Changes

Եթե մենք դիմենք Արթուր Յունգին, որը մի ստույգ դիտող է, բայց մակերեսային մտածող, և վերցնենք 1771 թ. նրա տվյալները գյուղական բանվորների մասին, ապա կտեսնենք, որ նրանք մի շատ խղճուկ դեր են խաղում իրենց նախորդների համեմատությամբ XIV դարի վերջերում, «երբ նրանք կարող էին լիության մեջ ապրել ու հարստություններ կուտակել»<ref>James E. Th. Rogers (Օքսվորդի համալսարանի քաղաքատնտեսության պրոֆ.). «A History of Agriculture and Prices in Engand». Oxford 1868, հ. I, էջ 690։ Մանրակրկիտ մշակված այդ աշխատությունը մինչև, հիմա լույս տեսած առաջին երկու հատորով դեռ միայն 1259—1400 թվականներն ընկնող ժամանակաշրջանն է ընդգրկամ։ Երկրորդ հատորը միայն վիճակագրական նյութ է պարունակում։ Այս՝ սկզբնաղբյուրների վրա հիմնված գների առաջին պատմությունն է, որ մենք ունենք հիշյալ ժամանակաշրջանի վերաբերմամբ։</ref>. մենք այլևս բոլորովին չենք խոսում XV դարի, «անգլիական քաղաքային ու գյուղական բանվորների ոսկեդարի», մասին։ Սակայն կարիք չկա այդքան շատ ետ գնալու։ 1777 թվականի մի շատ բովանդակալից աշխատության մեջ կարդում ենք. «Խոշոր ֆերմերը բարձրացել է գրեթե ջենտլմենի մակարդակին, այնինչ գյուղական աղքատ բանվորը ճնշված, համարյա գետնին է հավասարված։ Նրա դժբախտ դրությանը լիակատար պարզությամբ երևան է գալիս, երբ համեմատում ենք նրա կյանքի պայմանները այժմ և 40 տարի առաջ։ Հողային սեփականատերն ու ֆերմերը լիակատար համաձայնությամբ են գործում բանվորին ճնշելու համար»<ref>«Reasons for the late Increase of the Poor-Rates; or, a comparative View of the Price of Labour and Provisions». London 1777, էջ 5, 11։</ref>։ Այնուհետև հեղինակը հանգամանորեն ցույց է տալիս, որ 1737-ից մինչև 1777 թվականը գյուղում ռեալ աշխատավարձն ընկել է համարյա ¼-ով կամ 25%-ով։ «Արդի քաղաքականությունը,— ասում է միևնույն ժամանակ դ-ր Ռիչարդ Պրայսը,— հովանավորում է ժողովրդի բարձր դասակարգերին. հետևանքն այն կլինի, որ վաղ թե ուշ թագավորության ամբողջ բնակչությունը կազմված կլինի միայն ջենտլմեն֊ներից ջենտլմեններից ու մուրացկաններից, մագնատներից ու ստրուկներից»<ref>Dr. Richard Price: «Observatmns «Observations on Reversionary Payments». 6-րդ հրատ.։ By W. Morgen. London 1803, հ. II, էջ 158։ 159-րդ էջում Պրայսը նկատում է. «Ներկայումս աշխատանքային օրվա անվանական գինը ոչ ավելի քան չորս կամ, ամենաշատը, հինգ անգամ գերազանցում է աշխատանքային օրվա 1514 թվականի անվանական գինը։ Իսկ հացի գինը հիմա բարձր է յոթ անգամ, մսինն ու հագուստինը՝ տասնհինգ անգամ։ Այսպիսով, աշխատանքի գինը ապրուստի ծախքերի համեմատությամբ այնքան անհամապատասխանորեն է բարձրացել, որ հիմա նա գուցե հնարավորություն չի տալիս այն ծախքերի կեսն անգամ անելու, որ առաջ անում էր բանվորը»։</ref>։

