Changes
― Այսօրվա քո պատրաստած ճաշի անունն ի՞նչ էր, ― հարցրեց նա խոհարարին չոր և պաշտոնական։
― Ես․․․ ես չպատրաստեցի այսօրվա ձեր ճաշը, քաղաքացի պետ․․․ ներողություն եմ խնդրում․․․ այս մարդը․․․ խնդրեց․․․ իսկ ես, հիմարի պես․․․
․․․ Հիմա արդեն Իոնաս չպետք է լինել՝ հասկանալու համար, որ Լյուդմիլան զվաղված զբաղված է Մամոյի գլխաքանդակով։ Արդեն զգացվում են նրա սեխաձև գծերը, քիչ կեռիկ քիթը, կախված բեղերից մեկը։ Լյուդմիլան աշխատում էր տարված, անգամ ինքնամոռաց, ճիշտ այն ինքնամոռացությամբ, ինչպես Հայնեի քանդակի վրա։ Բայց այս անգամ կարծես աշխատանքն ավելի արագ էր ընթանում, այդ երևի ոչ միայն այն պատճառով, որ բնորդը մոտ էր, հնարավորություն կար երբեմն մի աչքով նայելու, այլև որովհետև ակնհայտ կերպով նա շտապում էր։ Բոլոր նշաններից երևում էր, որ նա որոշել է այսօր ավարտել աշխատանքը։ Նա այնքան էր կտրվել շրջապատից և իրականությունից, որ չնկատեց, թե ինչպես մենք սկսեցինք դանդաղ աշխատել և ավելի շուտ հետևում էինք նրա աշխատանքին, քան թե աշխատում։ Մամոն հանկարծ ճանաչեց իրեն։ Նա տարված էր ինչ֊որ մտքերով, շուտ֊շուտ ներս ու դուրս էր անում, նստեց պատուհանի մոտ, ծխեց, մտածեց, նորից ծխեց։ Լյուդմիլայի մոտով անցնելիս նա մի աչքով նայեց Լյուդմիլային, հետո նրա աշխատանքին ու ինքն ասես վերածվեց բնական մեծության կավե արձանի։ Լայն բացված աչքերով նա նայեց մեզ և նկատելով, որ մենք գիտակ ենք, անգամ ժպտում ենք իրեն ՝ երևի սրտապնդվելու համար, ինքն էլ ժպտաց փորձանքի հանդիպած մարդու ժպիտով։
― Хорошо, мой Муму, очень, очень хорошо...
Քամի չկա այսօր, ոչ հրող, ոչ հանդիպակաց։ Դրա փոխարեն մեր ոտների տակ ասես ճարճատում է սառնամանիքը։ Լինում է մի պահ, երբ ես զգում եմ ինձ ոտից֊գլուխ սառած, ասես շարժվող, բամբակած շորեր հագած սառցամարդ։ Այնուհետև թվում է, որ եթե ինձ այս դրության մեջ կանգնեցնեին շիկացած վառարանի մոտ, ես ձյունի նման կհալվեմ, և ինձնից կմնան միայն իմ թաց շորերը, այո, իմ թաց շորերը և ուրիշ ոչինչ։
Կար ժամանակ, երբ հայերն ավելի շատ էին մեր ճամբարում։ Նրանցից ավելի առողջներին ընտրեցին ու տարան ծանր աշխատանքային ճամբարներ՝ անտառ կտրելու։ Նրանցից մեկը ետ եկավ, որի համար շատ թանկ վճարեց։ Դա թիֆլիսցի հայ֊հրեա Զինգաևն էր, որին մենք Զինգո էինք ասում․ նա հայի նման սահուն հայերեն էր խոսում, վրացու նման՝ վրացերեն և տիըապետում տիրապետում էր ինչպես բարբառային, այնպես էլ դասական հրեերենին։ Նրան նստեցրել էին քաղաքական գործով (ԱԱԱ ԱՍԱ ― այսինքն անտիսովետական ագիտացիա․․․), բայց նա համառորեն հերքում էր այդ իրողությունը․
― Ես ի՞նչ «Աաա» «ԱՍԱ» եմ, ես ջիդա՛ն ջիգա՛ն եմ, ջիդա՛ն․․․ջիգա՛ն․․․
Զինգաևը կարճահասակ, կոճղի նման ամուր, մեծ գլխով և ծաղկատար դեմքով երիտասարդ էր։ Հիանալի սուլում էր, սուլելով երգում։ «Սուլիկո» էր երգում նա, ինչ֊որ էլի երգեր, իսկ երբ սուլում էր Պեպոյի երգը, իմ շունչը հուզմունքից կտրվում էր։
