Changes
/* Գլուխ XXXIII */
Բայց մի րոպե հետո գլխի ընկա, որ չափն անցել էի։ Ես ուզում էի ահաբեկել նրանց, բայց ոչ մահու չափ։ Իսկ նրանք արդեն մահվան դռանն էին։ Նրանք գերազանց գիտեին, թե ինչ ասել է նշավակասյուն, և այժմ, երբ այն իրենց աչքերի մեջ էր նայում, երբ զգացին, որ ոտքով ձեռքով կախված են հազիվ ծանոթ, օտար մարդու գթասրտությունից, ― բավական էր, որ սա մատներ, և իրենց գլխին կիջներ այդ պատիժը, ― նրանք բոլորը վախից հազիվ շնչում էին։ Գունա՞տ, դողդողացո՞ղ, լեզուները կապվա՞ծ, խղճալի՞։ Ոչ։ Նրանք պարզապես դիակ էին։ Շատ տհաճ բան ստացվեց։ Ես, իհարկե, ենթադրում էի, որ նրանք կխնդրեն ինձ ծպտուն չհանել և մենք իրար ձեռք կսեղմենք, կխմենք, կծիծաղենք, ու դրանով ամեն ինչ կվերջանար։ Բայց ոչ, ես օտար մարդ էի, իսկ նրանք ամբողջ կյանքը ապրել էին դաժան ճնշման տակ և սովորել էին ոչ ոքի չվստահել, տեսնելով, որ մարդիկ առիթը չեն փախցնում իրենց անօգնականությունից օգտվելու։ Նրանք ոչ ոքից, բացի միայն հարազատներից ու մերձավորներից, չէին սպասում ո՛չ արդարություն, ո՛չ բարություն։ Խնդրե՞լ ինձ լինել բարի, արդարացի, մեծահոգի։ Իհարկե, նրանք դա շատ կուզենային, բայց սիրտ չէին անում։
==Գլուխ XXXIV==
Յանկին ու թագավորը ստրկության են վաճառվում
Այժմ ի՞նչ պետք է անել։ Համենայն դեպս, ինչ էլ որ անելու լինեմ, պետք չէ շտապել։ Պետք է շրջանցող ճանապարհ գտնել, որպեսզի ինքս ժամանակ ունենամ մտածելու, իսկ այս թշվառականները ուշքի գան։ Դեմս նստած էր Մարկոն, որը քարացել էր ատրճանակ֊դրամապանակը աշխատեցնելու պահին և դեռ անգիտակից ձևով ձեռքի մեջ սեղմում էր այդ խաղալիքը։ Ատրճանակը վերցրի Մարկոյի ձեռքից և առաջարկեցի պարզել նրան գաղտնիքը։ Գաղտնի՞քը։ Ի՞նչ գաղտնիք կարող էլ լինել այսպիսի պարապ բանի մեջ։ Այդ դարում և այդ երկրում, սակայն, նույնիսկ դրա մեջ գաղտնիք կար։
Զարմանալի ժողովուրդ էին, մեխանիզմներից գլուխ հանել չէին կարողանում, ասենք նրանք ոչ մի մեխանիզմ էլ չունեին։ Ատրճանակ֊դրամապանակը հաստ ապակուց պատրաստված երկակի խողովակ էր․ ներսում զսպանակ կար, որը սեղմելիս կրակոց էր առաջանում։ Այդ կրակոցը միանգամայն անվնաս էր, քանի որ կոտորակը ընկնում էր ձեռքի մեջ։ Կոտորակները տարբեր մեծության էին․ մի մասը՝ մանանեխի հատիկների չափ, մյուսները ավելի խոշոր և կոչված էին դրամը փոխարինելու։ Մանանեխի հատիկի մեծության կոտորակները փոխարինում էին միլրեյսին, իսկ առավել խոշորները միլին։ Ատրճանակը քսակի դեր էր տանում և շատ հարմար էր․ նրա օգնությամբ կարող էիք առանց սխալվելու գիշեր ժամանակ էլ վճարում կատարել, կարող էիք այն կրել բերանի մեջ, կամ բաճկոնի գրպանում, եթե, իհարկե, նման բան ունեիք։ Ես դրանք տարբեր չափսերի էի պատրաստել։ Ամենախոշորը մի ամբողջ դոլարի կոտորակ էր տեղավորում։ Դրամի փոխարինումը կոտորակով շատ ավելի ձեռնտու էր կառավարության համար․ մետաղը ոչինչ չարժեր, իսկ կեղծումից էլ վախ չունեինք, որովհետև ամբողջ թագավորության մեջ ես միակ մարդն էի, որ գիտեի կոտորակ ձուլելու եղանակը։ «Դրամ կրակել» արտահայտությունը շուտով շրջանառության մեջ մտավ և պահպանվեց մինչև տասնիններորդ դարը, թեպետ այժմ ոչ ոք չի էլ կասկածում, թե որտեղից է այն ակունք առնում։
