Changes

Սակայն հետագա ուսումնասիրության ընթացքում մենք ցույց կտանք, որ այստեղ փողային կապիտալը շփոթում են moneyed capita1capital-ի հետ՝ տոկոսաբեր կապիտալի իմաստով, այնինչ իր առաջին իմաստով փողային կապիտալը կապիտալի լոկ մի անցումնաձևն է միշտ՝ տարբերվելով կապիտալի ապրանքային կապիտալից ու արտադրողական կապիտալից։ Բանկային կապիտալը կազմված է 1) կանխիկ փողից, ոսկուց կամ բանկնոտաներից, 2) արժեթղթերից։ Սրանք կարող են բաժանվել դարձյալ երկու մասի՝ առևտրաթղթեր, մուրհակներ, որոնք ընթացիկ են, որոնց ժամկետը հասնում է ժամանակ առ ժամանակ և որոնց զեղչումը կաղմում է բանկիրի բուն զբաղմունքը, ու հանրային արժեթղթեր, ինչպես պետական գանձարանատոմսեր, ամեն տեսակի ակցիաներ, կարճ ասած՝ զանազան տոկոսաբեր թղթեր, որոնք սակայն էապես տարբերվում են մուրհակներից։ Սրանց շարքում կարող են հաշվվել հիպոթեկներն էլ։ Այս իրեղեն բաղադրամասերից կազմվող կապիտալը նորից տրոհվում է բուն իսկ բանկիրի ներդրած կապիտալի ու ավանդների, որոնք կազմում են նրա Banking capital-ը [բանկային կապիտալը] կամ փոխառած կապիտալը։ Բանկնոտների թողարկում ունեցող բանկերում հիշյալների վրա ավելանում են բանկնոտներն էլ։ Առայժմ մենք ուշադրության չենք առնի ավանդներն ու բանկնոտները։ Այսքանը պարզ է, որ բանկի իրական կապիտալի իրական բաղադրամասերը — փող, մուրհակներ, ավանդաթդթեր — ամենևին չեն փոխվում այն բանի հետևանքով, թե արդյոք այս տարբեր տարրերը ներկայացնում են բանկիրի սեփական սեփակա՞ն կապիտալը, թե՞ ավանդներ՝ ուրիշ մարդկանց կապիտալը։ Կապիտալի այս բաժանում բաժանումը մնում է նույնը, անկախ նրանից, թե իր ձեռնարկությունը բանկիրը վարում է միմիայն սեփական կապիտալով, թե սոսկ իրեն մոտ ավանդադրած կապիտալով։

Այստեղ գործ ունենք մի պարզ խնդրի հետ։ Դնենք, թե միջին տոկոսադրույքը 5% է տարեկան։ Հետևաբար, 500 £-անոց մի գումար, եթե տոկոսաբեր կապիտալի է փոխարկվում, տարեկան կբերեր 25 £։ Ուստի 25 £-անոց յուրաքանչյուր կայուն տարեկան եկամուտ նկատվում է իբրև 500 £-անոց մի կապիտալի տոկոս։ Սակայն սա մի զուտ պատրանքային պատկերացում է և մնում է որպես այդպիսին, բացի այն դեպքից, երբ 25 £ եկամտի աղբյուրը — լինի սա հիմա մի սոսկական գույքատիտղոս թե պարտապահանջում, կամ թե լինի մեկ իսկական արտադրատարր, ինչպես, ասենք, մի հողամաս,— կարող է ուղղակի փոխանցվել ձեռքից ձեռք կամ ստանում է մի այնպիսի ձև, որով նա փոխանցելի է դառնում։ Իբրև. օրինակ վերցնենք պետական պարտքը և աշխատավարձը։

