Changes
/* Ծանոթագրություններ */
― Ճիշտ է։
==Գլուխ երեսունվեցերորդ==
<br>Վեսլին ու Վիկտորը գնում են մի հոյակապ ներկայացման, որն ամենևին էլ հոյակապ չի լինում, բայց հետո՝ ներկայացման մեջ ծնված ներկայացման շնորհիվ, հոյակապ է դառնում</br>
Հաջորդ երեկո գնացինք ներկայացման, որը բոլորի ասելով՝ հոյակապ բան էր, նստեցինք առաջին կարգում։ Երեք տարի էր՝ էդ ներկայացումը բեմից չէր իջնում։ ԱՄերիկյան թատրոնի պատմության մեջ դա ամենամեծ հաջողություններից էր։ Ութ֊ինը ամիսը մեկ դերակատարների կազմը փոխում էին, որովհետև դերասաններն ու դերասանուհիները ամեն իրիկուն նույնը կրկնելուց հալումաշ էին լինում։ Մի վեց֊յոթ թատերախումբ էլ իրենց հերթին էին էդ պիեսը երկրով մեկ ցույց տալիս, էնպես որ հաստատ համոզված էինք, թե իրոք հոյակապ բան է։ Քիչ հետո վարագույրը բարձրացավ, ու ներկայացումն սկսվեց։ Բեմը պատկերում էր մի արտակարգ շքեղ տան հյուրասենյակ, գործող անձինք էլ ամենաընտիր խավից էին։ Տասը րոպե անց ներկայացումը դեռ հոյակապ չէր, բայց դե իհարկե, մի քիչ շուտ էր հետևություններ անելու համար։ Վստահ էինք, որ մի երկու֊երեք րոպեից հոյակապ կդառնա, բայց ոչ էլ դարձավ, մենք էլ շատ չանցած՝ սկսեցինք կասկածել, թե ընդհանրապես հոյակապ կդառնա՞։
Առաջին գործողության վերջանալու վրա էլ ներկայացումը հոյակապ չդարձավ, դե, մի քանիսի պես դուրս եկանք թատրոնից, մտանք կողքի բարն ու մի֊մի բան խմեցինք, որ համբերությամբ լցվենք։ Հետո էլի եկանք, մեր տեղերը գրավեցինք, ու վարագույրը նորից բարձրացավ, բայց ներկայացումն էդպես էլ հոյակապ չդարձավ։ Բոլոր դերակատարաներն էլ խոսում էին շատ պարզ ու հստակ, մերթընդմերթ մեկնումեկը մի թեթև բորբոքվում էր, ու մենք քիչ թե շատ անցուդարձ էինք տեսնում, բայց գիտեինք, որ դա ընդամենը բեկման անցուդարձ է, խաղ, ու դրա մեջ ոչ մի հոյակապ բան չկար։
Տեսածներս էլ մի հիսունհինգ տարեկանին մոտ, շատ հստակ ու արտահայտիչ խոսող տղամարդ էր, որի աղջիկը վայ թե գժի պես սիրահարված էր վատ համբավի տեր մի մարդու։ Հայրը չէր ուզում, որ իր աղջիկը էդպիսի մարդու հետ որևէ կապ ունենա, իսկ աղջիկն ուզում էր, ու ամբողջ առաջին գործողությունն էս ուզել֊չուզելով անցավ։ Գործողության վերջում էլ վատ համբավի տեր էդ մարդու տեսքին արժանացանք, բայց շատ դուրեկան երևաց, էլ արժե՞ր նրա համար էդքան իրարանցում գցել։