Այնուամենայնիվ, անգլիական գյուղական բանվորի դրությունը 1770-ից մինչև 1780 թվականները,—- կքննենք մենք նրա սնման ու բնակարանային պայմանները թե նրա ինքնագիտակցության զգացման, զվարճության և այլնի զարգացումը,— մի իդեալ է, որին նա հետո այլևս չհասավ երբեք։ Ցորենի պինտերով արտահայտած՝ նրա միջին աշխատավարձը 1770-ից մինչև 1771 թվականը կազմում էր 90 պինտ, Իդենի ժամանակները (1797 թ.)՝ արդեն միայն 65, իսկ 1808-ին՝ ընդամենը 60 պինտ<ref>Barton: «Observations on the Circumstances which influence the Condition of the Labouring Classes of Society». London 1817, էջ 26։ XVIII դարի վերջի մամար հմմտ. Eden: «The State of the Poor»։</ref>։

Մենք առաջ արդեն խոսել ենք գյուղական բանվորների դրության մասին հակայակոբինյան պատերազմի վերջում, երբ այնքան արտակարգ չափերով հարստանում էին հողային արիստոկրատները, ֆերմերները, գործարանատերերը, վաճառականները, բանկիրները, բորսայի ասպետները, բանակի մատակարարները և այլն։ Անվանական աշխատավարձը բարձրացավ մասամբ բանկային տոմսերի արժեքազրկման, մասամբ էլ, դրանից անկախ, առաջին անհրաժեշտության առարկաների գնի ավելացման հետևանքով։ Բայց աշխատավարձի իրական շարժումը կարելի է հավաստել շատ հասարակ եղանակով, առանց դիմելու այնպիսի մանրամասնությունների, որոնք ավելորդ կլինեին այստեղ։ Աղքատների վերաբերյալ օրենքն ու համապատասխան ադմինիստրացիան 1795 ու 1814 թվականներին նույնն էին։ Հիշենք, թե այդ օրենքն ինչպես էր կիրառվում գյուղում.— ծխական համայնքն անվանական աշխատավարձը լրացնում էր ողորմության ձևով, հասցնելով այնպիսի անվանական գումարի, որն անհրաժեշտ էր սոսկ բանվորի խղճուկ կյանքը քարշ տալու համար։ Ֆերմերի վճարած աշխատավարձի և ծխական համայնքի կողմից լրացվող պակասորդի միջև եղած հարաբերությունը մեր առաջ պարզում է, առաջին, աշխատավարձի իջեցումը նրա մինիմումից ցած և, երկրորդ, ցույց է տալիս, թե ինչ չափով գյուղական բանվորը կազմված էր վարձու բանվորից ու պաուպերից, կամ նրան ինչ չափով էին արդեն համապատասխան ծխական համայնքի ճորտը դարձրել։ Մենք կանգ կառնենp մի կոմսության վրա, որը տիպիկ է մյուս բոլոր կոմսությունների համար՝ 1795 թվականին Նորտհեմպտոնշիրում միջին շաբաթավարձը կազմում էր 7 շիլլինգ 6 պենս, 6 հոգուց բաղկացած ընտանիքի տարեկան ծախսերի ընդհանուր գումարը՝ 36 ֆ. սա. 12 շիլ. 5 պ., նրա եկամուտների ընդհանուր գումարը 29 ֆ. ստ. 18 շիլ., ծխական համայնքի կողմից լրացվող պակասորդը կազմում էր ուրեմն 6 ֆ. ստ. 14 շիլ. 5 պ.։ նույն Նույն կոմսության մեջ 1814 թվականին շաբաթավարձն անում էր 12 շիլ. 2 պ., 5 անձից բաղկացած ընտանիքի տարեկան ծախսերի ընդհանուր գումարը՝ 54 ֆ. ստ. 18 շիլ. 4 պ., նրա եկամուտների ընդհանուր գումարը՝ 36 ֆ. ստ. 2 շիլ., ծխական համայնքի կողմից լրացվող պակասորդը՝ 18 ֆ. ստ. 6 շիլ. 4 պենս<ref>Parry: «The Question of the Necessity of the Existing Cornlaws Consirierred»Considered». London 1816, էջ 86։</ref> . հետևապես, 1795 թվականին պակասորդը կազմում էր աշխատավարձի ¼-ից էլ պակաս, 1814 թվականին՝ կեսից էլ ավելի։ Ինքնըստինքյան