Ցանկություն և հաճույք

հեղինակ՝ Ժիլ Դըլյոզ թարգմանիչ՝ Նազարեթ Կարոյան (ֆրանսերենից) աղբյուր՝ [արտերիա]

Ըստ իս՝ կա երեք հասկացություն, որոնց Միշելը դիմում է բոլորովին նոր իմաստով՝ առանց դրանք զարգացնելու. ուժի հարաբերությունները, ճշմարտությունները, հաճույքները։

Ժիլ Դըլյոզ

Ժիլ Դելյոզի այս տեքստը Միշել Ֆուկոյին ուղղված մի նամակ է, թվագրված 1977թ.: Այն այլ բան չէ, քան ՖուկոյիԿամք առ գիտելիք աշխատության առիթով Դելյոզի բավական ցրիվ նոթերը: Ժամանակակից ֆրանսիական փիլիսոփայության կարևորագույն ներկայացուցիչներից երկուսի դիրքերը պարզող այս նոթերի հետնախորքում հետպատերազմյան ֆրանսիական մտավորականության առջև կանգնած հիմնական երկընտրանքն էր. հաղթահարել մարքսիզմի և հոգեվերլուծության այն մտածելաեղանակներն ու դրանց արդյունքները, որոնք ժառանգված էին դասական փիլիսոփայությունից՝ դիալեկտիկա և ամբողջացում, պակաս և լրացում, ճշմարտություն և սուբյեկտ, պետություն և գաղափարաբանություն: Վերջիններիս Դելյոզն ու Ֆուկոն հակադրում են “իշխության” ու “ցանկության”, հոսքերի ու ռազմավարացման, փախուստների ու ապատարածքայնացման հղացքները: Մեր առջև հառնում է աշխարհընկալման եղանակների բավական բարդ ու հոսուն մի կառուցվածք, որը, Դելյոզի ու Ֆուկոյի համար լինելով ընդհանուր, այնուամենայնիվ, տեղիք էր տալիս էական տարակարծության: Սույն նոթերից հառնող հիմնական տարբերությունը հետևյալն է. հասարակական ամենատարբեր գոյացությունները “առանց օրգանների մարմնի” վրա ձևավորվող ցանկության դասավորվածքնե՞ր են (Դելյոզ), թե՞ ուժի հարաբերությունների բյուրեղացում հանդիսացող «իշխանության գործիքներ» (Ֆուկո): Ըստ Դելյոզի, այն, ինչ թերանում է ըմբռնել Ֆուկոն, ցանկության ներհատուկության (իմանենտության) գաղափարն է, որի արդյունք են իշխանության գործիքները:

Դելյոզի նոթերում արտահայտված այս տարակարծությունը, սոցիալ-քաղաքական տեսակետից, իր հիմքում ուներ 1970-ականներին եվրոպական երկների տնտեսական և մշակութային նորազատականացումն ու հետևաբար՝ պետական քաղաքականությունների փափկացման գործընթացները: Այս ֆոնի վրա, Ֆուկոյի և Դելյոզի՝ “ո՛չ գաղափարաբանություն, ո՛չ բռնաճնշում” կարգախոսը՝ գաղափարաբանությունների ու պետությունների ավարտի մասին պահպանողական թեզի արմատական մտավորական հակակշիռն է. երկուսն էլ, թեև արմատապես հակառակ դիրքերից, արձանագրում էին միևնույն հետարդիական դրությունը: Այսօր այս թեզերը, իրենց երկու տարբերակով էլ, վիճարկման առարկա են: Բայց փիլիսոփայակա՛ն տեսակետից, սա էական չէ, քանի որ Դելյոզի նոթերը, որքան էլ հատվածական ու ցրիվ, փիլիսոփայական մտքի ինտենսիվ ու ստեղծագործ աշխատանքի ուսանելի ու ծայրաստիճան հետաքրքրական օրինակներ են:

Ֆրանսերեն բնագիրն առաջին անգամ հրատարակվել է 1994թ.: Հայերեն թարգմանությունն իրականացվել է ըստ՝ Gilles Deleuze, Deux régimes de Fous (Paris: Éditions de Minuit, 2003), էջ 112-122: Թարգմանիչ՝ Նազարեթ Կարոյան:

Վ. Ա.

Ա

Հ. և Պ. — ի էական դրույթներից մեկը վերաբերում էր իշխանության գործիքներին։ Այն ինձ թվում էր էական երեք առումով.

1) Ինքն-իր մեջ և` “ձախության” համեմատ. իշխանության հղացքի խորը քաղաքական նորությունը՝ հակառակ Պետության որևէ տեսության։

2) Միշելի առումով, քանի որ դա նրան թույլ էր տալիս հաղթահարել դիսկուրսիվ և ոչ դիսկուրսիվ կազմավորումների երկվությունը, որը մնում էր Գ. Հ.–ի մեջ և բացատրել, թե կազմավորումների այդ երկու տիպերը ինչպես էին բաշխվում կամ հոդավորվում հատված առ հատված (առանց մեկը մյուսին հանգելու և ոչ էլ՝ միմյանց նմանվելու… և այլն). խոսքը տարբերությունը վերացնելու մասին չէր, այլ դրանց միջև հարաբերությունների պատճառը գտնելու մասին:

3) Կոնկրետ հետևանքի համար. իշխանության գործիքները ազդում էին ո՛չ բռնաճնշման և ո՛չ գաղափարաբանության միջոցով։ Ուրեմն՝ խզում այլընտրանքից, որի հետ մարդկությունը քիչ թե շատ համաձայնել էր։ Բռնաճնշման կամ գաղափարաբանության փոխարեն Հ. և Պ. -ն ձևակերպում էր նորմալացման և դիսցիպլինների հղացքը։

Բ

Իշխանության գործիքների վերաբերյալ այդ դրույթն ասես ունենար երկու ուղղություն՝ ոչ թե հակասական, այլ անջատ։ Ամեն դեպքում՝ այդ գործիքները հանգեցնելի չէին պետական ապարատին։ Բայց ուղղություններից մեկի համաձայն, դրանք կայանում էին ցրիվ, տարասեռ, միկրո-գործիքային բազմակիության մեջ։ Ըստ մյուս ուղղության, դրանք վերուղղում էին մի դիագրամի, սոցիալական ողջ դաշտին ներհատուկ (immanent) վերացական ինչ-որ մեքենայի (ինչպես պանօպտիզմն է՝ սահմանված աննկատ տեսնելու ընդհանրական գործառույթով և կիրառելի յուրաքանչյուր բազմակիության համար)։ Դրանք, կարծես, միկրովերլուծության երկու հավասարապես կարևոր ուղղություններ էին, քանի որ երկրորդը ցույց էր տալիս, որ Միշելը չէր գոհանում միայն տարածումով։

Գ

Կ. Գ. -ն նոր քայլ է Հ. և Պ.-ի համեմատ. դիտակետը մնում է նույնը՝ ո՛չ բռնաճնշում և ո՛չ գաղափարաբանություն։ Սակայն, եթե արագ ասենք, իշխանության գործիքներն այլևս չեն գոհանում միայն նորմալացնողներ լինելով. դրանք ձգտում են լինել կազմավորողներ (սեռականության)։ Դրանք չեն գոհանում այլևս գիտելիքներ ձևավորելով. դրանք ճշմարտության (իշխանության ճշմարտության) կազմավորողներ են։ Դրանք, բոլոր դեպքերում, բացասական “կատեգորիաներին” չէ այլևս, որ վերաբերում են (խելահեղություն, իրավազանցություն՝ իբրև մեկուսացման առարկա), այլ, այսպես ասած, դրական կատեգորիային (սեռականություն)։ Այդ վերջին կետը հաստատված է Քենզենի հարցազրույցով (էջ 5)։ Այդ առումով, կարծում եմ, Կ. Գ.-ում առկա է նոր ընդլայնված վերլուծություն։ Վտանգը նրանում է, թե արդյո՞ք Միշելը վերադառնում է “կազմավորող ենթակայի” ինչ-որ մի զուգորդության և ինչու՞ է զգում ճշմարտությունը վերահառնեցնելու կարիք, նույնիսկ եթե դա անում է նոր հղացքի մեջ։ Այս երկու հարցերը իմ հարցերը չեն, բայց կարծում եմ, որ այս երկու կեղծ հարցերը կտրվեն այնքան ժամանակ, քանի դեռ Միշելն ինքը առավել հանգամանալից չի բացատրել։

Դ

Առաջին հարցս վերաբերում էր միկրովերլուծության բնույթին, որը Միշելը հաստատում էր՝ սկսած Հ. և Պ.-ից։ Մակրոյի և միկրոյի միջև տարբերությունը, ակներևաբար, չափը չէր այն իմաստով, որ միկրոգործիքները վերաբերվեին փոքր խմբերին (ընտանիքը պակաս տարածում չունի, քան որևէ ուրիշ կազմավորում)։ Խոսքը նաև արտաքին դուալիզմի մասին չէ, քանի որ Պետական ապարատին ներհատուկ միկրոգործիքներ ևս գոյություն ունեն, և՝ որ այդ միկրոգործիքները թափանցում են նաև Պետության առաձին հատվածներ. երկու չափումների լիակատար ներհատուկություն (immanence)։ Արդյո՞ք, ուրեմն, պետք է հասկանալ, որ տարբերությունը մասշտաբից է։ Կ. Գ.-ի էջերից մեկը (132) բացահայտորեն մերժում է այս մեկնաբանությունը։ Բայց նույն այդ էջն, ասես, մակրոն վերուղղի ռազմավարական, մինչդեռ միկրոն՝ մարտավարական մոդելին։ Ինձ անհանգստացնողը այն է, որ միկրոգործիքները Միշելի մոտ, ասես ունեն ամբողջովին ռազմավարական չափում (հատկապես, եթե հաշվի ենք առնում դիագրամը, որից դրանք անբաժան են): Մյուսը կլիներ “ուժի հարաբերությունների” ուղղությունը իբրև միկրոյի որոշիչ. մասնավորապես՝ հարցազրույցը Քենզենում։ Բայց Միշելը, կարծում եմ, դեռ չի զարգացրել այս կետը. ուժի հարաբերությունների իր յուրօրինակ հղացումը, ինչն ինքն անվանում է ուժի հարաբերություն, և որը պետք է լինի նույնքան նոր հղացք, որքան` մնացյալը։

