Changes
Ամեն րոպե 250.000 բջիջ է ավելանում ձեր ուղեղում զարգացման որոշակի փուլում։
եթե ուզում եք իմանալ այդ մասին ավելին, համեցե՛ք այստեղ. http://faculty.washington.edu/chudler/dev.html
==Դիսլեքսիա==
[[Պատկեր:Neuro9-0.png|rigth|150px]]
<strong>Հիշու՞մ ես, ինչ դժվար էր կարդալ սովորելը։ Ի տարբերություն խոսքի, որի էվոլուցիոն արմատները շատ հին են, կարդալն ու գրելը մարդկանց համեմատաբար նոր հայտնագործումներ են։ Ընդամենը հազար տարի է, ինչ աշխարհասփյուռ մարդիկ հասկացան, որ խոսվող հազարավոր բառերը կազմված են շատ ավելի սակավաթիվ առանձին հնչյուններից (օրինակ՝ անգլերանում 44 ձայնահնչյուն կա), և որ դրանք էլ իրենց հերթին կարող են ներկայացվել ավելի պակաս թվով տեսողական սիմվոլներով (տառերով)։ Այս սիմվոլները սովորելը բավական ժամանակ է պահանջում, և որոշ երեխաներ մեծ դժվարություններ են ունենում կարդալ սովորելիս։ Այստեղ մտավոր ունակությունների պակաս չկա, ուղղակի այդ երեխաների ուղեղը «համարում է» կարդալու համար անհրաժեշտ հմտությունները դժվար հաղթահարելի։ Մեզանից յուրաքանչյուր տասներորդը հավանաբար ունեցել է այս դժվարությունը, որն այժմ նյարդաբանները կոչում են զարգացման դիսլեքսիա։</strong>
Դիսլեքսիան հաճախ է հանդիպում։ Ստացվող պատկերը շատ նման է այն երեխաներին, որոնք չեն հասկանում թե ինչու՞ են իրենք դժվարանում կարդալ, երբ իրենց ընկերները հեշտությամբ կարդում են՝ լինելով իրենցից ոչ ավելի խելացի. դա իսկակակն մի դժբախտության պատճառ է դառնում։ Շատ երեխաներ կորցնում են ինքնավստահության զգացումը և սա կարող է բերել հիասթափության, ապստամբության, ագրեսիայի եւ անգամ օրինազանցության։ Չնայած որ շատ դիսլեքսիկներ հաճախ բավական տաղանդավոր են այլ ասպարեզներում, ինչպես օրինակ սպորտում, գիտության և համակարգչային տեխնիկայի, կամ դառնում են հրաշալի արվեստագետներ։ Միայն թե պետք է, որ նրանք վաղ հասակում ունեցած պրոբլեմներից չհուսահատվեն և հավատան սեփական ուժերի։ Այնպես որ դիսլեքսիայի կենսբանական հիմքերը հասկանալը կարևոր է նաև դիսլեքսիայի հետ կապված հաճախ ծագող տառապանքը կանխելու համար։ Կարդալու պրոցեսի բնույթը ավելի լավ հասկանալը կօգնի հաղթահարել կամ բուժել այդ պրոբլեմը։
===Կարդալ սովորելը===
Կարդալը պայմանավորված է ճիշտ հերթականությամբ այբուբենի տեսողական սիմվոլների ճանաչման ունակությունից՝ այսինքն տվյալ լեզվի ուղղագրության ճանաչման ունակությունից, ինչպես նաև տվյալ բառի մեջ եղած ձայները ճիշտ հերդականությամբ լսելուց։ Այն ներառում է ֆոնետիկ կառույցի «արտահանումը», այսինքն սիմվոլների վերափոխումը հնչյունների։ Ցավոք, դիսլեքտիկները հիմնականում շատ դանդաղ և ոչ ճշգրիտ ձևով են վերլուծում բառի ուղղագրական և հնչյունային մանրամասնություններըը։
[[Պատկեր:Neuro9-2.png|309px]]
Ձայներն ու տառերը ճշգրիտ դասավորելու ունակությունը կախված է տեսողական և լսողական մեխանիզմներից։ Անծանոթ բառ հանդիպելիս (իսկ սկսնակ կարդացողի համար բոլոր բառերն էլ անծանոթ են) յուրաքանչյուր տառ պետք է ճանաչվի, ապա նոր տեղադրվի ճիշտ հերթականությամբ։ Իսկ դա այնքան էլ հեշտ չէ, որքան կարծում եք, քանի որ աչքերն անընդհատ փոքր տատանողական շարժումներով թռնում են մեկ տառից մյուսին։ Տառերը ճանաչվում են այն ժամանակ, երբ աչքերը ֆիքսվում են որևէ տառի վրա, սակայն նրանց ֆիքսման հերթականուրյունը խառն է։ Այն, ինչ աչքերը տեսնում են պետք է ինտեգրացվի աչքի շարժողական համակարգից ստացովող շարժիչ ազդանշանների հետ, և դիսլեկտիկները խնդիրները հենց այս տեսաշարժական ինտեգրացիայի հետ են կապված։
[[Պատկեր:Neuro9-1.png|309px]]
