===ՄԵԾ ԵՂԵՌՆԻ ԴԱՍԵՐԸ===
19^5 թ1915թ. եղեռնը հայոց պատմության ամենամութ էջն է. 5000 տա.րի հինգ հազար տարի հայաբնակ պահպանված Մեծ Լայքի Հայքի ավելի քան կեսը լիովին հայագրկվեցհայազրկվեց, հայ ազգի գոյավիճակն իր բնույթը փոխեց։ Դա ծրագրված ցեղասպանություն էր, որ իրա֊ կանացրեց երիտթ ուրքերի իրականացրեց երիտթուրքերի կառավարությունը։ Հայկական ցեղասպանության վերաբերյալ հրապարակված են բազմաթիվ վավերագրեր, մի շարք հիմնակաղմ ուսումն ասիրու– թյուններհիմնակազմ ուսումնասիրություններ, վերապրածների վկայություններ և այլն։Մ եղ Մեզ՝ հայերիս այսօր ամենից ավելին անհրաժեշտ է մեր մեծ ագույն մեծագույն դժբախտության պատճառների խոր, անաչառ վերլածութ յունվերլուծություն, կոտորածների շարժիչ ուժերի ճշգրիտ բա֊ 44 ց ահ այտում բացահայտում և մանավանդ փաստերի վրա հիմնված եզրակացություններ, տեսնելու համար, թե ի՞նչ դասեր կարող ենք աոնել առնել եղեռնի ճշմարիտ պատմությունից։ Ցավոք, մեր պատմ արանն երր պատմաբանները ներկայումս էչ էլ շարունակում են միայն փաստեր բերել, որ տեղի է ունեցել ցեղասպանություն, տարբեր վկայություններ են բերում այդ մասին։ Այսինքն այն, ինչ արդեն բազմիցս դրվել գրվել է, լրացվում է նույնաբնույթ նյութերով, առանց պատճառների մանրամասն վերլուծության, առանց քաղվելիք դասերի (սրա մի օրինակն է Հայաստանի ակադեմիայում եղեռնի 75–ամյակի առ–, թիվ 75֊ամյակի առթիվ անցկացվող նստաշրջանը)։ Կարծում եմ՝ շատ կարևոր է ուսումնասիրել հետևյալ հարցը• հարցը. 1914 թ. դեկտեմբերի 9-ից 9֊ից մինչև 1915-ի 1915֊ի հունվարի4-ր Ս արիղամիշի ը Սարիղամիշի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտերում թուրքական բանակը գէխովին գլխովին ջախջախվեց։ Ռուսական բանակի առաջ թուրքական ուժեր չմնացին։ ճանապարհն աղատ Ճանապարհն ազատ էր, և ռուսական բանակը առանց որևէ դիմադրության հանդիպելու կարող էր շարժվել մինչև Երղնկա Երզնկա ու Տրապիզոն, և այդպիսով դրավել գրավել ամբողջ Արևմտահայաստանը։ է՝այց տե– ղից Բայց տեղից չշարժվեց։ Այդ ժամանակ էլ սկսվեցին կոտորածներըէ կոտորածները։ Երբ կոտորածները ավարտված էին, նոր միայն ռուս ական ռուսական բանակը հանղիստ հանգիստ քայլով շարժվեց առաջ, գրավեց Արևմտահայ ա ս տ ան ըԱրևմտահայաստանը, բայց արդեն առանց հայերի։ Հա յարն ակ Հայաբնակ էր մնացել միայն ՎանրՎանը, որտեղ պատսպարվել էին նաև շրջակա գյուղերի բնակիչները։ Վանի պաշտպանությունը, ինչպես հայտնի է, կազմակերպել է Արամ Մանուկյանը։ նախապես Նախապես նա թուրքական իշխանությունների հետ զգույշ քաղաքականություն էր վարում, բայց երբ Վանի նահանգի նոր կուսակալ հայատյաց Զևդեթը