Ամեն դեպքում կա բնույթի տարբերություն, տարասեռություն՝ մակրոյի և միկրոյի միջև։ Ինչն ամենևին էլ չի բացառում այդ երկուսի ներհատուկությունը։ Սակայն հարցս հետևյալն է ի վերջո. բնույթի այդ տարբերությունը թույլ տալի՞ս է, որ շարունակենք խոսել իշխանության գործիքների մասին։ Պետություն հասկացությունը կիրառելի չէ միկրովերլուծության մակարդակի վրա, քանի որ, ինչպես Միշելն է ասում, խոսք չի կարող լինել Պետությունը մանրացնելու մասին։ Սակայն իշխանություն հասկացությունը արդյո՞ք ավելի կիրառելի է. դա ևս ամբողջական հղացքի մանրացում չէ արդյո՞ք։

Այստեղից էլ անցնում եմ իմ այժմյան առաջին տարակարծությանը` Միշելի հետ։ Եթե Ֆելիքս Գվատարիի հետ խոսում ենք ցանկության դասավորվածքի մասին, ապա այն պատճառով, որ վստահ չեմ, թե կարելի է միկրո-գործիքները նկարագրել իշխանության եզրերով։ Ինձ համար ցանկության դասավորվածքը (agencement de désir) նշանակում է, որ այն երբեք “բնական” կամ “ինքնաբուխ” սահմանում չէ։ Օրինակ՝ “ֆեոդալականությունը” մի դասավորվածք է, որը նոր հարաբերությունների դրույքն առնչում է կենդանու (ձի), հողի, ապատարածքայնացման (ասպետական մրցարշավներ, խաչակիրներ), կանանց (ասպետական սեր)… և այլնի հետ։ Կատարելապես խելահեղ, սակայն պատմականորեն ենթադրելի դասավորվածքներ։ Իմ հաշվով կասեի` ցանկությունը շրջանառում է տարասեռության այդ դասավորվածքի, “սիմբիոզի” այդ տեսակի մեջ. այն գործում է միայն որոշակի դասավորվածքի հետ մեկտեղ, կարող է լինել միայն համա-գործունեության մեջ։ Անշուշտ, ցանկության յուրաքանչյուր դասավորվածք պարունակելու է իշխանության գործիքներ (օրինակ՝ ֆեոդալական իշխանությունները), սակայն պետք կլինի վերջիններս զետեղել դասավորվածքի տարբեր բաղկացուցիչների մեջ։ Հետևելով առաջին մի առանցքի, ցանկության դասավորվածքների մեջ կարելի է առանձնացնել իրերի դրություններ և ասույթներ (ինչը կհամապատասխաներ կազմավորումների կամ բազմակիության երկու տիպերի՝ Միշելի առաջարկած տարբերակմանը)։ Հետևելով մյուս առանցքին՝ կառանձնացնեինք տարածքայնությունները, վերատարածքայնացման և ապատարածքայնացման շարժումները, որ առաջացնում էին դասավորվածք (օրինակ՝ ապատարածքայնացման բոլոր շարժումները, որ առաջացնում էին Եկեղեցին, ասպետականությունը, գյուղացիները)։ Իշխանության գործիքները կծագեին ամենուրեք, որտեղ գործում են վերատարածքայնացումները` նույնիսկ վերացական։ Դրանք կլինեին դասավորվածքների բաղկացուցիչ։ Սակայն վերջիններս կպարունակեին միաժամանակ ապատարածքայնացման կետեր։ Կարճ ասած, իշխանության գործքները չէին, որ կդասավորեին կամ կլինեին կազմավորող, այլ ցանկության դասավորվածքները, որոնք կխմբավորեին իշխանության կազմավորումները` իրենց չափումներից մեկի համաձայն։ Սա ինձ թույլ կտար պատասխանել ոչ թե Միշելի, այլ ինձ համար անհրաժեշտ հարցին. իշխանությունը ինչպե՞ս կարող է լինել ցանկալի։ Ուրեմն առաջին տարբերությունը ինձ համար կլիներ այն, որ իշխանությունը խանդաղատանք է ցանկության նկատմամբ (affection du désir): (ինչպես ասել եմ՝ ցանկությունը երբեք “բնական իրողություն” չէ)։ Այս ամենը խիստ մոտավոր է. եթե հարաբերությունները ապատարածքայնացման ու վերատարածքայնացման երկու շարժումների միջև չկոչեմ ավելի բարդ։ Բայց այդ իմաստով է, որ ցանկությունը ինձ թվում է առաջնային, ինչպես նաև միկրովերլուծության տարր։