Առաջին ընդմիջմանը, որ հարևան բարում էինք, կողքներիս մարդիկ կային, լսեցինք ոնց են ներկայացումը գովում, թե ինչ հոյակապ բան է։ Ասում էին՝ հոր դերակատարը մեծ արտիստ է․ իրոք որ մեծ էր, երկար ժամանակ իր դերը խաղում էր, ամենքից էլ երկար, որովհետև թատրոնի ղեկավարությունն անընդհատ նրա աշխատավարձը բարձրացնում էր, մենակ թե հանկարծ դերից չհրաժարվեր։ Բոլոր հանդիսատեսներն էլ սրան էնքան էին հավանում, որ ղեկավարությունը չէր ուզում նրանից զրկվել։ Էս մարդկանց ասելով, մեկ է՝ ներկայացումը հոյակապ կլիներ, թեկուզ առանց նրա, բայց որ նա էլ է մասնակցում, ավելի հոյակապ է, հրաշք։ Վիկտորն աչքերը չորս արած՝ լսում էր, հետո թե՝
― Էդ ի՞նչ ներկայացման մասին են խոսում․ էս որ նայո՞ւմ ենք։
Ասի՝ հա, հենց սրա, նա էլ թե՝
― Դե ուրեմն ավելի ուշադիր պիտի նայենք, բան ենք բաց թողել։ Դու ի՞նչ կարծիքի ես, իսկականից հոյակա՞պ է։
Ասի՝ առայժմ որ չէ, բայց երկրորդ գործողությանը միգուցե հոյակապ կդառնա, իսկ եթե երկրորդում էլ չդառնա, հաստատ, երրորդում կդառնա։
Վիկտորը հարցրեց՝ չորրորդ գործողություն էլ կա՞, ասի՝ չէ, նա թե՝
― Այ, դա լավ է, ախր կարող է մինչև վերջ էլ հոյակապ չդառնալ։
Երկրորդ ընդմիջմանը նորից մտանք բար՝ խմելու, բայց որոշեցինք երկու բաժակ գցել, որովհետև ներկայացումը դեռ հոյակապ չէր։ Էս անգամ էլ կողքներիս ուրիշ մարդիկ էին ու սրանք էլ էին գովում, թե ինչ հոյակապ ներկայացում է։ Վիկտորն ասաց՝ երևի քիչ ենք դպրոց գնացել, լավ չենք հասկանում։ Ամբողջ երկրորդ գործողության ընթացքում հորը հազիվհազ հաջողվեց հեռու պահել էդ մարդուց, որն իբր վատն էր, բայց մեր աչքին շատ լավն էր երևում․ եղած֊չեղածն էս էր։ Նորից հետո եկանք թատրոն՝ վերջին գործողությունը նայելու։
Տեսնում էի, թե ոնց է հոր դերակատարը հոգնել։ Բեմին էնքան մոտիկ էինք նստած՝ լսում էի ոնց է հոգնածությունից հևիհև շնչում։ Մի բան էլ հասկացա, որ ատում է իր դստեր դերը կատարող աղջկան։ Ասենք, ես ու Վիկտորը դա դեռ երկրորդ գործողության կեսին էինք նկատել, էնպես որ ներկայացումը մոռացած՝ սկսեցինք հետևել, թե դերասանն ու դերասանուհին ոնց են իրար վրա ատամ կրճտացնում։ Էնպես էինք տարվել, ուղղակի աչք կտրել չէր լինում։ Հենց սրանով էլ ներկայացումը քիչ թե շատ հոյակապ դարձավ։
Իսկ վերջին գործողության կեսին մի էնպիսի բան եղավ, որ իմ ու Վիկտորի հավատը չէր գալիս։
Բեմում լարված պահ էր։ Հայր ու աղջիկ առանց մտքերը թաքցնելու՝ վճռականորեն բացատրվում էին։ Բոլորն էլ հասկանում էին, որ սա վճռական բացատրություն է ու հիացած էին հոր դերակատարի փայուն խաղով։ Վերջիվերջո, աղջիկը կարծես մտադիր էր իր ուզածն անել, բայց ոչ ոք համոզված չէր, թե հորը չի հաջողվի ինչ֊որ խորամանկ հնարքով նրան վատ մարդուց հեռու պահել։ Ամբողջ ներկայացման ընթացքում հայրը բոլորին հասկանալ էր տալիս, թե չնայած ինքը մարդ է երևում, թվում է՝ ամեն մեկին էլ թողնում է, որ ուզածն անի, բայց իվերջո, ամենքն էլ ի՛ր ուզածն են անում, մանավանդ մեծ֊մեծ գործերում։ Նա միշտ էլ իր ուզածին հասնում էր, բայց էնպես էր դասավորում, որ բոլորն էլ գոհ էին մնում, որովհետև միշտ կարծում էին, թե իրենց ուզածով են շարժվել, այնինչ որտեղի՜ց․ հենց նրա՛ ուզածն էին անում։