Մինչ այս, մինչ այն, թագավորը միացավ մեզ, քնից հետո հրաշալի թարմացած և գերազանց ինքնազգացողությամբ։ Այժմ ամենափոքր բանն իսկ կարող էր ինձ նյարդայնացնել, անչափ անհանգիստ էի և զգում էի, որ մեր կյանքը վտանգի մեջ է։ Կասկածանքով նայելով թագավորի աչքերին, նկատեցի, որ նա լիցքավորված է և ահա ուր որ է մի օյին կխաղա։ Նզովք ու անեծք, միթե նա ուրիշ ավելի հարմար պահ չէր կարող ընտրել։
Ես չէի սխալվել։ Նա անմիջապես գործի անցավ և իր անճարակ խորամանկությամբ խոսեց գյուղատնտեսության մասին։ Սառը քրտինքը ինձ վրա տվեց։ Ուզում էի շշնջալ նրա ականջին․ «Այ մարդ, մենք սոսկալի վտանգի մեջ ենք։ Ամեն րոպեն թանկ է, մինչև որ ետ չշահենք այս մարդկանց վստահությունը, մի վատնիր այդ ոսկի րոպեները»։ Բայց, իհարկե, ես շշնջալ չէի կարող։ Հյուրերը կկարծեին, թե մենք պայմանավորվում ենք։ Այնպես որ ստիպված էի նստել ու հաճելի ժպտալ, դիտելով, թե ինչպես է դինամիտային ականի վրա նստած թագավորը դատողություններ անում այդ անիծյալ սոխի մասին։ Սկզբում վտանգի գիտակցությունից ուղեղումս այնպիսի շփոթ էր տիրում, որ նույնիսկ չկարողացա թափանցել նրա խոսքերի իմաստի մեջ, երբ գլխումս սկսեց բյուրեղանալ ռազմական գործողությունների ծրագիրը, ինձ, ասես հեռվից, սկսեցին հասնել թագավորական մարտկոցների համազարկերը։
― ըստ իս, դա լավագույն եղանակ չէ, թեպետ գիտակների կարծիքը այստեղ բաժանվում է, և ոմանք պնդում են, թե սոխը առողջության համար վնասակար հատապտուղ է, եթե այն դեռ չհասունացած վիճակում քաղեն ծառի վրայից․․․
Լսարանը սկսեց կյանքի նշույլներ դրսևորել, մարդիկ զարմանքով ու տագնապով լի հայացքներ փոխանակեցին։
― Մինչդեռ ուրիշները պնդում են, և ոչ անհիմն, որ դա այնքան էլ կարևոր չէ, քանզի դամբուլը և մյուս հացազգիները հողից հանում են դեռ չհասունցած վիճակում․․․
․․․ այնուամենայնիվ, դրանք ուտել կարելի է, մանավանդ կաղամբի հանգստացուցիչ հյութը խառելով ու թուլացնելով դրանց բնական կծվությունը․․․
Սարսափի վայրի բոց շողաց հյուրերի աչքերում, և նրանցից մեկը շշնջաց․
― Ի՞նչ է դուրս տալիս։ Աստված մթագնել է այս ֆերմերի միտքը։
Ես կանխազգում էի աղետը և նստած էի կարծես փշերի վրա։
― ․․․ այնուհետև, եթե նկատի առնենք բոլորին հայտնի այն ճշմարտությունը, որ ջահել կենդանիները, այսպես ասած, կենդանական աշխարհի թարմ բողբոջները առավել համեղ են և, որ երբ այծը հասունանում է, նրա մուշտակը շատ տաք է դառնում ու փչացնում միսը, որպիսի թերությունը սույն գազանի նողկալի բնույթի և աստծուն տհաճ վարքի հետ միագումարված․․․