Ե

Ես չեմ դադարում հետևել Միշելին այն կետի առնչությամբ, որն ինձ թվում է հիմնարար. ո՛չ գաղափարաբանություն, ո՛չ բռնաճնշում. օրինակ, ուղերձները կամ ավելի ճիշտ ասույթները ընդհանուր ոչինչ չունեն գաղափարաբանության հետ։ Ցանկության դասավորվածքները ընդհանուր ոչինչ չունեն բռնաճնշման հետ։ Բայց ակներև է, որ իշխանության գործիքների առումով, ես Միշելի պես խիստ չեմ, ես ընկնում եմ անորոշության մեջ, եթե հաշվի առնենք այն երկիմաստ կարգավիճակը, որ դրանք ունեն ինձ համար. Հ. և Պ.-ի մեջ Միշելն ասում է, որ դրանք կանոնավորում են և կարգապահում. ես կասեի՝ դրանք կոդավորում են և վերատարածքայնացնում (ենթադրում եմ, որ այստեղ ևս կա մի բան, որ ավելին է, քան բառերի տարբերությունը)։ Բայց, հաշվի առնելով, նախապատվությունը, որ իշխանության համեմատ տալիս եմ ցանկությանը, կամ երկրորդական բնույթը, որ ինձ համար ունեն իշխանության գործիքները , դրանց գործողությունները պահպանում են բռնաճնշող հետևանք, քանի որ ոչ թե ցանկությունն են ճզմում, իբրև բնական տվյալ, այլ՝ ցանկանության դասավորվածքի կետերը։ Դիմում եմ Կ. Գ. -ի ամենագեղեցիկ դրույթներից մեկին. սեռականության գործիքը ճզմում է սեռականությունը սեռի առումով (սեռական տարբերությունների և այլն… և հոգեվերլուծությունն այս ճզմումն իրագործելու լիակատար ընթացքի մեջ է)։ Այստեղ ես տեսնում եմ բռնաճնշման հետևանք, հատկապես մակրոյի և միկրոյի սահմանին. սեռականությունն իբրև ցանկության պատմականորեն փոփոխելի և սահմանելի դասավորվածք, ապատարածքայնացման, հոսքերի և համակցություների իր կետերով ճզմվելու է ծամող ատյանի՝ “սեռ”-ի վրա, և, նույնիսկ եթե ճզզմման այդ ընթացակարգերը բռնաճնշող չեն, հետևանքը (ոչ գաղափարական) բռնաճնշող է այնքանով, որքանով դասավորվածքները ջարդված են ոչ միայն իրենց ներուժի, այլև իրենց միկրո-իրականության մեջ։ Եվ դրանք այլևս չեն կարող գոյություն ունենալ այլ կերպ, քան իբրև ֆանտազմներ, որոնք դրանց փոխում և շեղում են լիովին, կամ էլ իբրև բաներ, որոնք ամոթալի են և այլն: Փոքր մի խնդիր, որն ինձ շատ է հետաքրքրում. ինչու՞ որոշ “խանգարվածներ” ավելի հասանելի և նույնիսկ կախյալ են ամոթից, քան ուրիշները (օրինակ՝ էնյուրեզիկին և անորեկսիկին պակաս հասանելի է ամոթը)։ Ես, ուրեմն, կարիք ունեմ բռնաճնշման հղացքի ոչ այն իմաստով, որ բռնաճնշումը կենտրոնանար ինքնաբերության շուրջ, այլ՝ որ կոլեկտիվ դասավորվածքներն ունենային շատ չափումներ և, որ իշխանության գործիքները չլինեին ուրիշ ոչինչ, քան այդ չափումներից մեկը։

Զ

Մի ուրիշ հիմնարար կետ. կարծում եմ, որ “ո՛չ գաղափարաբանություն, ո՛չ բռնաճնշում” դրույթն ունի հարաբերակցյալ, և գուցե այդ հարաբերկցյալից էլ կախյալ է։ Սոցիալական դաշտը չի սահմանվում իր հակասություններով։ Հակասության հասկացությունը գլոբալ, անհամարժեք հասկացություն է, որն արդեն իսկ ենթադրում է “հակասականների” ուժեղ գործակցություն իշխանության գործիքների մեջ (օրինակ՝ երկու դասակարգերը՝ բուրժուազիան և պրոլետարիատը)։ Իրականում ինձ թվում է, թե իշխանության տեսության խոշոր նորություններից մեկն էլ Միշելի մոտ կլիներ հետևալը. հասարակությունը չի հակասում, կամ գրեթե չի հակասում իրեն։ Բայց իր պատասխանը հետևյալն է. այն ռազմավարացվում է, ռազմավարանում։ Ես սա համարում եմ շատ գեղեցիկ, տեսնում եմ հսկայական տարբերությունը (ռազմավարություն-հակասություն), ինձ պետք կլիներ այդ կապակցությամբ վերընթերցել Կլաուզեվիցին։ Բայց հարմարավետ չեմ զգում այդ մտքի հետ։