Աչքի շարժողական համակարգի ղեկավարումն իրականացնցում են մեծ չափերով նեյրոնների մի ցանց, որին անվանում են <strong>մագնոցելյուլար համակարգ</strong>։ Բջիջները այդպես են կոչվել, քանի որ նեյրոնները չափերով մեծ են (magna)։ Այս ցանցը սկսվում է հենց ցանցաթաղանթից, հասնում ուղեղի կեղեւ ու ուղեղիկ, ապա ետ գալիս դեպի աչքի շարժիչ մկաններ։ Այն լավ մասնագիտացված է շարժվող օբյեկտները, թիրախները ֆիքսելու համար։ Այս համակարգի շատ կարևոր առանձնահատկություններից է, որ այն առաջացնում է շարժման ազդանշաններ, որոնք կարդալու ընթացքում կենտրոնացնում են աչքերը տառերի վրա, ապահովելով դրանց ֆիքսացիան։ Այս շարժման սխալների ազդանշանային համակարգը կապված է ակնաշարժ համակարգի հետ, որպեսզի վերջինս աչքերը ետ բերի որոշված նշանակետին։ <strong>Մագնոցելյուլար</strong> համակարգը շատ կարևոր դեր ունի յուրաքանչյուր տառի վրա աչքերի ֆիքսման և նրանց հերթականության որոշման համար։
[[Պատկեր:Neuro9-3.png|thumb|309px|Կողմնային ծնկաձև կորիզի հիստոլոգիական պատկերը լավ կազմավորված մանր֊ և խոշորբջջային շերտերով նորմայում և որոշ տեղաշարժերով՝ դիսլեկտիկի մոտ։]]
Նեյրոգիտնականները հայտնաբերել են, որ տեսողական մագնոցելյուլար համակարգը մի փոքր խաթարված է շատ դիսլեկտիկների մոտ։ Մի կողմից դա հաստատվում է ուղեղային հյուսվածքի պատկերով (տես նկարը)։ Բացի այդ տեսողական շարժումների զգայնությունը դիսլեկտիկների մոտ ավելի թույլ է զարգացած, քան նորմալ ընթերցողների մոտ, այնպես որ շարժվող ազդակների հանդեպ նրանց ուղեղի պատասխան ալիքները աննորմալ են։ Ուղեղապատկերումը նաև հայտնաբերել է տեսողական շարժման նկատմամբ զգայուն շրջանների ֆունկցիոնալ ակտիվության շեղված պատկեր։ Աչքերի ղեկավարումը դիսլեկտիկների մոտ ավելի անկայուն է, այնպես որ նրանք հաճախ գանգատվում են նրանից, որ կարդալիս տառերը շարժվում են կամ փոխում իրենց տեղերը։ Այս տեսողական խառնաշփոթը թերևս տեսողական մագնոցելյուլար համակարգի խաթարման հետե֊ վանք է, արդյունքում այն չի կարողանում կայունացնել աչքերի շարժումները՝ ինչպես դա անում են նորմալ ընթերցողները։
===Հնչյունների ճիշտ հաջորդականությունը===
Շատ դիսլեկտիկներ դժվարանում են նաև բառում ճիշտ դասավորել հնչյունները, ինչն առաջացնում է բառերի արտասանության սխալներ (օրինակ` <strong>կակաչ</strong> բառի փոխարեն՝ նրանք չակաչ կարող է արտասանեն), և նրանք շատ դժվար են շուտասելուկներ ասում։ Իսկ կարդալու առումով նրանք շատ դանդաղ են և «անուշադիր», հատկապես տառերը ձայների վերածելիս։ Ինչպես և տեսողական պրոբլեմի դեպքում, այն֊ պես էլ հնչյունային խնդիրների հիմքում ընկած է հիմնական լսողական ունակությունների թեթև անբավարարությունը։
Մենք տարբերակում ենք տառերի հնչյունները (ֆոնեմները), զգալով ձայնի ինտենսիվության եվ հաճախականության նուրբ տարբերությունները, որոնցով բնութագրվում են այդ հնչյունները։ Այս ձայնային մոդուլյացիաների տարբերակումը կատարվում է մեծ լսողական նեյրոնների օգնությամբ, որոնք զգում են ձայնի հաճախականության եւ ինտենսիվության տատանումները։ Կան տվյալներ, որ այս նեյրոնները թերզարգացած են դիսլեկտիկների մոտ, և նրանք դժվարանում են տարբերակել միանման հնչյունները, օրինակ «բ»֊ն և «դ»֊ն (տես նկարը)։
Կան տվյալներ, որ որոշ դիսլեկտիկներ բացի կարդալու հետ կապված տեսողական եւ լսողական խնդիրներից, ունեն նաև ուղեղային որոշ բջիջների զարգացման խաթարումներ։ Վնասված է նեյրոնների մի խումբ, որը կապված է գլխուղեղի տարբեր կառույցների հետ և կարծես մասնագիտացած է ժամանակային փոփոխությունների արձանագրման մեջ։ Այս բոլոր բջիջները ունեն իրենց մակերեսին մոլեկուլներ, որոնցով նրանք ճանաչում եւ կապի մեջ են մտնում միմյանց հետ, սակայն հենց այդ մոլեկուկների պատճառով էլ նրանք դառնում են հակամարմինների նկատմամբ շատ խոցելի։