Սարսափելի գույներով էր նկարագրում Զինգոն անտառային աշխատանքները։ Սղոցով և շառաչյունով տապալվող վիթխարի կաղնիների տակ մնալն ու շունչ փչելը սովորական երևույթ էր։ Անվարժությա՞ն, պատահմունքի զոհե՞ր էին նրանք, թե ինքնասպաններ․ անհնարին էր ստուգելը, փաստն այն էր, որ գրեթե ամեն օր անտառային բրիգադներն աշխատանքի վայրում թողնում էին մեկ֊երկու կալանավորների ջախջախված, անճանաչելի դիակներ։ Հնարավոր է, որ նրանք պարզապես տգիտության զոհեր էին, նրանք, քիչ բացառությամբ, առաջին անգամն է, որ սղոց ու կացին էին վերցնում իրենց ձեռքը․ փորձված անտառահատները հեշտությամբ կարող են որոշել, թե սղոցվող ծառը որ կողմն է ընկնելու, և նրանք փախչում են հակառակ կողմը։ Սրանք չգիտեն, ինչպես Զինգոն է ասում՝ «հարիֆ են», կորցնում են գլուխները, փախչում են դես ու դեն, խառնվում իրար․․․ Նրանք մեծ մասամբ, Զինդաևի պնդումով «պռաֆեսորներ են, պարտեյնի տուզեր, նախկին դիրեկտորներ, ինտելիհենցիա․․․»։
Անտառահատների ճամբարը գտնվում է խորին տայգայում, չորս կողմը անտառ է, խեղղվողխեղդվող, ոչ մեծ բացատում՝ ճամբարը։ Միայն մի ճանապարհ կա տայգան աշխարհին կապող, այդ ճանապարհով են գալիս ու գնում էտապները, այդ ճանապարհով ամսվա ընթացքում մի քանի անգամ հռնդալով գալիս են իրար ետևից մի քանի բեռնատար մեքենաներ, անտառում պատրաստված և կալանավորների ուսերով դուրս նետված գերաններով բարձվում ու գնում։ Կալանավորների ծանր աշխատանքն ավելի ծանրացնում են, դարձնում անտանելի մժեղների ամպերը։ Նրանք, զգալով երևվի երևի մարդկային կենդանի շնչի ներկայությունը, հարձակվում են միլիոններով, լցվում աչք ու ականջ, կծոտում ինչ գտնում են բաց, թափանցում անգամ թանձր գուլպաներից ներս։ Կալանավորները խարույկներ են վառում, ծուխ բաց թողնում, հատուկ տրված ինչ֊որ գարշերլի գարշելի հեղուկով օծում դեմքը, ձեռները․․․ Ոչինչ չի օգնում և, ընդհակառակը, նրանք ավելի են գազազում ու ծծում մարդկային առանց այն էլ սակավ արյունը։ Երբ երեկոյան հավաքվում են ստուգման ու տուն դարձի, նրանց դեմքերն ուռած են լինում, արնակալած, անճանաչելի։ Նրանք, հոգնած ու ջարդված, առանց հանվելու ընկնում են մերկ նառերին ու չեն կարող քնել ցավից ու հոգնությունից։ Վաղ առավոտյան նրանց ոտքի են հանում նույնն սկսելու համար սկզբից․․․
Փախուստի դեպքերը սակավադեպ են, նրանք վերջանում են անհաջողությամբ։ Զինգոյի ասելով՝ ինքը երկու քրեական լոդրերի և մի քաղաքական՝ մարմնամարզության նախկին ուսուցչի հետ որոշում են փախչել։ Նրանք տնտեսում են երկու֊երեք օրաբաժին հաց, խաշած կարտոֆիլ, վերցնում լուցկի, դանակ, այն հույսով, որ ճանապարհին կարող են անտառային գազաններ՝ «արջից֊բանից» սպանել, խորովել և ուտել․․․ նշանակում են օրը, ուղղությունը, որով պիտի անհայտանան մեկ֊մեկ, աննկատելի կերպով խորանում են տայգայում, իրար գտնում և․․․
Քրեականներից մեկը, որ կոչվում է Սոկոլ, այսինքն բազե՝ խզված ձայնով սկսում է «Տայգայի երգը», նրան հետևում է Տայֆունը։ Դոնբասցին ու Զինգաևը երգի խոսքերը չգիտեն, ձայն են պահում։
<poem>
Տայգան անսահմանէ,
Վերջ չունի տայգան,
Տայգան գերեզման է,
Անեզր, անսահման։
― Գերեզմա՜ն իմ, գերեզման,
Անեզր, անսահման․․․
</poem>
Տայգայի նման վերջ չունեն նաև ճամբարային էպոսները՝ ճամբարային բանահյուսությունը։ Խլելով տողերն ու բառերը մեկ֊մեկուց՝ երգում են քրեականները։ Դոնբասցին ու Զինգաևն արդեն սովորել են կրկներգը։ Նրանք սկզբում շարունակում են ձայն պահել, բայց ճիշտ ժամանակին միանում են երգիչներին խոսքերով․
