Changes

Նախորդ գլխում մենք հավելյալ արժեքը, համապատասխանորեն՝ հավելյալ արդյունքը, քննեցինք միայն որպես կապիտալիստի սպառման անհատական ֆոնդ, այս գլխում մինչև այժմ քննում էինք այն լոկ որպես կուտակման ֆոնդ։ Իրոք, հավելյալ արժեքը ո՛չ միայն առաջին, ո՛չ էլ միայն երկրորդ ֆոնդն է, այլ մեկը և մյուսը միատեղ։ Հավելյալ արժեքի մի մասը կապիտալիստը սպառում է որպես եկամուտ<ref>Ընթերցողը կնկատի, որ revenue [եկամուտ] բառը գործ է ածվում երկու իմաստով. առաջին` առաջին՝ նշելու համար այն հավելյալ արժեքը, որ որպես արդյունք պարբերաբար առաջ է գալիս կապիտալից, երկրորդ՝ նշելու համար այդ արդյունքի այն մասը, որ պարբերաբար սպառվում է կապիտալիստի կողմից- կամ միացվում է նրա սպառողական ֆոնդին։ Ես պահում եմ այդ երկակի իմաստը, որովհետև այն համապատասխանում է անգլիական ու ֆրանսիական տնտեսագետների սովորական տերմինաբանությանը։</ref>, նրա մյուս մասը կիրառվում է որպես կապիտալ կամ կուտակվում է։

Ուստի, որչափով կապիտալիստի ամբողջ վարքագիծը լոկ կապիտալի ֆունկցիան է, կապիտալի, որը հանձին նրա օժտված է կամքով ու գիտակցությամբ, նույն չափով կապիտալիստի սեփական անձնական սպառումը նրա աչքին երևում է որպես մի կողոպտիչ ոտնձգություն իր կապիտալի կուտակման դեմ. այսպես, իտալական հաշվապահության մեջ կապիտալիստի մասնավոր ծախսերը նրա կապիտալի նկատմամբ գրվում են դեբետի կողմում։ Կուտակումը հասարակական հարստության աշխարհի նվաճումն է։ Մարդկային շահագործվող նյութի մասսայի հետ միասին կուտակումը ընդարձակում է կապիտալիստի ուղղակի և անուղղակի տիրապետության բնագավառը<ref>Վաշխառուի — կապիտալիստի թեև հնամոդայական, բայց շարունակ նորոգվող այդ ձևի — օրինակով Լութերը շատ լավ ցույց է տալիս, որ իշխանության ծարավը հարստանալու տենչի տարրերից մեկն է։ «Հեթանոսները բանականության հիման վրա կարող կին էին եզրակացնել, որ վաշխառուն քառապատիկ գող է և մարդասպան։ Իսկ մենք, քրիստոնյաներս, նրանց այնպես ենք մեծարում, որ նրանց համարյա երկրպագում ենք իրենց փողի համար... Ով ուրիշից կողոպտում և գողանում է նրա կերակուրը, նա նույնպիսի մեծ սպանություն է գործում (որչափով այդ նրանից է կախված), որքան եթե նա սովամահ աներ մեկին և նրան իսպառ ոչնչացներ։ Այդպես է վարվում վաշխառուն և ապահով նստում իր բազկաթոռի Վրավրա, այնինչ իսկապես նա պետք է կախաղանի վրա կախված լիներ, որպեսզի այնքան ագռավ նրան կտցահարեր, որքան գուլդեն է նա գողացել, եթե միայն նրա վրա այնքան միս լիներ, որ բոլոր ագռավները կարողանային նրան ծվեն-ծվեն անելով իրենց բաժինն ստանալ։ Իսկ փոքր գողերին կախում են... Փոքր գողերին շղթայակապ են անում, իսկ մեծ գողերը ման են գալիս ոսկով ու մետաքսով պճնված... Ուստի աշխարհում մարդ չունի ավելի մեծ թշնամի (սատանայից հետո), քան ժլատն ու վաշխառուն, որովհետև նա ուզում է բոլոր մարդկանց գլխին աստված լինել։ Թյուրքերը, ռազմամոլները, բռնակալները նույնպես չար մարդիկ են, բայց նրանք, այնուամենայնիվ, պետք է թույլ տան, որ մարդիկ ապրեն, և պետք է խոստովանեն, որ իրենք չար մարդիկ են և թշնամիներ, և կարող են, նույնիսկ պետք է, երբեմն գթան ոմանց։ Իսկ վաշխառուն կամ ժլատը ուզում է, որ ամբողջ աշխարհը քաղցի ու ծարավի մատնվի նրա համար, աղքատության ու վշտի մեջ ոչնչանա, որպեսզի ինքը, և մենակ ինքը, ամեն բան ունենա, էլ ամեն ոք նրանից ստանա՝ որպես աստծուց, և հավիտենապես նրա ճորտը դառնա... Նա քղամիդ, ոսկե շղթաներ, մատանիներ է կրում, լվանում է իր դունչը, հավատարիմ, աստվածավախ մարդու տեսք է ընդունում, գովում է գլուխը... Վաշխառուն մի ահռելի, այլանդակ հրեշ է, մի հրեշ, որ ամեն ինչ լափում է ավելի վատ՝ քան Կակուսը, Հերիոնը կամ Անթեյը։ Եվ սակայն, նա զարդարվում է, բարեպաշտ տեսք է ընդունում, որ մարդիկ չտեսնեն, թե ուր են այն եզները, որ նա ետ-ետ քշելով տանում է իր որջը։ Բայց Հերկուլեսը պետք է լսի եզների բառաչն ու գերիների աղաղակը և Կակուսին գտնի նույնիսկ ծերպերի ու ժայռերի մեջ, որպեսզի եզներին նորից ազատի չարագործից։ Որովհետև Կակուս է կոչվում չարագործը, բարեպաշտ վաշխառուն, որ գողանում, կողոպտում, լափում է ամեն ինչ։ Եվ սակայն, կարծես թե նա ոչ մի վատ բան չի արել, և կարծում է, թե նույնիսկ ոչ ոք չի կարող նրան մերկացնել, որովհետև նա եզները ետ-ետ քշելով է տարել իր որջը, ուստի նրանց հետքերից այնպես է թվացել, թե իբր որջից դուրս են թողնվել։ Այդպես էլ վաշխառուն կուզեր խաբել ամբողջ աշխարհին, որ իբրև ինքն օգուտ է բերում և աշխարհին եզներ է տալիս, մինչդեռ նա եզները բռնում է իրեն համար և լափում է... Եվ եթե ավազակներին ու մարդասպաններին անվամահ են անում ու գլխատում, ապա որքա՜ն ավելի շատ պետք է անվամահ անել ու քառատել... Հալածելհալածել, նզովել, գլխատել բոլոր վաշխառուներին» (Martin Luther: «An die Pfarrherrn, wider den Wucher zu predigen». Wittenberg 1540)։</ref>։