Հա ուրեմն՝ շատ կարևոր պահ էր։ Հայրը դարձավ աղջկան և պարզ ու հստակ, էնքան պարզ ու հստակ, որ վերնասրահի վերջին կարգում նստած խուլն էլ կլսեր,― ասաց․
― Է՜հ, սիրելիս, ես իսկական հիմարի գլուխ եմ եղել, որ ամեն ինչին ճիշտ կողմից չեմ նայել, չեմ տեսել այնպես, ինչպես իրականում կա, չեմ հասկացել, թե դու էլ ինձ նման ունես քո կյանքը, պետք է ապրես քո կյանքով և իմ աղջիկը չէիր լինի, եթե չպնդեիր, որ պիտի ապրես սեփական կյանքով։
Նա ոգևորված, առաջ անցավ՝ ամեն ինչին ավելի դրամատիկ գույներ տալով, քան իրականում կար ու ամեն ինչ շատ հիմնովին ասելով, որովհետև կամ պետք է աղջկա տեսակետն իրոք ընդուներ, կամ էլ մի հնարքով նրան խաբեր․ հենց սա էր տեսարանին լարված դրամատիզմ հաղորդում, ու հանկարծ նա ասաց․
― Ախր ինչո՞ւ չի այդ մարդը քեզ․․․, պրծնենք։
Եվ ավելի արագ֊արագ խոսը շարունակեց։
Դե, լսեցի, թե ինչ բառ ասաց, բայց հավատս չեկավ։ Ես ու Վիկտորը նայեցինք իրար, գլխի ընկա, որ նա էլ է լսել, հետո հայացքներս նորից դարձրինք բեմին, բայց հիմա էլ աղջիկն էր արագ֊արագ, բորբոքված խոսում, իսկ հայրն էլի առաջվա տեսքն ուներ, իսկապես լուրջ ու ծանրակշիռ մի մարդ՝ ինքն էլ շատ դառնացած, որ աղջիկը մտադիր է նետվել կասկածելի վարքուբարքի տեր ինչ֊որ կարիերիստի գիրկը։ Ամեն ինչ նույնն էր, ասես ոչ մի բան չի եղել։
Շուրջներս նստած մարդկանց նայեցինք, բայց ոչ մեկի վրայից չէր երևում, թե արտասովոր բան է կատարվել։ Բոլորն էլ առաջվա պես նստած էին։ Մտածեցինք, որ կամ քունը գլխներին ննջում են ու ոչինչ չեն լսել, կամ եթե լսել են, թե հայրն ինչ ասաց աղջկան, էնքան անսովոր է եղել բեմից էդ տեսակ խոսք լսելը, մի լեզվին չեկող խոսք, որ ականջներին չեն հավատացել ու իրենց համոզել են, թե դերասանը մի բան է ասել, իրենք չգիտես ինչու ուրիշ բան են լսել, վերջը՝ լսածին չեն ահվատացել։
Ներկայացումն ավարտվեց, ես ու Վիկտորը վեր կացանք ու գնացինք բար։
Որոշեցինք՝ կա֊չկա հոր դերակատարն էնպես է իր դերից զզվել, դստեր դերը կատարող աղջիկն էլ էնպես է աչքին ատելի դարձել, որ ով գիտի ում՝ միգուցե հենց բեմի բանվորներից մեկի հետ, գրազ է եկել, թե էդ խոսքը կասի, ջրից էլ չոր դուրս կգա ու ըստ երևույթին, գրազը տարել էր։
==Գլուխ երեսունյոթերորդ==