Պետությունը իր վարկատուներին տարեկան վճարելու է որոշ քանակով տոկոս, փոխառած կապիտալի դիմաց։ Այստեղ վարկատուն չի կարող իր պարտապանից ետ պահանջել իր տված կապիտալը, այլ միմիայն կարող է իր պարտապահանջը, իր սեփականության գույքատիտղոսը ծախել։ Պետությունը կերել, ծախսել է բուն կապիտալը։ Սա այլևս գոյություն չունի։ Ինչ վերաբերում է պետական վարկատուին, նա իր ձեռին ունի՝ 1) պետության վրա հասցեագրված մի պարտաթուղթ, ասենք, 100 £-անոց. 2) այս պարտաթուղթը նրան տալիս է պետության տարեկան եկամուտների, այսինքն հարկերի տարեկան գումարի մի որոշ պահանջաբաժին, ասենք, 5 £ կամ 5%. 3) նա կարոդ Է է 100 £-անոց այս պարտաթուղթը ծախել իր ուզած ուրիշ անձերի։ Եթե տոկոսադրույքը 5% է և պետության վճարունակությունը ապահովված է ենթադրվում, ապա պարտաթղթի A տերն ընդհանրապես կարող է այն ծախել B-ին 100 £-ով, որովհետև B-ի համար միևնույնն է, արդյոք նա 100 £-ը փոխատրում է տարեկան 5%-ով, թե 100 £ վճարելով նա իրեն համար ապահովում է պետությունից գանձվող տարեկան մի հարկ 5 £ գումարով։ Բայց բոլոր այս դեպքերում այն կապիտալը, որի իբրև ընձյուղ (տոկոս) է նկատվում պետական վճարը, մնում է պատրանքային, ֆիկտիվ կապիտալ։ Ո՛չ միայն այն պատճառով, որ պետությանը փոխատրած գումարն այլևս գոյության չունի։ Այդ գումարն ընդհանրապես երբեք նախանշված չի եղել ծախսվելու, ներդրվելու, որպես կապիտալ, այն ինչ իբրև կապիտալ ներդրվելով միայն նա կարող էր ինքն իրեն պահպանող արժեքի փոխարկվել։ Սկզբնական A վարկատուի համար տարեկան հարկերից նրան բաժին ընկնող մասը ներկայանում է նրա կապիտալի տոկոսը, ճիշտ այնպես, ինչպես որ վաշխառուի համար ներկայանում է վատնողի կարողության այն մասը, որ վաշխառուին է բաժին ընկնում, թեև փոխատրած փողի գումարը երկու դեպքում էլ չի ծախսվել իբրև կապիտալ։ Պետությանը հասցեագրված պարտաթուղթը ծախելու հնարավորությունը գլուխ-գումարի հնարավոր ետհոսումն է ներկայացնում A-ի համար։ Ինչ վերաբերում է B-ին, ապա սրա մասնավոր տեսակետից իր կապիտալը ներդրված է որպես տոկոսաբեր կապիտալ։ Գործի էությունն այն է, որ B-ն լոկ բռնել է A-ի տեղը, գնել է սրա կողմից պետությանը հասցեագրված պարտապահանջումը։ Որքան էլ բազմապատիկ դառնան այս գործարքները, պետական պարտքի կապիտալը մնում է զուտ ֆիկտիվ կապիտալ, և հենց այն րոպեից, երբ պարտաթղթերն անվաճառելի դառնային, այս կապիտալի երևութքն էլ կչքանար։ Այնուամենայնիվ, ինչպես իսկույն կտեսնենք, այս ֆիկտիվ կապիտալը իր սեփական շարժումն ունի։