Իմ կողմից կասեի. հասարակությունը, սոցիալական դաշտը չի հակասում ինքն իրեն, բայց առաջնային է, որ այն փախչում է, նախևառաջ փախչում է ամեն տեղից, փախուստի գծերն են, որ առաջնային են (նույնիսկ եթե այդ “առաջինը” ժամանակագրական չէ)։ Ամենևին էլ չլինելով սոցիալական դաշտից դուրս, կամ դուրս չգալով այդ դաշտից` դրանք հաստատում են ռիզոմ կամ քարտեզ։ Փախուստի գծերը մոտավորապես նույնն են, ինչ ապատարածքայնացման շարժումները՝ դրանք չեն ենթադրում որևէ վերադարձ դեպի բնություն, դրանք ապատարածքայնացման կետերն են ցանկության դասավորվածքի մեջ։ Առաջնայինը Ֆեոդալականության մեջ փախուստի գծերն են, որոնք ենթադրում է այդ հասարակարգը. նույնը 10-12-րդ դարերի համար, նույնը կապիտալիզմի համար։ Փախուստի գծերը պարտադիր “հեղափոխական” չեն, հակառակը, բայց, դրանք են, որ կկնքեն ու կկապկպեն իշխանության գործիքները։ Ապատարածքայնացման բոլոր այդ շարժումները, որ վրա են հասնում 11-րդ դարի շրջակայքում. վերջին ասպատակությունները, հրոսակախմբերի ավարառությունները, եկեղեցու ապատարածքայնացումը, գյուղացիների արտագաղթը, ասպետականության փոխակերպումը, փոխակերպումը քաղաքների, որոնք ավելի ու ավելի շատ են ձերբազատվում տարածքային մոդելներից, փողի փոխակերպումը, որը ներարկվում է նոր շրջանառությունների մեջ, փոփոխությունը կանանց դրության մեջ բարեկիրթ սիրո թեմաներով, որոնք ապատարածքայնացնում են նույնիսկ ասպետական սերը և այլն։ Ռազմավարությունը կկարողանա լինել միայն երկրորդական՝ փախուստի գծերի, դրանց խոնարհումների, կողմնորոշումների, զուգամիտումների ու տարամիտումների համեմատ։ Այստեղ ևս վերագտնում եմ ցանկության առաջնայնությունը, քանի որ ցանկությունը հենց փախուստի գծերի, հոսքերի խոնարհման ու տրոհման մեջ է։ Ցանկությունը խառնված է դրանց հետ։

Ուստի, ինձ թվում է, որ Միշելը դեմ է առնում մի խնդրի, որն ինձ համար չունի նույն կարգավիճակը։ Քանզի իշխանության գործիքները, եթե ինչ-որ առումով կազմավորող են, դրանց դեմ այդտեղ չի կարելի ունենալ ուրիշ ոչինչ, քան “դիմադրության” երևույթներ և հարցը կենտրոնանում է դրանց կարգավիճակի շուրջ։ Հիրավի, դրանք ևս չեն լինի ոչ գաղափարական և ոչ էլ հակա-բռնաճնշող։ Այստեղից էլ Կ. Գ.-ի այն երկու էջերի կարևորությունը, որոնցում Միշելը ասում է. ու թող ինձ չստիպեն ասել, թե այս երևույթները խայծ են… Բայց ի՞նչ կարգավիճակ նա կտա դրանց։ Այստեղ առկա են բազմաթիվ ուղղություններ.

1) Կ. Գ.-ինը (էջ 126-127), որտեղ դիմադրության երևույթները կլինեին շրջված պատկերը գործիքների, կունենային նույն բնութագրերը, տարածումը, տարասեռությունը… և այլն, դրանք կլինեին դեմ առ դեմ, բայց այդ ուղղությունը ինձ թվում է ավելի շատ կխցանի ելքերը, քան կգտնի մեկ ուրիշը։

2) Պոլիտիկ հեբդոին տված հարցազրույցի ուղղությունը. եթե իշխանության գործիքները կազմավորողներ են ճշմարտության, եթե կա իշխանության ճշմարտություն, ուրեմն այդտեղ, իբրև հակառազմավարություն, պետք է լինի նաև ճշմարտության իշխանության պես մի բան՝ ընդդեմ իշխանությունների։ Այստեղից էլ՝ մտավորականի դերի խնդիրը Միշելի մոտ, և այն եղանակը, որով Միշելը կրկին ներմուծում է ճշմարտության կատեգորիան, քանի որ` լիովին նորացնելով այն ու դարձնելով իշխանությունից կախյալ, նա այդ նորացման մեջ կգտնի շրջելի նյութ ընդդեմ իշխանության։ Բայց ես չեմ տեսնում, թե ՝ ինչպես։ Պետք է սպասել, որ Միշելն իր միկրովերլուծության մակարդակի վրա ձևակերպի ճշմարտության այդ նոր հղացքը։

3) Երրորդ ուղղությունը կլիներ հաճույքները. մարմինը և դրա հաճույքները։ Այստեղ ևս նույն ակնկալիքը կա ինձ համար. հաճույքներն ինչպե՞ս են կենդանացնում հակա-իշխանություններ, և ինչպե՞ս է նա պատկերացնում հաճույքի այդ հասկացությունը։

Ըստ իս՝ կա երեք հասկացություն, որոնց Միշելը դիմում է բոլորովին նոր իմաստով՝ առանց դրանք զարգացնելու. ուժի հարաբերությունները, ճշմարտությունները, հաճույքները։