հասկանալի է, որ այդ պարագաներում այն փոքրիկ հարմարությունները, որ Իդենը դեռ գտնում էր գյուղական բանվորի կոտտեջում, մինչև 1814 թվականը չքացել էին<ref>Parry: «The Question on the Necessity of the Existing Cornlaws Considered». London 1816, էջ 213։</ref>։ Այն բոլոր կենդանիներից, որ պահում է ֆերմերը, այդ ժամանակից սկսած բանվորը, instrumentum vocale-ը [խոսուն գործիքը], այն կենդանին է, որին ամենից շատ են տանջում, ամենից վատ կերակրում և որի հետ ամենից ավելի կոպիտ են վարվում։

Հացի օրենքների վերացմանն անմիջաբար նախորդող ժամանակը նոր լույս սփռեց գյուղական բանվորների դրության վրա։ Մի կողմից՝ բուրժուական ագիտատորները շահագրգռված էին ցույց տալու, թե հովանավորական մաքսերը որքան քիչ են պաշտպանում իսկական հացարտադրողներին։ Մյուս կողմից՝ արդյունաբերական բուրժուազիան կատաղությունից փրփրում էր այն պատճառով, որ հողային արիստոկրատիան մերկացնում էր գործարանների դրությունը, որ մինչև ուղն ու ծուծը փչացած այդ անսիրտ ու ազնվազարմ անբանները շինծու, համակրություն են արտահայտում գործարանային բանվորի տառապանքների նկատմամբ, որ նրանք «դիվանագիտական եռանդ» են հանդես բերում գործարանային օրենսդրության հանդեպ։ Գոյություն ունի անգլիական մի հին առած, թե երբ երկու գող կախ ընկնեն իրար մազերից, միշտ ղրանից դրանից մի օգտակար բան դուրս կգա։ Եվ իսկապես, իշխող դասակարգի երկու ֆրակցիաների աղմկալի, կրքոտ վեճն այն մասին, թե նրանցից ո՛րն է ամենից անպատկառ կերպով շահագործում բանվորին, թե՛ աջից և թե՛ ձախից նպաստում էր ճշմարտությունը պարզելուն։ Կոմս Շեֆտսբերին, այլ խոսքով՝ լորդ Էշլին, գլխավորում էր հակագործարանային մարդասիրական֊ արիստոկրատական արշավանքը։ Այդ պատճառով նա 1844 և 1845 թվականներին «Morning Chronicle»-ի սիրած օբյեկտը դարձավ՝ հողագործական բանվորների դրությունը մերկացնելիս։ Այդ լրագիրը, որ այն ժամանակ ամենանշանավոր լիբերալ օրգանն էր, գյուղական օկրուգներն ուղարկեց իր սեփական կոմիսարներին, որոնք, չբավարարվելով ընդհանուր նկարագրությամբ ու վիճակագրությամբ, հրապարակեցին թե՛ հետազոտման ենթարկված բանվորական ընտանիքների և թե՛ համապատասխան հողատերերի անուններ։ Հետևյալ աղյուսակում բերված է Բլենֆորգին, Ուիմբորնին և Պուլին հարևան երեք գյուղերի բնակիչների ստացած աշխատավարձը։

Հացի օրենքների վերացումը վիթխարի զարկ տվեց անգլիական հողագործությանը։ Ամենամեծ մասշտաբով ցամաքեցնելու աշխատանքներ<ref>Հողային արիստոկրատիան, իհարկե պառլամենտի միջոցով, ինքն էր այդ նպատակով իրեն ֆոնդեր վարկատրում պետական գանձարանից՝ շատ ցած տոկոսով, որը ֆերմերները պետք է նրան վճարեին կրկնակի չափով։</ref>, անասունների մսուրային կերակրման նոր սիստեմ ու կերախոտերի արհեստական մշակում, պարարտացման մեխանիկական ապարատների մուծում, կավահողի նոր մշակման եղանակներ, հանքային պարարտանյութերի ուժեղ գործադրում, շոգեմեքենայի ու ամեն տեսակ նոր աշխատամեքենաների կիրառում և