Արդ, մենք հիմա կքննենք բանվորական ուժը, ի հակադրություն պետական պարտքի կապիտալի, երբ իբրև կապիտալ հանդես է գալիս մի բացասական մեծություն, — ինչպես որ տոկոսաբեր կապիտալն ընդհանրապես բոլոր շրջված ձևերի մայրն է, այնպես որ, օրինակ, բանկիրի պատկերացման մեջ պարտքերը կարող են իբրև ապրանքներ երևալ։ Աշխատավարձն այստեղ որպես տոկոս է ըմբռնվում, և հետևաբար բանվորական ուժն էլ՝ իբրև այն կապիտալը, որ տալիս է այս տոկոսները։ Եթե, օրինակ, մի տարվա աշխատավարձը = 50 £, իսկ տոկոսադրույքը կանգնած է 5%-ի վրա, ապա բանվորական ուժը հավասար է համարվում 1 000 £-անոց մի կապիտալի։ Պատկերացման կապիտալիստական եղանակի անհեթեթությունն այստեղ հասնում է իր գագաթնակետին, որովհետև կապիտալի արժեքի աճը բանվորական ուժի շահագործումով բացատրելու փոխարեն, ընդհակառակն, բանվորական ուժի արտադրողականությունը նրանով է բացատրվում, որ հենց այդ բանվորական ուժն ինքն այս միստիկական (խորհրդավոր) իրն է, տոկոսաբեր կապիտալն է։ 17-րդ դարի երկրորդ կեսում սա մի սիրված պատկերացում էր (օրինակ, Պետտիի մոտ), բայց մեր օրերում էլ ամենայն լրջությամբ այն դավանում են մասամբ գռեհիկ տնտեսագետները, մասամբ էլ ու գլխավորապես գերմանական ստատիստիկները<ref>«Բանվորն ունի կապիտալային արժեք, որը մենք կգտնենք, եթե նրա տարեկան վաստակի փողային արժեքն իբրև տոկոսագումար քննենք... Եթե միջին օրավարձի դրույքները կապիտալացնենք 4%-ով, ապա արական սեռի մի գյուղատնտեսական բանվորի միջին արժեք կստանանք՝ գերմանական Ավստրիայում 1 500 թալեր, Պրուսիայում 1 500, Անգլիայում 3 750, Ֆրանսիայում 2 000, Ներքին Ռուսաստանում 750 թալեր»։ (Von Reden, „Vergleichende Kulturstatistik”, Berlin, 1848, էջ 134)։</ref>։ Ցավոք սրտի, այստեղ հանդես են գալիս այս անմիտ պատկերացումը ջրող երկու անհաճո հանգամանք. առաջին, որ բանվորը պետք է աշխատի՝ այս տոկոսն ստանալու համար, և երկրորդ, որ նա իր բանվորական ուժի կապիտալային արժեքը չի կարող ուրիշին փոխանցելով հնչուն դրամի վերածել։ Չէ՞ որ նրա բանվորական ուժի տարեկան արժեքը հավասար է նրա տարեկան միջին աշխատավարձին, և նա իր գնորդին իր աշխատանքով պետք է փոխհատուցի հենց այս արժեքը, պլյուս հավելյալ արժեքը, նույնի արժեքի աճը։ Ստրկության սիստեմում բանվորն ունի կապիտալային մի որոշ արժեք, այն է՝ իր առքագինը։ Եվ երբ նա վարձու է տրվում, վարձողը պետք է նախ նրա առքագնի տոկոսը վճարի ու բացի սրանից՝ կապիտալի տարեկան մաշվածքը փոխհատուցի։