<poem>
Գերեզմա՜ն իմ, գերեզման,
Անվերջ, անսահման․․․
</poem>
Երգը վերջացավ, և նրանք զգացին իրենց ավելի խեղճացած ու անզոր, կացությունը թված ավելի ծանր ու աղետավոր, տայգան թվաց նրանց մի վիթխարի, թշնամական թակարդ ու որոգայթ, անդուռ ու անելք, և այն, ինչ օրեր առաջ թվում էր նրանց մոտ ու հնարավոր, այսօր, պարզվում է, անկարելի է ու անհնարին, ու իրենք դատապարտված են ստույգ սովամահության և կորստի։
Ընդունված որոշումը զրկեց նրան քնից։ Երևի ծայրահեղ հոգնածության և գրգռված ջղերի պատճառած անքնության նման տանջալից բան չկա աշխարհում։ Նա, հիմա պարզ է, նորից ճամբար կվերադառնա, թող վարվեն իրեն հետ ինչպես կուզեն, հարցաքննության ժամանակ չի մատնի իր ընկերներին, կասի՝ փախուստի երրորդ օրը կորցրինք իրար տայգայում, հավանաբար նրանք գազանների կերակուր դարձան․․․ Այո, այսպես կասի։ Սովալլուկ գազանների նման՝ խռխռոցով ու մրթմրթոցով քնած են Սոկոլն ու Տայֆունը։ Լուսնալույսի տակ սարսափելի են նրանց դեմքերը, մարմնամարզության ուսուցիչն էլ կորցրել է մարդկային դեմքը, բայց նա ավելի նման է այն տնքացող, անանուն գազանին, որին օրեր առաջ հոշոտեցին ու կերան։ Հիվանդ գազանի նման նա էլ տնքում է։
Զինգաևը մտածեց, որ փախչելու համար գուցե ամենահարմար օրն ու ժամն է։ Նա շարժվեց տեղում, անգամ փորձեց կանգնել, բայց զգաց, որ չի կարող։ Ամբողջ մարմինը ցավում է, իսկ ոտներն իրեն չեն ենթարկվում։ Պարզ է, որ պիտի հետաձգվի վաղվան, իսկ Զինգաևն ի՞նչ իամնա՝ իմանա՝ ինչ կբերի վաղվա օրը։
Լուսաբացին միայն նրա քունը տարավ։ Քնեց աներազ, խոր քնով։ Նա զարթնեց ինչ֊որ ձայներից և դեմքի ծակծկոցից։ Արևն էր կծում և հետո ծուխն է պնչերը խտուտ տալիս։ Տայֆունն ու Սոկոլը նախաճաշում էին և լուռ էին, անգամ չարացած։ Բացատից քիչ հեռու ընկած էին մարմնամարզության ուսուցչի ցնցոտիները։ Հետո Տայֆունը պառկում է կռնակին, կարմրած աչքերը հառում երկնքի կապույտ լճի մի կտորին և անհասցե՝ մայր է հայհոյում։ Այդպես են նրանք, մայր են հայհոյում, երբ ծանր է կացությունը, մայր են հայհոյում երկարաձիգ ու երազուն՝ երբ մի լավ բան են հիշում, մայր են հայհոյում ձանձրույթից, երկու եղբայրներ երկար անջատումից հետո, երբ իրար են հանդիպում, համբուրվում են, ծեծում իրար ուսը և ուրախությունից մայր են հայհոյում, հենց որ առավոտյան աչքը բացում են, երբ շուտ են զարթնում կամ ուշ, կամ զարթնում են ճիշտ իրենց ուզած ժամանակին, միևնույն է, մայր են հայհոյում։ Հայհոյանք լինելուց դադարել է նրանց այդ ծանր հայհոյանքը և վերածվել տրամադրություններ, հոգեվիճակներ արտահայտելու դիպուկ միջոցի, ու մայր հայհոյելով նրանք արտահայտում են ցասում ու քնքշություն, տարակուսանք և ափսոսանք, հրճվանք ու դժգոհություն, աղաչանք ու հիացում։ Այս անգամ դառնությամբ, խորին դառնությամբ էր ծանրացած նրա հիշոցը։ Նա շուռ եկավ փորի վրա, գլուխը թաղեց խոտերում և պարզած երկու ձեռքերի տակ ընկած խոտը պռճկեց ու տրորեց։ Նա փորձեց մինչև անգամ երգել հայտնի «Կալանավորի ողբը»։
<poem>
Իմ նեղ խցում և ո՛չ մի շող,
Այնտեղ մութ է անծիր,
Օ՛, մա՜յր իմ հող, օ՜, մա՛յր իմ հող,
Ինչո՞ւ ինձ ծնեցիր։
Դարձրին ինձ բանդիտ ու գող,
Թույնով ինձ սնեցին,
Օ՛, մա՜յր իմ հող, օ՜, մա՛յր իմ հող,
Ինչո՞ւ ինձ ծնեցիր․․․
</poem>
― Լա՜վ ես ոռնում, ― ընդհատեց նրա երգը Սոկոլը, ― ոնց որ Մեծ թատրոնի երգիչ․․․ ես էլ քեզ հետ կերգեյիկերգեի, բայց ոչ սիրտ կա, ոչ ժամանակ․․․ վե՛ր կաց, շալակենք մեր մեղքն ու գնանք, կորչենք․․․
― ․․․ Ու շարժվում ենք՝ նորից աշխատելով չկորցնել ուղղությունը, աշխատելով հեռանալ մեր ճամբարից և միաժամանակ չխորանալ տայգայում, քայլում ենք՝ մի քանի օրով ապահովված, բայց ծանրացած, անասելի ծանրացած․․․
― Օրվա ընթացքում, քայլելիս, ես մի անգամ էլ ծանր ու թեթև արի դրությունը և եկա այն համոզման, որ իմ փախչելու որոշումը ճիշտ է ու ենթակա չէ բեկման։ Երկու անգամ երկու֊չորսի երկու = չորսի պես պարզ է, որ մի քանի օր հետո նրանք '''երկուսով ''' պիտի չափեն տայգայի լայնքն ու երկայնքը ու խառույկ վառեն, նախաճաշեն կամ ճաշեն երկուսո՛վ։ '''երկուսո՛վ'''։ Զինգո, գլխիդ ճարը տես։ Գլխիդ ճարը տես, Զինգո, հաշիվնրտը հաշիվները սխալ դուրս եկան, ― տնակ շինել անտառում և՝ որսով ու թալանով ապրելու ծրագիրը ծրագիր չէ, այլ մանկական հեքիաթ։ Վերադարձի՛ր ճամբար, Զինգո, վերադարձի՛ր ինչպես անառակ որդին, ու տար քո խաչն ինչպես բոլորն են տանում ու եթե վիճակված է մեռնել առանց Հավլաբարի բերդի տակի պադվալում քեփ անելու, մեռի՛ր լոթիանա, տղամարդու նման։
― Ւ՞նչ Ի՞նչ գլուխներդ ցավեցնեմ, ― պատմում էր Զինգոն, ―այդ գիշե՛ր ես թողեցի նրանց։ Խոր քնած էին և եթե ես անգամ բարձրաձայն «մնաք բարով» գոռայի, մեկ է, չէին լսի։ Ես բռնեցի մոտավորապես՝ տարաբախտ ուսուցչի ասածի պես՝ գլխավոր գիծը, որը տանում էր ճամբար։ Ոչինչ, չվերցրի հետս ու կարծես թեթևացած՝ քայլեցի առաջ ու առաջ։ Լուսաբաց էր, երբ դուրս եկա տայգայից, ընկա այն բացատը, ուր մի քանի օր աշխատել էր մեր բրիգադը։ Հեռվից ականջիս հասավ բեռնատար մեքենայի աղմուկը, հետո շան հաչոց։ Իմ սիրտը լցվեց ուրախությամբ, ասես մոտեցել էի իմ հորենական տանը․․․
Այս էր Զինգաևի փախուստի պատմությունը։ Աշոտ դայու կարծիքով՝ Զինգաևի ջրով փլավ գցել չի կարելի, նրա ասածների և արածների ո՛չ լավին պետք է հավատալ, ո՛չ վատին։ Փախուստի նման ծանր դեպքեր եղել են, իհարկե, անհավատալի ոչինչ չկա, բայց նա եղե՞լ է չորսից մեկը, թե՞ ամբողջ պատմությունը լսել է ուրիշներից և իրեն է վերագրում։ Ինքը՝ Զինգաևը հիմք է տվել նման կասկածների։ Մի անգամ նա պատմել է, թե ինչպես պահակներն ընկալեցին չորսի փախուստը։ Նրա պատմելով, ճաշի դադարից հետո, երբ հաշվում են կալանավորներին և տեսնում, որ չորս հոգի չկան, նրանք հրամայում են թողնել աշխատանքը և կալանավորներին շնչասպառ անելով, վազքով հասցնում ճամբար և հայտնում փախուստի մասին։ Ոտքի է կանգնում ողջ պահակախումբը և կատաղած խուզարկու շներով նետվում տայգա։ Հարց է ծագում, եթե Զինգաևը եղել է «գործող ճակատում», այսինքն փախչողների հետ, որտեղի՞ց են նրան հայտնի «թիկունքային» այս մանրամասնությունները, որոնց մասին նույնպես նա պատմում է որպես ականատես։ Հակասությունները շատ են Զինգաևի պատմածների մեջ։ Մեզ պատմելիս երդվեց, որ նա չի մոտեցել մարդկային մսին, բայց քրեական կալանավորներին հավատացրել է, որ մարմնամարզության դասատուն այնքան երկար լեզու է ունեցել, որ երեքով հազիվ կարողացել են ուտել, վերջացնել․․․ Որո՞ւն հավատալ։ Չէ՛, ճիշտ, շատ ճիշտ է գնահատել ինքն իրեն Զինգաևը․