Նրանք խուռներամ վեր ցատկեցին, նետվեցին մեզ վրա կատաղի գոռոցով․ «Մեկը դավաճան է, մյուսը ցնդած։ Մա՛հ, մա՛հ դրանց»։ Պետք էր տեսնել, թե ինչ հրճվանք բոցավառվեց թագավորի աչքերում։ Նա զույգ ոտքով կաղում էր գյուղատնտեսությունից, բայց այդ կարգի գործը ճիշտ սրտովն էր։ Նա շատ երկար էր ծոմ պահել և այժմ ծարավ էր կռվի։ Ծնոտին հասցրած հարվածով, նա գետին փռեց դարբնին։ «Սուրբ Գևորգ, հանուն Բրիտանիայի», ― և նա պառկեցրեց անվագործին։ Քարտաշը մարմնեղ էր, բայց ես էլ նրան շուռ տվեցի առանց դժվարության։ Բոլոր երեքը անմիջապես ոտքի ցատկեցին։ Նրանք ընկնում և վեր էին կենում զուտ բրիտանական համառությամբ ու արիությամբ, մինչև որ մենք նրանցից մածուկ սարքեցինք։ Նրանք օրորվում էին հոգնությունից․ զայրույթից կուրացած, այլևս չէին ջոկում, թե ով է բարեկամ և ով թշնամի ու սկսեցին իրար թակել։ Նրանք թակում էին իրար, իսկ մենք մի կողմ քաշվեցինք և դիտում էինք, թե ինչպես են թավալ տալիս գետնին, իրար մազեր փետրում, շների նման մեկը մյուսին խածնում։ Մենք նայում էինք հանգիստ, քանի որ նրանք արդեն ի վիճակի չէին վազելու և օգնություն կանչելու, իսկ մարտի դաշտը այնքան հեռու էր ճանապարհից, որ պատահական անցորդները մեզ տեսնել չէին կարող։
Այս տեսարանով զբաղված, հանկարծ միտքս եկավ, թե ուր է Մարկոն։ Շուրջս նայեցի, նա չէր երևում։ Օհո՜, սա արդեն վատ նշան է։ Քաշեցի թագավորի թևքը և մենք խրճիթ ներխուժեցինք։ Ոչ Մարկո, ոչ Ֆիլլիս։ Վստահաբար, նրանք գնացել են օգնություն կանչելու։ Թագավորին ասացի՝ ոտքերին որքան կարող է ուժ տա, իսկ պատճառը հետո կբացատրեմ։ Մենք հասցրինք վազքով անցնել բաց դաշտը և մտնել անտառ․ միայն այդ պահին ետ նայեցի ու տեսա կատաղած գյուղացիների վազող ամբոխը, Մարկոյի ու նրա կնոջ գլխավորությամբ։ Նրանք աշխարհի աղմուկն էին բարձրացնում, բայց մենք այլևս չէինք վախենում, անտառը թավ էր, մենք կմտնենք խորքերը, կբարձրանանք որևէ ծառ ու թող փնտրեն, որքան սրտներն ուզի։ Բայց այդ ժամանակ մենք ուրիշ ձայն լսեցինք՝ շների հաչոց։ Այո, գործը փոխվում էր։ Մեր խնդիրը բարդացավ, պետք էր հոսող ջուր գտնել։
Մենք սլանում էինք ամբողջ ուժով, և շուտով ձայները սկսեցին հեռանալ ու խուլ աղմուկի վերածվեցին։ Անտառում աղոտ աղջամուղջ էր տիրում։ Հասանք մի գետակի ու ցատկեցինք ջրի մեջ։ Հոսանքն ի վար ջրի միջով գնացինք մոտ երեք հարյուր յարդ։ Ճանապարհը փակեց մի կաղնի ծառ, որի հաստ ճյուղը կախված էր հենց ջրի վրա։ Մագլցեցինք այդ ճյուղը ու սողացինք դեպի բունը։ Հետապնդողների ձայները նորից սկսեցին լսվել ավելի ու ավելի բարձր, ուրեմն՝ ամբոխը գտել էր հետքը։ Որոշ ժամանակ ձայները մոտենում էին շատ արագ, ապա առհասարակ դադարեցին։ Անկասկած, շները գտել էին այն վայրը, որտեղ մենք ջուրն էինք մտել և այժմ այս ու այն կողմ էին նետվում, փնտրելով մեր հետքերը։
Երբ մենք հիմնովին տեղավորվեցինք ծառի վրա, սաղարթով քողարկված թագավորը բոլորովին հանգստացավ, բայց ես՝ ոչ։ Ինձ թվում էր, թե մենք կարող էինք ճյուղով ուրիշ ծառի վրա անցնել, և ես վճռեցի, որ պետք է փորձ անել։ Մենք փորձեցինք ու հաջողություն ունեցանք, թեպետ թագավորը սայթաքեց ու քիչ էր մնում վար ընկներ։ Հարմարավետ նստեցինք, քողարկվեցինք սաղարթով, և այժմ մեզ մնում էր միայն ականջ դնել որսի աղմուկին։
Հանկարծ աղմուկը սկսեց մոտենալ և մոտենալ սուրալով ու գետակի զույգ ափերով միանգամից։ Բարձր, ավելի բարձր ոռնոցով, հարայ հրոցով, հաչոցով, թմփթմփոցով այն անցավ մեր մոտից ինչպես ցիկլոնը։