Այս գույքատիտղոսների ոչ միայն պետական ֆոնդերի, այլև ակցիաների արժեքի ինքնուրույն շարժումը հաստատում է այն իլուզիան, որ իբր նրանք իրական կապիտալ են կազմում այն կապիտալի կամ թե բաժնեպահանջի կողքին, որոնց տիտղոսն են նրանք գուցե։ Այն է՝ նրանք դառնում են ապրանքներ, որոնց գինը մի յուրահատուկ շարժում ունի և որոշվում է յուրահատուկ ձևով։ Նրանց շուկայական արժեքը նրանց անվանական արժեքից տարբեր մի որոշումն է ստանում, ընդ որում իրական կապիտալի արժեքը չի փոխվում, (թեև սրա արժեքի աճը փոխվում է)։ Մի կողմից: կողմից՝ ակցիաների շուկայական արժեքը տատանվում է այն եկամուտների բարձրության կամ թե ապահովության զուգահեռ, որոնց տիրանալու իրավունք են տալիս նրանք։ Եթե տվյալ ակցիայի անվանական արժեքը, այսինքն՝ ներդրված այն գումարը, որ սկզբնապես ներկայացնում էր ակցիան, 100 £ է, և եթե ձեռնարկությունը 5%-ի փոխարեն 10% է բերում, ապա ակցիայի շուկայական արժեքն այլ անփոփոխ հանգամանքներում ու 5%-անոց տոկոսադրույքի դեպքում բարձրանում է 200 £-ի, որովհետև 5%-ի հիման վրա կապիտալացվելով՝ նա հիմա ներկայացնում է 200 £-անոց մի ֆիկտիվ կապիտալ։ Ով այն գնում է 200 £-ով, այս կապիտալաներդրումից ստանում է 5% եկամուտ։ Հակառակն է լինում, երբ ձեռնարկության եկամուտը նվազում է։ Այս թղթերի շուկայական արժեքը մասամբ սպեկուլատիվ բնույթ ունի, որովհետև սա որոշվում է ոչ միայն իրական եկամուտով, այլև սպասվող, առաջուց հաշվված եկամուտով։ Բայց իրական կապիտալի արժեքի աճը հաստատուն ենթադրելով կամ այնտեղ, որտեղ ոչ մի կապիտալ գոյություն չունի, ինչպես որ է պետական պարտքերի դեպքում, տարեկան եկամուտն օրենքով սահմանված ու համենայն դեպս բավարար չափով ապահով ենթադրելով՝ այս արժեթղթերի գինը բարձրանում և ընկնում է տոկոսի շարժման հակառակ ուղղությամբ։ Եթե տոկոսադրույքը 5-ից բարձրանում է 10%-ի, ապա այն արժեթուղթը, որը 5 £-անոց եկամուտ է ապահովում, միմիայն 50 £-անոց կապիտալ է ներկայացնում այլևս։ Եթե տոկոսադրույքն ընկնելով հասնում է 2½%-ի, ապա միևնույն արժեթուղթը 200 £-անոց կապիտալ է ներկայացնում։ Նրա արժեքը լոկ կապիտալացված եկամուտ է միշտ, այսինքն՝ այն եկամուտը, որ հաշվվում է պատրանքային կապիտալի նկատմամբ՝ գոյություն ունեցող տոկոսադրույքի համաձայն։ Այսպիսով, փողի շուկայում ստեղծվող նեղվածության ժամանակ այս արժեթղթերի գները կրկնակի կընկնեն. առաջին՝ այն պատճառով, որ տոկոսադրույքը բարձրանում է, ու երկրորդ՝ այն պատճառով, որ արժեթղթերը մասսայորեն շուկա ևն նետվում՝ նրանց արժեքը փողով իրացնելու համար։ Գների այս անկումը տեղի է ունենում անկախ այն հանգամանքից, թև արդյոք այն եկամուտը, որ այս թղթերն ապահովում են իրենց տերերի համար, հաստատուն է, ինչպես պետական ֆոնդերի դեպքում, նաև անկախ այն հանգամանքից, թե արդյոք իրական կապիտալի արժեքի մեծացումը, որը ներկայացնում են նրանք, ինչպես արդյունաբերական ձեռնարկությունների դեպքում, գուցե փոփոխվում է վերարտադրության պրոցեսի խափանման հետևանքով։ Վերջին դեպքում արժեքի հիշյալ անկման վրա ավելանում է դեռ մի նորն էլ։ Հենց որ փոթորիկն անցնում է, այս թղթերն էլի վեր դիմելով հասնում են իրենց առաջվա բարձրությանը, որչափով նրանք ձախողված կամ թե սնամեջ ձեռնարկություններ չեն ներկայացնում։ Ճգնաժամի ժամանակ առաջացող նրանց գնազրկումը ներգործում է իբրև հզոր միջոց՝ փողային գույքը կենտրոնացնելու համար<ref>{Փետրվարյան ռեվոլոլցիայից ռեվոլուցիայից անմիջապես հետո, երբ Փարիզում ապրանքների ու արժեթղթերի գներն արտակարգ չափով ընկել էին, ընդ որում այդ նույն ապրանքներն ու արժեթղթերը բնավ գնորդներ չէին գտնում, մի շվեյցարական վաճառական Լիվերպուլում, պարոն Ռ. Ցվիլխենբարտը (որն այս պատմել է իմ հորը) կանխիկ փող դարձրեց այն բոլորը, ինչ որ կարող էր, և այդ փողերն հետն առած ուղեվորվեց Փարիզ և դիմեց Ռոտշիլդին, սրան առաջարկելով, որ միասին մի սպեկուլատիվ գործ սարքեն։ Ռոտշիլդն անքթիթ նայեց նրան, նետվեց դեպի նա՝ երկու ուսից բռնելով. „Aves-vous de l’argent sur vous?“ ” — „Oui, M. le baron!“ ” — „Alors vous êtes mon homme!“ ” — «Ունե՞ք կանխիկ փող»։ — «Այո, տեր բարոն»։ — «Ուրեմն դուք հենց իմ փնտրած մարդն եք»։ —Եվ եք»։— Եվ նրանք երկուսով իրոք մի փայլուն գործ գլուխ բերին։— Ֆ. Է.}։</ref>։

Որչափով որ այս թղթերի արժեքազրկումը կամ թե արժեքի բարձրացումն անկախ է այն իրական կապիտալի արժեքի շարժումից, որը ներկայացնում են նրանք, որևէ ազգի հարստությունը ճիշտ նույնքան է մնում, որքան որ էր արժեքազրկումից կամ թե արժեքի բարձրացումից առաջ. «Առ 1847 թվականի հոկտեմբերի 23-ը պետական ֆոնդերը և ջրանցքային ու երկաթուղային ակցիաներն արդեն արժեքազրկվել էին 114 725 225 £-ով»։ (Մորրիս, Անգլիայի բանկի կառավարիչ, վկայություն 1847—48 Commercial Distress-ի [առևտրային ճգնաժամի] վերաբերյալ հաշվետվության մեջ)։ Որչափով որ ակցիաների արժեքազրկումը չէր արտահայտում արտադրության և երկաթուղային ու ջրանցքային երթեվեկության երթևեկության իրական կանգառում կամ թե նոր սկսված ձեռնարկությունների դադարեցում և կամ կապիտալի աննպատակ ծախսումն իրապես արժեքազուրկ ձեռնարկությունների վրա, ազգը մի կոպեկով անգամ չաղքատացավ անվանական փողային կապիտալի այս սապնափամփուշտների պայթելու հետևանքով։