Որոշ հարցեր, որ դրվում են ինձ մոտ, Միշելի մոտ չեն դրվում, քանի որ նախապես լուծված են իր ուսումնասիրություններում և հակառակը, քաջալերելու համար ինքս ինձ, կասեմ, որ այլ հարցեր էլ, որոնք ինձ մոտ չեն դրվում, դրվում են Միշելի մոտ՝ իր թեզերի ու զգացումների անհրաժեշտությունից դրդված։ Փախուստի գծերը, ապատարածքայնացման շարժումները, ըստ իս, Միշելի մոտ չունեն իրենց համարժեքը իբրև կոլեկտիվ պատմական սահմանումներ։ Ինձ համար գոյություն չունի դիմադրության երևույթների կարգավիճակի խնդիր, քանի որ փախուստի գծերը առաջնային սահմանումներ են, քանի որ ցանկությունն է դասավորում սոցիալական դաշտը. ավելի շուտ իշխանության գործիքներն են, որ՝ լինելով արտադրված այդ դասավորվածքների կողմից, միաժամանակ ճզմում են դրանց կամ կնքում։ Ես կիսում եմ Միշելի սարսափը մարգինալ կոչվածների հանդեպ. խելագարության, իրավախախտության, այլասերման, թմրանյութի ռոմանտիզմը ինձ համար դառնում է ավելի ու ավելի դժվար տանելի։ Բայց փախուստի գծերը, այսինքն՝ ցանկության դասավորվածքները, ըստ իս, չեն ստեղծվում մարգինալների կողմից։ Դրանք, ընդհակառակը, օբյեկտիվ գծեր են, որոնք հատանցում են հասարակությունը, որի մեջ մարգինալները տեղադրվում են այսուայնտեղ՝ ճարմանդելու, պտտեցնելու վերակոդավորելու համար։ Ես, ուրեմն, դիմադրության երևույթների կարգավիճակի կարիքը չունեմ, եթե որևէ հասարակության առաջնային տվյալը ամեն ինչի փախչելն է և ապատարածքայնանալը։ Այստեղից էլ մտավորականի կարգավիճակը և քաղաքական խնդիրները տեսականորեն նույնը չեն կարող լինել Միշելի և ինձ համար (կփորձեմ ամիջապես ասել, թե ինչպես եմ տեսնում այդ տարբերությունը)։

է

Վերջին անգամ, որ տեսանք իրար, Միշելը, բարեկրթորեն ու գորովանքով, ինձ մոտավորապես ասում է. չեմ կարող տանել ցանկություն բառը, նույնիսկ եթե դուք այն գործածում եք այլ կերպ, ես չեմ կարող ինձ ստիպել չմտածել կամ չապրել, որ ցանկությունը հավասար է պակասությանը, կամ ցանկությունը ճնշվածն է։ Եվ Միշելն ավելացնում է՝ այն, ինչ կոչում եմ “հաճույք” գուցե նույնն է, ինչ դուք կոչում եք “ցանկություն”, բայց ամեն դեպքում ես կարիքն ունեմ մեկ ուրիշ բառի, քան ցանկությունը։

Ակներև է, որ այս դեպքում էլ հարցը բառերից այն կողմ է։ Որովհետև ես էլ, իմ հերթին, բնավ չեմ տանում “հաճույք” բառը։ Բայց ինչու՞։ Ինձ համար ցանկությունը որևէ պակասություն չի պարունակում, նաև բնական տվյալ չէ. այն գործում է միայն տարասեռ տարրերի դասավորվածքի հետ ամբողջանալով, այն գործընթաց է, ի տարբերություն կառուցվածքի կամ ծագման, այն հույզ է, ի տարբերություն զգացմունքի, “հաէսսեություն” է (haesseité) (մեկ օրվա, մեկ եղանակի, մեկ կյանքի անհատ), ի տարբերություն սուբյեկտիվության, այն իրադարձություն է, ի տարբերություն իրի կամ անձի։ Եվ հատկապես այն ենթադրում է ներհատուկության դաշտի կամ “առանց օրգանների մարմնի” կազմավորում, մարմին, որը սահմանվում է միայն լարվածության գոտիներով, շեմքերով, հոսանքներով, գրադիենտով։ Այս մարմինը նույնքան կենսաբանական է, որքան կոլեկտիվ ու՝ պատմական, դրա վրա են, որ հիմնվում կամ քանդվում են դասավորվածքները, դա է, որ կրում է այդ դասավորվածքների ապատարածքայնացման կետերը կամ փախուստի գծերը։ Այն փոփոխվում է (ֆեոդալականության առանց օրգանների մարմինը նույնը չէ ինչ կապիտալիզմինը)։ Եթե ես դա կոչում եմ առանց օրգանների մարմին, ապա այն պատճառով, որ դա ընդդիմանում է կազմակերպության բոլոր շերտերին, ինչպես օրգանիզմի, այնպես էլ իշխանության կազմակերպության։ Մարմնի կազմակերպությունների հենց այդ ամբողջությունն է, որ կկոտրի ներհատուկության հարթությունը կամ դաշտը, և ցանկությանը կպարտադրի “հարթության” մի ուրիշ տիպ՝ յուրաքանչյուր անգամ շերտավորելով առանց օրգանների մարմինը։ Այս ամենը, եթե ասում եմ այսքան խառնաշփոթ, պատճառը նրանում է, որ բազմաթիվ հարցեր են առաջանում ինձ մոտ՝ Միշելի առումով.