Այդ օրը։
Այս օրը ցրտից արթնանալով՝ բրուտանոց մտանք երեքով, Աշոտ դային՝ առաջից, ինչպես միշտ, ապա ես և Իոնասը։ Երբ վառարանն սկսեց վառվել Աշոտ դայու ձեռքով, և մենք սկսեցինք կամաց֊կամաց ազատվել ձմեռային վաղ առավոտյան հարվածող, սողոսկող սառնամանիքից մեզ պաշտպանող կալանավորական մեր զրահներից, կրկրնակի կրկնակի թաթմաններից, վզի շալերից, հարմարեցված մեջկակապերից, կարծես ընդհանուր հատուկ հրահանգով կամ հրամանով կանգնեցինք մի օր առաջ աշխարհ եկած Մամոյի գլխաքանդակի դեմ։ Մենք կանգնեցինք Մամոյի գլխաքանդակի դեմ ճիշտ այն դիրքով և զգացողությամբ, ինչպես արվեստասեր այցելուներն են կանգնում Էրմիտաժի կամ Լուվրի պատկերասրահներում արվեստի մի հազվագյուտ գլուպգործոցի գլուխգործոցի դեմ։ Չայկովսկու կողքին հարմարավետ տեղավորված Մամոն զատորոշվում էր իր մի փոքր սեխաձև գլխով, կախված, ասես լացող բեղերով, դատապարտված ճակատագրի առաջ խոնարհ ու հնազանդ մարդու դեմքի արտահայտությմաբ։ արտահայտությամբ։ Երևի երեքս էլ ինչ֊որ սրտաշարժ, մորմոքուն բան գտանք նրա մեջ ու երևի չունենայինք այդ ընկալումը, եթե տեղի չունենային երեկ երեկոյան ցավոտ իրադարձությունները։
Այրվեց Մամոն, վառվեց անծուխ ու անկրակ։ Երեկ երեկոյան, երբ մենք ճամբար հասանք, բարձր հանձնախումբն արդեն գտնվում էր ճամբարի պետի առանձնասենյակում։ Ըստ ականատեսների վկայության, երեք հոգի էին նրանք, երեքն էլ բարձրահասակ, բարձրաստիճան զինվորականներ։ Նրանք եղան բաղնիքում, հացանոցում, խոհանոցում, նրանցից մեկը հարցրել է բաղնիքի վարիչ Բագիրբեկովին, ― ի՞նչ հոդվածով ես նստած, ― Բագիրբեկովը պատասխանել է, իսկ հարցատուն առաջ է անցել և չի էլ լսել Բագիրբեկովի պատասխանը։
Գալով Մամոյին, ինչպես պատմեց Ժիգելյովսկին, հանձնախմբի առաջ հրաժարվեց որևէ հարց֊պատասխանից, առարկելով, որ ռուսերեն չգիտե։ Պետք եղավ բաղնիքի վարիչ Բագիրբեկովին կանչել որպես թարգմանչի, որից հետո Մամոն չի ժխտել, խոստովանել է, որ, այո, ինքն է «փեսան»։
Ահա թե ինչ։ Ինչ խոսք, և՛ բաժանմունքի, և ճամբարի պետի համար ավելի ձեռնտու է, երբ կողմերից մեկը կամ երկուսն էլ ժխտում են իրենց մեջ որև է կապի գոյությունը, այդ նշանակում է, որ կինը «փորձանքի է հանդիպել», ինքն էլ չգիտի ինչպես և երբ, ինչպես պատահել է Հիսուս Քիրստոսի՝ տիկին թե օրիորդ Մարիամի հետ։ Իսկ երբ հայտնի են կողմերը, նշանակում է տեղի են ունեցել սիստեմատիկ հանդիպումներ, տևական աշխատանք, այդ նշանակում է՝ վատ է դրված հսկողության, ավելի շուտ՝ վերահսկողության գործը տվյալ ճամբարում։ Ահա թե ինչու երկու պետերը նայում էին Մամոյին դժգոհ ու չար աչքերով, իսկ բարձր հանձնախմբի անդամներից մեկը ճամբարի պետին ուղղելով խոսքը՝ կծու հեգնանքով ասել է․
― Հաշվառման ենթարկեք ամուսնացած կալանավորներին, եթե պարզվի, որ բարձր է տոկոսը, զագսի բաժանմունք բացեք ճամբարում․․․
Դուռը բացվեց, ու ներս մտավ դերձականոցի ցեխից Ժենյա Լոգունովան, կապույտ խոշոր աչքերով, բարալիկ մի կին, որի անուն֊ազգանունը հայտնի դարձավ ճամբարում այն դեպքից հետո, երբ նա իրեն ու Ժիգելյովսկուն միայն հայտնի պատճառներով ապտակեց վերջինիս և մնաց անպատիժ։ Լոգունովան դիմեց Աշոտ դայուն․