այլն, ընդհանրապես ավելի ինտենսիվ մշակույթ,— ահա ինչով է բնորոշվում այդ դարաշրջանը։ Գյուղատնտեսության թագավորական ընկերության նախագահ պ-ն Պյուզեյը պնդում է, որ տնտեսական (հարաբերական) ծախքերը մոտավորապես երկու անգամ քչացել են նոր մեքենաներ մտցնելու շնորհիվ։ Մյուս կողմից, բացարձակ բերքատվությունը բարձրացել է արագորեն։ Նոր մեթոդների հիմնական պայմանն էր՝ կապիտալի ավելի մեծ ծախսումը մի ակրի վրա, հետևապես, և ֆերմաների արագացված համակենտրոնացումը<ref>Միջակ ֆերմերների թվի նվազումը կարելի է նկատել հատկապես հաշվեհամարի հետևյալ սյունակներից. «Ֆերմերների զավակներ, թոռներ, եղբայրներ, ազգականներ, դուստրեր, թոռնուհիներ, քույրեր, ազգականուհիներ», կարճ ասած՝ ֆերմերի սեփական ընտանիքի այն անդամները, որոնք աշխատում են նրա մոտ։ Ըստ այդ սյունակների՝ 1851 թվականին հաշվվում էր 216 851 մարդ, 1861 թվականին՝ միայն 176 151 մարդ։ — 1851 թվականից մինչև 1871 թվականը 20 ակրից պակաս ֆերմերական հողամասերի թիվը քչացել է ավելի քան 900-ով. 50—75 ակր հողամասերը 8 253-ից իջել են 6 370-ի. նույնը պետք է ասել նաև. 100 ակրից պակաս բոլոր հողամասերի նկատմամբ։ Ընդհակառակը, նույն 20 տարվա ընթացքում խոշոր վարձակալությունների թիվն ավելացել է. 300-ից մինչև 500 ակր ունեցողներինը 7 771-ից բարձրացել է 8 410-ի, 500 ակրից, ավելի վարձակալությունների թիվը 2 755-ից հասել է 3 914-ի, 1 000 ակրից ավելի ունեցող վարձակալություններինը՝ 492-ից 582-ի։</ref>։ Միևնույն ժամանակ, մշակվող տարածությունը 1846-ից մինչև 1865 թվականն ընդարձակվեց 464 119 ակրով, չխոսելով արդեն արևելյան կոմսությունների հսկայական տարածությունների մասին, որոնք կարծես կախարդական զորությամբ ճագարների արգելոցներից ու անասունների աղքատիկ արոտավայրերից դարձան հացահատիկի հիանալի դաշտեր։ Մենք արդեն գիտենք, որ դրա հետ միաժամանակ հողագործությամբ զբաղվող անձերի ընդհանուր թիվը կրճատվեց։ Ինչ վերաբերում է երկու սեռի ու տարբեր տարիքի բուն հողագործներին, ապա նրանց թիվը 1851 թվականի 1 241 269-ից իջնելով՝ 1861 թվականին հասավ 1 163 217-ի<ref>Ոչխարարած հովիվների թիվը 12 517-ից հասել է 25 559-ի։</ref>։ Ուստի, եթե անգլիական գլխավոր ռեգիստրատորն իրավամբ նկատում է «ֆերմերների ու գյուղատնտեսական բանվորների աճը 1801 թվականից հետո ոչ մի կերպ չի համապատասխանում հողագործական արդյունքի աճին»<ref>«Census etc.», հ. III, էջ 36։</ref>, ապա այդ անհամապատասխանությունը շատ ավելի մեծ չափով նկատվում է վերջին ժամանակաշրջանում, երբ գյուղական բանվոր բնակչության բացարձակ նվազումը ձեռք-ձեռքի էր ընթանում մշակվող տարածության ընդարձակման, մշակույթի ինտենսիվացման, հողի մեջ ներդրվող և նրա մշակմանը հատկացվող կապիտալի անլուր կուտակման, հողի արդյունքի՝ անգլիական գյուղատնտեսության պատմության մեջ նմանը չունեցող ավելացման, հողատերերի ռենտայի ավելացման, կապիտալիստական վարձակալների հարստության աճման հետ։ Եթե այդ բոլորին ավելացնենք վաճառահանման քաղաքային շուկաների անընդհատ արագ ընդլայնումն ու ազատ առևտրի տիրապետությունը, ապա կարող է թվալ, թե գյուղական բանվորը post tot descrimina discrimina rerum [այդքան բազմաթիվ փորձանքներից հետո], վերջապես, դրվել է այնպիսի պայմանների մեջ, որոնք նրան, secuntum artem [թեորիայի համաձայն], պետք է անսահման երջանիկ դարձնեին։