ակնհ այտորեն Ջևդեթը ակնհայտորեն հայերի կոտորած էր պատրաստում և սպանեց Արամի գործընկերներին, հայերն անցան ինքնապաշտպանության, որը տևեց 28 օր։ Ռուսական զորքերը 1915-ին 1915֊ի մայիսի 6-ին 6֊ին մտան Վան։ Սկզբում Արամ Մանուկյանը նշան ակվեց նշանակվեց Վանի ու շրջակայքի կառավարիչI կառավարիչ։ Ստեղծվեց Հայոց Վասպար ականի Վասպուրականի պետությունը Արամի գլխ ավորու– թյամբ։ գլխավորությամբ։ Այն գոյություն ունեցավ մեկուկես ամիս։ Ապա ռուսական զորքր զորքը անսպասելիորեն հ այտ արարեցհայտարարեց, որ հ եռանումհեռանում է Վասպուրականից. հայությանը առաջարկվեց հեռանալ հայրենի վայրերից ռուսական զորքի հետ։ Հայերը չէին ուզում իրենց պաշտպանությամբ փրկված երկիրը թողնել և խնդրեցին ռուսական հրամանատարությանը՝ տալ իրենց երկու թնդանոթ ու Վանում թողնել հայ կամավորների մի ջոկատ։ Ռուսական հրամանատարությունը կտրականապես մերժեց և փաստորեն բռնի կերպով Վասպուրականի ամբողջ հայությանը տեղահանելով քշեց դեպի Ռուսաստանի սահմանները։ Այդպիսով, Արևմտահայաստանում հայաբնակ մնացած միակ հատվածն էլ հայազրկվեց։ Ահա թե ինչը պետք է ուսումնասիրեն մեր պատմաբանները։ Ինչո՞ւ ռուսական բանակը սպասեց մինչև հայերի բնաջնջումը, ինչո՞ւ արևմտահայերի միակ փրկված հատվածը տեղահանեց։ Հրապարակված են նաև Կովկասյան ռազմաճակատի ռուս որոշ հրամանատարների նամակները, որոնցում ցարական կառավարությանն առաջարկվում է թույլ չտալ վերապրած հայերին վերադառնալ իրենց բնակավայրերը, փոխարենը ամայացած շրջաններում բնակեցնել ռուս կազակներ։ Եվ, ինչպես հայտնի է, սկսեցին կազակների ընտանիքներ բերել ու բնակեցնել հայկական բնակավայրերում։ Այս ամենը լրջագույն ուսումնասիրության կարոտ է եղեռնի խոր արմատները պարզելու համար։ Կարևոր է նաև լրջագույն, անաչառ քննությամբ պարզել, թե արդյոք իրավացի՞ են այն հայ հեղինակները, ովքեր գրել են, թե մենք՝ հայերս, իմանալով թուրքերի ազգային հատկանիշները, ոչինչ չարեցինք կոտորածը կանխելու համար, իսկ ոմանք էլ գրել են, թե մեր քաղաքական գիծն էր սխալ, և այն անպայմ ան պետք է հանգեցներ կոտորածի։ Ուշագրավն այն է, որ եղեռնից առաջ եղել են հայ գործիչներ, ովքեր զգուշացրել են մեզ՝ եթե այդ ճանապարհով գնաք, ցեղասպանություն կլինի։ Կարող եմ այդպիսի անձանց շատ անուններ տալ՝ քաղաքական տարբեր կուսակցությունների և ուղղությունների ներկայացուցիչների, խնդրեմ, մի քանիսը՝ Մ. Օրմանյան, Խ. Աշըգյան, Պ. Սիմոնյան, Բ. Կապուտիկյան, Ղ. Ալիշան, Ավ. Իսահակյան և այլն։ Նրանք բոլորը պնդում էին, որ պետք չէ հույս դնել Արևմուտքի ու Ռուսաստանի վրա, դրանց միջամտությունը հրավիրել Թուրքիայի