Կապիտալիստական արտադրության բոլոր երկրներում գոյություն ունի այսպես կոչված տոկոսաբեր կապիտալի կամ moneyed capital-ի մի վիթխարի քանակ այս ձևում պարուրված։ Եվ փողային կապիտալի կուտակում ասելով մեծ մասամբ ուրիշ բան չպիտի հասկանալ, բայց եթե արտ ադրության արտադրության նկատմամբ եղող այս բաժնեպահանջների կուտակում, այս բաժնեպահանջների շուկայական գնի, պատրանքային կապիտալային արժեքի կուտակում։

Արդ, բանկիրական կապիտալի մի մասը ներգրված ներդրված է լինում այսպես կոչված տոկոսաբեր այս թղթերի մեջ։ Սա է հենց պահեստակապիտալի այն մասը, որը չի մտնում իսկական բանկային գործառնությունների մեջ։ Նրա խոշորագույն մասը կազմված է մուրհակներից, այսինքն՝ արդյունաբերական կապիտալիստների կամ վաճառականների վճարախոստումներից։ Փողը փոխատրողի համար այս մուրհակները տոկոսաբեր թղթեր են, այսինքն՝ երբ նա գնում է սրանք, գումարից հանում է այն ժամանակվա տոկոսը, որ դեռ ունեն հիշյալ մուրհակները։ Հենց այս է, որ զեղչել է կոչվում։ Հետևաբար, ամեն մի անգամվա տոկոսադրույքից է կախված մուրհակի ներկայացրած գումարից արվող հանուրդի մեծությունը։

Տոկոսաբեր կապիտալի ու վարկային սիստեմի զարգացման հետ միասին ամեն կապիտալ ներկայանում է կրկնապատկված ու տեղ-տեղ էլ՝ եռապատկված, և այս առաջանում է այն տարբեր եղանակների շնորհիվ, որոնցով միևնույն կապիտալը կամ նույնիսկ միևնույն պարտապահանջումը հանդես է գալիս տարբեր ձեռքերում տարբեր ձևերով<ref>{Կապիտալի այս կրկնապատկումն ու եռապատկումը վերջին տարիներում է՛լ ավելի նշանավոր չափով է զարգացել, օրինակ, ֆինանսական տրեստների շնորհիվ, որոնք Լոնդոնի բորսայի հաշվետվության մեջ արդեն մի առանձին սյունակ են գրավում։ Կազմվում է մի ընկերություն՝ որոշ տեսակի տոկոսաբեր թղթեր, ասենք, արտասահմանյան պետական թղթեր, անգլիական քաղաքային կամ թե ամերիկյան պետական պարտաթղթեր, երկաթուղային ակցիաներ և այլն գնելու համար։ Ասենք, 2 միլիոն £-անոց կապիտալը հավաքվում է ակցիաներին բաժնեգրվելով, վարչությունը գնում է համապատասխան արժեքներ կամ շատ թե քիչ չարաշահում է նրանցով և տոկոսներից կազմվող տարեկան եկամուտը, ծախքերը հանելուց հետո, որպես դիվիդենդ բաշխում է ակցիոներների միջև։— Այնուհետև, ակցիոներական որոշ ընկերություններում ընդունված է՝ սովորական ակցիաները բաժանել երկու կարգի — preferred և deferred [արտոնյալ և երկրորդական]։ Preferred ակցիաները բերում են մի հաստատուն տոկոս, ասենք 5%5 , ենթադրելով, ի հարկե, որ ձեռնարկության ընդհանուր շահույթը թույլ է տալիս այս. հետո եթե մի բան էլ դեռ մնում է, ապա այն բաշխում են deferred ակցիոներների միջև։ Այս եղանակով ահա preferred ակցիաների մեջ ներդրած «սոլիդ» կապիտալները շատ թե քիչ անջատվում են deferred-ների միջոցով կատարվող բուն սպեկուլացիայից։ Բայց որովհետև առանձին խոշոր ձեռնարկություններ չեն ուզում այս նոր մոդային հետևել, ուստի սկսել են ընկերություններ կազմվել, որոնք մեկ կամ մի քանի միլիոն £ ձեռնարկությունների ակցիաների մեջ ներդրելով՝ ապա այս ակցիաների անվանական արժեքի դիմաց նոր ակցիաներ են թողարկում, բայց կեսը preferred ու մյուս կեսը՝ deferred։ Այս դեպքում սկզբնական ակցիաների քանակը կրկնապատկվում է, որովհետև նրանք իբրև հիմք են ծառայում ակցիաների նոր թողարկման համար։— Ֆ. Է.}։</ref>։