Պրոֆեսոր Ռոջերսը, ընդհակառակը, գալիս է այն եզրակացության, որ մեր ժամանակակից անգլիական գյուղական բանվորի դրությունը ո՛չ միայն XIV դարի երկրորդ կեսի և XV դարի իր նախորդների, այլև նույնիսկ հենց 1770—1780 թվականների ժամանակաշրջանի նախորդների դրության համեմատությամբ չափազանց վատացել է, որ «նա նորից դարձել է ճորտ», և, այն էլ վատ կերակուր ու վատ բնակարան ստացող ճորտ<ref>Rogers: «A History of Agricufture and Prices in England». Oxford 1866. հ. I, էջ 693։ Ռոջերսը պատկանում է լիբերալ դպրոցին, Կորդենի ու Բրայտի անձնական բարեկամն է, հետևապես, ամենևին laudator temporis acti չէ [հին երանելի ժամանակները փառաբանողների թվին չի պատկանում]։</ref>։ Դ-ր Յուլիան Հանտերը գյուղական բանվորների բնակարաններին վերաբերող իր աչքի ընկնող հաշվետվության մեջ ասում է. «hind-ի (ճորտության ժամանակներում այսպես էր կոչվում գյուղական բանվորը) գոյության ծախսերը սահմանված են ըստ կարելույն ամենացածր մակարդակով, որով նա միայն ապրել կկարողանար... Նրա աշխատավարձն ու բնակարանը ոչ մի կերպ չեն համապատասխանում նրանից կորզվելիք շահույթին։ Գյուղական բանվորը մի զրո է ֆերմերի հաշվարկումներում<ref>«Public Health. 7th Report». London 1965, էջ 242։ Ուստի անսովոր բան չէ ամենևին, որ կա՛մ տնատերն է բնակարանավարձը բարձրացնում, հենց որ լսում է, թե բանվորն սկսել է մի քիչ ավելի վաստակել, կամ ֆերմերն է բանվորի աշխատավարձն իջեցնում այն հիման վրա, որ «նրա կինն աշխատանք է գտել» (նույն տեղում)։</ref>... Նրա գոյության միջոցները միշտ որպես հաստատուն մեծություն են նկատի առնվում»<ref>Նույն տեղում, էջ 135։</ref>։ «Ինչ վերաբերում է նրա եկամտի հետագա կրճատմանը, ապա նա կարող է ասել, nihil habeo, nihil curo [ոչինչ չունեմ, ոչնչի մասին չեմ հագում]։ Նա ապագայի նկատմամբ վախ չունի, որովհետև նա ոչինչ չունի, բացի այն բանից, ինչ բացարձակորեն անհրաժեշտ է իր գոյության համար։ Նա հասել է սառուցման կետին, և ֆերմերի բոլոր հաշիվները այդ փաստից են ելնում։ Ինչ ուզում է թող լինի. երջանկությունը կամ դժբախտությունը նրան չի վերաբերում<ref>Նույն տեղում, էջ 134։</ref>։