Արտադրության կապիտալիստական եղանակի պատմական սաղմնավորումների շրջանում — իսկ յուրաքանչյուր կապիտալիստական parvenue (նորելուկ) անհատաբար անցնում է այդ պատմական ստադիան,— հարստացման տենչն ու ժլատությունը իշխում են որպես բացարձակ կրքեր։ Բայց կապիտալիստական արտադրության առաջադիմությունը լոկ վայելքների աշխարհ չէ, որ ստեղծում է. սպեկուլյացիայի ու վարկային գործի զարգացման հետ նա հայտնադործում է հանկարծակի հարստացման հազարավոր աղբյուրներ։ Զարգացման որոշ աստիճանում շռայլության մի որոշ պայմանական մակարդակ, որպես հարստության ցուցանակ և, հետևապես, վարկ ստանալու միջոց, «դժբախտ» կապիտալիստի համար նույնիսկ գործնական անհրաժեշտություն է դառնում։ Պերճանքը մտնում է կապիտալի ներկայացուցչական ծախսերի մեջ։ Բացի ղրանիցդրանից, կապիտալիստը հարստանում է ո՛չ թե իր անձնական աշխատանքի համեմատ կամ իր անձնական սպառումը սահմանափակելու համեմատ, ինչպես գանձահավաքը, այլ ուրիշներից ծծած աշխատուժի քանակության համեմատ, ինչպես և շնորհիվ այն բանի, որ նա բանվորներին բռնադատում է կենսական բոլոր վայելքներից հրաժարվելու ճիշտ է, կապիտալիստի շռայլումը երբեք չի ընդունում խրախճանասեր ֆեոդալի շռայլման բացահայտ բնույթը, ընդհակառակը, նրա հիմքում միշտ թաքնված է ամենակեղտոտ կծծիությունն ու մանրախնդիր հաշիվը. այնուամենայնիվ, կապիտալիստի շռայլումն աճում է նրա կուտակումն աճելու հետ՝ ամենևին չխանգարելով վերջնին։ Դրա հետ միաժամանակ մարմնավորված կապիտալի ազնիվ կրծքում ծավալվում է ֆաուստյան կոնֆլիկտը կուտակման տենչի և վայելքի ծարավի միջև։

«Մանչեստրի արդյունաբերությունը», ասված է մի գրվածքում, որ դոկտոր Էյկինը հրապարակել է 1795 թվականին, «կարելի է չորս ժամանակաշրջանի բաժանել։ Առաջին ժամանակաշրջանում գործարանատերերն ստիպված էին չարաչար աշխատելու, որ իրենց գոյությունը պահպանեն»։ Նրանք առանձնապես հարստանում էին ծնողներին խաբելու միջոցով, որոնք իրենց տղաներին տալիս էին որպես apprentices (աշկերտներ) և սովորեցնելու համար պետք է թանկ վճարեին, մինչդեռ այդ աշկերտներին սովալլուկ էին անում։ Մյուս կողմից՝ միջին շահույթը ցածր էր, և կուտակումը մեծ խնայողություն էր պահանջում։ Նրանք ապրում էին ինչպես ժլատներ, գանձահավաքներ և երբեք իրենց կապիտալի նույնիսկ տոկոսը չէին սպառում։ «Երկրորդ ժամանակաշրջանում նրանք սկսեցին փոքրիկ կարողություններ կազմել, բայց առաջվա նման դարձյալ համառորեն աշխատում էին»,— որովհետև աշխատանքի անմիջական շահագործումն ինքը աշխատանք է նստում, ինչպես այդ հայտնի է ստրուկների ամեն մի վերակացուի,— «և առաջվա նման ապրումէին նույն համեստ նիստ ու կացով... Երրորդ ժամանակաշրջանում սկսվեց պերճանքը, և ձեռնարկություններն սկսեցին ընդլայնվել շնորհիվ այն բանի, որ պատվերներ ստանալու համար հեծյալներ (ձիավոր վաճառաշրջիկներ) էին ուղարկում թագավորության բոլոր վաճառաշահ քաղաքները։ Պետք է կարծել, որ մինչև 1690 թվականը 3 000-ից մինչև 4 000 ֆունտ ստ. շատ քիչ կապիտալ կար, որ արդյունաբերության մեջ ձեռք բերված լիներ, կամ այդպիսի կապիտալ նույնիսկ բոլորովին չկար։ Բայց արդյունաբերողները մոտավորապես այդ ժամանակ կամ մի քիչ ավելի ուշ արդեն փող էին կուտակել և սկսեցին փայտե կամ հողե տների փոխարեն քարե տներ կառուցել... Դեռևս XVIII դարի առաջին տասնամյակներում Մանչեստրում մի գործարանատեր, որն իր հյուրերին հյուրասիրում էր մի գավաթ արտասահմանյան գինիով, բոլոր հարևանների խոսակցության ու ասեկոսեների առարկա էր դառնում»։ Մեքենայական արտադրության երևան գալուց առաջ գործարանատերերը, երեկոյան հավաքվելով գինետներում, երբեք ավելի բան չէին գործածում, քան 6 պենսանոց մի բաժակ պունշ և 1 պենսանոց մի փաթեթ ծխախոտ։ Առաջին անգամ միայն 1758 թվականին,— և այդ դարագլուխ կազմեց,— մարդիկ տեսան «արդյունաբերությամբ զբաղված մի մարդու՝ սեփակա՜ն կառքով»։ «Չորրորդ ժամանակաշրջանը»,— XVIII դարի վերջին երրորդը,— «աչքի է ընկնում մեծ պերճանքով, ու շռայլությամբ, որոնք հենվում են ձեռնարկությունների ընդլայնման վրա»<ref>Dr. Aikin: «Description of the Country from 30 to 40 miles round Manchester». London 1795, էջ 182 և հաջ.։</ref>։ Ի՜նչ կասեր բարի դոկտոր Էյկինը, եթե նա հարություն առներ ու նայեր այժմյան Մանչեստրին։