― Վախենում էի, թե ջրի վրա կռացած ճյուղից նրանք գլխի կընկնեն, ― ասացի ես, ― և շատ ուրախ եմ, որ սխալվեցի։ Գնանք, տեր իմ, ժամանակ չկորցնենք։ Մենք նրանց մոլորեցրինք։ Շուտով կմթնի։ Եթե մենք մի անգամ էլ անցնենք գետակը և որևէ արոտավայրում մի զույգ ձի փոխ առնենք մի քանի ժամով, մենք ապահով ու վտանգից զերծ կլինենք։
Սկսեցինք ցած սողալ և արդեն հասել էինք վերջին ճյուղին, երբ մեզ թվաց, թե հետապնդողները վերադառնում են։ Կանգ առանք, ականջ դրինք։
― Այո, ասացի, ― նրանք հոգնել են, հրաժարվել են հետապնդումից ու տուն են վերադառնում։ Մենք պետք է կրկին վեր սողանք, թառենք մեր ճյուղին ու թողնենք, որ նրանք անցնեն։
Ետ մագլցեցինք, թագավորը մի պահ ականջ դրեց ու ասաց․
― Նրանք դեռ փնտրում են, ես զգում եմ նշաններից։ Ավելի լավ է մնանք այստեղ։
Նա իրավացի էր։ Նա ավելի լավ էր հասկանում որսից, քան ես։ Աղմուկը մոտենում էր համառությամբ, բայց ոչ արագ։ Թագավորն ասաց․
― Նրանք գլխի են ընկել, որ մենք մոտակայքում ենք, քանի որ գնում ենք ոտքով և ջրից շատ հեռանալ չէինք կարող։
― Այո, տեր իմ, վախենամ, որ դուք իրավացի եք, թեպետ ես հույս ունեի, որ ամեն ինչ բարեհաջող կավարտվեր։
Աղմուկը անընդհատ մոտենում էր, և շուտով առջևից գնացողները անցան մեր տակից՝ գետակի զույգ ափերով։ Մի ձայն հնչեց մյուս ափից, պահանջեց կանգ առնել և ասաց․
― Եթե նրանք այդպես խելոք են, ապա կարող էին մագլցել այս կռացած ճյուղի վրայով ու չդիպչել գետնին։ Լավ կլինի մեկին ուղարկեք բարձրանա ծառը։
― Գրողը տանի, այդպես էլ կանենք։
Ես ուրախացա իմ շրջահայեցության համար։ Լավ էինք արել, որ փոխադրվել էինք հարևան ծառի վրա։ Բայց մի՞թե դուք չգիտեք, թե ինչի հանդիպելով կարող է փշուր֊փշուր լինել ուզածդ շրջահայեցությունը։ Մարդկային բթությանը։ Աշխարհիս առաջին սուսերամարտիկը կարող է չվախենալ աշխարհի երկրորդ սուսերամարտիկից, ոչ, նա պետք է վախենա տհասից, որը կյանքում երբեք սուսեր չի բռնել, տհասը կանի հենց այն, ինչ պետք չէ անել, տհասը չի անի այն, ինչ պետք է անել, և փորձառու սուսերամարտիկը կպարտվի։ Դե, ասացեք խնդրեմ, կարո՞ղ էի արդյոք ես, բոլոր իմ տաղանդներով հանդերձ նախագուշակել, որ այդ կարճատես, շլդիկ ծաղրածուն կսխալվի և կբարձրանա ոչ այն ծառը, որը նրան հանձնարարել էին։ Իսկ նա հենց այդպես էլ արեց։ Նա մոտեցավ սխալմամբ ընտրած ծառին, որը, իհարկե, իրականում հենց իրենց փնտրածն էր ու սկսեց վեր մագլցել։
Դրությունը այժմ լրջացավ։ Մենք սսկվեցինք ու սպասեցինք իրերի ընթացքին։ Գյուղացին դժվարությամբ վեր էր մագլցում։ Թագավորը կանգնեց ճյուղի վրա ու պատրաստ պահեց ոտքը և, երբ մագլցողի գլուխը հասավ հարվածի տարածության, մի բութ թխկոց լսվեց, և մարդը գետին գլորվեց։ Ներքևից զայրույթի ոռնոց բարձրացավ, ամբոխը կուտակվեց ծառի շուրջը։ Մենք շրջապատված էինք, մենք գերի էինք։ Ուրիշ մեկը սկսեց վեր մագլցել, մեզ համար կամրջի տեղ ծառայող ճյուղը հայտնաբերվեց, և մի կամավոր բարձրացավ կաղնի ծառը, որպեսզի ճյուղի վրայով դեպի մեզ գա։ Թագավորը հրամայեց