<br>Վեսլին տասնիննամյակը նշելու համար Ազատության արձանի ձեռքին փորագրում է իր անվանատառերը</br>
Եկավ 1943 թվի սեպտեմբերի 25֊ը ծննդյանս օրը, դարձա տասնինը տարեկան։ Մի տարի էր՝ բանակում էի։ Ինն ամիս արևելյան նահանգներում էի եղել, էնքան ժամանակ, ինչքան որ պետք է մարդուն ծնվելու համար։ Մորս արագնդում ես կյանք եմ առել Ծննդյան տոնի օրերին։ Է՛հ, արդեն տասնինը տարի ինքնուրույն ապրել էի աշխարհի երեսին։ Իսկ ինչի՞ էի հասել։
Ոչ մի բանի։
Դուրս եկա, գնացի Ազատության արձանի մոտ ու ջահը պահող նրա քարե ձեռքին անվանատառերս փորագրեցի։ Թե ինչու՝ չգիտեմ։ Ձեռքի վրա ուրիշ անվանատառեր էլ կային, բայց ես մի տեղ գտա, ուր ոչ ոք դեռ չէր գրել, ու հենց մոտերքում էլ մարդ չմնաց, փորագրեցի քարին՝ մեծ֊մեծ տառերով ու պարզ․ «Վ․ Ջ․»։ Ներքևում էլ «9» գրեցի, որովհետև ինը սիրածս թվերից է։
Հետո նորից եկա Մանհեթեն ու ամբողջ 5֊րդ պողոտան ոտքով կտրեցի, հասա Սուրբ Պատրիկի տաճար, մտա ներս, որ հանգիստ նստեմ, մտածեմ։ Եկեղեցում միշտ էլ լավ ես մտածում։ Սա կաթոլիկական եկեղեցի էր, բայց ինձ համար մեկ էր, մտքի մեջ ընկա։
Ապրածս կյանքը ծանրութեթև արի ու հասկացա, թե ինչքան պակաս֊պռատ է։ Շատ բաներ էին կյանքումս պակասում, բայց ես ամենից ավելի ազատության պակասն էի զգում երևի դրա համար էի Ազատության արձանի մոտ գնացել։ Ազատություն էր պետք, որ կյանքս հունի մեջ ընկներ։ Ժամանակ էր պետք։ Կին ունենալ էր պետք։
Վեր կացա ու քայլեցի տուն։
Քիչ հետո Վիկտոր Տոսկան եկավ մոտս։ Արդեն երկու ամիս կլիներ, ինչ ամուսնացել էր ու իր ջահել կնոջ հետ մեր առաջվա համարում էր ապրում, իսկ ես սենյակ էի վերցրել մի հարկ վերևում։ Նրա մայրն ու զոքանչն էլ մեր նախկին երկու սենյականոցի պես մի ուրիշ համարում էին մնում, բայց Վիկտորենիցից երկու հարկ ներքև։ Շուտ֊շուտ իրար գլխի էինք հավաքվում։ Մի կիրակի էլ հյուր գնացինք Բրուքլինում ապրող ինչ֊որ իտալացիների ընտանիքի, որովհետև Վիկտորի մայրն ուզում էր մեզ մի լավ կերակրել։ Նա վեց տեսակ իտալական ուտելիք սարքեց, ու մենք ամբողջ օրը ծամում էինք։ Ահագին գինի խմեցինք, ու ես աստված աստված էի ասնում, որ ինձ էլ Վիկտորի կնոջ պես աղջիկ բաժին ընկնի։
Ծննդյան օրը, հենց Վիկտորը եկավ, միանգամից հասկացա, որ լավ լուրեր ունի։
― Կինս հղի է,― ասաց։― Արդեն մի շաբաթ է՝ առավոտները սիրտը խառնում է, երեկ համոզեցի, բժշկի տարա։ Էսօր բժիշկւ նրան ասել է, որ հղի է։
― Երնեկ ես էլ մի սիրուն կին ունենայի, ու հղիանար,― ասի։
― Կգտնես, էլի։
― Որտե՞ղ։
― Էդ որտե՞ղ ես ման եկել որ։
― Էլ որտե՞ղ պիտի ման գամ։ Ամեն տեղ։ Ախր ես էլ եմ տասնինը տարեկան, մեզ էլ ուր որ է կուղարկեն օվկիանոսից էն կողմ։ Քո բախտը բերեց, դու սուս։
