Changes
Ճանապարհորդելով «Բիգլ»-ի վրա որպես բնախույզ, ինձ սաստիկ զարմացրել էին մի քանի փաստեր, որոնք վերաբերում էին Հարավային Ամերիկայում օրգանական էակների տեղաբաշխմանը և այդ մայր ցամաքի նախկին և ժամանակակից բնակիչների միջև եղած երկրաբանական հարաբերություններին։ Այդ փաստերը, ինչպես կտեսնենք այս գրքի վերջին գլուխներից, թվում էր, թե որոշ լույս են սփռում տեսակների ծագման, այդ գաղտնիքների գաղտնիքի վրա, ինչպես ասել է մեր մեծագույն գիտնականներից մեկը։ 1837 թ. տուն վերադառնալուց հետո, իմ մեջ միտք հղացավ, որ գուցե կարելի է որևէ բանի հասնել այդ հարցի լուծման իմաստով՝ համբերատար կերպով հավաքելով ու կշռադատելով բոլոր այն փաստերը, որոնք որևէ առնչություն ունեն նրա հետ։ Հինգ տարվա աշխատանքից հետո ես ինձ թույլ տվեցի որոշ ընդհանուր խորհրդածություններ անել այդ խնդրի մասին և դրանք ուրվագրեցի համառոտ նշումների ձևով. 1844 թվականին այդ ուրվագիրս ընդարձակվելով, դարձավ այն եզրակացությունների ընդհանուր ակնարկ, որոնք այն ժամանակ ինձ հնարավոր էին թվում. այդ ժամանակից սկսած մինչև օրս ես համառ կերպով զբաղվում եմ այդ հարցով։ Հույսով եմ, որ զուտ իմ անձնականին վերաբերող այդ մանրամասները կներվեն, որովհետև ես դրանք բերում եմ միայն նրա համար, որպեսզի ցույց տամ, որ իմ եզրակացություններում չեմ շտապել։
Իմ աշխատությունը այժմ (1859 թ.) գրեթե ավարտված է, բայց քանի որ նրա վերջնական մշակման համար դեռ մի քանի տարիներ են պահանջվում, իսկ իմ առողջությունը բոլորովին էլ ծաղկափթիթ վիճարկում չէ, ուստի ինձ համոզեցին հրատարակել այս «Քաղվածքը»։ Այդ անելու առանձնապես ինձ հարկադրում է այն հանգամանքը, որ մ-ր Ուոլլեսը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Wallace /> որն այժմ ուսումնասիրում է Մալայան արշիպելագի բնապատմությունը, տեսակների ծագման հարցի վերաբերմամբ եկել է եզրակացությունների, որոնք միանգամայն նման են իմ հանած եզրակացություններին։ 1858 թ. նա ուղարկել է այդ հարցին նվիրված մի հոդված, խնդրելով այն ուղարկել սըր Չարլզ ԼայելինԼյաելին, <ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell>'''Լյաել''' (Lyell Charles)։— Հռչակավոր երկրաբան Անգլիայում (1797—1875)։ Գրել է «Երկրաբանության հիմունքները» աշխատությունը (1833), որը հսկայական դեր է խաղացել ոչ միայն երկրաբանության, այլև կենդանաբանության, մասնավորապես էվոլուցիոն ուսմունքի հիմնավորման գործում։ Այդ գիրքը ուժեղ ազդեցություն է գործել Դարվինի տեսակետների վրա և հնարավորություն է տվել նրան հիմնավորելու տեսակների փոփոխությունը բնական ընտրության միջոցով։ Լյաելը Հուկերի հետ միասին 1838 թ. Լոնդոնի Լիննեյան ընկերությանն է ներկայացրել Դարվինի «Տեսակների ծագումը» աշխատությունից մի քաղվածք։</ref> որը հոդվածը հղել է Լիննեյան ընկերությանը (այն տպագրված է այդ ընկերության հանդեսի երրորդ հատորում)։ Սըր Չարլզ Լայելը Լյաելը և դ-ր Հուկերը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> որոնք գիտեին իմ աշխատության մասին,— վերջինս կարդացել էր իմ ուրվագիծը 1844 թվականին,— պատիվ ցույց տալով ինձ, խորհուրդ տվեցին մ-ր Ուոլլեսի հոդվածի հետ միասին տպագրել նաև համառոտ քաղվածքներ իմ ձեռագրից։
Այժմ հրատարակվող «Քաղվածքը» անխուսափելիորեն անկատար է։ Ես չեմ կարող այստեղ բերել վկայակոչումներ կամ մատնանշել հեղինակություններ հաստատելու համար իմ այս կամ այն դրույթը. հույսով եմ, որ ընթերցողը կվստահի իմ բարեխղճությանը։ Անկասկած, իմ աշխատության մեղ մեջ սպրդել են սխալներ, թեև ես շարունակ մտահոգվել եմ այն մասին, որ վստահեմ միայն լավ հեղինակություններին։ Ես կարող եմ այստեղ շարադրել միայն այն ընդհանուր եզրակացությունները, որոնց եկել եմ ես, լուսաբանելով դրանք միայն մի քանի փաստերով. բայց հուսով եմ, որ մեծ մասամբ նրանք բավարար կլինեն։ Ոչ ոք ինձանից ավելի չի գիտակցում իմ եզրակացությունների հիմնավորման համար փաստերն ու վկայակոչումները ամբողջ մանրամասնությամբ հետագայում ներկայացնելու անհրաժեշտությունը, և ես հույս ունեմ, որ այդ կկատարեմ իմ ապագա աշխատության մեջ։ Ես շատ լավ գիտեմ, որ այդ գրքում գրեթե չկա ոչ մի դրույթ, որի վերաբերմամբ կարելի չլիներ ներկայացնել փաստեր, որոնք բերում են իմ հանած եզրակացություններին հավանաբար ուղղակի հակառակ եզրակացությունների։ Ճիշտ եզրակացություն կարելի է հանել միայն այս կամ այն կողմ հակվող փաստերի լրիվ շարադրումից և փաստարկների գնահատումից հետո, իսկ այդ այստեղ, իհարկե, չի կարելի անել։