― Վարպե՛տ, ամանս կոտրվեց։ Ասում են վատ նշան է։ Տվեք ինձ նորը, եթե կարելի է․․․
― Կարելի է, ― ասաց Աշոտ դային ու մտավ չորանոց, Լոգունովան՝ նրա ետևից։
Շատ չանցած՝ նա դուրս եկավ չորանոցից, հրաժեշտ տվեց մեզ ու գնաց դատարկ ձեռքով։ Պարզ էր, որ ուրիշ գործով էր եկել։
Աշոտ դային նստեց դազգահի մոտ և զբաղվեց ստացած երկտողի ուսումնասիրությամբ։ Երկտողը գերմանուհուց էր․ դա մի թղթի կտոր էր՝ փաթաթված շորի կտորով, կարված խաչաձև կարով։ Երկտողը գրված էր խնամված ռուսերենով, ինչպես երևում է, նրան օգնել էին․
«Սիրելի մաեստրո․ կատարվեց սպասելին, որը, երևի, իմ անձնական ճակատագրի ձգձգված և քերականորեն սխալներով հարուստ նախադասության եզրափակիչ մասն է։ Եթե Մամոն ողջ և առողջ դուրս եկավ պատժախցից, համբուրիր իմ կողմից և ասա, թող '''մեր ''' մասին չմատածի։ չմտածի։ Գրում եմ, բայց գիտեմ, որ անկարելին եմ պահանջում։ Մի խոսքով, եղածը պիտի լիներ և լինելիքը պիտի լինի։ Չգիտեմ մնաս բարով ասեմ, թե ցտեսություն, որովհետև երկուսն էլ սարսափելի են։ Ջերմ բարևներ ձեզ և տղաներին․ ես ձեզնից միայն լավը տեսա և հոգու չափ շնորհակալ եմ։ Ձեր՝ Լ․ Շ․»։
Ահա այդ երկտողը։ Ուշագրավն այստեղ, իհարկե, «Չգիտեմ մնաս բարով ասեմ, թե ցտեսություն, որովհետև երկուսն էլ սարսափելի են» նախադասությունն է։ Պետք է միայն հասկանալ։ Մնաս բարով՝ նշանակում է, որ եթե երեխան ողջ մնա, կուղարկեն նրան հեռու ու անվերադարձ, ցտեսություն՝ նշանակում է կարժանանան իրար տեսության, եթե երեխան․․․ մահանա․․․
― Գործերը գնում են, գրասենյակը գրում է, ― պատասխանեց Աշոտ դային։
― Նայած ի՛նչ գործեր և նայած, թե գրասենյակն ի՞նչ է գրում, ― դատեց Բիչկոն, դուրս քաշելով մտրակը, ― այս անգամ վերին գրասենյակը երկու պետերի ազգանունների դիմաց գրեց՝ «Խիստ նկատողություն վերջին նախազգուշացումով՝ թույլ վերահսկողության համար»։ Ինձ էլ կարող էին դատել, բայց ինձ ի՞նչ են տվել, որ ինչ վերցնեն։ Շատ֊շատ՝ աշխատանքից կարող են հանել։ Թո՛ղ հանեն։ Կպառկեմ բարաքում ու կթքեմ առաստաղին։ Ինձ մի տարի է մնացել․․․
― Մեր տերն էլ՝ աստված, ― ծիծաղեց Աշոտ դային։
― Ծիծաղում է, ― դիմեց ինձ Բիչկոն տարակուսանքով, հետո դարձավ Աշոտ դայուն, ― ձեր դրությունն իմի հետ համեմատած՝ ոնց որ․․․ Բայց բանն այն է, որ ես կարող եմ խեղդվել մի բաժակ ջրով, իսկ դուք կարող եք Սև ծովիվ ծովից դուրս գալ․․․ Ոչինչ չկա կայուն, որովհետև չկա օրենք ու օրինականություն․․․ ուզածդ րոպեին ինձ էլ կարող են քաղաքական դարձնել և տալ տասից մինչև քսանհինգ տարի, էլ չեմ ասում, որ կարող են թրխկացնել։ Մեկ էլ տեսար՝ ձեզ բաց թողին որպես անմեղ զոհերի․․․ Մեծ քիմիայի ժամանակաշրջան է․ մի օրում մարդուն կարող են աղբի վերածել կամ աղբը դարձնել մարդ․․․ Հիմա ի՞նչ եք ասում, ձեզ մի աշխատող չտա՞մ․․․ ա՞յս ինչ բան է․․․ Մամոն է, որ կա։ Գլուխը թողել է այստեղ, ինքը գնացել մտել է կարցեր․․․ ա՜յ դա Մամո․․․ տեսա՞ր ուր հասավ։ ― Նա ծխախոտ վառեց և փչեց քանդակների կողմը։ ― Հիմա ես ի՞նչ իմանամ՝ կոնտրիկի գլուխ քանդակելը քաղաքական սխալ չի՞․․․ Ինձ չե՞ն դատի դրա համար․․․ Մի խոսքով, իջեցրեք բոլոր գլուխները և պահեք չորանոցում, կարիք չկա մարդկանց աչքը կոխելու․․․ ասում եք նոր մարդու կարիք չկա՞․․․ մի կե՞րպ․․․ դե, լավ, ես գնացի․․․