― Այ, հիմա որ լավ եմ,― ասաց Վիկտորը,― բայց իհարկե, կուզեի բանը գլուխ գալիս՝ նար հետ լինել։
― Միգուցե էդքան ժամանակով քեզ թողնեն, մնաս։
― Մարդիկ կան՝ երկու֊երեք տարի մեր կայազորում նստած են։
― Նրանք Ա վաշտից են, իսկ դու՝ չէ։
― Տեսնես ո՞նց կարող եմ ընկնել էդ վաշտը։
― Չես կարող։
― Ինչի՞։
― Շա՜տ գիտեմ։ Չես կարող, էլի։ Ասում ես՝ ինչի՞։ Իսկ ինչի՞ էս կամ էն բանը չես կարող անել։ Բայց դե լավ կլինի փորձես։ Լավ կլինի, ոնց որ պետքն է, փորձես։ Հենց վաղվանից էլ սկսիր։ Ձեռ չքաշես, պինդ գործի կպիր։ Իմացիր՝ ինչ պիտի անես ու արա։
― Ի՜, խոսո՜ւմ ես,― վրա բերեց Վիկտորը։― Ի՞նչ անեմ․ գնամ ասեմ՝ ինձ կռիվ մի տարեք, որովհետև ուզում եմ կնոջս մո՞տ լինել՝ տղա ունենալիս։
― Բա իհարկե,― ասի։― Իսկ ինչի՞ չէ։ Թող ուրիշին տանեն։ Նրանց պետք չի, որ բոլորը մի մարդու պես օվկիանոսի մյուս կողմը գնան։ Էն հարյուրավոր տղերքին ո՞նց են կայազորում պահում․ էդպես էլ դու մնա։ Թե չէ դրանք ո՞վ դարձան։ Ինչի՞ պիտի նման։ Իմ բանն ուրիշ է։ Հայրիկն արդեն տանն է, ամեն ինչ կարգին է։ Ես էլ կգնամ, աշխարհ կտեսնեմ։ Գիտեմ, որ բախտս կբերի։
Ճիշտ է, ահը սրտումս է, բայց մեկ է՝ ուզում եմ գնալ։
― Ինչի՞,― ասաց Վիկտորը։
― Որովհետև էս տղերքի մեջ նեղվում եմ, սրանցից ոչ ոք էլ կռիվ չի գնալու։
― Ի՞նչ կա նեղվելու։
― Ախր սրանք ուզում են, որ ի՛նձ տանեն, քե՛զ տանեն, էն մյուսին տանեն։ Նրանց համար շատ կարևոր է, որ դո՛ւ կռիվ գնաս, ոչ թե իրենք։ Երեսները տեսնելիս՝ նեղվում եմ։ Ոչ մեկին էլ չեմ ուզում կռիվ տանեն։ Էսպես նեղվելուց էլ արդեն զզվել եմ։ Սերժանտին ասի՝ թող ինձ կռիվ տանեն։ Ասում է․ «Ի՞նչ ունես շտապելու։ Ոնց էլ լինի, դեռ մի տարի էստեղ պետք կգաս»։ Ասի՝ չէ, ուզում եմ տանեն։ Ով գիտի քանի֊քանիսն են էսպես նեղվելուց իրենց կամքով մահվան բերան գնում։ Երևի գլուխը մահի տալն ավելի լավ են համարում, քան թե սրանց մեջ քարշ գալը․․․
― Դե, սրանք էնքան էլ վատը չեն,― ասաց Վիկտորը։
― Ճիշտ է, վատը չեն,― ասի։― Ուղղակի սիրտս նեղացած է։ Լավ տղերք են, շատ լավն են, բայց աչքիս փուշն են։ Այ, ասեմ ինչի․ որովհետև իրենց ապահով են զգում։ Գիտեն՝ հոգսերը քաշող կա։ Գիտեն, որ մեկը մյուսի առաջ ինչքան ուզես կարող են ձևեր թափել, թե իբր մի օր էլ իրենց են կռիվ տանելու, բայց հետն էլ գիտեն․ հերիք է գնան ում մոտ որ պետքն է, աչք֊ունքով անեն, ու գործները կդասավորվի, ոչ մի տեղ էլ իրենց չեն տանի։
― Էդ ո՞նց են դասավորում։
