Հաղթական կամար - XXXII գլուխ

― Մեկնում Եգիպտոսից,— ասաց բանասիրության և փիլիսոփայության դոկտոր Զայդենբաումը, դիմելով Ռավիկին ու Մորոզովին։— Սակայն առանց Մովսեսի։

Զայդենբաումը նիհար ու դեղին կանգնած էր «Ինտերնացիոնալ» հյուրանոցի դռան մոտ։ Դրսում Շտեռն, Վագներ ընտանիքները և ամուրի Շտոլցը իրենց իրերը բարձում էին կահույքատար մի մեքենայի, որ ընկերով էին վարձել։

Հսկայական քանակությամբ կահույք էին դուրս բերել ու շարել փողոցում՝ օգոստոսյան հետկեսօրյա արևի տակ։ Օբյուսոնյան կտորով երեսպատված ոսկեզօծ մի բազմոց, մի քանի բազկաթոռ և օբյուսոնյան միանգամայն նոր մի գորգ։ Այս բոլորը Շտեռն ամուսինների սեփականությունն էր։ Հետո բեռնակիրները դուրս բերին կարմիր փայտից մի վիթխարի սեղան։ Սելմա Շտեռնը, որ թառամած երեսով ու թավշյա աչքերով մի կին էր, այնպես էր պահպանում սեղանը, ինչպես թուխսը իր ճուտերին։

— Կամա՛ց․․․ երեսը կքերծե՛ք․․․ զգույշ եղեք։ Ի սեր աստծո, զգույշ եղեք։

Կարմիր փայտից ողորկած այդ սեղանը այնպես էր փայլեցրած, որ շողշողում էր։ Դա այն սրբություններից էր, որի համար տնային տնտեսուհիները հոգի են տալիս։ Սելմա Շտեռնը անընդհատ պատվում էր սեղանի շուրջը, որը բեռնակիրները հյուրանոցից դուրս բերին ու դրին մայթին, առանց ուշադրություն դարձնելու տիրոջ տագնապներին։

Արևից փայլփլում էր սեղանի մակերեսը։ Սելման շորը ձեռքին կռացել էր սեղանի վրա և ջղային շարժումներով սեղանի կողերն էր սրբում։ Սեղանի մակերեսը, ինչպես մութ հայելի, արտացոլում էր նրա գունատ դեմքը, և թվում էր, թե ժամանակների հայելու միջից հարցական հայացքով նրան է նայում հազարամյա մի նախամայր։

Բեռնակիրները նորից հայտնվեցին, դուրս բերելով այս անգամ կարմիր փայտից մի բուֆետ, որը նույնպես ողորկված էր և փայլեցրած։ Նրանցից մեկը դռնից դուրս գալիս ժամանակից շուտ պտտվեց, և բուֆետի կողը զարնվելով «Ինտերնացիոնալ» հյուրանոցի դռան կողին, քերծվեց։

Սելմա Շտեռնը ճիչ արձակեց։ Նա տեղում անշարժացավ, ձեռքը փոքր-ինչ վեր բարձրացրած, բռում սեղմած սրբելու շորը և բերանը կիսաբաց։ Թվում էր, նա ուզեցել է շորը բերանը խրել և հենց այդպես էլ քարացել է։

Յոզեֆ Շտեռնը, նրա ամուսինը, որն ակնոցն աչքերին, կարճահասակ, ներքևի շուրթը կախ մի մարդ էր, մոտեցավ կնոջը։

— Սելմիկ, սիրելիս․․․

Սելման չէր տեսնում ամուսնուն։ Նրա հայացքը մեխված էր դատարկության մեջ։

— Բուֆետը․․․

— Սելմիկ, անուշիկս․․․ ոչինչ․․․ քերծվել է՝ քերծվել։ Մենք արդեն վիզա ունենք․․․

— Դա իմ մոր բուֆետն էր․․․ իմ ծնողների բուֆետը․․․

— Դե լավ, Սելմիկ։ Ի՞նչ մեծ բան է մի քերծվածքը։ Արժի՞ մի փոքրիկ քերծվածքի համար այդպես տանջվել։ Չէ՞ որ մենք արդեն վիզա ունենք․․․

— Բայց բուֆետը մնալու է։ Մնալու է մեկընդմիշտ։

— Մադամ,— ասաց բեռնակիրը, որը գերմաներեն չէր հասկանում, բայց շատ լավ գլխի էր ընկնում, թե խոսքն ինչի մասին է,— էդ դեպքում ինքներդ բարձեիք խառախուռաները․․․ Հո ե՞ս չեմ դուռը նեղ արել։