Ես շատ ցավում եմ, որ տեղի սղությունը ինձ զրկում է բարոյական բավականությունից՝ իմ շնորհակալությnւնը շնորհակալությունը հայտնելու այն մեծահոգի աջակցության համար, որ շատ բնախույզներ ցույց են տվել ինձ, որոնցից շատերը նույնիսկ անձնապես անծանոթ են։ Սակայն ես չեմ կարող առիթը բաց թողնել, չասելով, թե որքան շատ պարտական եմ դոկտոր Հուկերին,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Hooker /> որը վերջին տասնհինգ տարիների ընթացքում բոլոր հնարավոր միջոցներով օգնել է ինձ իր ընդարձակ գիտելիքների և հստակ դատողության շնորհիվ։
Ինչ վերաբերում է տեսակների ծագման հարցին, ապա միանգամ այն միանգամայն հնարավոր է, որ օրգանական էակների փոխադարձ ազգակցության, նրանց սաղմնաբանական հարաբերությունների, աշխարհագրական տարածման, երկրաբանական հաղորդականության և այլ նման փաստերի մասին խորհող բնախույզը կարող էր գալ այն եզրակացության, որ տեսակները մեկը մյուսից անկախ կերպով չեն ստեղծվել, այլ տարատեսակների նման առաջացել են այլ տեսակներից։ Այնուամենայնիվ, նման եզրակացությունը, թեկուզ լավ հիմնավորված էլ լիներ, անբավարար կլիներ, մինչև որ ցույց չտրվեր, թե ինչու աշխարհում ապրող անհամար տեսակները փոփոխվում էին հենց այնպիսի ձևով, որ ստացվել է կառուցվածքի և հարմարման այն կատարելությունը, որը իրավացիորեն զարմացնում է մեզ։ Բնախույզները շարունակ մատնանշում են արտաքին պայմանների՝ կլիմայի, սննդի և այլն ազդեցությունը, որպես փոփոխականության միակ պատճառ։ Որոշ, սահմանափակ իմաստով, ինչպես ցույց կտրվի հետագայում, դա գուցե և ճիշտ է, բայց պարզապես անհեթեթություն կլիներ միայն արտաքին պայմանների ազդեցությանը վերագրել, օրինակ, փայտփորի կազմվածքը նրա ոտներով, պոչով, կտուցով և լեզվով, որոնք հիանալի հարմարված են ծառերի կեղևի տակից միջատներ որսալու համար։ Նույնը նաև սպիտակ ճագոմի մասին, որը իր սնունդը վերցնում է որոշ ծառերի ցողուններից և ունի որոշ թռչունների միջոցով տարածվող սերմեր ու բաժանասեռ ծաղիկներ, որոնք որոշ միջատների օժանդակության կարիք են զգում ծաղկափոշին մի ծաղկից մյուսի վրա տեղափոխելու համար, նույնպես անհեթեթություն կլիներ այդ մակաբույծ բույսի կաոուցվածքը կառուցվածքը և նրա կապերը օրգանական էակների զանազան խմբերի հետ բացատրել արտաքին պայմանների ազդեցությամբ, հենց այդ բույսի սովորությամբ կամ կամքի ակտով։
Հետևաբար, վերին աստիճանի կարևոր է պարզ պատկերացում ստանալ օրգանիզմների փոփոխության և հարմարման եղանակների մասին։ Իմ դիտումների սկզբում ինձ հավանական էր թվում, որ ընտանի կենդանիների և մշակովի բույսերի մանրազնին ուսումնասիրությունը ամենալավ միջոցը կտար, որպեսզի պարզաբանվեր այդ մթին հարցը։ Եվ ես չսխալվեցի, ինչպես այդ, այնպես էլ բոլոր այլ խճճված դեպքերում ես միշտ գտնում էի, որ ընտանի ցեղերի փոփոխության մասին մեր տեղեկությունները, չնայած իրենց անլրիվությանը, միշտ էլ եղել են լավագույն և ամենաստույգ բանալին։ Կարող եմ այդ առթիվ հայտնել իմ համոզմունքը. նման ուսումնասիրության առանձին արժեքավորության մասին, չնայած այն արհամարհանքին, որին նա սովորաբար ենթարկվել է բնախույզների կողմից։