էին նույն համեստ նիստ ու կացովԿուտակեցե՜ք, կուտակեցե՜ք։ Ա՜յդ են Մովսեսն էլ, մարգարեներն էլ։ «Աշխատասիրությունը տալիս է այն նյութը, որը կուտակում է խնայողությունը»<ref>A.Smith: «Wealth of Nations», գիրք III, գլ.III։ [Հմմտ. Երրորդ ժամանակաշրջանում սկսվեց պերճանքըА. Смит: «Богатство народов». Соцэкгиз, և ձեռնարկություններն սկսեցին ընդլայնվել շնորհիվ 1935 թ., հատ. I, էջ 284—285։]</ref>։ Այսպես ուրեմն, խնայողությո՜ւն արեք, խնայողությո՜ւն արեք, այսինքն՝ հավելյալ արժեքի կամ հավելյալ արդյունքի ըստ կարելույն ավելի մեծ մասը նորից կապիտա՜լ դարձրեք։ Կուտակում կուտակման համար, արտադրություն արտադրության համար — այս ֆորմուլայով էր արտահայտում կլասիկ քաղաքատնտեսությունը բուրժուական ժամանակաշրջանի պատմական կոչումը։ Նա ոչ մի րոպե չէր խաբվում այն բանինկատմամբ, որ պատվերներ ստանալու համար հեծյալներ (ձիավոր վաճառաշրջիկներ) էին ուղարկում թագավորության բոլոր վաճառաշահ քաղաքները։ Պետք թե որքան մեծ են հարստության երկունքի ցավերը<ref>Նույնիսկ Ժ. Բ. Սեյն ասում է կարծել. «Հարուստների խնայողությունները գոյանում են աղքատների հաշվին»։ «Հռոմեական պրոլետարը գրեթե ամբողջովին հասարակության հաշվին էր ապրում... Համարյա կարելի է ասել, թե արդի հասարակությունն ապրում է պրոլետարների հաշվին, ա՛յն մասի հաշվին, որ մինչև 1690 թվականը 3 000-ից մինչև 4 000 ֆունտ ստարդի հասարակությունը նրանցից խլում է աշխատանքը վարձատրելիս» (Sismondi: «Etudes etc. շատ քիչ կապիտալ կար», որ արդյունաբերության մեջ ձեռք բերված լիներհ. I, կամ այդպիսի կապիտալ նույնիսկ բոլորովին չկար։ Բայց արդյունաբերողները մոտավորապես էջ 24)։</ref>. բայց ի՞նչ իմաստ ունեն այդ ժամանակ կամ բոլոր գանգատները պատմական անհրաժեշտության հանդեպ։ Եթե կլասիկ քաղաքատնտեսության աչքում պրոլետարը լոկ մի քիչ ավելի ուշ արդեն փող էին կուտակել և սկսեցին փայտե կամ հողե տների փոխարեն քարե տներ կառուցել... Դեռևս XVIII դարի առաջին տասնամյակներում Մանչեստրում մեքենա է հավելյալ արժեք արտադրելու համար, ապա կապիտալիստն էլ նրա աչքում լոկ մի գործարանատերմեքենա է այդ հավելյալ արժեքը հավելյալ կապիտալ դարձնելու համար։ Կլասիկ քաղաքատնտեսությունը կապիտալիստի պատմական ֆունկցիային վերաբերվում է կատարյալ լրջությամբ։ Կապիտալիստի սիրտը այն չարաբաստիկ կոնֆլիկտից ազատելու համար, որն իր հյուրերին հյուրասիրում որը տեղի ունի վայելքների ծարավի և հարստացման տենչի միջև, Մալթուսն այս դարի քսանական թվականների սկզբին պաշտպանում էր աշխատանքի բաժանման մի գավաթ արտասահմանյան գինիովառանձին տեսակ, բոլոր հարևանների խոսակցության ու ասեկոսեների առարկա էր դառնում»։ Մեքենայական արտադրության երևան գալուց առաջ գործարանատերերըորի համաձայն կուտակման գործը արտադրությամբ իրապես զբաղվող կապիտալիստին է հատկացվում, երեկոյան հավաքվելով գինետներումիսկ շռայլման գործը հավելյալ արժեքի բաժանքի մյուս մասնակիցներին — հողային արիստոկրատիային, երբեք ավելի բան չէին գործածում, քան 6 պենսանոց մի բաժակ պունշ պետությունից ու եկեղեցուց ռոճիկ ստացող անձերին և 1 պենսանոց մի փաթեթ ծխախոտ։ Առաջին անգամ միայն 1758 թվականինայլն։ Վերին աստիճանի կարևոր է,— և այդ դարագլուխ կազմեցասում է նա,— «բաժանել ծախսելու տենչը և կուտակելու տենչը» (the passion for expenditure and the passion for accumulation)<ref>Malthus: «Principles of Political Economy», էջ 319, 320։</ref>։ Պարոնայք կապիտալիստները, որոնք վաղուց արդեն զվարճասեր ու աշխարհիկ մարդիկ տեսան «արդյունաբերությամբ զբաղված էին դարձել, աղաղակ բարձրացրին։ Ինչպե՜ս թե,— բացականչում է նրանց փաստաբանը դարձած մի մարդու՝ սեփակա՜ն կառքով»։ «Չորրորդ ժամանակաշրջանը»ռիկարդոյական,— XVIII դարի վերջին երրորդըպարոն Մալթուսը քարոզում է բարձր հողային ռենտաներ, բարձր հարկե՜ր և այլն. արդյունաբերողներին խթանելու համար նա ուզում է ուժեղացնել նրանց վրա անարտադրողական սպառողների ճնշումը։ Իհարկե, արտադրություն, արտադրություն միշտ ընդլայնվող մասշտաբով,— «աչքի այս է ընկնում մեծ պերճանքովնշանաբանը, ու շռայլությամբ— սակայն «արտադրությունը այդ ձևով կարելի է ավելի շուտ արգելակել, որոնք հենվում քան զարգացնել։ Այնքան էլ արդարացի բան չէ նաև (nor is it quite fair) միայն ուրիշներին խթանելու նպատակով պարապության մեջ պահել մի խումբ այնպիսի մարդկանց, որոնց բնավորությունից կարելի է եզրակացնել (who are likely, from their characters), որ եթե նրանց ստիպեք, կարող են ձեռնարկությունների ընդլայնման վրա»հաջողությամբ գործով զբաղվել»<ref>Dr. Aikin: «Description of «An Inquiry into those Principles respecting the Country from 30 to 40 miles round Manchester»Nature of Demand etc.». [London 17951821], էջ 182 և հաջ.։67։</ref>։ Ի՜նչ կասեր բարի դոկտոր ԷյկինըԲայց թեև նա անարդարացի է համարում արդյունաբերական կապիտալիստին կուտակման նպատակով խթանելը, նրա սուպի երեսից յուղը քաշելով, այնուամենայնիվ, նրան թվում է, թե անհրաժեշտ է բանվորի աշխատավարձը հնարավոր մինիմումի հասցնել «նրա աշխատասիրությունը պահպանելու համար»։ Նա նույնպես ամենևին չի թաքցնում, որ շահույթ ստանալու գաղտնիքը չվարձատրված աշխատանքի յուրացումն է։ «Պահանջարկի ուժեղացումը բանվորների կողմից միայն այն է նշանակում, որ նրանք պատրաստ են իրենց ավելի քիչ բաժին վերցնելու իրենց սեփական արդյունքից և նրա ավելի մեծ մասը թողնելու ձեռնարկատերերին. և եթե նա հարություն առներ ու նայեր այժմյան Մանչեստրին։ասում են, թե այդ դեպքում սպառումը (բանվորների կողմից) նվազելու հետևանքով տեղի է ունենում «glut» (շուկայի գերլցում, գերարտադրություն), ապա ես կարող եմ միայն պատասխանել, որ «glut»-ը բարձր շահույթի հոմանիշն է»<ref>Նույն տեղում, էջ 59։</ref>։

Կուտակեցե՜քԳիտնական ծեծկռտուքն այն մասին, կուտակեցե՜ք։ Ա՜յդ են Մովսեսն էլ, մարգարեներն էլ։ «Աշխատասիրությունը տալիս թե ինչպես պետք է բանվորից խլված ավարը կուտակման համար ավելի ձեռնտու կերպով բաշխել արդյունաբերական կապիտալիստի ու պարապ հողատիրոջ միջև և այլն,— լռեց հուլիսյան ռևոլյուցիայի զարկերի տակ։ Դրանից հետո շուտով Լիոնի քաղաքային պրոլետարիատը հնչեցրեց տագնապազանգը, իսկ Անգլիայի գյուղական պրոլետարիատը բաց թողեց կարմիր աքաղաղը։ Նեղուցի այս կողմում աճում էր օուենիզմը, այն նյութըկողմում՝ սեն-սիմոնիզմն ու ֆուրյեիզմը։ Հասավ վուլգար քաղաքատնտեսության ժամը։ Ճիշտ մի տարի նրանից առաջ, որը կուտակում երբ մանչեստրցի Նասսաու Վ. Սենիորը գտավ, որ կապիտալի շահույթը (տոկոսն էլ ներառյալ) չվարձատրված «վերջին տասներկուերորդ աշխատաժամի» արդյունքն է խնայողությունը», նա աշխարհին ազդարարեց իր մի ուրիշ հայտնագործությունը։ «Ես,— հանդիսավոր կերպով ասաց նա,— որպես արտադրության գործիք դիտվող կապիտալ բառը փոխարինում եմ ժուժկալության բառով»<ref>A. SmithSenior: «Wealth of Nations», գիրք III, գլ«Principes fondamentaux de l’Économie Politique». III։ [ՀմմտԹարգմ. АArrivabene. Смит: «Богатство народов». СоцэкгизParis 1836, 1935 թէջ 309։ Հին կլասիկ դպրոցի կողմնակիցների համար այդ մի մեծ հիմարություն էր։ «Պարոն Սենիորը աշխատանք ու կապիտալ արտահայտությունները նենգափոխում է աշխատանք ու ժուժկալություն արտահայտություններով., հատ. I. Ժուժկալությունը մի սոսկ բացասում է։ Ո՛չ թե ժուժկալությունը, այլ արտադրողաբար կիրառվող կապիտալի գործադրությունն է շահույթի աղբյուրը» (Ջոն Կեյզնովը Մալթուսի «Definitions in Political Economy» աշխատության իր հրատարակության մեջ։ London 1853, էջ 284—285։]</ref>130, ծանոթագրություն)։ Այսպես ուրեմնՊ-րն Ջոն Ստ. Միլլը, խնայողությո՜ւն արեքընդհակառակը, խնայողությո՜ւն արեքմի էջում արտագրում է Ռիկարդոյի շահույթի թեորիան, այսինքն՝ հավելյալ արժեքի կամ հավելյալ արդյունքի ըստ կարելույն ավելի մեծ մասը նորից կապիտա՜լ դարձրեք։ Կուտակում կուտակման իսկ մյուս էջում ընդունում է Սենիորի «ժուժկալության վարձատրությունը»։ Որքան խորթ է նրա համարհեգելյան «հակասությունը», արտադրություն արտադրության համար — այս ֆորմուլայով էր արտահայտում կլասիկ քաղաքատնտեսությունը բուրժուական ժամանակաշրջանի պատմական կոչումը։ Նա ոչ ամեն մի րոպե չէր խաբվում այն բանի նկատմամբդիալեկտիկայի աղբյուրը, թե որքան մեծ նույնքան նրա համար հարազատ են հարստության երկունքի ցավերըտափակ հակասությունները։<refbr>Նույնիսկ Ժ'''2-րդ հրատ. Բհավելում. Սեյն ասում '''— Վուլգար տնտեսագետի մտքով երբեք չի անցնում այն տարրական միտքը, որ մարդկային ամեն մի գործողություն կարող է. «Հարուստների խնայողությունները գոյանում են աղքատների հաշվին»։ «Հռոմեական պրոլետարը գրեթե ամբողջովին հասարակության հաշվին էր ապրում... Համարյա կարելի դիտվել որպես «ժուժկալություն» հակառակ գործողությունից։ Ուտելը հրաժարումն է ասելծոմից, թե արդի հասարակությունն ապրում քայլելը հրաժարումն է պրոլետարների հաշվինմի տեղում կանգնելուց, ա՛յն մասի հաշվինաշխատանքը հրաժարումն է պարապությունից, որ արդի հասարակությունը նրանցից խլում պարապությունը հրաժարումն է աշխատանքը վարձատրելիս» (Sismondi: «Etudes etc.»աշխատանքից և այլն։ Այդ պարոնները լավ կանեին, հ. Iոր խորհրդածեին Սպինոզայի այն խոսքերի մասին, էջ 24)թե Determinatio est negatio [Սահմանումը բացասում է]։</ref>. բայց ի՞նչ իմաստ ունեն այդ բոլոր գանգատները պատմական անհրաժեշտության հանդեպ։ Եթե կլասիկ քաղաքատնտեսության աչքում պրոլետարը լոկ ։ Վուլգար տնտեսագիտության «հայտնագործությունների» մի մեքենա իսկապես անհասանելի՜ նմուշ։ Տնտեսագիտական որոշակի կատեգորիան փոխարինվում է հավելյալ արժեք արտադրելու համարնենգամիտ ֆրազով։ Voilà tout [Ահա բոլորը]։ «Եթե վայրենին, ապա կապիտալիստն էլ նրա աչքում լոկ մի մեքենա — ուսուցանում է այդ հավելյալ արժեքը հավելյալ կապիտալ դարձնելու համար։ Կլասիկ քաղաքատնտեսությունը կապիտալիստի պատմական ֆունկցիային վերաբերվում Սենիորը,— աղեղ է կատարյալ լրջությամբ։ Կապիտալիստի սիրտը այն չարաբաստիկ կոնֆլիկտից ազատելու համարշինում, որը տեղի ունի վայելքների ծարավի և հարստացման տենչի միջևապա նա արդյունաբերությամբ է զբաղվում, Մալթուսն այս դարի քսանական թվականների սկզբին պաշտպանում էր աշխատանքի բաժանման մի առանձին տեսակ, որի համաձայն կուտակման գործը արտադրությամբ իրապես զբաղվող կապիտալիստին բայց նրա արածը ժուժկալություն չէ»։ Այդ մեզ բացատրում է հատկացվում, իսկ շռայլման գործը հավելյալ արժեքի բաժանքի մյուս մասնակիցներին — հողային արիստոկրատիային, պետությունից ու եկեղեցուց ռոճիկ ստացող անձերին թե ինչպե՛ս և այլն։ Վերին աստիճանի կարևոր ինչո՛ւ հասարակական նախկին կացութաձևերի ժամանակ աշխատանքի միջոցները ստեղծվում էին «առանց ժուժկալության» կապիտալիստի կողմից։ «Որքան ավելի էառաջադիմում հասարակությունը,— ասում այնքան ավելի է նա,— «բաժանել ծախսելու տենչը և կուտակելու տենչը» (the passion for expenditure and the passion for accumulation)ժուժկալություն պահանջում»<ref>Malthus: «Principles of Poliical Economy»Senior. Նույն տեղում, էջ 319, 320։342։</ref>։- Պարոնայք կապիտալիստները, որոնք վաղուց արդեն զվարճասեր ու աշխարհիկ մարդիկ էին դարձել, աղաղակ բարձրացրին։ Ինչպե՜u թե, — բացագանչում է հատկապես նրանց փաստաբանը դարձած մի ռիկարդոյականկողմից,—- պարոն Մալթուսը քարոզում որոնց աշխատանքն այն է բարձր հողային ռենտաներ, բարձր հարկե՜ր և այլն. արդյունաբերողներին խթանելու համար նա ուզում է ուժեղացնել նրանց վրա անարտադրողական սպառողների ճնշումը։ Իհարկեոր ուրիշի աշխատանքն ու նրա արդյունքը յուրացնեն։ Աշխատանքի պրոցեսի բոլոր պայմաններն այսուհետև փոխարկվում են կապիտալիստի ժուժկալության համապատասխան քանակով գործողությունների։ Որ հացահատիկը ո՛չ միայն ուտում են, արտադրությունայլև ցանում են, արտադրություն միշտ ընդլայնվող մասշտաբով,— այս է նշանաբանը,— սակայն erարտադրությունը այդ ձևով կարելի է ավելի շուտ արգելակելմենք պարտական ենք կապիտալիստի ժուժկալությա՜նը։ Եթե գինին պահում են որոշ ժամանակ՝ եփը կտրվելու համար, քան զարգացնել։ Այնքան էլ արդարացի բան չէ նաև (nor is it