ներքին գործերին, թշնամանալ վերջինի հետ և զոհ դառնալ թուրքերի հորդայական հակումին, մանավանդ՝ ասում էին, որ կոտորածի դեպքում Արևմուտքն ու Ռուսաստանը չեն պաշտպանելու հայերին։ Դաշնակցական Բարունակ Կապուտիկյանը 1913թ. պնդել է հետևյալը. «Ցարական միապետության համար բարեգործումներու հարցը սոսկ զենք մըն է միջամտության՝ գրավելու համար Հայկական բարձրավանդակը... Սազոնովները պետք չէ մոռնալ, լոբանովյան հակահայ քաղաքականությունն է, որ կը շարունակեն, այսինքն Տաճկահայաստանի գրավումը առանց հայերու։ Պետք չէ խաբվիլ ռուս պետական գործիչներու հայասիրական ելույթներեն»։ (Խ. Թյությունջյան, Անմահներու հետ, Բեյրութ, 1974, էջ 91)։ Բ. Կապուտիկյանը որոշակիորեն զգուշացրել հայերին, որ եթե հայերը Արևմուտքին ու Ռուսաստանին ապավինելու ճանապարհով շարունակեն ընթանալ, կոտորածներ կլինեն, և ոչ ոք չի պաշտպանի հայերին (նույն տեղում, էջ 91, 92, 176)։ Ես դաշնակցական գործչի խոսքերը հիշատակեցի, ասելու համար նաև, որ միայն հայ պահպանողականները չէ, որ զգուշացրել են մեզ, որ Ռուսաստանի ու Արևմուտքի վրա հույս դնելով, նրանց միջամտությունը փնտրելով, կկոտորվենք, կբնաջնջվենք։ Հիշենք, որ Հ.Յ. Դաշնակցության մի զգալի մասը դեմ էր ռուսական բանակի կազմում հայ կամավորական խմբերի կազմակերպմանը, մասնավորապես դրան դեմ էր Վանի կոմիտեն։ Բայց ամեն ինչ հեղեղի պես գնաց հենց այն ճանապարհով, որի ահավոր վտանգը մեր շատ գործիչներ ժամանակին ցույց են տվել։ Այսօրվա պատմաբանի գործը պետք է լինի մանրամասն ու արդար քննությամբ ցույց տալ, թե ինչո՞ւ բազում զգուշացումները դեր չխաղացին, և մենք ընթացանք այն ճանապարհով, որ կատարվեր այդ զգուշացումների մարգարեությունը։ Ապա՝ եղեռնից հետո շատ հայ հեղինակներ գրեցին, որ մեր (նաև իրենց) ուղին սխալ է եղել, որ ճիշտ քաղաքականության դեպքում կարելի էր խուսափել ահավոր աղետից։ Դեպքերի ժամանակակից ու մասնակից Լեոն մի քանի գիրք գրեց այդ բովանդակությամբ, որոնցից գլխավորներներն են «Անցյալից», «Թուրքահայ հեղափոխության գաղափարաբանությունը»։ Սրանք փաստալից աշխատություններ են, որ չգիտես ինչու, «վրիպում են» մեր այսօրվա պատմաբանների ուշադրությունից։ Ավ. Իսահակյանն իր հուշերում գրել է, Լեոյի ապրումների ու մտածումների մասին, թե ինչպես է նա խոր զղջում ապրել իր նախկին գործունեության համար. «Հայության վիշտը ես միայն գերեզմանի մեջ կմոռանամ։ Բայց ո՞վ է մեղավորը, մենք՝ մտավորականներս, գործիչներս, դու, ես և բոլոր նրանք։ Մեր ժողովուրդը մեղավոր չէ։ Այլ մենք, որ այնպես հիմար եղանք, տգետ, որ հավատացինք շահամոլ, դրամատիրական֊բուրժուական Եվրոպային... Էս