― Դրանից էլ հեշտ բա՞ն, եթե ծանոթներ ունես ու քեզ պահելու ձևը գիտես։ Ամեն ինչ ընդունված կարգով է արվում։ Հենց բանակային կանոնադրության համաձայն։ Ախր բոլորին էլ հո կռիվ չեն տանում։ Մի քանիսը կան, որոշում են՝ ով գնա, ով չէ։ Դե, սրանք էլ, ի՞նչ պիտի անես, որոշում են, որ հենց դու գնաս։ Քեզ չեն էլ ճանաչում։ Նրանց համար դու ընդամենը մի համարակալած անուն֊ազգանուն ես։ Եթե ընտրության հաշիվ է բացվում՝ քեզ ուղարկեն, թե իրենց ծանոթին, պարզ է, քեզ են ընտրում։ Վատության հարց չկա, պատերազմ է, ասում են, ինքդ ես հասկանում։ Չէ, ձեռքիցդ եկածն արա, որ էդ վաշտն ընկնես։
― Թող ինձ էլ կռիվ տանեն,― ասաց Վիկտորը։
― Չէ մի,― ասի։― Գիժ չես։ Քեզ թափ տուր ու էդ գործին մի քիչ ժամանակ տրամադրիր։ Տղայիդ ծնվելիս՝ պիտի կնոջդ մոտ լինես․ ամեն մարդ էլ որդու աշխարհ գալիս՝ պիտի կնոջ մոտ լինի, իսկ դու՝ հատկապես։
― Հո ինձանից չե՞սնեղանում, որ սերժանտին չեմ ասել՝ ինձ էլ կռիվ տանեն։
― Խելքի արի։ Նեղանալը՝ նեղացած եմ, բայց քեզ վրա՝ չէ։ Այ, մաքուր սրտով ասում եմ․ ձեռքիցդ եկածն արա, որ էդ տղերքի հետ լեզու գտնես։ Ես չեմ կարող։ Ուզեմ էլ՝ չեմ կարող։ Բայց գրողը տանի, եթե մի սիրուն աղջկա հետ ամուսնացած լինեի, ու նա հղի լիներ, գլուխս պատեպատ կտայի, ամեն ինչ կանեի, որ լեզու գտնեմ՝ ինձ կռիվ չտանեն։ Առանց էդ էլ մահու չափ վախենում եմ, չնայած, ոչ կին ունեմ, ոչ էլ հղի լիներ։ Թե ունենայի, սրանից հազար անգամ վատ օրի կլինեի։ Ինչ ասես կանեի, որ հետը մնամ։ Դասալիք էլ կդառնայի։ Էսօր ամբողջ օրը սիրտս նեղացած է։ Ծննդյան օրը միշտ էլ սիրտս նեղանում է։ Երևի կարծես, թե քեզանից էլ եմ նեղացած, բայց չէ։ Դու միգուցե մոռացել ես, որ մենք եղբայրներ ենք։ Ես չեմ մոռացել։ Անընդհատ մտքիս է։ Դրա համար եմ ասում, որ նրանց խելքը մտնես, հետները լեզու գտնես, տեսնենք ինչ է դուրս գալիս։ Դոմինիկն էլ քեզ նույնը կասեր։
― Գիտեմ,― ասաց Վիկտորը։― Նամակներում միշտ գրում է։ Բայց էդ տեսակ գործերում ես բանի պետք չեմ։ Հեչ բանի պետք չեմ, է՛։ Դե հա՛, պիտի չարչարվեմ, որ մի հնար անեմ, բայց գիտեմ՝ հիմար վիճակի մեջ եմ ընկնելու, վերջը էլի քշեն, տանեն։ Ի՞նչ իմանաս։ Միգուցե կռիվը պրծնի, մինչև մեզ օվկիանոսի մյուս կողմն ուղարկեն։ Կամ միգուցե առանց սրա֊նրա օձիքից կպչելու էլ, մեզ չուղարկեն։
― Քո ասածին դու էլ չես հավատում, լավ գիտես։
― Ճիշտ է,― ասաց Վիկտորը։― Բայց դե էլի մխիթարանք է, որ մտածում ես, թե կարող է էդպես էլ պատահել։
― Ոչ էլ կարող է։ Ամեն շաբաթ մեր վաշտից տղերք են ուղարկում։ Չեմ հասկանում մեզ ինչի են էսքան երկար պահում։ Ինն ամիս է՝ էստեղ ենք։ Մի քանիսին երեք ամիսը հազիվ լրացած՝ ուղարկեցին։
― Ա՛հ,― ասաց ՎԻկտորը,― ինչ էլ լինի, նա արդեն հղի է։ Էդ մեկը որ չեն կարող ինձանից խլել։