Այս նկատառումների հիման վրա այս «Քաղվածքի» առաջին գլուխը նվիրում եմ ընտանեցված վիճակում առաջացող փոփոխականությանը։ Այսպիսով, մենք կհամոզվենք, որ ժառանգաբար փոխանցվող փոփոխությունները հնարավոր են լայն չափերով, ինչպես նաև կիմանանք,— որը թերևս ավելի էական է,— թե ինչպես մեծ է մարդու զորությունը ընտրության միջոցով հաջորդական թույլ փոփոխությունները կուտակելու տեսակետից։ Այնուհետև ես կանցնեմ բնական վիճակում տեսակների փոփոխականության ուսումնասիրությանը, բայց ափսոս, որ ես ստիպված կլինեմ այդ հարցը շոշափել միայն ամենահամառոտ գծերով, որովհետև նրա հարկ եղածի պես շարադրումը կպահանջեր փաստերի երկար թվարկումներ։ Սակայն մենք ի վիճակի կլինենք քննարկելու, թե ո՞ր պայմաններն առանձնապես բարենպաստ են փոփոխականության համար։ Հետևյալ գլխում քննության կառնվի գոյության կռիվը, որը դրսևորվում է ամբողջ աշխարհում բոլոր օրգանական էակների միջև և անխուսափելիորեն բխում է նրանց բազմացման երկրաչափական պրոգրեսիայից։ Դա Մալթուսի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Malthus>'''Մալթուս''' (Malthus Thomas-Robert)։— Հայտնի բուրժուական վուլգար տնտեսագետ Անգլիայում (1766—1834)։ Գրել է «Փորձ ազգաբնակչության սկզբունքի մասին» (1798 թ.)։ Աշխատավոր դասակարգի աղետները բացատրել է իբրև թե բնության հավիտենական օրենքներով, նրանով, որ մարդիկ իբրև թե բազմանում են երկրաչափական պրոգրեսիայով, մինչդեռ ապրուստի միջոցները աճում են միայն թվաբանական պրոգրեսիայով։ Ֆեոդալական և բուրժուական դասակարգերի պաշտպան և պրոլետարիատի թշնամի։ Իմպերիալիզմի և ռասիզմի ամենախաբեբա գաղափարախոսներից մեկը, ռասաների միջև տոտալ պատերազմների անխուսափելիության գաղափարի պրոպագանդող։ Դարվինի կողմից Մալթուսի սխեման կիրառելը կոպիտ սխալ է։</ref> ուսմունքն է՝ տարածված երկու — կենդանական և բուսական թագավորությունն երի թագավորությունների վրա<ref>Տ՛ես 161 էջի ծանոթությունը։— ''Խմբ.։''</ref>։ Քանի որ յուրաքանչյուր տեսակից ծնվում են շատ ավելի անհատներ, քան դրանցից կարող են ապրել, և քանի որ դրա հիման վրա շարունակ առաջանում է գոյության կռիվ, ապա դրանից հետևում է, որ ամեն մի էակ, որը թեկուզ և աննշան կերպով փոխվում է իրեն համար նպաստավոր ուղղությամբ իր գոյության հաճախ փոփոխվող և բարդ պայմանների նկատմամբ, ավելի շանսեր կունենա պահպանվելու և, այդպիսով, կենթարկվի '''բնական ընտրության'''։ Ժառանգականության հզոր սկզբունքի շնորհիվ յուրաքանչյուր տարատեսակ կձգտի բազմացնել իր նոր փոփոխված ձևը։
Այդ հիմնական հարցը՝ բնական ընտրության տեսությունը մանրամասնորեն կզարգացվի չորրորդ գլխում. մենք այն ժամանակ կտեսնենք, թե ինչպես բնական ընտրության գրեթե անխուսափելի հետևանքով կյանքի ավելի պակաս կատարյալ ձևերը մահաջնջվում են և առաջ է գալիս այն, ինչ ես անվանել եմ հատկանիշների տարամիտում։ Հետևյալ գլխում ես քննարկման կենթարկեմ փոփոխականության բարդ և քիչ հայտնի օրենքները։ Հաջորդ հինգ գլուխներում պարզաբանվելու են ամենից ավելի աչքի ընկնող և ամենաէական դժվարությունները, որոնց հանդիպում է տեսությունը, այն է, նախ՝ անցման, այսինքն՝ պարզ էակի կամ պարզ օրգանի բարձր կազմվածքով էակի կամ բարդ կառուցվածքով օրգանի ձևափոխման դժվարինությունը. երկրորդ՝ կենդանիների բնազդի կամ մտավոր ընդունակությունների հարցը, երրորդ՝ հիբրիդիզմը կամ տեսակների խաչաձևման անպտղաբերությունը և տարատեսակների խաչաձևման պտղաբերությունը, չորրորդ՝ երկրաբանական տարեգրության անկատարելությունը։ Դրանց հաջորդող գլխում ես կքննարկեմ օրգանական էակների երկրաբանական հաջորդականությունը ժամանակի ընթացքում. տասներկուերորդ և տասներեքերորդ գլուխներում՝ նրանց աշխարհագրական տեղաբաշխումը տարածության մեջ. տասնչորսերորդում՝ նրանց դասակարգությունը և փոխադարձ ազգակցությունը հասունացած և սաղմնային վիճակում։ Վերջին գլխում ես կտամ ամբողջ աշխատության մեջ շարադրվածի համառոտ կրկնությունը և մի քանի եզրափակիչ դիտողություններ։