կոտրած ձեռքովս ինչ կռիվ եմ մղել մեր պահպանողականների դեմ, բայց պատմությունն ապացուցեց, որ Պետրոս Սիմոնյանները, Աշըգյանները, Օրմանյանները իրավունք ունեին։ Նրանք իրատես եղան, նրանք ճանաչում էին լիրբ աշխարհը, նրանք գիտեին, որ մեծ պետությունները մեղ պիտի շահագործեն, վաճառեն և վերջը թքեն մեզ վրա» (Ավ. Իսահակյան, Երկեր, 1959, էջ 112֊113)։ Կարելի է հիշել նաև Հ.Յ. Դաշնակցության գլխավոր գաղափարախոսների ետեղեռնյա կարծիքները. Ռ. Դարբինյան՝ «Մեր ամբողջ ազգային զանգվածը մեկ հոտ կներկայացներ և ոչխարային մղումով մղ հետևեցավ մեկ օրիենտացիայի, որ ճիշտ կը համապատասխաներ մեր զգացումներուն, բայց ոչ երբեք մեր կենսական շահերուն։ Ավանդական ատելություններն ու նախասիրություններն էին, որ վճռական դեր կատարեցին, անվերապահորեն նետելով բովանդակ հայությունը Ռուսիո գիրկը ու անոր բախտին հետ ճակատագրորեն կապելով և մեր ազգային բախտը... Ռուսական օրիենտացիան անխուսափելիորեն աղետաբեր հետևանքներ պիտի ունենար մեզի համար, ինչպես որ եղավ» («Հայրենիք», ամսագիր, 1923, հոկտեմբեր)։ Վ. Նավասարդյանից նույն բնույթի ու դեռ ավելի խիստ քաղվածքներ չեմ բերում, ընթերցողը կարող է կարդալ նրա հայտնի գրքում՝ «Դաշնակցության անելիքը» (Կահիրե, 1924)։ Այո՛, այս ամենը պետք է լինի քննության նյութ, թե չէ անընդհատ կրկնել, թե մեզ ինչպիսի վայրագությամբ են մորթել, մեզնից տիկ հանել, բռնաբարել, այսօր, հավանաբար, միայն կարող է մեր ժողովրդի մեջ իր ուժերին չվստահելու, զգացողություն առաջացնել, թուլացնել մեր գոյատևելու կամքը։ Եվ դարձյալ ու դարձյալ շատերը հույս են դնում այլազգի պետությունների վրա, թե կճանաչեն մեր ցեղասպանությունը, և մենը փոխհատուցում կստանանք։ Միևնույն կործանարար ճանապարհը։Եկեք լրջորեն մտածենք, թե ինչ պետք է անել, որ նոր եղեռն չլինի։ Հավատացեք, հնարավոր է դա անել։ Պետք է հրաժարվել արդեն դեպի ահավոր աղետ մեզ առաջնորդած ճանապարհից։ Անհրաժեշտ է դաս առնել անցյալից։ Իսկ դրա համար պետք են ոչ թե հայհոյանքներ, մեր մեծագույն դժբախտությունը «լիրբ աշխարհին» բացատրելու ջանքեր, այլ նախ և առաջ անցյալում մեր գործած սխալների մանրակրկիտ քննություն, համարձակ գնահատում, այն նպատակով, որ այլևս երբեք չկրկնենք դրանք։ Դահիճը դահիճ է, զոհը՝ զոհ, պարզապես մենք պետք է մեր հետագա գոյատևման մասին մտածենք։ Մենք ավելի քան հինգ հազար տարվա ճանապարհ ենք անցել ու դեռ հազարամյակների ճանապարհ ունենք անցնելու։ Լրջություն է պետք, կշռադատում, զգուշություն, անցյալի դասերի ուշիմ հաշվառում։ 45 ===ԵՐՐՈՐԴ ՈՒԺԻ ԲԱՑԱՌՄԱՆ ՕՐԵՆՔԸ===