quite fair) ապա դարձյալ միայն ուրիշներին խթանելու նպատակով պարապության կապիտալիստի ժուժկալությա՜ն շնորհիվ<ref>«Ոչ ոք... օրինակ, իր ցորենը չէր ցանի և տասներկու ամիս հողի մեջ պահել մի խումբ այնպիսի մարդկանցչէր պահի, որոնց բնավորությունից կարելի է եզրակացնեք (who are likelyկամ տարիներ շարունակ իր գինին չէր թողնի նկուղում, from their characters)փոխանակ միանգամից ինքն սպառելու այդ բաները կամ նրանց համարժեքը, որ եթե նրանց ստիպեքնա հավելութային արժեք ստանալու ակնկալություն չունենար և այլն» (Scrope: «Political Economy», կարող են հաջողությամբ գործով զբաղվել»<ref>«An Inquiry into those Principles respecting the Nature of Demand etcհրատ.»A. [London 1821]Potter. New York 1841, էջ 67։133)։</ref>։ Բայց թեև Կապիտալիստը կողոպտում է իր սեփական մարմինը, երբ նա անարդարացի «բանվորին արտադրության գործիքներ է համարում արդյունաբերական կապիտալիստին կուտակման նպատակով խթանելըվարկատրում» (!) այսինքն՝ դրանք աշխատուժի հետ միացնելով, նրա սուպի երեսից յուղը քաշելովկիրառում է որպես կապիտալ, այնուամենայնիվ— փոխանակ կլանելու շոգեմեքենաները, նրան թվում բամբակը, երկաթուղիները, պարարտանյութերը, լծկան ձիերը և այլն, կամ ինչպես վուլգար տնտեսագետն էերևակայում միամտորեն, թե անհրաժեշտ փոխանակ «նրանց արժեքը» վատնելու, դարձնելով այդ արժեքը պերճանքի առարկաներ և սպառման այլ միջոցներ»<ref>«Այս մի զրկանք է բանվորի աշխատավարձը հնարավոր մինիմումի հասցնել «նրա աշխատասիրությունը պահպանելու համար»։ Նա նույնպես ամենևին չի թաքցնում, որ շահույթ ստանալու գաղտնիքը չվարձատրված աշխատանքի յուրացումն է։ «Պահանջարկի ուժեղացումը բանվորների կողմից միայն այն որին ենթարկում է նշանակումիրեն կապիտալիստը՝ իր արտադրության գործիքները վարկատրելով բանվորին, որ նրանք պատրաստ են իրենց ավելի քիչ բաժին վերցնելու իրենց սեփական արդյունքից և նրա ավելի մեծ մասը թողնելու ձեռնարկատերերինփոխանակ նրանց արժեքը իր անձնական սպառման համար գործադրելու, այն դարձնելով սպառման կամ պերճանքի առարկաներ» (G. և եթե ասում ենde Molinari: «Études Économiques». Paris 1846, թե այդ դեպքում սպառումը էջ 38 (բանվորների այս «վարկատրել» մեղմացուցիչ արտահայտությունը գործածված է այն նպատակով, որ վուլգար տնտեսագետների փորձված մաներայի համաձայն՝ արդյունաբերական կապիտալիստի կողմիցշահագործվող վարձու բանվորին նույնացնեն հենց այն արդյունաբերական կապիտալիստի հետ, որն օգտվում է մի այլ կապիտալիստի վարկատրած փողից) նվազելու հետևանքով տեղի ։</ref>։ Թե կապիտալիստների դասակարգն ինչպես կարող է ունենում «glut» (շուկայի գերլցումայդ անել, գերարտադրություն)վուլգար քաղաքատնտեսության կողմից մինչև այժմ խստորեն պահվող մի գաղտնիք է։ Ինչպես էլ որ լինի, ապա ես կարող եմ աշխարհն ապրում է կապիտալիստի, Վիշնուի այդ արդիական երկրպագուի, ինքնախոշտանգմամբ միայն։ Ո՛չ միայն պատասխանել կուտակումը, որ «glut»-ը բարձր շահույթի հոմանիշն է»այլև «կապիտալի հասարակ պահպանումն ուժերի մշտական լարում է պահանջում՝ դիմադրելու համար այն սպառելու փորձությանը»<ref>Նույն տեղումCourcelle-Seneuil: «Traité théorique et pratique des entreprises industrielles», 2-րդ հրատ., Paris 1857, էջ 59։20։</ref>։Այսպես ուրեմն, հասարակ մարդասիրությունն արդեն, ակներևորեն, պահանջում է, որ կապիտալիստն ազատագրվի այդ տանջալից փորձություններից նույն այն եղանակով, որով ստրկության վերացումը Գեորգիայի ստրկատիրոջը հենց վերջերս ազատագրեց այն տանջալից երկընտրանքից, թե արդյոք նեգր ստրուկներից քամած հավելյալ արդյունքն ամբողջովի՞ն խմի որպես շամպայն գինի, թե՞ նրա մի մասը նորից փոխարկի հավելյալ քանակությամբ նեգրերի ու հողի։