Այնուհետև կարելի է հարցնել, թե ինչպես է, որ այդ տարատեսակները, որոնց ես անվանել եմ սաղմնային տեսակներ, վերջ ի վերջո դարձել են լավ և ուրույն տեսակներ, որոնք մեծ մասամբ ակներևորեն անհամեմատ ավելի են տարբերվում միմյանցից, քան մի տեսակի պատկանող տարատեսակները։ Ինչպե՞ս են առաջանում տեսակների այդ խմբերը, որ առաջացնում են այն, ինչ մենք անվանում ենք սեռեր և որոնք միմյանցից անհամեմատ ավելի շատ են տարբերվում, քան միևնույն սեռի տեսակները։ Այս բոլոր հետևանքները, ինչպես մենք ավելի հանգամանորեն կպարզենք հաջորդ գլխում, ուղղակի բխում են գոյության կռվից։ Այդ կռվի շնորհիվ փոփոխությունները, ինչքան էլ նրանք աննշան լինեն և ինչ պատճառից էլ կախված լինեն, եթե միայն նրանք օգտակար են տվյալ տեսակի անհատների համար նրանց ունեցած անսահման բարդ հարաբերություններում այլ էակների և ֆիզիկական կենսապայմանների հետ, կնպաստեն այդ անհատների պահպանմանը և ժառանգաբար կանցնեն նրանց ամենամերձավոր հետնորդներին։ Այդ հետնորդները իրենց հերթին պահպանվելու ավելի շատ հավանականություններ կունենան, որովհետև որևէ տեսակի բազմաթիվ անհատներից, որ պարբերաբար ծնվում են, միայն աննշան քանակությունն է կենդանի մնում։ Այդ սկզբունքը, որի հետևանքով յուրաքանչյուր աննշան փոփոխություն, եթե միայն նա օգտակար է, պահպանվում է, ես անվանել եմ '''բնական ընտրություն''' նրա համար, որպեսզի ցույց տամ նրա առնչությունը այն ընտրության հետ, որ գործադրում է մարդը։ Սակայն Հերբերտ Սպենսերի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Spencer /> կողմից հաճախ գործածվող արտահայտությունը՝ «ամենահարմարվածի գերապրումը»,— ավելի ճիշտ է և երբեմն էլ նույնքան հարմար։ Մենք տեսանք, որ մարդն ընտրության միջոցով մեծ հետևանքների է հասնում և կարողանում է օրգանիզմը հարմարեցնել իր պահանջմունքներին՝ շնորհիվ այն թույլ, բայց օգտակար փոփոխությունների, որ նրան ընձեռում է բնությունը։ Բայց բնական ընտրությունը, ինչպես մենք կտեսնենք հետագայում, մի սկզբունք է, որը մշտապես պատրաստ է ներգործելու և նույնքան անչափորեն գերազանցում է մարդու թույլ ջանքերին, ինչքան որ բնության արտադրանքները գերազանցում են արվեստի արտադրանքներին։
Մենք այժմ մի քիչ ավելի մանրամասնորեն կզբաղվենք գոյության կռվով։ Իմ ապագա աշխատության մեջ այդ խնդիրը զարգացվելու է ավելի մանրամասնորեն, որին և նա արժանի է։ Դը-Կանդոլ ավագը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=De_Candolle /> և Լայելը Լյաելը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> հանգամանորեն և խորիմաստ կերպով մատնանշել են այն, որ բոլոր օրգանական էակները ենթարկվում են դաժան մրցության։ Բույսերի վերաբերմամբ այդ խնդիրը ոչ ոք այնպիսի եռանդով ու հմտությամբ չի քննարկել, ինչպես Հերբերտը,<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Herbert /> Մանչեստրի դեկանը, հավանորեն իր պարտիզագործական ընդարձակ գիտելիքների շնորհիվ։ Ոչ մի բան չի կարող ավելի հեշտ լինել, որքան խոսքով ընդունել գոյության այդ համընդհանուր կռվի ճշտությունը, և ոչ մի բան չի կարող ավելի դժվար լինել, ես այդ փորձել եմ ինձ վրա, որքան այդ եզրակացությունը երբեք աչքաթող չանելը։ Սակայն, մինչև որ այդ եզրակացությունը չարմատավորվի մեր մտքում, բնության ամբողջ տնտեսությունը սրան վերաբերող տարածման սակավության, առատության, մահաջնջման և փոփոխականության բոլոր երևույթներով հանդերձ մեզ կթվան մշուշում կամ մեր կողմից բոլորովին սխալ կերպով կհասկացվեն։ Բնությունը մենք պատկերացնում ենք ցնծալի, մենք հաճախ տեսնում ենք սննդի առատություն. մենք չենք տեսնում կամ մոռանում ենք, որ մեր շուրջը անհոգ կերպով դայլայլող թռչունները մեծ մասամբ սնվում են միջատներով ու սերմերով և այսպիսով շարունակ կյանք են ոչնչացնում, մենք մոռանում ենք, թե ինչպես այդ երգեցիկները կամ նրանց ձվերը իրենց հերթին կերակուր են դառնում գիշատիչ թռչուններին ու գազաններին։ Մենք ոչ միշտ ենք ուշադրության առնում այն, որ եթե որոշ պահին սնունդն առատությամբ է գտնվում, ապա այդ չի կարելի ասել ամեն տարվա և տարվա յուրաքանչյուր եղանակի մասին։