Է ՛է աււսլուրակտնից. հայությանը առաջարկվեց հեռանալ հայրեն/» վայրերից ռուսական ղորրի հետ։ Հայերը ^էի(՝։ ո 1 €|ՈI>ք |ւ ր և ն<յ պաշտպանությամբ փրկված երկիրը թողնել և իւընղ– րեցին ոասական հրամանատարությանը՝ ատլ իրենց երկու թնդանոթ ու Վանում թողնել հայ կամաւիւրների մի ջոկատ; Ռասական հրամանատարությունը կտրականապես մերմեց և փաստորեն թոնի կերպով Վասպւորականի ամբողջ հայությանը տեղահանելով է՛ջեց դեպի Ռուսաստանի սահմանները; Այդպիսով, Ար ևմ աահ այ աս տանում հայաբնակ մնա• ցած միակ հատվածն էլ հայաղրկվեց։ Ահա թև ինլր պետք է ուսումնասիրեն մեր պատմաբաններըւ է՛ն չո՞ւ ռուսական բանակը սպասեց մինչև հայերի բնաջնջումը, ինչո՞ւ արևմտահայերի միակ փրկված հատվածը տեղահանեցւ Հրապարակված են նաև Կովկասյան ռազմ աճակատի ռուս որհչ հրամանատարների նամ ակները, որոնցում ցարական կաոա– 1 վարությանն առաջարկվում է թույլ չտալ վերապրած հայե֊ |1 րին վերադառնալ իրենց բնակավայրերը, փոխարենր ամա– | յա ցած շրջաններում բնակեցնել ռուս կազակներլ Եվ, ինչ– I պես հայտ նի է, սկսեցին կազակների ընտանիքներ բերեք հւ բնակեցնել հայկական բնակավայրերում ւ Այս ամենը լր(1ա Ա ջսսլույն ուսումնասիրության կարոտ է եղեռնի խոր արմատ- 1 ներր սլաբզելու համար։
Կարևոր է նաև լրջա գույն, անաչառ քննաթյամր պարպեի թե արդյոք իրավացի՛* են այն հայ հեղինակները, ովքեր գրել են, թե մենք՝ հայերս, իմանալով թուրքերի ազգային հատ- ւ կանիշներր, ոչինչ չարեցինք կոտորածը կանխելու համար, իսկ ոմանք էլ գրել են, թե մեր քաղաքական գիծն էր սխալ» և այն անպայմ ան պետք է հ անգեցնեը կոտոր ածի։ Ուշս»» գրավն այն է, որ եղեռնից առաջ եղել են հայ գործիչներէ ովքեր զգուշացրել են մեզ եթե այգ ճանապարհ ով գնաք, ցեղասպանություն կլինի։ Կարող եմ այդպիսի անձանց շէստ անուններ տալ՝ քաղաքական տարբեր կուեակցությոէնների և ուղղությունների ներկայացուցիչների, խնդրեմ, մի քայ ւ նիսր՝ Մ. Օրմանյան, Խ. Աշրգյտն, Պ. Սիմոնյան, ի. ԿապրԱ• տ իկյան, Ղ• Աչի շան, Ա. Իսահակյան և այլն։ Նրանք բուոր)ւ պնդում էին, որ պետք չէ հույս դնել Արևմուտքի ու Ռուսաս* տանի վրա, դրանց միջամտությունը հրավիրել Թուրքիայի
ներքին գործերին, թշնամանալ վերջինի հետ և զոհ I)աոՆալ թ՚՚՚/՚րերի հորդայական հակումին, մանավանդ ասում Ա՚ն, որ կոտորածի դեպքում Արևմուտքն ու Ռուսաստան/, շեն սլաշտպանելոլ հայերինւ Դաշնակցական Բարունակ նս,պո,– "՚իկյանր 1913 թ. պնդել է հետևյալը. «Տարական միապետ՛ության համար բարեգործոլմներու հարցը սոսկ ղևնք մըն I մ իշամ տոլթ յան՝ գրավելու համար Հայկական բարձր ավան֊ •լակը,., Սազոնովները պետք չէ մոռնալ, լոբանովյան հակահայ քսւղաքականությունն է, որ կը շարունակեն, այսինքն ե ահկահայսատանի գրավումը աոանց հայերոս Պետք չէ խարվիլ ռուս պետական գործիչներոլ հայասիրական ելոլյթ– 1 հրենս (Խ. Թյությանշյան, Անմահներու հետ, Բեյրաթ, 19. 