Այն դերի վերաբերմամբ, որ կապիտալը խաղում է փողային փոխատվության մեջ, Ա. Սմիթն ասում է. «Սակայն նույնիսկ փողային-փսխատվական գործարքի ժամանակ փողը մի տեսակ վկայագիր է լոկ, որը մի ձեռից մեկ ուրիշ ձեռք է փոխանցում այն կապիտալները, որոնք չեն գործադրվում իրենց սեփականատերերի կողմից։ Այս կապիտալները կարող են գրեթե ուզած չափով գերազանցել փողի այն գումարը, որն իբրև գործիք է ծառայում նրանց փոխանցման համար. միևնույն դրամները հաջորդաբար ծառայում են բազմաթիվ տարբեր փոխառությունների ժամանակ, ինչպես և բազմաթիվ տարբեր գնումների ժամանակ։ Օրինակ, A-ն փոխ է տալիս W-ին 1 000 £, որով W-ն իսկույն 1 000 £-ի ապրանք է գնում B-ից։ Որովհետև B-ն ինքը ոչ մի գործադրություն չի ունենում հիշյալ փողի համար, ուստի նա միևնույն դրամները փոխ է տալիս X-ին, որով X-ն անմիջապես կրկին 1 000 £-ի ապրանք է գնում C-ից։ Միևնույն եղանակով ու միևնույն հիմունքով C-ն փոխ է տալիս փողը Y-ին, որը նրանով դարձյալ ապրանք է գնում D-ից։ Այսպիսով ոսկե կամ թղթե միևնույն փողը կարող է սակավաթիվ օրերի ընթացքում իբրև միջնորդ ծառայել երեք տարբեր փոխառությունների ու երեք տարբեր գնումների համար, ըստ որում այդ գործարքներից յուրաքանչյուրն ըստ արժեքի հավասար է այս փողի ամբողջ գումարին։ A, B ու C երեք փողատերերր փողատերերը W, X ու Y երեք փոխառուներին հանձնում են այս գնումներն անելու իշխանությունը միայն։ Հենց այս իշխանությունն է կազմում տվյալ փոխառությունների թե արժեքը և թե նրանց օգտակարությունը։ Երեք փողատերերի կողմից փոխ տված կապիտալը հավասար է այն ապրանքների արժեքին, որոնք այս կապիտալով գնվել կարող են, և երեք անգամ ավելի մեծ է այն փողի արժեքից, որով կատարվում են այդ գնումները։ Բայց և այնպես այս բոլոր փոխատվությունները կարող են լիովին ապահովված լինել, որովհետև տարբեր պարտապանների կողմից նրանցով գնված ապրանքներն այնպես են գործադրվում, որ սրանք իր ժամանակին ոսկի ու թղթե փողում մարմնացած մի նույնահավասար արժեք են ետ բերում՝ մի շահույթ էլ հետը։ Եվ ինչպես որ միևնույն դրամները կարող են ծառայել մինչև իրենց եռապատիկ կամ թե նույնիսկ երեսնապատիկ արժեքն ունեցող տարբեր փոխառությունները միջնորդագործելու համար, ճիշտ նույնպես էլ նրանք կարող են հաջորդաբար ծառայել իբրև այդ փոխառությունների ետվճարման միջոց» ([A. Smith: „Wealth of Nations”], գիրք II, գլուխ IV)։