ինձ խաղալ Հորացիուսի<ref>Հորացիոս Քոֆլես (Միակնանի) ― Հին Հռոմի լեգենդար հերոս։ Ըստ ավանդության, պատերազմներից մեկի ժամանակ թշնամիներից պահպանել է Հռոմ տանող կամուրջը, մինչև որ հռոմեացիները նրա թիկունքում հասցրել են քանդել այն։ Այդ սխրագոործության համար հռոմեացիները Հորացիուսի պատվին արձան են կանգնեցրել։</ref> դերը և պահպանել կամուրջը։ Թշնամիները հայտնվում էին մեկ այս, մերթ այն կողմից, բայց նրանց գլուխներին հարվածներ էին իջնում, և նրանք հերթով ցած էին թափվում։ Թագավորի ոգին բարձրացավ, նրա ուրախությունը անսահման էր։ Նա ասում էր, որ մենք հիանալի կանցկացնենք գիշերը, որովհետև այսպիսի տակտիկայով կարող ենք պաշտպանել ծառը ամբողջ շրջակա բնակչության դեմ։
Պաշարողները իրենք էլ այդ հասկացան, նրանք դադարեցին գրոհը և սկսեցին ուրիշ ծրագրեր քննարկել։ Նրանք զենք չունեին, բայց որքան ուզեք քար կար այնտեղ, և նրանք կարող էին քարը օգտագործել։ Մենք առարկություն չունեինք։ Մի որևէ պատահական քար կարող էր հասնել մեզ, բայց այդ էլ քիչ հավանական էր։ Մենք լավ պաշտպանված էինք ճյուղերով ու սաղարթով, և մեզ ներքևից չէին տեսնում։ Եթե նրանք քար նետելու վրա կես ժամ ծախսեն, մեզ օգնության կհասներ խավարը։ Մենք շատ գոհ էինք։ Կարող էինք ժպտալ, նույնիսկ ծիծաղել։
Բայց չծիծաղեցինք, և դա շատ ճիշտ էր, որովհետև երկար չպիտի ծիծաղեինք։ Ռմբակոծության սկզբից դեռ քառորդ ժամ էլ չէր անցել, երբ մենք ինչ֊որ տարօրինակ հոտ զգացինք։ Բավական էր մի երկու անգամ հոտոտել օդը, որպեսզի համոզվեինք, որ դա ծուխ էր։ Մեր խաղը վերջապես տանուլ էր տրված։ Մենք ընդունեցինք այդ։ Երբ ծուխն է քեզ հրավիրում, այլևս ելք չկա, պետք է ընդունես հրավերը։ Պաշարողները ծառի շուրջ չոր ճյուղեր էին կուտակել և, երբ տեսան, թե ինչպես ծխի թանձր ամպը պաշարեց բունը ու վեր սողաց, օդը պայթեցրին ուրախության ճիչերով։ Շնչահեղձ լինելով, ասացի․
― Հառա՛ջ, տեր իմ, հպատակները միշտ ետևից են գնում։
Թագավորը հրահանգեց․
― Հետևիր ինձ։ Ցածում թիկունքդ դեմ կտաս բնին մի կողմից, իսկ մյուսը կթողնես ինձ։ Մենք կընդունենք մարտը։ Թող մեզնից յուրաքանչյուրը մարտնչի ինչպես ուզում է և ինչպես կարող է, միայն թե շուրջը մեռյալ մարմինների կույտ գոյանա։
Ապա նա հազալով ու հայհոյելով ցած սողաց, ես՝ նրա ետևից։ Ես գետնին հասա նրանից մի ակնթարթ հետո։ Գրավեցինք կանխապես որոշված դիրքերը և սկսեցինք վանել հարվածները և ամբողջ ուժով պատասխան հարվածներ հասցնել։ Գրոհը կատաղի էր, փոթորիկի նման։ Հանկարծ մի քանի հեծյալները խուժեցին ամբոխի մեջ և մի ձայն որոտաց․
― Դադարեցրեք, կամ էլ բոլորդ կսպանվեք։
Ինչ հաճելի էր այդ ձայնը։ Նրա տերը, անկասկած, ուներ ազնվականի բոլոր նշանները․ շքեղ և թանկարժեք հագուստ, տիրական, խստաշունչ դեմք, իսկ դիմագծերը կրում էին անառակ կյանքի դրոշմը։ Ամբոխը, շների ոհմակի նման ետ ընկրկեց։ Ազնվականը մեզ չափեց զննող հայացքով, ապա կոպիտ ու կտրուկ հարցրեց գյուղացիներին․
― Ի՞նչ էիք անում այս մարդկանց։
― Նրանք խելագարներ են, ազնվափայլ սըր, նրանք եկել են չգիտենք որտեղից, և․․․
