է վերացվի։ Մեր օրենքներից շատերը անարդար են, օրինակ, եթե ես այնպիսի հանցանք եմ գործել, որի համար նշավակասյուն է նախատեսվում, իսկ դու, իմանալով այդ մասին, չես հայտնում ուր որ հարկն է, քեզ են գամում նշավակասյունին, եթե ուրիշ մեկը մատնի։
― Եվ միանգամայն տեղին է, ― ասաց Դաուլին, ― քանզի դու պարտավոր էիր հայտնել։ Այդպես է օրենքի տրամադրությունը։
Մյուսները համաձայնեցին նրա հետ։
― Լավ, թող լինի այդպես, քանի որ բոլորդ իմ դեմ եք։ Բայց մի բան, այնուամենայնիվ, անարդարացի է։ Դիցուք, մագիստրատը արհեստավորի աշխատավարձը սահմանել է մեկ ցենտ մեկ օրվա համար։ Օրենքը ասում է, եթե որևէ գործատեր գեթ մեկ օրով, նույնիսկ գործնական անհրաժեշտության դրդումով բարձրացնի իր գործավորի աշխատավարձը, նա ինքը պետք է տուգանվի և նշավակասյունին գամվի․ իսկ եթե կա մեկը, որ իմացել է այդ մասին ու չի հայտնել, ապա նույնպես պետք է տուգանվի և նշավակասյունին գամվի։ Այ հենց սա, Դաուլի, ինձ անարդարացի և մեզ բոլորիս համար շատ վտանգավոր է թվում, որովհետև դու ինքդ քիչ առաջ խոստովանեցիր, թե մի ամբողջ շաբաթ շարունակ վճարել ես մեկական ցենտ ու տասնհինգ միլ․․․
Ա՛յ թե հարված էր, հա՜։ Տեսնել էր պետք, թե ինչպես բոլորը փշուր֊փշուր եղան։ Այնպես գողունի և անլսելի էի մոտեցել ժպտացող և ինքնագոհ Դաուլիին, որ նա ոչինչ չէր կասկածել, մինչև որ ջախջախիչ հարվածը չիջավ ու գետնին չփռեց նրան։
Սքանչելի արդյունք։ Երբեք դեռ ինձ չէր հաջողվել այդպիսի կարճ միջոցում այդքան սքանչելի արդյունքի հասնել։
Բայց մի րոպե հետո գլխի ընկա, որ չափն անցել էի։ Ես ուզում էի ահաբեկել նրանց, բայց ոչ մահու չափ։ Իսկ նրանք արդեն մահվան դռանն էին։ Նրանք գերազանց գիտեին, թե ինչ ասել է նշավակասյուն, և այժմ, երբ այն իրենց աչքերի մեջ էր նայում, երբ զգացին, որ ոտքով ձեռքով կախված են հազիվ ծանոթ, օտար մարդու գթասրտությունից, ― բավական էր, որ սա մատներ, և իրենց գլխին կիջներ այդ պատիժը, ― նրանք բոլորը վախից հազիվ շնչում էին։ Գունա՞տ, դողդողացո՞ղ, լեզուները կապվա՞ծ, խղճալի՞։ Ոչ։ Նրանք պարզապես դիակ էին։ Շատ տհաճ բան ստացվեց։ Ես, իհարկե, ենթադրում էի, որ նրանք կխնդրեն ինձ ծպտուն չհանել և մենք իրար ձեռք կսեղմենք, կխմենք, կծիծաղենք, ու դրանով ամեն ինչ կվերջանար։ Բայց ոչ, ես օտար մարդ էի, իսկ նրանք ամբողջ կյանքը ապրել էին դաժան ճնշման տակ և սովորել էին ոչ ոքի չվստահել, տեսնելով, որ մարդիկ առիթը չեն փախցնում իրենց անօգնականությունից օգտվելու։ Նրանք ոչ ոքից, բացի միայն հարազատներից ու մերձավորներից, չէին սպասում ո՛չ արդարություն, ո՛չ բարություն։ Խնդրե՞լ ինձ լինել բարի, արդարացի, մեծահոգի։ Իհարկե, նրանք դա շատ կուզենային, բայց սիրտ չէին անում։