Որովհետև փողի միևնույն միավորը, նայած սրա շրջանառության արագությանը, կարող է տարբեր գնումներ կատարել, ապա նա կարող է մի քանի տարբեր փոխառություններ էլ գլուխ բերել, որովհետև գնումներն անց են կացնում փողի այդ միավորը մեկ ձեռից մի ուրիշը, իսկ փոխառությունը լոկ մի այնպիսի փոխանցում է մեկ ձեռից մի ուրիշը, որը ոչ մի գնմամբ չի միջնորդավործվում։ միջնորդագործվում։ Փողը վաճառորդներից ամեն մեկի համար ներկայացնում է նրա ապրանքի փոխակերպված ձևը. ներկայումս, երբ յուրաքանչյուր արժեք իբրև կապիտալային արժեք է արտահայտվում, փողը տարբեր փոխառությունների ժամանակ հաջորդաբար ներկայացնում է տարբեր կապիտալներ. սա լոկ մի ուրիշ արտահայտություն է առաջվա այն դրույթի, թե փողը կարող է հաջորդաբար տարբեր ապրանքային արժեքներ իրացնել։ Միաժամանակ փողը ծառայում է որպես շրջանառության միջոց՝ իրեղեն կապիտալները մի ձեռից ուրիշ ձեռքեր անցկացնելու համար։ Փոխառության ժամանակ փողը ձեռից ձեռ է անցնում ոչ իբրև շրջանառության միջոց։ Քանի դեռ փողը գտնվում է փոխատուի ձեռքում, նա սրա ձեռին շրջանառության միջոց չէ, այլ նրա կապիտալի արժեքի գոյության ձևը։ Եվ փոխատուն այս ձևով այն փոխանցում է փոխառության ժամանակ մի երրորդ անձի։ Եթե A-ն փողը փոխ տար B-ին, և B-ն էլ C-ին՝ առանց գնումների միջնորդագործման, ապա փողի միևնույն գումարը երեք կապիտալ չէր ներկայացնի, այլ սոսկ մեկը, լոկ մեկ կապիտալային արժեք։ Թե փողը քանի կապիտալ է իրոք ներկայացնում, այս կախված է նրանից, թե որքան հաճախ է նա գործում իբրև ապրանքային տարբեր կապիտալների արժեքի ձև։

«Անվիճելիորեն ճիշտ է, թե այն 1 000 £-ը, որ մի մարդ ավանդադրում է A-ի մոտ, վաղը նորից դուրս է տրվում և B-ի մոտ դրած մի ավանդ է կազմում։ Մի օր անց, B-ի կողմից վճարվելով ուրիշին՝ այդ փողը կարող է ավանդ կազմել C-ի մոտ և այսպես անվերջ։ Ուստի և միևնույն 1 000 £ փողը մի շարք փոխանցումների շնորհիվ կարող է բազմապատկվելով կազմել ավանդների մի բացարձակորեն անորոշելի գումար։ Այդպիսով՝ հնարավոր է, որ Միացյալ Թագավորության բոլոր ավանդների <math>^9/_{10}</math>-ը այլ կերպ գոյություն չունի, բայց եթե որպես բանկիրների մատյաններում ավանդները հավաստագրող մատենահոդվածներ, որոնք իրենց հերթին պետք է փոխադարձ հաշվարկումներ կատարեն... Այսպես, օրինակ, Շոտլանդիայում, որտեղ շրջանառության մեջ գտնվող փողի քանակը երբեք 5 միլիոն £-ից չի գերազանցել, ավանդների գումարը սակայն 27 միլիոն է։ Արդ, եթե ավանդների ետստացման համար բանկերի վրա մի ընդհանրական խուճապագրոհ չի առաջանում, ապա միևնույն 1 000 £ գումարն, իր ուղին հակառակ ուղղությամբ անցնելով, կարող է նույնպիսի հեշտությամբ դարձյալ մարել նույնպես անորոշելի մի գումար։ Որովհետև միևնույն 1 000 £-ը, որով մեկը այսօր մարում է առևտրականին աճացած պարտքը, վաղը կարող է մարել սրա՝ խոշոր վաճառականից արած պարտքը, մեկ օր հետո էլ՝ վաճառականի առած պարտքը բանկից և այսպես անվերջ, ուստի միևնույն 1 000 £-ը կարոդ կարող է ձեռից ձեռ ու բանկից բանկ թափառել և մարել ավանդների ամեն մի երևակայելի գումար»։ («The Currency Question Reviewed», էջ 162, 163)։

Ինչպես որ վարկային այս սիստեմում ամեն ինչ կրկնապատկվում ու եռապատկվում է և սոսկ ուրվականի փոխարկվում, այնպես էլ այս վերաբերում է նաև «պահեստաֆոնդին», որի նկատմամբ վերջապես կարծում են թե, թե մի սոլիդ բան են հայտաբերել։