[[Պատկեր:Neuro9-4.png|309px]]
Մագնոցելյուլար համակարգը մեծ թվով կապեր ունի ուղեղիկի հետ (տես շարժմանը վերաբերող 7րդ գլուխը)։ Այս իմաստով հետաքրքիր է նշել, որ շատ դիսլեկտիկներ բավական դժվարաշարժ են և վատ ձեռագիր ունեն։ Ուղեղապատկերումը (տես էջ 41) և ուղեղիկի նյութափոխանակության ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ նրա ֆունկցիաները հաճախ խանգարված են դիսլեկտիկների մոտ և գուցե հենց դա է նրանց ձեռագրի հետ կապված դժվարությունների պատճառը։ Որոշ նեյրոգիտնականներ գտնում են, որ ուղեղիկը ոչ միայն պատասխանատու է շարժումների ճշգրիտ իրականացման համար (այդ թվում գրելու և խոսելու), այլ նաև իմացական ծրագրման պրոցեսներում։ եթե դա իսկապես այդպես է, ապա ուղեղիկային ֆունկցիայի խանգարումը նոր պրոբլեմներ է ստեղծում կարդալ սովոլերու, գրելու և արտասանելու համար։
===Ի՞նչ կարելի է անել===
Դիսլեքսիայի բուժման շատ միջոցներ կան, որոնցից յուրաքանչյուրը հիմք է ընդունում նրա առաջացման տարբեր հիպոթեզները։ Որոշները կենտրոնանում են մագնոցելյուլար հիպոթեզի վրա, այնինչ մյուսները տարբերակում են նաև ձեռքբերովի վիճակները՝ այդպես կոչված մակերեսային և խորը դիսլեքսիաները, որոնք պահանջում են տարբեր բուժական մոտեցումներ։ Բոլոր բուժումների համար էլ կարևոր է վաղ ախտորոշումը։
Գիտնականները միշտ չէ, որ համաձայնվում են իրար հետ, և դիսլեքսիայի բուժումը այդպիսի անհամաձայնություններից մեկն է։ Վերջերս արված մի ենթադրության համաձայն, դիսլեկտիկներին բնորոշ ձայնի ներքին մշակման պրոբլեմները բերում են նրան, որ հնչյունների ուսուցման համար կիրառվող նորմալ պլաստիկության ուղիները սխալ արդյունքի են բերում։ Այստեղից բխող միտքն այն է, որ երեխաները կարող են նորից վերագտնել սովորելու ճիշտ ուղին, եթե նրանք խրախուսվեն համակարգչային խաղերի միջոցով, որտեղ իրենց կողմից չըմբռնվող ձայնային հնչյունները դանդաղեցվում են և դարձվում առավել հստակ։ Ապա ձայները հետզհետե արագացվում են։ Այս գաղափարի հեղինակները պնդում են, որ դա շատ լավ արդյունք է տալիս, բայց և այնպես, անկախ հետազոտությունները դեռ ընթանում են։ Այս գաղափարի մեջ գիտական առումով շատ հետաքրքիր է այն, որ նորմալ ուղեղում ընթացող պրոցեսները՝ համադրվելով վաղ գենետիկական խաթարումների արդյունքի հետ բերում են խեղված արդյունքի։ Դա շատ յուրատեսակ օրինակ է նրա, թե ինչպես են գեներն ու միջավայրը փոխազդում միմյանց հետ։
Կարևոր է շեշտել, որ դիսլեկտիկները որոշ հարցերում կարող են ավելի լավ ընկալում ցուցաբերել, քան նորմալ ընթերցողները, օրինակ գույների և առարկաների ձևի ընդհանուր գծերի (ոչ մանրուքների) տարբերակումը նրանց հաճախ ավելի լավ է հաջողվում։ Հավանաբար հենց դրանով էլ բացատրվում է այն, թե ինչու շատ դիսլեկտիկներ իրենց լավագույնս դրսևորել են ընդհանուր բնույթի օրինաչափությունների, անսպասելի կապերի հայտնաբերման և, ընդհանրապես, «ընդհանրական» մտածելակերպի հարցում։ Հիշե՛նք, որ <strong>Լեոնարդո դա Վինչին, Հանս Քրիստիան Անդերսենը, Էդիսոնը, Էյնշտեյնը</strong> և շատ այլ գյուտարարներ ու ստաղծագործողներ դիսլեկտիկներ են եղել։
[[Պատկեր:Neuro9-5.png|307px]]
Դիսլեքսիային և ուսուցման այլ խանգարումներին վերաբերող կայքեր.
http://www.sfn.org/content/Publications/BrainBriefings/dyslexia.html
http://www.learningdisabilities.com/programs.shtml