1) Հաճույքին չեմ կարող վերագրել որևէ դրական արժեք, քանի որ հաճույքը, ըստ իս, ընդհատում է ցանկությանը ներհատուկ գործընթացը. հաճույքը, ըստ իս, շերտերի ու կազմակերպության կողմից է, և միևնույն շարժման մեջ է, որ ցանկությունը ներկայացված է իբրև ներսից հնազանդ օրենքին, և դրսից՝ վանկարկված հաճույքների կողմից. երկու դեպքում էլ ցանկությանը բնորոշ ներհատուկության դաշտի ժխտումը կա։ Մտածում եմ՝ պատահական չէ, որ եթե Միշելը Սադին է կարևորություն տալիս, ապա ես՝ Մազոխին։ Բավական չէր լինի միայն ասել, թե ես մազոխիստ եմ, իսկ Ֆուկոն՝ սադիստ։ Լավ կլիներ, բայց դա այդպես չէ։ Մազոխի մոտ ինձ հետաքրքրողը ցավերը չեն, այլ գաղափարը, որ հաճույքը գալիս է ընդհատելու ցանկության դրականությունը և դրա ներհատուկության դաշտի կազմավորումը (նույն, կամ ավելի շուտ մեկ ուրիշ ձևով` բարեկիրթ սիրո մեջ, ներհատուկության հարթության, կամ առանց օրգանների մարմնի կազմավորումը, որտեղ ցանկությունը չունի ոչնչի պակասություն և հնարավորինս պաշտպանվում է հաճույքներից, որոնք կգային ընդհատելու իր գործընթացը)։ Ինձ թվում է, որ հաճույքը “ինքն իրեն վերագտնելու” գործընթացի մեջ անձնավորության կամ սուբյեկտի միակ միջոցն է, գործընթաց, որով նա տոգորված է։ Դա վերատարածքայնացում է։ Եվ իմ կարծիքով, նույն կերպ էլ ցանկությունն է բերվել պակասության օրենքին և հաճույքի կանոնին։

2) Փոխարենը, Միշելի գաղափարը՝ թե իշխանության գործիքները մարմնի հետ ունեն ամիջական և ուղղակի հարաբերություն, էական է։ Բայց ինձ համար միայն այն չափով, որչափով, որ դրանք կազմակերպություն են պարտադրում մարմիններին։ Մինչդեռ առանց օրգանների մարմինը վայրն է կամ գործակալը ապատարածքայնացման (և այդպիսով ցանկության ներհատուկության հարթության). բոլոր կազմակերպությունները, ողջ համակարգը այն բանի, ինչը Միշելը կոչում է “կենսա-իշխանություն”, իրականացնում են մարմնի վերատարածքայնացումներ։

3) Կարո՞ղ եմ արդյոք մտածել հետևյալ տիպի համարժեքությունների շուրջ. այն, ինչն ինձ համար “առանց օրգանների մարմին-ցանկություն” է, համապատասխանու՞մ է արդյոք նրան, ինչը Միշելի համար “մարմին-հաճույքներն” են։ Կարո՞ղ եմ արդյոք “մարմին-միս” տարբերակումը, որի մասին ինձ ասում էր Միշելը, հարաբերել “առանց օրգանների մարմին-օրգանիզմի” հետ։ Կ. Գ.-ում մի շատ կարևոր էջ (190) խոսում է կյանքի մասին, իբրև դիմադրության ուժերին հնարավոր մի կարգավիճակ տվողի մասին. այդ կյանքը, ինձ համար, նույնիսկ այն՝ ինչի մասին Լոուրենսն է խոսում, ամենևին էլ բնությունը չէ, այլ ցանկության ներհատուկության փոփոխելի հարթությունը՝ բոլոր սահմանված դասավորվածքների միջով։ Լոուրենսի մոտ ցանկության հղացքը հարաբերության մեջ է դրական փախուստների գծերի հետ (մի փոքրիկ դետալ՝ եղանակը, որով Կ. Գ. -ի վերջում Ֆուկոն օգտվում է Լոուրենսից, հակադիր է այն եղանակին, որով ես եմ նրանից օգտվում)։