Լսենք դարձյալ պարոն Մորրիսին, Անգլիայի բանկի կառավարչին. «Մասնավոր բանկերի պահեստաֆոնդերը գտնվում են Անգլիայի բանկի ձեռին որպես ավանդներ։ Թվում է, թե ոսկու տարհոսման առաջին ներգործությունը պետք է դիպչի Անգլիայի բանկին միայն. սակայն այդ տարհոսումը կներգործեր մյուս բանկերի պահեստների վրա նմանապես, որովհետև սա այն պահեստների մի մասի տարհոսումն է, որ բանկերն ունեն մեր բանկում։ Ճիշտ նույնպես էլ տարհոսումը կներգործեր գավառական բոլոր բանկերի պահեստների վրա» («Commercial Distress», 1847—1848)։ Այսպիսով ուրեմն իրականում պահեստաֆոնդերը վերջիվերջո լուծվում են Անգլիայի բանկի պահեստաֆոնդի մեջ<ref>{Թե այն ժամանակվանից դեսը որքան է պարզացել այդ պրակտիկան, ապացուցում են Լանդոնի ամենախոշոր տասնհինգ բանկերի բանկապահեստների՝ 1892 թ. նոյեմբերի հետևյալ պաշտոնական տվյալները, որ մենք քաղում ենք 1892 թ. դեկտ. 15-ի „Daily News“News”-ից.

<TD colspan=2 align=center style='border-top:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>ԿանիխիկԿանխիկ<br>պահեստները</TD>

<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>41 907 884384</TD>

</ref>։ Սակայն այս պահեստաֆոնդն էլ դարձյալ երկակի ձևով գոյություն ուներ։ Բանկային բաժանմունքի [banking department] պահեստաֆոնդը հավասար է բանկնոտների այն ավելցուկին, որ բանկն իրավազոր է թողարկելու՝ շրջանառության մեջ գտնվող բանկնոտներից վեր։ Թողարկելի բանկնոտների օրինական մաքսիմումը = 14 միլիոնի (որի համար ոչ մի մետաղապահեստ չի պահանջվում. սա բանկից պետության առած պարտքի մոտավոր գումարն է) պլյուս բանկի ազնիվ մետաղների պաշարի գումարը։ Հետևաբար, եթե այս պաշարը = է 14 միլիոն £-ի, ապա բանկը կարող է 28 միլիոն £-ի բանկնոտներ թողարկել, և եթե սրանից 20 միլիոնը շրջանառության մեջ է, ուրեմն banking department-ի [բանկային բաժանմունքի] պահեստաֆոնդը = 8 միլիոնի։ Այս դեպքում այս 8 միլիոնի բանկնոտները կազմում են այն օրինական բանկիրական կապիտալը, որը տնօրինելու իրավունք ունի բանկը, և միաժամանակ հանդիսանում են նրա ավանդների պահեստաֆոնդը։ Արդ, եթե ոսկու տարհոսումն է տեղի ունենում, որը մետաղապաշարը պակսեցնում է 6 միլիոնով,— որի դիմաց պետք է նույնքան բանկնոտներ ոչնչացվեն,— ապա banking department-ի պահեստը 8-ից կիջնի 2 միլիոնի։ Մի կողմից՝ բանկը իր տոկոսադրույքը շատ բարձրացրած կլիներ, մյուս կողմից՝ նշանավոր չափերով կնվազեր Անգլիայի բանկի պահեստաֆոնդը, որով ապահովվում են բանկերի և այլ ավանդատուների ավանդները։ 1857 թվին Լոնդոնի չորս ամենամեծ ակցիոներական բանկեր սպառնում էին, որ եթե Անգլիայի բանկը ձեռք չբերի «կառավարական հրամանագիր»՝ 1844 թվի բանկային օրենքը կախակայելու համարըհամար<ref>1844 թվականի բանկային օրենքի կախակայումը բանկին հնարավորություն է տալիս բանկնոտներ թողարկել ցանկացած չափով, հաշվի չառնելով սրանց գոցման համար նախանշված ու իր ձեռին գտնվող ոսկեպաշարը, հետևաբար հնարավորություն է տալիս ստեղծելու թղթյա ֆիկտիվ փողային կապիտալի ուզածդ քանակությունը սրանով էլ փոխատվություններ ընձեռելու բանկերին ու մուրակամիջնորդներին ու սրանց միջոցով Էլ՝ էլ՝ առևտրին։</ref>, ապա իրենք ետ կպահանջեն իրենց ավանդները, որով banking department-ը կսնանկանար։ Այսպիսով banking department-ը կարող է սնանկանալ, ինչպես 1847 թվին, մինչդեռ issue department-ում [էմիսիոն բաժնում] պառկած են մնում բազմաքանակ միլիոններ (օրինակ, 1847 թվին՝ 8 միլիոն), իբրև շրջանառող բանկնոտների փոխարկելիության երաշխիք։ Բայց այս էլ դարձյալ պատրանքային է։