1863 թվականին ձեռնարկվեց աքսորի ու հասարակական պարտադիր աշխատանքների դատապարտված հանցագործների սննդի ու աշխատանքի պայմանների պաշտոնական հետազոտության։ Հետևանքները շարադրված են Կապույտ գրքերի երկու ստվար հատորում։ «Անգլիական բանտերում գտնվող հանցագործների և նույն երկրի աշխատատներում գտնվող պաուպերների ու գյուղական ազատ բանվորների սննդի ուշադիր համեմատությունը,— ասված է այնտեղ ի միջի այլոց,— անվիճելիորեն ապացուցում է, որ առաջինները շատ ավելի լավ են սնվում, քան մյուս երկու կատեգորիաներից որևէ մեկը»<ref>«Reports of the Commissioners... relating to Transportation and Penal Servitude». London 1863, էջ 42, № 50։</ref>, «իսկ հասարակական պարտադիր աշխատանքի դատապարտվածներից պահանջվող աշխատանքի քանակը սովորական գյուղական բանվորի կատարած աշխատանքի մոտավորապես կեսն է կազմում»<ref>Նռւյն Նույն տեղում, էջ 77, Memorandum by the Lord Chief Justice.</ref>։ Բերենք վկաների մի քանի բնորոշ ցուցմունքներ։ Հարցաքննվում է Էդինբուրգի բանտի տեսուչ Ջոն Սմիթը.— № 5056. «Անգլիական բանտերում սնունդը շատ ավելի լավ է սովորական գյուղական բանվորների սննդից»։ № 5057. «Փաստ է, որ Շոտլանդիայի սովորական հողագործական բանվորները շատ հազվադեպ են որևէ միս ստանում»։ № 3047. «Արդյոք դուք գիտե՞ք որևէ հիմք հօգուտ այն բանի, որ անհրաժեշտ է հանցագործներին սովորական գյուղական բանվորներից շատ ավելի լավ (much better) կերակրել։ — Իհարկե ոչ»։ № 3048. «Արդյոք դուք նպատակահարմար չե՞ք գտնում հետագա փորձեր կատարել հարկադիր աշխատանքի դատապարտված կալանավորների սնունդը գյուղական ազատ բանվորների սննդին մոտեցնելու համար»<ref>Նույն տեղում, հ. II։ Ցուցմունքները [էջ 418, 239]։</ref>։ «Գյուղական բանվորը,— ասված է այնտեղ,— կարող էր ասել. Ես չարաչար աշխատում եմ և բավարար քանակությամբ սնունդ չունեմ։ Երբ ես բանտում էի, աշխատանքն այնքան ծանր չէր, բայց ես բավարար սնունդ էի ստանում, ուստի և ինձ համար ավելի լավ է բանտում, քան ազատ լինել»<ref>Նույն տեղում, հ. I։ Հավելված, էջ 280։<br>158a Նույն տեղում, էջ 274, 275։</ref>։ Հաշվետվության առաջին հատորին կցված աղյուսակներից կազմված է հետևյալ համեմատական ամփոփումը.

<TD align=middle style='border-right:solid windowtext 1.0pt; border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>17.,73</TD>

<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt; border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'><ref>Նույն տեղում, էջ 17։ Անգլիական գյուղական բանվորն իռլանդական գյուղական բանվորի ստացած կաթի միայն ¼-ը և հացի միայն ½-ն է ստանում։ Արդեն XIX սկզբներին Ա. Յունգը իր «Tour in Ireland» աշխատության մեջ նշել է, որ իռլանդական բանվորի սննդի պայմաններն ավելի լավ են։ Պատճառը պարզապես այն է, որ իռլանդական աղքատ ֆերմերն ավելի մարդասեր է, քան անգլիական հարուստ ֆերմերը։ Ինչ վերաբերում է Ուելսին, ապա տեքստում բերված տվյալները նրա հարավ-արևմտ֊յանարևմտյան, մասը չեն ընդգրկում։ «Այնտեղի բոլոր բժիշկները միաձայն վկայում են, որ պալարախտից, գեղձախտից և այլ հիվանդություններից առաջացած մահացության ինտենսիվ աճումը կապված է բնակչության ֆիզիկական վիճակի վատթարանալու հետ, և բոլորն էլ այդ վատթարացումը վերագրում են աղքատության սաստկանալուն։ Գյուղատնտեսական բանվորի օրական ծախսն այնտեղ գնահատվում է 