― Չգիտե՞ք որտեղից։ Դուք ձևացնում եք, թե նրանց չեք ճանաչում, հա՞։
― Ամենապատվարժան սըր, մենք ճշմարտությունն ենք ասում։ Նրանք օտարականներ են և ոչ ոք այստեղ նրանց չի ճանաչում, դրանք ամենակատաղի ու արյունռուշտ խելագարներ են, որոնք երբևէ․․․
― Լռե՛լ։ Դու ինքդ էլ չես հասկանում, թե ինչ ես ասում։ Նրանք բնավ էլ խելագար չեն։ Ովքե՞ր եք։ Որտեղի՞ց եք։ Բացատրեցե՛ք։
― Մենք խաղաղ ճամփորդներ ենք, սըր, ― ասացի ես, ― և ճամփորդում ենք մեր գործերով։ Մենք հեռավոր երկրից ենք և այստեղ մեզ ոչ ոք չի ճանաչում։ Մենք ոչ մի վատ բան չենք արել, բայց, եթե քո խիզախ միջամտությունը և հովանավորությունը չլիներ, այս մարդիկ կսպանեին մեզ։ Դու իրավացի ես, սըր, մենք խելագար չենք, և ոչ էլ կատաղի և արյունռուշտ։
Ազնվականը դարձավ իր հետևորդներին և հանգիստ ասաց․
― Քշեցեք այս անասուններին իրենց որջերը։
Ամբոխը ցրվեց մի ակնթարթում, նրանց ետևից ընկան հեծյալները, մտրակելով ու պայտերի տակ ճզմելով ճանապարհով վազողներին, որոնք գլխի չէին ընկնում թփուտները մտնել։ Ճիչերը մարեցին հեռվում, և շուտով հեծյալները սկսեցին վերադառնալ։ Մինչ այդ ազնվականը շարունակում էր հարցաքննությունը, բայց ոչ մի արդյունքի չհասավ։ Մենք նրան շնորհակալություն էինք հայտնում և շարունակում էինք կրկնել, թե մենք օտարներ ենք և այստեղ բարեկամներ չունենք։ Երբ շքախումբը վերադարձավ, ազնվականը ասաց իր ծառաներից մեկին․
― Բեռնակիր ձիերը բեր և նստեցրու այս անծանոթերին։
― Լսում եմ, իմ լորդ։
Մեզ տեղավորեցին շարքի վերջում, ծառաների միջև։ Շարժվում էինք բավականին արագ և շուտով, երբ արդեն մութն ընկել էր, կանգ առանք ճանապարհամերձ մի իջևատանը, տասը֊տասներկու մղոն հեռու այն վայրից, որտեղ այդքան անախորժությունների էինք հանդիպել։ Միլորդը անմիջապես առանձնացավ իրեն հատկացված սենյակում, նախապես ընթրիք պատվիրելով, և մենք այլևս նրան չտեսանք։ Առավոտյան նախաճաշեցինք և պատրաստվեցինք ճանապարհը շարունակելու։
Միլորդի գլխավոր սպասավորը մոտեցավ մեզ և վայելչությամբ ասաց․
― Դուք ասացիք, որ պետք է շարունակեք այս ճանապարհով, որը նմանապես մեր ուղղություն է նաև, ուստի իմ տեր կոմս Գրիփը հրահանգել է տրամադրել ձեզ այդ ձիերը և ուղեկցել մինչև մոտակա քաղաքը, որը այստեղից քսան մղոն է հեռու և կոչվում է Քամբենետ, որտեղ դուք այլևս ապահով կլինեք։
Մեզ մնում էր միայն շնորհակալություն հայտնել և ընդունել առաջարկությունը։ Մենք ճանապարհ ընկանք վեց հոգով, անշտապ, չհոգնեցնող վարգով և մեր ուղեկիցների հետ զրույցներից իմացանք, որ միլորդ Գրիփը շատ կարևոր անձնավորություն է իր երկրամասում և, որ նրա կալվածները գտնվում են Քամբենետից մեկ օրվա հեռավորության վրա։ Մենք այնքան դանդաղ էինք ընթանում, որ արդեն ուշ առավոտ էր, երբ հասանք քաղաքի շուկայի հրապարակը։ Ձիերից իջանք, հրահանգելով մի անգամ էլ հայտնել մեր շնորհակալությունը միլորդին, և մոտեցանք հրապարակի կենտրոնում հավաքված ամբոխին, որպեսզի տեսնեինք, թե ինչն է տեղիք տվել նրա հետաքրքրասիրությանը։ Պարզվեց, որ դա ստրուկների այն