===«ԳՈՅՈՒԹՅԱՆ ԿՌԻՎ» ՏԵՐՄԻՆԻ ԳՈՐԾԱԾՈՒՄՆ ԼԱՅՆ ԻՄԱՍՏՈՎ===
Այժմ դառնանք նեկտարով սնվող միջատներին. մենք կարող ենք ենթադրել, որ այն բույսը, որի նեկտարի պարունակությունը մենք տևական սելեկցիայի միջոցով հետզհետե բարձրացրել ենք, տվյալ երկրում սովորական է և նրա նեկտարը որոշ միջատների հիմնական սնունդն է։ Ես կարող էի բերել շատ փաստեր, որոնք ցույց են տալիս, թե ինչպես մեղուները խնայում են ժամանակը. այսպես է, օրինակ, նրանց վարվելաձևը, երբ կրծելով ծակում են պսակի հիմքը և այդպիսով արտածծում են նեկտարը, որին նրանք կարող են հասնել նաև վերևի մուտքից։ Ուշադրության առնելով այդպիսի փաստերը, մենք կարող ենք ընդունել, որ որոշ պայմաններում կնճիթի կորության կամ երկարության անհատական փոփոխությունները, որոնք այնքան չնչին են, որ մենք դրանք չէինք էլ նկատի, կարող են մեղվի կամ մի այլ միջատի համար օգտակար լինել, այնպես որ որոշ անհատներ ի վիճակի կլինեն իրենց սնունդը հայթայթել ավելի հեշտությամբ, քան մյուսները. այսպիսով, այն համայնքները, որոնց պատկանում են նրանք, կբարգավաճեն և շատ ձագեր կտան, որոնք կժառանգեն նույն հատկությունը։ Սովորական կարմիր երեքնուկի և ինկարնատային երեքնուկի (Trifolium pratense և Tr. incarnatum) պսակի խողովակները մակերեսորեն դիտելիս երկարությամբ չեն տարբերվում միմյանցից, բայց և այնպես սովորական մեղուն կարողանում է հեշտությամբ արտածծել ինկարնատային երեքնուկի նեկտարը, բայց չի կարողանում հասնել սովորական երեքնուկի նեկտարին, որին այցելում են միայն իշամեղուները, այնպես որ կարմիր երեքնուկի ամբողջ դաշտերը իզուր առաջարկում են մեր մեղվին իրենց արժեքավոր նեկտարի առատ պաշարները։ Կասկածի ենթակա չէ, որ մեր մեղուները սիրում են այդ նեկտարը, որովհետև ես բազմիցս նկատել եմ, բայց միայն աշնանը, թե ինչպես մեղուները արտածծում էին նեկտարը ծաղկի հիմքի մոտի անցքերով, որ կրծելով բաց են արել իշամեղուները։ Երեքնուկի երկու տեսակների պսակների երկարության տարբերությունը, որից կախված է մեղուների այցելությունը ծաղիկներին, պիտի որ շատ աննշան լինի, որովհետև ինձ հավատացնում էին, որ կարմիր երեքնուկի առաջին հարից հետո երևացած ծաղիկները մի քիչ ավելի փոքր են առաջին ծաղիկներից, բայց և այնպես նրանց այցելում են բազմաթիվ մեղուներ։ Չգիտեմ, ճի՞շտ է արդյոք այդ ցուցմունքը, ինչպես նաև չգիտեմ, արդյոք կարելի՞ է վստահել մի այլ տպագիր վկայության, որ իբր թե լիգուրիական մեղուն, որը բնախույզների կողմից ճանաչված է որպես սովորական մեղվի մի տարատեսակ, որի հետ նա հեշտությամբ խաչաձևվում է, կարողանում է հասնել նեկտարանոցներին և արտածծել նաև սովորական երեքնուկի նեկտարը։ Ուրեմն՝ այն երկրում, որտեղ առատությամբ աճում է այդ երեքնուկը, մեղուների համար շատ ձեռնտու կլիներ ունենալ մի քիչ ավելի երկար և մի քիչ այլ ձևի կնճիթ։ Մյուս կողմից, քանի որ այդ երեքնուկի պտղաբերությունը անպայման կախված է նրա ծաղիկներին մեղուների այցելությունից, ուստի իշամեղուների թիվը քչանալու դեպքում բույսի համար ձեռնտու կլիներ ձեռք բերել ավելի կարճ և ավելի խոր ճեղքված պսակ, որը թույլ կտար մեղուներին ծծելու նրա ծաղիկների նեկտարը։ Այսպիսով, ես կարողանում եմ հասկանալ, թե ինչպես ծաղիկը և մեղուն աստիճանաբար միաժամանակ կամ հաջորդականորեն կփոփոխվեն և կհարմարվեն մեկը մյուսին ամենակատարյալ ձևով, անընդհատ պահպանելով այն անհատներին, որոնք իրենց կառուցվածքում ունեն աննշան փոխադարձաբար օգտակար շեղումներ։