4. էջ 91), Բ. Կ ապատիկյանր որոշակիորեն զգուշացրել Հ նայերին, որ եթե հայերը Արևմուտքին ու Ռուսաստանին տպ տվինելոլ ճանապարհով շարունակեն ընթանալ, կոտո֊ րտծներ կլինեն, և ոչ ոք չի պաշտպանի հայերին (նույն տե֊ դամ, էջ 91, 92, 176)։ Ես դաշնակցական գործչի խոսքերը •իյատակեցի, ասելու համար նաև, որ միայն հայ պահպա֊ 1՛՛*»/ ականները չէ, որ զգուշացրել են մեզ, որ Ռուս աս տ անի •՚։ Ա/ւեմո լաքի վրա հույս դնելով, նրանց մ իջամ տաթ յունը փետրելով, կկոտորվենք, կբնաջնջվենք։ Հիշենք, որ Հ, Հ. V այնակց ու Բւ ւսն մի զգալի մասը դեմ էր ռուսական բանակի կազմում հայ կամավորական խմբերի կազմակերպմանը, 1 •••սետվորապես դրան դեմ էր Վանի կոմիտեն։ Ռայց ամեն էել * եզ եղի պես գնաց հենց այն ճանապարհով, որի ահավոր Հտանպր մեր շատ գործիչներ ժամանակին 9Ո119 ^ տ վեր ^1"*րվա պատմաբանի գործը պետք է լինի մանրամասն ու /••լար քննությամբ ցույց տալ, թե ինչո՞ւ բադում ղզուշա– »•՝• ժներր դեր չխաղացին, և մենք ընթացանք այն ճանա֊ ^•••ր%ով | որ կատպրվեր այդ զդուշացումների մարդարեու֊ ՒքՈւնրւ
1էպա՝ եղեռնից հետո շատ հայ հեղինակներ դրեցին, որ Ժեր ք1 աւհ իրենց) ուղին սխալ է եղել, որ ճիշտ քաղաքակա֊ 1 •••թրռն դեպքում կարելի էր խոլս ւսփել ահավոր աղետից։ *1պքերի Ժամանակակից ու մասնակից էեոն մի քանի դիրք • ևնց այդ բովանդակությամբ, որոնցից գլխավորներն •և , Անցյալիցս, «թուրքահայ հեղափոխության գտղափա–
■17
րարս/նո։թյունը»ւ Սրանք փաստալից աշխատություններ են, Որ չգիտես ինչու, «վրիպում են» մեր այս օրվա պատմաբան ների ուշադրությունից։ Ա. Իսահակյանն իր հուշերում գրեյ /, Լեոյի ապրումների ու մտածումների մ ասին, թե ինչպես է նա խոր զղջում ապրել իր նախկին գործունեության համար, €Հայության վիշտը ես միայն գերեզմանի մեջ կմոռանամ ւ Բայց ո՞վ է մե դավորը, մենք՝ մտավորականներս, գործիչներս, գու, ես և բոլոր նրանք։ Մեր մողովուրգր մեղ ավոր լէ։ Այլ մենք, որ այնպես հիմար եղանք, տգետ, որ հավատա- ըինք շահամոլ, դրամ ատիրտկան– բուրժ ուական Եվրոպա- յին... կս կոտրած ձեռքովս ինչ կռիվ եմ մղել մեր պահպաա նողակ անների գեմ, բայց պատմությունն ապացուցեր, որ Պետրոս Սիմոնյաններր, Աշրգյաններր, Օրմանյաններր իրաա վունք ունեին։ նրանք իրատես եգան, նրանք ճանաչում Լին լիրբ աշխարհք, նրանք գիտեին, որ մեծ սլետություններր մեղ պիտի շահ ա գործ են, վաճառեն և վերջը թքեն մեզ վրա» (Ա. Ւսահակյան, Երկեր, 1959, էջ 112 —113)։