քարավանի մնացորդներն էին, որին մենք հանդիպել էինք մի քանի օր առաջ․․․ Ուրեմն, ամբողջ այս ընթացքում նրանք քարշ էին տվել իրենց շղթաները փոշեծածկ ճանապարհներով։ Դժբախտ ամուսինը արդեն չկար նրանց մեջ, ինչպես և շատ ուրիշները բացակայում էին, բայց մի քանի նոր դեմքեր էին ավելացել։ Թագավորը անտարբեր էր այդ տեսարանի նկատմամբ և ուզում էր հեռանալ, բայց ես խորապես հուզվել էի ու խղճահարությամբ լցվել։ Հայացքս չէի կարողանում կտրել մարդկային այդ խղճուկ բեկորներից։ Նրանք կույտ առ կույտ նստած էին գետնին, լուռ, անմռունչ, գլուխները հակած, անսահման հուզիչ՝ իրենց նվաստացման մեջ։ Եվ, կարծես դիտմամբ, հակադրության համար, երեսուն քայլ այն կողմ, ուրիշ ամբոխի առջև մի զեղուն հռետոր ճառ էր ասում, փառաբանելով «մեր փառավոր բրիտանական ազատությունները»։
Ներսս եռում էր։ Ես մոռացա, որ պլեբեյ էի, պարզապես հիշում էի միայն, որ ես մարդ եմ։ Թող լինի ինչ ուզում է, ես կբարձրանամ այդ ամբիոնը և․․․
Չը՛խկ։ Ինձ ու թագավորին իրար էին գամել ձեռնաշղթայով։ Այդ արեցին մեր ուղեկիցները, կոմսի ծառաները, միլորդ Գրիփը կանգնած էր հենց այդտեղ ու մեզ էր նայում։ Թագավորը կատաղություն կտրեց և գոռաց․
― Ի՞նչ է նշանակում այս վատ վարվելակերպի դրսևորումը։
Միլորդը սառը դիմեց իր գլխավոր սպասավորին․
― Աճուրդի դրեք այս ստրուկներին ու վաճառեցեք նրանց։
<b>Ստրուկների՞ն։</b> Հիմա արդեն այս բառը բոլորովին նոր ձևով էր հնչում, և որքան անասելիորեն ահավոր։ Թագավորը բարձրացրեց իր շղթայակիր ձեռքերը և կատաղի ուժով իջեցրեց միլորդի գլխին, բայց նա հասցրեց խույս տալ հարվածից։ Այդ սրիկայի մի տասնյակ ծառաներ նետվեցին դեպի մեզ, և մի ակնթարթից մենք արդեն անօգնական էինք, ձեռքներս ոլորված։ Բայց մենք այնպես բարձր էինք գոռում և կրքոտ հայտարարում, թե մենք ազատ մարդիկ ենք, որ գրավեցինք ազատասեր հռետորի և նրա հավատարիմ լսարանի ուշադրությունը, և նրանք շրջապատեցին մեզ։ Հռետորը ասաց․
― Եթե դուք իրոք ազատ մարդիկ եք, ուրեմն վախենալու հարկ չկա։ Աստծու տված բրիտանական ազատությունները ձեզ համար վահան ու պահապան կլինեն (ծափահարություններ)։ Դուք հիմա կհամոզվեք։ Ներկայացրեք ապացույցները։
― Ի՞նչ ապացույցներ։
― Որ դուք ազատ մարդիկ եք։
Ա՜, ես հանկարծ հիշեցի, սթափվեցի ու ոչինչ չասացի։ Բայց թագավորը փոթորկվեց․
― Խելքդ գլխի՞դ է, թե ոչ։ Թող այս գողն ու սրիկան ապացուցի, որ մենք ազատ մարդիկ չենք։
Նա գիտեր իր օրենքները, բայց գիտեր այնպես, ինչպես սովորաբար մեծամասնությունն է իմանում․ այսինքն օրենքի տառը, և ոչ թե գործունեության մեջ դրված օրենքը։ Օրենքը պետք է սեփական կաշվի վրա փորձես, որպեսզի հասկանաս նրա իսկական նշանակությունը։
Բոլորը հիասթափված թափահարեցին գլուխները, շատերը շրջվեցին, այլևս մեզնով չհետաքրքրվելով։ Հռետորը ասաց․
― Եթե դուք ձեր երկրի օրենքները չգիտեք, ժամանակն է, որպեսզի ծանոթանաք։ Մեզ համար դուք օտար մարդիկ եք և դա չեք հերքի։ Գուցե և դուք ազատ մարդիկ եք, բայց գուցե և ստրուկներ եք։ Օրենքը պարզ է․ այն ստրկատիրոջից ապացույց չի պահանջում, որ դուք ստրուկ եք, ձեզնից է պահանջում, որ դուք ստրուկ չեք։