― Ես շատ ուրախ եմ դրա համար։
― Արի գնանք, հետներս կընթրես։
― Չէ։ Ծննդյանս օրը ես բանի նման չեմ։ Էգուց նոր ինձ կհավաքեմ։ Դու գնա։ Նրան ասա, որ էդ լավ լուրից շատ ուրախացա։
― Ուզում եմ դու էլ գաս։
― Ծննդյանս օրը ես պիտի մենակ լինեմ։ Մտածում եմ, գցեմ֊բռնեմ։
― Լավ։ Առավոտը կհանդիպենք։
Դե, Վիկտորը գնաց իր սիրուն կնոջ մոտ, ես էլ նորից ընկա մտածմունքի մեջ, բայց խելքիս զոռ տալուց ոչ մի բանի էլ չհասա։
==Գլուխ երեսունութերորդ==
<br>Վեսլին լսում է մի զինվորի մասին, որը սողալուց հրաժարվել է</br>
Մի օր էլ իմացանք, որ մեզ օվկիանոսի մյուս կողմն են տանում։ Քսանմեկ հոգուց բաղկացած մի ջոկատ էին կազմել, մենք էլ կայինք մեջը՝ Վիկտոր Տոսկան, Ջո Ֆոքսհոլը, գրողն ու ես։ Էլի մեզ սրսկեցին՝ նոր պատվաստումներ արին, նոր դասախոսություններ կարդացին, նոր հագուստ֊կապուստ տվին՝ հետն էլ կարաբին։
Դեկտեմբերի սկզբին ուղարկեցին Նյու Ջերսի՝ մարտական հատուկ պատրաստման։ Առավոտվա չորսին քնից վեր կացանք, որ ժամը հինգին կայազորում լինենք, ու մեզ մեքենան լցրած՝ տարան Նյու Ջերսի․ երթային համազգեստ, դաշտային պայուսակ, հակագազ, սաղավարտ, կարաբին․ ամեն բան տեղը տեղին։ Անտանելի ցուրտ էր, ու մեր բռնած գործն աչքիս հիմարություն էր երևում։ Ասես զառանցանքի գիրկն ընկած լինեինք։ Ամեն ինչ լրիվ անիրական էր թվում։ Երեք անգամ էդպես գնացինք Նյու Ջերսի, ու ամեն անգամ հատուկ ուսուցման մի նոր տեսակ էինք անցնում։ Առաջին անգամ, խորդուբորդ տեղանքում, հարյուր յարդ սողացինք փշալարի տակով, գլխներիս վերևն էլ գնդացիրն էր իսկական փամփուշտներով կրակում։ Գնդացրի տկտկոցն ականջիս անհեթեթ էր հնչում։ Մինչ հերթը կհասներ մեզ, որ բերնեբերան լիքը պայուսակը շալակներիս՝ հարյուր յարդ փորսող տանք, սողալը վերջացրած շատ ու շատ տղերքի դեմքերը զննելու ժամանակ ունեի։ Սրանցից ոչ մեկն էլ հրճվանքի մեջ չէր։ Նրանք մեր կայազորի քաջերի պես չէին, որ երկու֊երեք տարի նստել են էնտեղ ու մինչև պատերազմի վերջն էլ էդպես կմնան։ Սրանք տխուր֊տրտում էին երևում։ Էնպիսի տեսք ունեին, կարծես ուզում էին հին ծանոթներից մեկի հետ խոսել, մեկի, որ զինվորական համազգեստով չլինի, կարծես ուզում էին նրան կարևոր բան ասել։ Կյանքումս էդքան տխուր դեմքեր չէի տեսել, ինչքան որ հարյուր յարդ սողեսող անցած էդ տղերքինն էին։ Սրանք ամենքն էլ դանդաղ քայլերով էին հետ գալիս, առանց ծպտուն հանելու։ Մերթընդմերթ նրանցից մեկնումեկը շրջվում էր, նայում գնդացրին, որը սողացողների նոր խմբի գլխին էր կրակ ու կարկուտ թափում։
Հրամանատարի պարտականությունները կատարող սերժանտը բոլորին զգուշացնում էր, որ գլուխները ցած պահեն։