Ես լիովին գիտակցում եմ, որ բերված օրինակներով պարզաբանված բնական ընտրության ուսմունքը կհանդիպի նույնպիսի առարկությունների, ինչ առարկությունների որ ենթարկվում էին նաև սըր Չարլզ Լայելի Լյաելի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> մեծ գաղափարները, «Երկրի մակերևույթի ժամանակակից փոփոխությունները, որոնք մեզ բացատրում են երկրաբանական երևույթները» աշխատության առաջին լույս ընծայման ժամանակ, բայց այժմ շատ հազվադեպ կարելի է լսել, որ այն գործոնները, որոնց մենք մինչև այժմ էլ տեսնում ենք գործողության մեջ, ճանաչվեին չնչին և ոչ մի նշանակություն չունեցող, երբ խոսքը վերաբերում է ամենախոր գետահովիտների առաջացման պատճառներին կամ մայր ցամաքների ներսում ձգվող երկար ժայռաշարքերի գտնվելու պատճառների մասին։ Բնական ընտրությունը ներգործում է միայն պահպանելով և կուտակելով փոքրիկ ժառանգական փոփոխությունները, որոնցից յուրաքանչյուրը ձեռնտու է պահպանվող էակի համար։ Ինչպես որ արդի երկրաբանությունը գիտությունից գրեթե արտաքսել է այնպիսի հայացքները, ինչպես, օրինակ, ամբողջ խոր հովտի փորվելը մի հզոր դիլյուվիալ ալիքի միջոցով, այնպես էլ բնական ընտրությունը գիտությունից կարտաքսի այն հավատը, որ նոր օրգանական էակները շարունակ ստեղծագործվում են և նրանց կառուցվածքում որևէ հանկարծական խոր փոփոխություններ են առաջանում։
===ԽԱՉԱՁԵՎՈՒՄԸ ԱՆՀԱՏՆԵՐԻ ՄԻՋԵՎ===
Այն հանգամանքը, որ կենդանու կառուցվածքի որևէ առանձնահատկություն կարող է մի ուղղությամբ շատ մեծ զարգացման հասնել, համարյա անխզելիորեն կապված է այն բանի հետ, որ զանազան մյուս մասերը նույնպես պիտի փոփոխվեն և դրվեն առաջինին համապատասխան դրության մեջ։ Թեև մարմնի յուրաքանչյուր մասը փոփոխվում է աստիճանաբար, սակայն սրանից չի հետևում, որ անհրաժեշտ մասերը միշտ կփոփոխվեն հարկավոր ուղղությամբ և մինչև հարկ եղած աստիճանի։ Մեր ընտանի կենդանիների զանազան տեսակների վերաբերմամբ մենք գիտենք, որ նրանց մարմնի մասերը փոփոխվում են զանազան ուղղությամբ և զանազան չափերով և որ որոշ տեսակներ անհամեմատ ավելի շատ հակում ունեն փոփոխվելու, քան մյուսները։ Նույնիսկ այն դեպքում, եթե առաջանում են օգտակար շեղումներ, ապա դրանից չի հետևում, որ բնական ընտրությունը միշտ կարող է ազդեցություն գործել նրանց վրա և առաջացնել կառուցվածքի այնպիսի առանձնահատկություն, որը բարենպաստ կլիներ տեսակի համար։ Այսպես, օրինակ, եթե որևէ երկրում ապրող անհատների թիվը մեծ չափով կախված է գիշատիչ կենդանիներից, արտաքին կամ ներքին մակաբույծներից և այլն, որոնք ոչնչացնում են նրանց, որ ըստ երևույթին, իրոք հաճախ է լինում, այդպիսի դեպքում բնական ընտրությունը կարող է կամ միայն թույլ ազդեցություն գործել, կամ թե նրա ազդեցությունը կեր հայթայթման համար ծառայող որևէ մասի փոփոխության վրա խիստ կասեցվում է։ Վերջապես, բնական ընտրության պրոցեսը շատ դանդաղ է, և միևնույն բարենպաստ պայմանները պետք է շատ երկար շարունակվեն, որպեսզի նրա ազդեցությունը դրսևորվի նկատելի կերպով։ Բացառելով այդպիսի ամենաընդհանուր ձևի բացատրությունները, մենք չենք կարող գտնել մեկ ուրիշը, որը կպատասխաներ այն հարցին, թե ինչու մի քանի երկրներում սմբակավոր չորքոտանիները ձեռք չեն բերել շատ երկար վիզ կամ այլ առանձնահատկություններ, որոնք օգնում են տերևներ պոկելու ծառերի բարձր ճյուղերից։
Նախորդին նման առարկություններ արել են շատ հեղինակներ։ Բացի հենց նոր նշված ընդհանուր պատճառներից, յուրաքանչյուր դեպքում ամենայն հավանականությամբ նաև զանազան այլ պատճառներ համատեղ մասնակցել են բնական ընտրության միջոցով կառուցվածքի առանձնահատկություններ ձեռք բերելուն, որոնք, կարելի է կարծել, բարենպաստ են եղել որոշ տեսակների համար։ Մի հեղինակ հարցնում է, թե ինչո՞ւ ջայլամը ձեռք չի բերել թռչելու ընդունակություն։ Բայց րոպեական խորհրդածումը բավական է, որպեսզի հասկանանք, թե սննդի ինչպիսի հսկայական քանակություն անհրաժեշտ կլիներ, որ անապատի այդ թռչունին ուժ տար իր ծանր մարմինը օդում տեղափոխելու համար։ Օվկիանոսային կղզիների վրա ապրում են չղջիկներ և փոկեր, բայց ոչ ցամաքային կաթնասուններ, իսկ քանի որ այդ չղջիկներից մի քանիսը ներկայացնում են առանձին տեսակներ, ապա նրանք պետք է երկար ժամանակի ընթացքում գրաված լինեին իրենց այժմյան մարզերը։ Այդ պատճառով սըր Չ. Լայելը Լյաելը<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell /> հարց է տալիս և սպասում է ստանալ նրա որոշ չափով հիմնավոր պատասխանը, թե ինչո՞ւ փոկերը և չղջիկները այդ կղզիների վրա չեն տվել ցամաքային կյանքի համար պիտանի հաջորդներ։ Բայց փոկերն անխուսափելիորեն պետք է սկզբում դառնային զգալի մեծության ցամաքային գիշատիչ կենդանիներ, իսկ չղջիկները՝ վերերկրյա միջատակեր կենդանիներ. առաջինների համար որս չպիտի գտնվեր, իսկ չղջիկներին կերակուր պիտի դառնային վերերկրյա միջատները, բայց վերջիններս արդեն հանդիսանում են գերադասելի որս սողունների և թռչունների համար, որոնք առաջիններն են բնակվում և առատությամբ լինում օվկիանոսային կղզիների մեծամասնության վրա։ Կառուցվածքի մեջ տեղի ունեցող հաջորդական փոփոխությունները յուրաքանչյուր ստադիայում փոփոխվող տեսակի համար օգտակար կարող են լինել միայն որոշ պայմաններում։ Բուն վերերկրյա կենդանին պատահականորեն կեր ճարելով ծանծաղ ջրում, հետո գետերում ու լճերում վերջ ի վերջո կարող էր այնքան փոխարկվել ջրային կենդանու, որ կապրեր բաց օվկիանոսում։ Սակայն փոկերը օվկիանոսային կղզիների վրա չէին կարող գտնել նպաստավոր պայմաններ աստիճանաբար վերերկրյա ձևի փոխարկվելու համար։ Իսկ չղջիկները, ինչպես արդեն ասվել է, թևեր ձեռք են բերել հավանորեն սկզբում ճյուղից ճյուղ օդում ճախրելով, այսպես կոչված թռչող սկյուռների նման, թե՛ թշնամիներից ազատվելու և թե՛ վայր չընկնելու համար. բայց երբ արդեն ձեռք էր բերվել թռչելու ընդունակությունը, նա այլևս չէր փոխարկվի ճյուղից ճյուղ Ճախրելու ընդունակության, որը, համենայն դեպս, վերոհիշյալ նպատակների համար ավելի քիչ օգտակար է։ Իհարկե, չղջիկների թևերը թռչունների թևերի նման կարող էին կամ զգալիորեն կրճատվել, կամ անգործածությունից բոլորովին կորցվել, բայց այդ դեպքում անհրաժեշտ կլիներ, որ այդ կենդանիները նախ և առաջ ձեռք բերեին գետնի վրա արագ վազելու ընդունակություն բացառապես ետևի ոտների օգնությամբ, որպեսզի կարողանային մրցել վերերկրյա թռչունների և այլ կենդանիների հետ. իսկ այդպիսի փոփոխության համար չղջիկը զարմանալիորեն քիչ պիտանի է։ Այդ ենթադրություններն արված են բացառապես նրա համար, որպեսզի ցույց տրվի, որ կառուցվածքի անցումային առանձնահատկությունները, որ բարենպաստ են յուրաքանչյուր ստադիայում, շատ բարդ բնույթ ունեն, և որ զարմանալի ոչինչ չկա, եթե որևէ անցողիկ ձև չի հանդիպում այս կամ այն դեպքում։
Վերջապես, շատ հեղինակներ դրել են այս հարցը, թե ինչո՞ւ որոշ կենդանիների մտավոր ընդունակություններն ավելի են զարգացած, քան մյուսներինը, մինչդեռ այդպիսի զարգացումը պետք է օգտակար լիներ բոլորի համար։ Ինչո՞ւ կապիկները ձեռք չեն բերել մարդու մտածողության ուժը։ Այդ կարելի է վերագրել զանազան պատճառների, բայց որովհետև նրանք բոլորը վերածվում են կռահումների և նրանց հարաբերական հավանականությունը չի կարելի գնահատել, ուստի անօգուտ է դրա վրա կանգ առնել։ Վերջին հարցին խիստ որոշակի պատասխան սպասել չի կարելի, որովհետև ոչ ոք չի կարող լուծել նույնիսկ մի ավելի պարզ հարց, թե ինչո՞ւ վայրենիների երկու ցեղերից մեկը հասել է քաղաքակրթության ավելի բարձր աստիճանի, քան մյուսը, իսկ դա հավանորեն ենթադրում է ուղեղային գործունեության մեծացում։
===ԴԵՆՈՒԴԱՑԻԱՅԻ ՏԱՐԱԾԱԿԱՆՈՒԹՅԱՄԲ ԵՎ ՆՍՏՎԱԾՔՆԵՐԻ ԿՈՒՏԱԿՄԱՆ ԱՐԱԳՈՒԹՅԱՄԲ ԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԻ ՏԵՎՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՈՇԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ===