Ես ասացի․
― Թանկագին սըր, ժամանակ տուր մարդ ուղարկելու Աստոլատ, կամ ժամանակ տուր մարդ ուղարկենք Սրբության Հովիտ․․․
― Հանգստացիր, բարի մարդ, դու արտակարգ պահանջներ ես դնում և չես կարող հույս ունենալ, որ նրանք կկատարվեն։ Դա շատ ժամանակ կզբաղեցնի և անչափ շատ հոգսեր կպատճառի մեր տիրոջը․․․
― Տիրո՞ջը, ապուշ․․․ ― մռնչաց թագավորը։ ― Ես տեր չունեմ, ես ինքս եմ տ․․․
― Լռիր, աստծու սիրույն։
Ես ժամանակին կանգնեցրի թագավորին։ Առանց այն էլ քիչ աղետ չէր թափվել մեր գլխին, և մեզ ոչ մի օգուտ չէր բերի, եթե այս մարդիկ համոզվեին, որ մենք խելագար ենք։
Մանրամասնություններ շարադրելու կարիք չկա։ Կոմսը վաճառեց մեզ աճուրդով։ Նույն անիծյալ օրենքը գոյություն ուներ նաև մեր Հարավում տասներեք դար հետո․ հարյուրավոր ազատ մարդիկ, որոնք իրենց ազատ մարդու հանգամանքը փաստող ապացույցներ չունեին, այդ օրենքի տրամադրությամբ ստրկության էին վաճառվել ու ստրուկ մնացել ամբողջ կյանքում։ Այն ժամանակներում դա ինձ բնավ էլ չէր հուզում։ Բայց երբ ես սեփական կաշվիս վրա զգացի, թե ինչ ասել է աճուրդով վաճառվելը, այդ օրենքը հանկարծ ինձ թվաց ամենանողկալի մի բան։ Ինչ արած, այդպիսին է ստեղծված մարդը։
Այո, մեզ վաճառեցին աճուրդով, ինչպես խոզերին։ Որևէ մեծ քաղաքում ու մարդաշատ շուկայում մեզ, հավանաբար, լավ գին կտային, բայց այստեղ, այս խուլ որջում մեզ այնպիսի գին տվեցին, որ ես մինչ այսօր էլ ամաչում եմ, երբ միտքս է գալիս։ Անգլիայի թագավորին տվեցին յոթ դոլար, իսկ նրա առաջին մինիստրին՝ ինը, մինչդեռ թագավորը հեշտությամբ կարժենար տասներկու դոլար, իսկ ես նույնքան հեշտությամբ՝ տասնիհինգ դոլար։ Բայց այդպես է միշտ լինում․ եթե շուկան վատն է, ինչպիսի լավ ապրանք էլ առաջարկելու լինեք, միևնունն է, շատ քիչ կշահեք, և ես խորհուրդ եմ տալիս այս բանը միշտ հիշեցեք։ Եթե կոմսը այնքան խելք ունենար, որպեսզի․․․
Ասենք, իմ ինչ պետքն է, որ նա այդպես վատ է վարում իր գործերը։ Ես ձեզ ցույց տվեցի, թե ինչ պտուղ է նա, և թող այժմ գրողի ծոցը գնա։
Ստրկավաճառը գնեց մեզ երկուսիս էլ և գամեց ընդհանուր շղթային, այնպես, որ մենք եզրափակում էինք թափորը։ Կեսօրին արդեն դուրս էինք գալիս քաղաքից, և ինձ շատ տարօրինակ ու արտառոց թվաց, որ ձեռքերն ու ոտքերը շղթայված Անգլիայի թագավորը ու նրա առաջին մինիստրը քայլում են ստրուկների քարավանում, ոչ մի ուշադրության չարժանանալով պարապ հանդիսականների կողմից, և անցնում են պատուհանների տակից, որոնց մոտ նստած են գեղատեսիլ ու բարի կանայք, ու ոչ միայն կարեկցանք, այլև հետաքրքրություն չեն առաջացնում նրանց սրտերում։ Վերջ ի վերջո այդ հանգամանքը միայն մի բան է ապացուցում, որ թագավորի մեջ ոչ մի աստվածային բան չկա, որ նա ոչնչով չի տարբերվում ամենաետին թափառաշրջիկից, քանի դուք դեռ չգիտեք, որ նա թագավոր է։ Բայց բավական է երևան հանել նրա հանգամանքը և, աստված իմ, շունչդ կտրվում է, երբ նրան ես նաում։ Մի խոսքով, ըստ իս, մենք բոլորս ապուշներ ենք։ Ի ծնե ապուշներ, անկասկած։