Կարելի է ^էշ^լ նաև Հ. Հ. Դաշնակցության գլխավոր գաղաւի տրախոսների ետ եղեռն յա կարծիքները, Ռ. Դարբին - յան՝ «Ս*ևր ամյագշ ազգային զանգվածդ մեկ նաո կներկա– յտցնևր I. ոչխարային մգամով մյւ նետևեցավ մեկ օրիենտացիայի, որ 6իշտ կ|ւ համապատասխաներ մեր ր|«|ւսր|ոււքI*հ– ՐՈէն, յ» այւյ ոշ երթեն մեր կենսական շաննրան։ Ս.ւ| անցական ատե|աթյուններն ու նախասիրություններն էին, որ վնոական ւյI.ր կատարեցին, անվերապահորեն նետելով թովանգակ նայությունլւ Օ՚ուսիո գիրկլւ ա տնոր թախտին նետ նակա– տագրորեն կաս|ե|ով և մեր ազգային թախտը... (հոսական օրիենտացիան անխուսափելիորեն աղետաբեր նեաևանք– նևր ս|իտի ունենար մեգի նամար, ինչպես որ եգսւվ» («Հայրենիք», ամսագիր, 1923, հոկտեմբեր)։ Վ. Նավաս արգյանից նույն բնույթի ու դեռ ավելի խիստ քաղվածքներ չեմ բերում, ընթերցողը կարող է կարդալ նրա հայտնի գրքումճ «Դաշնակցության անելիքըհ (Կահիրե, 1924)։
Այո , այս ամենը պետք է լինի քննության նյութ, թե չէ անընդհատ կրկնել, թե մեզ ինչպիսի վայրադո։թյամբ են մոր- թել, մեզնից տիկ հանել, բռնաբարել, այսօր, հավանաբար, միայն կարող է մեր ժողովրդի մեջ իր ուժերին չվստահելու
48
, ւ/ււ/յ ա թյուն ա ո աջ ա ցն հ /, թո ւ / ա ցն եք մեր դոյատեելա
^•••մքրւ Եվ դարձյալ ու դարձյալ շատերը հայս են գնամ **II111 ՚լ դի պետությունների վրու, թե կճանաչեն մեր ցեդա– ապ՝՝՛)։։։։ թ յունը, և մենը փոխհատուցում կստանանր։ Ս իևս նայն կործանարար ճանապարհը։
Եկեր լրջորեն մտածենք, թե ինչ պետք է անել, որ նոր էլինի։ Հավատացեք, հնարավոր է դա անել։ Պետք է ՝ (*>>•>* արվել արդեն դեպի ահավոր աղետ մեղ առաջնորդ ած
• “Աաւդսւրհից։ Անհրաժեշտ է դաս առնել անցյալից։ Իսկ 1քոո Համար պետք են ոչ թե հայհոյանքներ, մեր մեծադույն ք * քախտութ յունը «լիրբ աշխ արհինս բացատրելու ջանքեր, ալլ նախ և առաջ անց յալում մեր դործած սխալների մանրա• կրկիտ քննություն, համ արձակ դնահ ատում, այն նսլ ատ ակով, •■(ւ ալլես երբեք չկրկնենք դրանք։ Դահիճը դահիճ է, դո Հր՝ էլոՀ, սլ ա բղա պես մենք պետք է մեր հետադա դոյատևման •1>ոէ։ի)ւ մտածենք։ Մենք ավելի քան 5000 տարվա ճանս։-
ենք անցել ու դեո հաղարամյակների ճանապար $՛ ոնենք անցնելու։ Լրջություն է պետք, կշռադատում, դդու–, ոէթյուն, անցյալի դասերի ուշիմ հաշվառում։
ԵՐՐՈՐԴ ՈԻԺԻ ՐԱՑՍ.ԴՄԱՆ ՕՐԵՆՔԸ
Կարծում եմ՝ կյանքում մարդու դլխավոր նպատակը կ <>՚ Վէ արե լա գործվելն է։ Բարելավվելը։ Վատից դեպի լավը •Ժոո/րւ Այլ խոսքով՝ փոխվելը դեպի կատարյալը։ Այն կար-
• /•/•/»)/ եմ, որ մի աղդի նպատակն էլ դա պետք է լինի։ Մաս ւ ու/անդ մեր հայ աղդինր։ Սեր անցյալի սխալները դիտակ- է,ել I, ավելի ու ավելի անսխալ դառնալ։