Անկախ այն բանից, որ մենք չենք գտնում այդ անսահմանորեն բազմաթիվ շաղկապող ձևերի բրածո մնացորդները, թերևս կարելի է առարկել, թե ժամանակը չէր բավականացնի այդպիսի չափերով օրգանական աշխարհի փոփոխման համար, եթե ընդունենք, որ վ։ոփոխությունները դանդաղորեն են կատարվել։ Ես գրեթե հնարավորություն չունեմ գործնականորեն երկրաբանությամբ չզբաղվող ընթերցողի ուշադրությունը դարձնելու այն փաստերի վրա, որոնք թույլ են տալիս գեթ թույլ գաղափար կազմելու անցած ժամանակի տևողության մասին։ Նա, ով կարդալով Չարլզ Լյաելի<ref group="ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ" name=Lyell>'''Լյաել''' (Lyell Charles)։— Հռչակավոր երկրաբան Անգլիայում (1797—1875)։ Գրել է «Երկրաբանության հիմունքները» աշխատությունը (1833), որը հսկայական դեր է խաղացել ոչ միայն երկրաբանության, այլև կենդանաբանության, մասնավորապես էվոլուցիոն ուսմունքի հիմնավորման գործում։ Այդ գիրքը ուժեղ ազդեցություն է գործել Դարվինի տեսակետների վրա և հնարավորություն է տվել նրան հիմնավորելու տեսակների փոփոխությունը բնական ընտրության միջոցով։ Լյաելը Հուկերի հետ միասին 1838 թ. Լոնդոնի Լիննեյան ընկերությանն է ներկայացրել Դարվինի «Տեսակների ծագումը» աշխատությունից մի քաղվածք։</ref> մեծ երկը երկրաբանության հիմունքների մասին, որն ապագա պատմաբանը կհամարի բնագիտության մեջ հեղաշրջում կատարած մի ստեղծագործություն, չի կամենա իրեն պատկերացնել անցած դարաշրջանների ժամանակի վիթխարիությունը, նա թող իսկույն փակի այս գիրքը։ Բայց ամենևին դեռ բավական չէ ուսումնասիրել երկրաբանության հիմունքները կամ կարդալ զանազան դիտողների հատուկ տրակտատները առանձին ֆորմացիաների մասին և տեսնել թե ինչպես յուրաքանչյուր հեղինակ ձգտում է մոտավոր հասկացողություն տալ յուրաքանչյուր ֆորմացիայի կամ նույնիսկ յուրաքանչյուր շերտի նստվածքի տևողության մասին, անցած ժամանակների տևողության մասին, որոշ հասկացողություն ստանալու համար հարկավոր է դիտել երկրաբանական գործոնների աշխատանքի բուն պրոցեսը, պետք է լավ իմանալ, թե ինչպիսի հզոր ստվարություններ քայքայվել ու ջրատ արվել են ցամաքի մակերեսից և նստվածքների ինչպիսի զանգվածներ նստել։ Մեր նստվածքային ֆորմացիաների տարածությունը և հզորությունը ներկայացնում են, ինչպես իրավացիորեն նկատել է Լյաելը, այն ջրաողողման հետևանքն ու չափը, որին որևէ տեղ ենթարկվել է երկրի կեղևը։ Դրա համար էլ հարկավոր է սեփական աչքերով տեսնել մեկը մյուսի վրա կիտված շերտերի հսկայական ստվարությունը, դիտել պղտոր տիղմը դեպի ցած տանող առվակները, ծովեզրյա դարափերը մաշող ալիքները, եթե կուզենք որևէ գաղափար կազմել անցյալ ժամանակ֊ ների տևողության մասին, որոնց հուշարձանները մենք տեսնում ենք ամենուրեք մեր շուրջը։
Ուսանելի է թափառել ոչ այնքան կարծր ապարներից կազմված ծովափի երկարությամբ և դիտել քայքայման պրոցեսը։ Մակընթացությունը շատ դեպքերում օրը երկու անգամ միայն կարճ ժամանակով հասնում է մինչև ժայռերը և ալիքները միայն այն ժամանակ են քանդում նրանց տակը, երբ իրենց հետ բերում են ավազ ու խճաքար, որովհետև մաքուր ջուրը, իհարկե, չի կարող մաշել ապարը։ Երբ վերջապես ժայո,ի հիմքը քանդված է, հսկայական բեկորները գլորվում են դեպի ցած. այստեղ, մնալով անշարժ, նրանք քայքայվում են ատոմ առ ատոմ, մինչև որ այնքան են փոքրանում, որ սկսում են ալիքների միջոցով գլորվել և այսպիսով ավելի արագ մանրանալ, վերածվելով խճաքարի, ավազի կամ տղմի։ Բայց ինչքան հաճախ ենք մենք տեսնում ժայռոտ դարափերի ստորոտում կլորացած քարաբեկորներ, որոնք ամեն կողմից պատած են ծովային օրգանիզմներից կազմված համատարած ծածկոցով, որը ցույց է տալիս, թե ինչքան դանդաղ է ընթանում մակընթացության քայքայիչ աշխատանքը և թե ինչքան հազվագյուտ դեպքում այդ բեկորները գլորվում են ալիքների ուժով։ Բացի դրանից, դիտելով քայքայման ենթարկվող ժայռոտ դարափերի գիծը մի քանի մղոն տարածությամբ, մենք կհամոզվենք, որ միայն տեղ-տեղ կարճ տարածության վրա, կամ որևէ կարկառի շուրջը կարելի է ներկայումս տեսնել առափնյա ժայռերի քայքայման պրոցեսը. իսկ մյուս տեղերում մակերևույթի տեսքից ու բուսականության բնույթից կարելի է եզրակացնել, որ շատ տարիներ են անցել այն ժամանակից, երբ ջուրն սկսել է քանդել ժայռերի հիմքը։