― Հրամայված է ուսուցումը խիստ պայմաններում անցկացնել, ու մենք էդպես էլ անում ենք,― ասում էր նա։― Գլուխներդ ցած պահեք ու սողեսող գնացեք, ոչ վերև նայեք, ոչ էլ չորս կողմը։ Նայելը վտանգավոր է։
Ես սերժանտի հետ խոսքի բռնվեցի, նա թե՝
― Մեր մեջ ասած, հրամանտարությունը շահագրգռված է, որ երբեմն էլ թեթևակի կորուստներ լինեն, որովհետև կորուստները ցույց են տալիս, որ ուսուցումը խիստ պայմաններում է տարվել, իսկ նրանց ուզածը դա է։
Ես հարցրի՝ ոչ մեկին գնդակ չի՞ դիպել։
Նա աչքերը դեսուդեն գցեց, որ տեսնի, թե մեզ ականջ դնող չկա՞, հետո ասաց․
― Ինչ որ էստեղ եմ՝ արդեն երեքին․ մի ամսում՝ երեք հոգու։
Հարցրի՝ ոնց է եղել։
― Խուճապից,― ասաց։― Մեկ֊մեկ տղերքի մեջ մի խելառ է պատահում, վեր է թռչում ու սկսում վազել, բայց հո հեռու չի փախչի։
Ես էլ հարցրի՝ իսկ ինչու չի գնդացրորդը կրակը դադարեցնում, եթե մեկնումեկը ոտքի է թռչում։
― Չի հասցնի,― ասաց սերժանտը։― Բացի դրանից, կրակը դադարեցնելու իրավունք էլ չունի։ Գրողը տանի, մի անբախտ լակոտ կար, քսան հատ փամփուշտ կերավ։ Առաջին գնդակից հետո որ փռվեր գետնին, էլի փրկության մի ճար կանեին, խելքին մոտիկ էր, բայց ցնդած շան որդին ցցվել մնացել էր, աչքերը չռած՝ նայում էր գնդացրին։ Մտածում էի՝ վայ թե չի էլ ընկել։ Երևի գազազել էր․ դե որ տեսնում ես արդեն ամեն ինչ կորած է, էդպես ես լինում։
Հարցրի՝ էդ տղան ոչինչ չէ՞ր ասում։
― Հա, բա չէ՞ր ասում,― վրա բերեց սերժանտը։― Մի գլուխ կրկնում էր․ «Վա՛յ, ես ձեր․․․ վա՛յ, ես ձեր․․․», մինչև որ ընկավ։
Հարցրի՝ ինչ է կարծում, տղան վախեցե՞լ էր։
― Ո՞նց թե։
― Դե,― ասի,― ձեր պատմածից երևում է, որ նա վախեցած չի եղել։ Ուղղակի որոշել է էդ բանը չանել ու վերջ։
― Ախր ինչո՞ւ։
― Սիրտը չի ուզել։
― Սիրտը չի՞ ուզել,― ասաց սերժանտը։― Է՛, պիտի ուզեր։
― Պարտադիր չի,― ասի։― Էդ տղայի սիրտն էլ չի ուզել։
Էստեղ սերժանտը անհանգստացած նայեց ինձ։
― Ով որ իրեն էդպես է պահում, ուրիշներին էլ է կրակը գցում,― ասաց,― բոլորի մեջ ահ ու սարսափ է տարածում․ բարոյական վիճակի համար դրանից վատ բան չկա։ Հենց կսկսես սողալ, գլուխդ ցած պահիր, մտքովդ էլ հիմարություններ չանցկացնես։
― Անհոգ եղեք,― ասի։― Ես կսողամ։ Գլուխս էլ ցած կպահեմ։ Բայց իմ կարծիքով, էդ տղան որոշել է, որ դա իր սրտով չի։
― Ախր ինչո՞ւ,― նորից հարցրեց սերժանտը։
― Որովհետև ուրիշ բանակից է եղել։
― Ո՞նց թե։
― Նա իր սեփական բանակից է եղել։ Ու համարել է, որ էս բանակն իր թշնամին է։
― Հա՜, մեր բանակում խելառների պակասություն չունենք,― ասաց սերժանտը։
==Ծանոթագրություններ==
<references>