5 պենս. շատ դեպքերում ֆերմերը (որ ինքն էլ թշվառ վիճակում է) է՛լ ավելի պակաս է վճարում։ Մի պատառ աղած միսը, որ չորանալով կարմիր փայտի պես պնդացել է և հազիվ է մարսելու դժվար պրոցեսն արդարացնում, կամ մի կտոր ճարպը համեմունք են ծառայում ալյուրից ու սոխից եփած մեծ քանակությամբ շորվայի կամ վարսակապուրի համար, և այս է գյուղական բանվորի֊ բանվորի ճաշն ամեն օր... Արդյունաբերության զարգացումը նրա համար այն հետևանքն է ունեցել, որ տանը գործած լավորակ մահուդը այդ դաժան ու խոնավ կլիմայում վտարված է բամբակեղեն էժան գործվածքների կողմից, իսկ ավելի թունդ խմիչքները՝ «անվանական» թեյի կողմից... Երկար ժամեր քամու և անձրևի տակ աշխատելուց հետո հողագործը վերադառնում է իր խրճիթը՝ նստելու համար օջախի մոտ, որտեղ վառում են տորֆ, կավից ածխի մանրունքից շինած կոշտեր, որոնք այրվելով ածխաթթվի ու ծծմբաթթվի ամպեր են արձակում։ Խրճիթի պատերը շինված են կավից ու քարերից, հատակը մերկ գետին է, որ հենց այդպես է եղել նաև խրճիթը շինելուց առաջ, ծածկը՝ նոսր ու ոչնչով չամրացրած ծղոտից։ Ամեն մի ճեղք խցված է տաքությունը պահպանելու համար, և դժոխային գարշահոտության այդ մթնոլորտում, ցեխոտ գետնի վրա, իր միակ զգեստը հաճախ հենց հագին չորացնելու հարկադրված՝ նա սկսում է իր ընթրիքը կնոջ ու երեխաների հետ։ Մանկաբարձները, որոնք ստիպված են եղել գիշերվա մի մասն այդ խրճիթներում անցկացնելու, նկարագրել են, թե ինչպես իրենց ոտքերը թաղվում էին հատակի ցեխի մեջ, և թե ինչպես իրենք ստիպված էին — դժվար գործ չէ՜ր — պատի մեջ մի անցք բանալու, որպեսզի մի քիչ թարմ օդ շնչեն։ Հասարակական տարբեր դիրքի տեր բազմաթիվ վկաներ ցույց են տալիս, որ թերասնվող (undefedunderfed) գյուղացին ամեն գիշեր ենթակա է առողջության համար վնասակար այդ և այլ ազդեցությունների, և ապացույցներ չեն պակասում այն բանի համար, որ դրա հետևանքը թուլակազմ ու գեղձախտավոր բնակչությունն... Կարմարտենշիրի և Կարդիգանշիրի ծխական ծառայողների հաղորդումները համոզիչ կերպով վկայում են իրերի նույնպիսի կացության մասին։ Դրա վրա ավելանում է է՛լ ավելի մեծ մի չարիք — իդիոտիզմի տարածվելը։ Հիմա մի քանի խոսք կլիմայական պայմանների մասին։ Տարվա մեջ 8—9 ամիս ամբողջ երկրում փչում են հարավ-արևմտյան թափանցող քամիները, նրանց հետ տեղում են անձրևի հեղեղներ, որոնք թափվում են բլուրների գլխավորապես արևմտյան լանջերում։ Ծառերը հազվադեպ են. միայն փակ տեղերում են հանդիպում. անպաշտպան մնալով նրանք ոչնչանում են քամուց։ Խրճիթները կծկված են որևէ դարատափի տակ, հաճախ մի փորակում կամ քարհանքում, միայն ամենամանր ոչխարներն ու տեղական եղջյուրավոր անասունները կարող են ապրել այդ արոտավայրերում... Երիտասարդները հեռանում-գնում են Գլամորգենի ու Մոնմաուտի հանքարդյունաբերական օկրուգները... Կարմարտենշիրը հանքափորների բուծարանն է ու նրանց հաշմանդամանոցը... Բնակչությունը լոկ հազիվհազ է պահպանում իր անփոփոխ թիվը։ Այսպես, օրինակ, Կարդիգանշիրում կար՝