Ու գնաց։
― Գլուխը տաք էր, ― ասաց Աշոտ դային, ― գլուխը տաք էր, հայդո՜ւկ։ Հիշո՞ւմ ես անցյալ տարվա մայիսի մեկի ոդեկոլոնը։ օդեկոլոնը։ Չուզեցիր խմել։
Հիշեցի։ Անցյալ տարի, մայիսի մեկին Աշոտ դային ինձ խնամքով ածիլեց, ապա գրպանից հանեց օդեկոլոնի մի շիշ՝ տակին երևի 20 գրամի չափ օդեկոլոն։ Նա տվեց ինձ շիշը և ասաց․
― Ուզում ես խմիր, ուզում ես ցանիր գլխիդ։ Քեզ եմ թողնում ընտրությունը։
Ես հոտոտեցի շիշը, ութ տարի էր, ինչ չէի զգացել այդ հոտը։ Ինձ թվաց, որ ես թև պիտի առնեմ և օդեկոլոնի նման ուր որ է պիտի շոգիանամ օդում։ Ասես գեղեցկացանք ես և աշխարհը, և աշխարհը հազար անգամ ինձնից գեղեցիկ էր։ Ես հարբած էի։ Ինչ֊որ լուսավոր սենյակներ անցան մտքիս հայելիներով, մետաքսե կապույտ շորեր․․․ ես ամեն ինչի մասին մտածեցի, բայց ոչ այն մասին, որ սա գրեթե օղու ուժ ունի՝ կարելի է խմել։ Շիշը վերադարձրի Աշոտ դայուն և ասացի․
Նստում ենք ճաշի և․․․ և կատարվում է հրաշքը։ Քիչ բան ասած կլինեմ, եթե ասեմ, որ ես աչքերիս չհավատացի և շատ բան ասած չեմ լինի, եթե ասեմ՝ զարմանքից բերանս բաց մնաց։ Եթե գումարենք դոկտոր Վաթսոնի բոլոր զարմանքներն՝ ի տես Շերլոկ Հոլմսի հրաշագործությունների, դժվար թե հավասարվեին իմ զարմանքին։ Տարիներ շարունակ խոսել այն մասին, որ խմիչքը չի թափանցում բանտից ու ճամբարների փշալարերից ներս, տարիներ շարունակ անդրադառնալ, հաստատել և նորից վերահաստատել այս անժխտելի իրողությունը, տարիներ շարունակ Նոր տարին տոնել եռման կամ լավագույն դեպքերում գունավոր ջրով լեցուն թիթեղե գավաթներն իրար խփելով․․․ հանկարծ այս ահավոր Աշոտ դային․․․
― ․․․ Թող այս բաժակն էլ կալանավորների կենացը լինի։ Ասում են կա մի պետություն, որն ընդամենը մի փոքրիկ բանտ ունի։ Բանտի միակ ծերուկ պահակն անգործությունից ձանձրանում է, իսկ երբ մեկին բռնում են, սև դրոշակ են բարձրացնում բանտի վրա։ Թող մեզ մոտ էլ այդպես լինի։ Խմենք մերոնց կենացը, նրանք շատ են, շատ֊շատ են։ Ինչո՞ւ այսպես եղավ, այս ի՞նչ զարմանալի պատմություն է․․․ Արդար կարգերի երկրում այսքան կալանավո՞ր․․․ սա մի մեծ բամբասանք է, մի մեծ զրպարտություն։ Անմեղ, անշառ ու պետքական, շատ պետքական մարդկանցով են լցրել բանտերն ու լագերները։ Ո՞ւմ է հարկավոր, ինչո՞ւ է այս մեծ անարդարությունը։ Երևի կա մեկը, որին ձեռնտու չեն ազնիվ, շիտակ, համարձակ մարդիկ և նրա հրամանով այդպիսիներին ոչնչացնում են․․․
Աշոտ դային լռեց։ Բրուտանոցի խորշերից մեկում մի ծղրիդ ծղրտաց։ Փշալարերից ներս տարիների ընթացքում ես տեսել ու ճանաչել էի Աշոտ դայուն։ Այսօր նա ուրիշ էր։ Այս ահավո՜ր Աշոտ դային։
Այդպես։ Այստեղից՝ հետևություն․ ― վիշտն իրավաբանի՛ն անգամ կարող է բանաստեղծ դարձնել։ Ես հիշում եմ իմ ընկերներից մեկին՝ իրավաբան Վահրամ Շատվորյանին։ Նա ծաղրում էր բանաստեղծներին։ Տեսնես նստա՞ծ է, թե․․․ եթե նստած է, չպետք է կասկածել, որ նա էլ հիմա բանաստեղծի է վերածվել։ Խե՜ղճ Վահրամ։
― Հայդո՛ւկ, ― դառնում է ինձ Աշոտ դային, խմելով իր օղին, ― ո՞նց էր այն մանկական բանաստեղծությունը․․․ ա՛յն, հիշո՞ւմ ես, հիվանդանոցում․․․