Գիտնական ծեծկռտուքն այն մասին, թե ինչպես ֊պետք է բանվորից խլված ավարը կուտակման համար ավելի ձեռնտու կերպով բաշխել արդյունաբերական կապիտալիստի ու պարապ հողատիրոջ միջև և այլն,— լռեց հուլիսյան ռևոլյուցիայի զարկերի տակ։ Դրանից հետո շուտով Լիոնի քաղաքային պրոլետարիատը հնչեցրեց տագնապազանգը, իսկ Անգլիայի գյուղական պրոլետաըիատը բաց թողեց կարմիր աքաղաղը։ Նեղուցի այս կողմում աճում էր օուենիզմը, այն կողմում՝ սեն-սիմոնիզմն ու ֆուրյեիզմը։ Հասավ վուլգար քաղաքատնտեսության ժամը։ Ճիշտ մի տարի նրանից առաջ, երբ մանչեստրցի Նասսաու Վ. Սենիորը գտավ, որ կապիտալի շահույթը (տոկոսն էլ ներառյալ) չվարձատրված «վերջին տասներկուերորդ աշխատաժամի» արդյունքն է, նա աշխարհին ազդարարեց իր մի ուրիշ հայտնագործությունը։ «Ես,— հանդիսավոր կերպով ասաց նա,— որպես արտադրության գործիք դիտվող կապիտալ բառը փոխարինում եմ ժուժկալության բառով»<ref>Senior: «Principes fondamentaux de l’Économie Politique». Թարգմ. Arrivabene. Paris 1836, էջ 309t Հին կլասիկ դպրոցի կողմնակիցների համար այդ մի մեծ հիմարություն էր։ «Պարոն Սենիորր աշխատանք ու կապիտալ արտահայտությունները նենգափոխում է աշխատանք ու ժուժկալություն արտահայտություններով... Ժուժկալությունը մի սոսկ բացասում է։ Ո՛չ թե ժուժկալությունը, այլ արտադրողաբար կիրառվող կապիտալի գործադրությունն է շահույթի աղբյուրը» (Ջոն Կեյզնովը Մալթուսի «Definitions in Political Economy» աշխատության իր հրատարակության մեջ։ London 1853, էջ 130, ծանոթագրություն)։ Պ-րն Ջոն Ստ. Միլլը, ընդհակառակը, մի էջում արտագրում է Ռիկարդոյի շահույթի թեորիան, իսկ մյուս էջում ընդունում է Սենիորի «ժուժկալության վարձատրությունը»։ Որքան խորթ է նրա համար հեգելյան «հակասությունը», ամեն մի դիալեկտիկայի աղբյուրը, նույնքան նրա համար հարազատ են տափակ հակասությունները։<br>'''2-րդ հրատ. հավելում.'''— Վուլգար տնտեսագետի մտքով երբեք չի անցնում այն տարրական միտքը, որ մարդկային ամեն մի գործողություն կարող է դիտվել որպես «ժուժկալություն» հակառակ գործողությունից։ Ուտելը հրաժարումն է ծոմից, քայլելը հրաժարումն է մի տեղում կանգնելուց, աշխատանքը հրաժարումն է պարապությունից, պարապությունը հրաժարումն է աշխատանքից և այլն։ Այդ պարոնները լավ կանեին, որ խորհրդածեին Սպինոզայի այն խոսքերի մասին, թե Determinatio est negatio [Սահմանումը բացասում է]։</ref>։ Վուլգար տնտեսագիտության «հայտնագործությունների» մի իսկապես անհասանելի՜ նմուշ։ Տնտեսագիտական որոշակի կատեգորիան փոխարինվում է նենգամիտ ֆրազով։ Voilà tout [Ահա բոլորը]։ «Եթե վայրենին,— ուսուցանում է Սենիորը,— աղեղ է շինում, ապա նա արդյունաբերությամբ է զբաղվում, բայց նրա արածը ժուժկալություն չէ»։ Այդ մեզ բացատրում է, թե ինչպե՛ս և ինչո՛ւ հասարակական նախկին կացութաձևերի ժամանակ աշխատանքի միջոցները ստեղծվում էին «առանց ժուժկալության» կապիտալիստի կողմից։ «Որքան ավելի է առաջադիմում հասարակությունը, այնքան ավելի է նա ժուժկալություն պահանջում»<ref>Senior. Նույն տեղում, էջ 342։</ref>, հատկապես նրանց կողմից, որոնց աշխատանքն այն է, որ ուրիշի աշխատանքն ու նրա արդյունքը յուրացնեն։ Աշխատանքի պրոցեսի բոլոր պայմաններն այսուհետև փոխարկվում են կապիտալիստի ժուժկալության համապատասխան քանակով գործողությունների։ Որ հացահատիկը ո՛չ միայն ուտում են, այլև ցանում են, այդ մենք պարտական ենք կապիտալիստի ժուժկալությա՜նը։ Եթե գինին պահում են որոշ ժամանակ՝ եփը կտրվելու համար, ապա դարձյալ միայն կապիտալիստի ժուժկալությա՜ն շնորհիվ<ref>«Ոչ ոք... օրինակ, իր ցորենը չէր ցանի և տասներկու ամիս հողի մեջ չէր պահի, կամ տարիներ շարունակ իր գինին չէր թողնի նկուղում, փոխանակ միանգամից ինքն սպառելու այդ բաները կամ նրանց համարժեքը, եթե նա հավելութային արժեք ստանալու ակնկալություն չունենար և այլն» (Scrope: «Political Economy», հրատ. A. Potter. New York 1841, էջ 133)։</ref>։ Կապիտալիստը կողոպտում է իր սեփական մարմինը, երբ նա «բանվորին արտադրության գործիքներ է վարկատրում» (!) այսինքն՝ դրանք աշխատուժի հետ միացնելով, կիրառում է որպես կապիտալ, — փոխանակ կլանելու շոգեմեքենաները, բամբակը, երկաթուղիները, պարարտանյութերը, լծկան ձիերը և այլն, կամ ինչպես վուլգար տնտեսագետն է երևակայում միամտորեն, փոխանակ «նրանց արժեքը» վատնելու, դարձնելով այդ արժեքը պերճանքի առարկաներ և սպառման այլ միջոցներ»<ref>«Այս մի զրկանք է, որին ենթարկում է իրեն կապիտալիստը՝ իր արտադրության գործիքները վարկատրելով բանվորին, փոխանակ նրանց արժեքը իր անձնական սպառման համար գործադրելու, այն դարձնելով սպառման կամ պերճանքի առարկաներ» (G. de Molinari: «Études Économiques». Paris 1846, էջ 38 (այս «վարկատրել» մեղմացուցիչ արտահայտությունը գործածված է այն նպատակով, որ վուլգար տնտեսագետների փորձված մաներայի համաձայն՝ արդյունաբերական կապիտալիստի կողմից շահագործվող վարձու բանվորին նույնացնեն հենց այն արդյունաբերական կապիտալիստի հետ, որն օգտվում է մի այլ կապիտալիստի վարկատրած փողից)։</ref>։ Թե կապիտալիստների դասակարգն ինչպես կարող է այդ անել, վուլգար քաղաքատնտեսության կողմից մինչև այժմ խստորեն պահվող մի գաղտնիք է։ Ինչպես էլ որ լինի, աշխարհն ապրում է կապիտալիստի, Վիշնուի այդ արդիական երկրպագուի, ինքնախոշտանգմամբ միայն։ Ո՛չ միայն կուտակումը, այլև «կապիտալի հասարակ պահպանումն ուժերի մշտական լարում է պահանջում՝ դիմադրելու համար այն սպառելու փորձությանը»<ref>Courcelle-Seneuil: «Traité théorique et pratique des entreprises industrielles», 2-րդ հրատ., Paris 1857, էջ 20։</ref>։ Այսպես ուրեմն, հասարակ մարդասիրությունն արդեն, ակներևորեն, պահանջում է, որ կապիտալիստն ազատագրվի այդ տանջալից փորձություններից նույն այն եղանակով, որով ստրկության վերացումը Գեորգիայի ստրկատիրոջը հենց վերջերս ազատագրեց այն տանջալից երկընտրանքից, թե արդյոք նեգր ստրուկներից քամած հավելյալ արդյունքն ամբողջովի՞ն խմի որպես շամպայն գինի, թե՞ նրա մի մասը նորից փոխարկի հավելյալ քանակությամբ նեգրերի ու հողի։ Հասարակական-տնտեսական ամենատարբեր ֆորմացիաներում տեղի է ունենում ո՛չ միայն պարզ վերարտադրություն, այլև ընդլայնված ծավալով վերարտադրություն, թեև վերջինը տարբեր մասշտաբներով է կատարվում կատարվում։ Ժամանակի ընթացքում ավելի շատ է արտադրվում և ավելի շատ է սպառվում, հետևաբար, ավելի շատ արդյունքն է փոխարկվում արտադրության միջոցների։ Սակայն այդ պրոցեսը կապիտալի կուտակում չէ, հետևապես, կապիտալիստի ֆունկցիա էլ չէ, քանի դեռ բանվորի արտադրության միջոցները. հետևաբար, նաև նրա արդյունքներն ու նրա կենսամիջոցները, նրա դեմ կանգնած չեն կապիտալի ձևով<ref>«Եկամտի առանձին տեսակները, որոնք ամենից շատ են օժանդակում ազգային կապիտալի պրոգրեսին, զարգացման տարրեր տարբեր աստիճաններում փոփոխվում են, ուստի և... բոլորովին տարբեր են զարգացման տարբեր աստիճանների վրա գտնվող ազգերի մեջ... Շահույթը... աշխատավարձի ու ռենտայի համեմատությամբ, կուտակման մի աննշան աղբյուր է հասարակական զարգացման վաղ աստիճաններում։ Երբ ազգային աշխատանքի ուժերի զարգացումն իսկապես մի առաջընթաց զգալի քայլ է անում, շահույթի՝ որպես կուտակման աղբյուրի հարաբերական դերը աճում է» (Richard Jones: «Text-book etc.», էջ 16, 21)։ [Հմմտ. Ричард Джонс: «Экономические сочинения». Соцэкгиз, 1937 թ., էջ 295, 299, 300։]</ref>։ Մի քանի տարի առաջ վախճանված Ռիչարդ Ջոնսը, Մալթուսի հաջորդը Հեյլիբեըիի Հեյլիբերիի արևելա-հնդկական կոլեջի քաղաքատնտեսության ամբիոնում, հաջող կերպով լուսաբանում է այդ բանը երկու խոշոր փաստով։ Որովհետև հնդիկ ժողովրդի մեծամասնությունը կազմում են ինքնուրույն տնտեսություն վաըող վարող գյուղացիները, ուստի նրանց արդյունքը նրանց աշխատամիջոցներն ու նրանց կենսամիջոցները երբեք չեն ընդունում «ուրիշի եկամտից տնտեսված («saved from revenue») ֆոնդի ձև («the shape») և, հետևաբար, ամենևին չեն անցնում կուտակման նախնական պրոցեսը» («a previous process of accumulation»)<ref>Նույն տեղում, էջ 37։ [Հմմտ. Ричард Джонс: «Экономические сочинения». Соцэкгиз, 1937 թ., էջ 314։]</ref>։ Մյուս կողմից, այն նահանգներում, որտեղ անգլիական տիրապետությունն ամենից քիչ է քայքայել հին սիստեմը, ոչ-հողադործական բանվորները աշխատանք են ստանում անմիջաբար այն խոշոր ֆեոդալների մոտ, որոնց ձեռքում է կենտրոնանում գյուղատնտեսական հավելյալ արդյունքի մի մասը հարկի կամ հողային ռենտայի ձևով։ Այդ հավելյալ արդյունքի մի մասը խոշոր ֆեոդալներն սպառում են նատուրալ ձևով, մյուս մասը բանվորները փոխարկում են նրանց համար պերճանքի առարկաների ու սպառման այլ միջոցների, այնինչ մնացորդը կազմում է բանվորների աշխատավարձը, որոնք իրենց աշխատանքի գործիքների սեփականատերերն են։ Արտադրությունն ու վերարտադրությունն ընդլայնված չափերով այստեղ կատարվում է միանգամայն բարեհաջող, առանց այդ զարմանալի սրբի, այդ տխրադեմ ասպետի, «ժուժկալող» կապիտալիստի որևէ միջամտության։