Ը

Արդյո՞ք Միշելը առաջ է գնացել խնդրի մեջ, որը զբաղեցնում էր մեզ. պահպանել միկրովերլուծության իրավունքները (տարածում, տարասեռություն, հատվածական բնույթ), և այսու՝ գտնել միասնականացման սկզբունք, որը չլինի “պետություն”, “կուսակցություն”, ամբողջացում ու վերաներկայացում (représentation)։ Նախ իշխանության առումով. վերադառնում եմ Հ. և Պ.- ի երկու ուղղություններին, մի կողմից միկրոգործիքների ցրիվ ու հատվածական բնույթ, բայց մյուս կողմից դիագրամ և կամ վերացական մեքենա, որը ծածկում է սոցիալական դաշտի ամբողջությունը։ Հ. և Պ.-ի մեջ ինձ թվում է մնում էր մեկ խնդիր՝ հարաբերությունը միկրովերլուծության այս երկու ատյանների միջև։ Կարծում եմ, որ այդ խնդիրը մի փոքր փոխվում է Կ. Գ.–ում. այստեղ միկրովերլուծության գործիքները մի կողմից կարելի է դիտարկել իբրև միկրոդիսցիպլիններ, մյուս կողմից՝ կենսաքաղաքական գործընթացներ (էջ 183). սա այն է, ինչ կուզեի ասել այս նշումների Գ կետում։ Այսպիսով Հ. և Պ.-ի տեսանկյունը հուշում էր, թե դիագրամը, որն անվերածելի է պետության գլոբալ ատյանին, իրագործում է գուցե փոքր գործիքների միկրոմիասնականացում։ Արդյոք պե՞տք է այնպես հասկանալ, թե կենսաքաղաքական գործընթացներն են, որ կունենան այդ գործառույթը։ Խոստովանում եմ, որ դիագրամը, իբրև հասկացություն ինձ թվում էր խիստ հարուստ. Միշելը արդյո՞ք կվերագտնի այն՝ այս նոր գետնի վրա: Բայց դիմադրության գծերի առումով, կամ այն բանի առումով, ինչ կոչում եմ փախուստի գծեր, ինչպե՞ս կարելի է պատկերացնել հարաբերություններ կամ խոնարհումներ, կապեր, միասնականացման գործընթացներ։ Ես կասեի՝ կոլեկտիվ ներհատուկության դաշտը, որտեղ ինչ-որ պահի հիմնվում են դասավորվածքները և որտեղ դրանք գծում են փախուստի իրենց ուղիները, նույնպես ունի իրական դիագրամ։ Ուստի հարկ է գտնել համալիր մի դասավորվածք, որն ընդունակ է ստեղծելու այդ դիագրամը՝ գործի դնելով ապատարածքայնացման կետերի կամ գծերի շաղկապումը։ Այս իմաստով է, որ խոսում էի պետական ապարատից, ռազմական հաստատություններից բոլորովին տարբեր պատերազմական մեքենայի ու նաև իշխանության գործիքների մասին։ Ուրեմն, մի կողմից կունենանք Պետություն՝ իշխանության դիագրամ (Պետությունը, լինելով ծամող ապարատ, դիագրամի միկրոտվյալները օգտագործում է իբրև կազմակերպության հարթություն), մյուս կողմից՝ պատերազմի մեքենա՝ փախուստի գծերի դիագրամ (պատերազմի մեքենան՝ լինելով դասավորվածք, իրականացնում է դիագրամի միկրոտվյալները իբրև ներհատուկության հարթություն)։ Այս կետով ավարտում եմ, քանի որ այն խաղադրույք կդներ երկու շատ տարբեր տիպի հարթությունների վրա՝ կազմակերպության անդրանցնող հարթությունն ըննդդեմ դասավորվածքների ներհատուկ հարթության և որ նորից դուրս կգայինք նախորդ խնդիրների վրա։ Եվ այստեղ այլևս չգիտեմ ինչ դիրք գրավել Միշելի ներկա ուսումնասիրությունների հանդեպ։ (Լրացում. հարթության և դիագրամի երկու հակադիր իրադրություններում ինձ հետաքրքրողը դրանց պատմական առճակատումն է ամենատարբեր ձևերի ներքո։ Մի դեպքում ունենք կազմակերպության ու զարգացման հարթությունը, որ թաքցված է բնության կողմից, բայց որը թույլ է տալիս տեսնել այն ամենը, ինչ տեսանելի է, մյուս դեպքում՝ ներհատուկության հարթությունը, որտեղ արագություններից և դանդաղություններից զատ ուրիշ ոչինչ չկա՝ որևէ զարգացում և որտեղ ամեն ինչ տեսնված է, լսված և այլն։ Առաջին հարթությունը չի խառնվում պետության հետ, բայց կապված է նրան։ Երկրորդը, ընդհակառակը, կապված է պատերազմի մեքենայի, պատերազմի մեքենայի երազանքի հետ։ Բնության մակարդակի վրա, օրինակ, Կյուվիեն, նաև Գյոթեն, հղանում են հարթության առաջին տիպը։ Հյոլդեռլինը Հիպերիոնում, է՛լ ավելի շատ Կլայստը, հղանում են երկրորդ տիպը։ Հանկարծորեն ունենք մտավորականի երկու տիպ, և այն՝ ինչ ասում է Միշելը այդ առումով, համեմատած նրա հետ, ինչը Միշելը ասում է մտավորականի կեցվածքի վերաբերյալ։ Կամ երաժշտության մեջ հնչյունային հարթությունների երկու հղացք են առճակատվում։ Իշխանություն-գիտելիք կապը, ինչպես դա վերլուծում է Միշելը, հնարավոր է բացատրել այսպես. իշխանությունները ենթադրում են առաջին տիպի հարթություն-դիագրամ (ինչպես, օրինակ, հունական պոլիսը և էվկլիդյան երկրաչափությունը)։ Հակադարձորեն, հակա-իշխանությունների կողմից և, քիչ թե շատ հարաբերության մեջ պատերազմի մեքենայի հետ, առկա է հարթության մյուս տիպը, “փոքր” գիտելքների տեսակները (արքիմեդյան երկրաչափությունը, կամ տաճարների երկրաչափությունը, որ հակահարված կստանա Պետության կողմից), դիմադրության գծերին բնորոշ ամբողջական մի գիտելիք, որը չունի նույն ձևը, որպիսին մյուս գիտելիքինն է):

____________________