Ու նա ցուցամատը դնելով ճակատին՝ հիշում է․
<poem>
Էսպիսի բան ո՞վ է տեսել անտառում, ա՜յ քավոր,
Որ ժանտաքիսը դառնա թագավոր, թագավոր․․․
</poem>
― Լա՜վ մանկական բանաստեղծություն է, խոսք չկա, ― շարունակում է Աշոտ դային, ― եկեք խմենք մեր Մամոյի ու «Լո՜ւո՜ւո՜ւթմիլայի կենացը։ Սիրո կենացը։ Եթե ես գրող լինեի, մի մեծ գիրք կգրեի նրանց սիրո մասին։ Երկուսն էլ հիմա տանջվում են, ինչի՞ համար, ո՞ր մեղքի համար։ Ո՞ր օրվանից է սերը դարձել հանցագործություն։ Ու որպեսզի լրիվ լինի կենացը, խմենք նաև նրա կենացը, որը պիտի աշխարհ գա։ Նա ի՞նչ իմանա, թե ինչ աշխարհ է գալիս։ Եթե սխալվի, ապրի, ոչ հորը պիտի ճանաչի, ոչ մորը։ Ինչպես Թումանյանն է ասել՝<poem>
Անհեր ու անմեր
Իմ Գառնիկ ախպեր․․․
</poem>
― Խմենք միլիոնավոր Գառնիկ ախպերների կենացը, ճանաչո՞ւմ են իրենց հայրերին, թե ոչ, կվերադառնա՞ն իրենց հայրերը, թե ոչ․․․ ես կուզենայի, հոգու չափ կուզենայի, որ նրանք իրենց հայրերին քաշեին, որ նրանք․․․
Մենք սրտանց ծիծաղում ենք, մի րոպե ամեն ինչ թվում է լուսավոր, լուսավոր ու թեթև է այն, որ Իոնասը «նացիոնալիստ» է, իսկ ես՝ «տեռորիստ», դա կատակ է և ուրիշ ոչինչ․․․
Բայց ահա իմ ականջին, ուղեղում կամ գուցե սրտում հնչեց չորս տող՝ ընդամե՜նը չորս տող։ Այս չորս տողը պատկանում է իմ ուսուցչի՝ ընդամենը երկու բարեկամներից մեկի դրչին։ գրչին։ Նրանք չկան հիմա։ Իմ ուսուցիչը մահացավ դաժան մահով, բանտում, իսկ մյուսին սև ամբաստանություններով խարանեցին և անդող ձեռքով գնդակահարեցին Երևանի մոտ գտնվող Թոխմախան լիճ կոչված վայրում։ Յոթ տարի առաջ, հետագայում նույնպես գնդակահարված ժամանակակից նշանավոր խմբագիրներից մեկն ինձ պատմեց, որ երբ իրեն ձերբակալեցին, խոթեցին այն մենախուցը, որտեղից տարել էին իմ բարեկամին և ոչնչացրել։ Նրա պատմելով՝ մենախցի պատին եղունգով փորված է եղել՝ «խեղճ նայիրցի» նաիրցի» բառերը։ Բայց այդ երկու բառերից ավելի իմ միտքը հիմա զբաղեցնում են իմ ուսուցչի չորս տողերը, որոնք ոչ մի տեղ տպված չեն և եթե տպված են, ապա միայն մի տեղ, իմ ուղեղում, այն էլ՝ հրեղեն տառերով։ Այդ տողերը նա ինձ կարդաց 1919 թվականին և իմ մեջ կմնան անջնջելի մինչև մահ֊գերեզման։ Դա մի կարճ բանաստեղծության վերջին, եզրափակող քառատողն էր։ Ինչո՞ւ լույս չտեսավ այդ բանաստեղծությունը։ Նրա ասելով՝ նա այդ բանաստեղծությունն ուրիշ շատ երգերի և գազելների հետ մի գիշեր վառեց և հոգով ավելի ամրացավ, դարձավ իսկական հեղափոխության երգիչ։ Դարձյալ նրա ասելով՝ այդպիսի երգեր չպետք է երգել, այլ պետք է երգել մեծ քաղաքներ, երկաթ, չուգուն և նման կարծր հանքանյութեր։ Ահա թե ինչ։
Այդ քառատողը․
<poem>
Հուրը դու ես տալու,
Քո սի՛րտը պետք է տա․
Թե հուր գտնես կյանքում,
Գիտցի՛ր, քո հուրն է դա։
</poem>
Ւմ եղերական, մեծ բարեկամ և ուսուցիչ, որքա՜ն դաժան եղավ քո վախճանը։ Մահացար դու վաղաժամ, անհեթեթ մահով, քառասուն տարեկան հասակում։ Եթե ապրեիր, գուցե հրաշքով միասին լինեինք և այս բրուտանոցում կավ պատրաստեինք միասին Աշոտ դայու համար, միասին էլ այսօր օղի խմեինք և դու, մոռացած քո գրած շատ բանաստեղծությունները, արտասանեիր, քթիդ տակ քո այրած այս չորս տողերը․ ― Հուրը դո՛ւ ես տալիս․․․