― Կեղտոտ բոշեր,— մռթմռթաց մյուս բեռնակիրը։

Յոզեֆ Շտեռնը աշխուժացավ։

— Մենք բոշեր չենք,— վրա բերեց նա։— Մենք էմիգրանտներ ենք։

— Կեղտոտ փախստականներ,— փնթփնթաց բեռնակիրը։

― Տեսնո՞ւմ ես, Սելմիկ,— ասաց Շտեռնը։— Տեսնո՞ւմ ես ինչեր ես անում։ Հիմա ի՞նչ ենք անելու։ Ինչեր ասես, որ մեր գլուխը չի եկել քո կարմիր փայտից կահույքի պատճառով։ Կոբլենցից դուրս եկանք չորս ամիս ուշացումով, որովհետև դու դրանցից բաժանվել չէիր կարողանում։ Ռայխից դրա դուրս բերելը մեզ վրա տասնութ հազար մարկ հարկ նստեց։ Իսկ հիմա էլ կանգնել ենք ու մնացել փողոցում, առանց մտածելու, որ շոգենավը մեզ չի սպասելու։

Շտեռնը գլուխը թեքեց ուսին և մտահոգ Մորոզովին նայեց։

— Հը, ի՞նչ է պետք անել,— հարցրեց նա։— Կեղտոտ բոշե՜ր։ Կեղտոտ փախստականներ։ Եթե իմանա, որ մենք հրեա ենք, անմիջապես մեզ էլ կեղտոտ հրեա կասի, և ամեն ինչ կվերջանա։

— Փող տվեք դրան,— ասաց Մորոզովը։

— Փո՞ղ։ Նա գլխովս կտա այդ փողը։

— Երբեք չկարծեք,— մեջ մտավ Ռավիկը։— Հայհոյող մարդուն հեշտությամբ կարելի է գնել, նրանք ծախու են։

— Դա իմ բնավորությանը դեմ բան է։ Վիրավորանքներ ստանալ և հետո էլ վճարել այդ վիրավորանքների դիմաց։

— Վիրավորանքն այն ժամանակ է, երբ դա ուղղված է ձեր անձին,— բացատրեց Մորոզովը։— Իսկ դա ընդհանուր վիրավորանք էր։ Դուք էլ վիրավորեք իրեն — թեյադրամ տվեք։

Շտեռնի աչքերում ժպիտը կայծկլտաց։

— Լավ,— ասաց նա Մորոզովին։— Շատ լավ։

Նա գրպանից մի քանի թղթադրամ հանեց և տվեց բեռնակիրներին։ Նրանք երկուսով էլ փողը արհամարհանքով վերցրին ու խրեցին գրպանները։ Շտեռնը նույնպես արհամարհանքով դրամապանակը նորից դրեց գրպանը։ Բեռնակիրները նայեցին իրենց շուրջը և սկսեցին մեքենան բարձել օբյուսոնյան բազկաթոռները։ Բուֆետը նրանք դիտավորյալ կերպով մեքենա դրին ամենավերջում և այնպես թեքեցին, որ աջ կողմը կպավ մեքենայի եզրին։ Սելմա Շտեռնը ցնցվեց, բայց ոչինչ չասաց։ Իսկ Յոզեֆ Շտեռնը ամենևին դրան ուշադրություն չդարձրեց։ Նա անընդհատ վիզան ու փաստաթղթերն էր ստուգում։

— Ոչինչ այնքան ողորմելի տեսք չունի, ինչքան փողոցում դրված կահույքը,— ասաց Մորոզովը։

Հիմա արդեն մնացել էր բարձել Վագներների իրերը։ Դա մի քանի աթոռներ էր, մի մահճակալ, որը մի տեսակ անամոթ ու տխուր տեսք ուներ փողոցում, երկու ճամպրուկ, որոնցից մեկի վրա «Գրանդ հոթել Գարդոնե, Վիարեջջո» մակագրությամբ թուղթ էր կպցրած, մյուսի վրա՝ «Ադլոն, Բեռլին»։ Հետո ոսկեզօծ շրջանակի մեջ դրված պտտվող մի հայելի, որի մեջ արտացոլվում էր փողոցը։ Խոհանոցային սպասք։ Մարդ չէր հասկանում, թե ինչո՞ւ են այդ բոլորը Ամերիկա տանում։

— Ազգականները,— ասաց Լեոնի Վագները,— այս բոլորը մեր Չիկագոյի ազգականներն են դրստել։ Նրանք են մեզ և փող ուղարկել, և վիզա։ Ընդամենը տուրիստական վիզա։ Հետո ստիպված ենք լինելու մեկնել Մեքսիկա։ Ազգականները, մեր ազգականներն են այս արել։

Ֆրաու Վագները կարծես ամաչում ու ճնշվում էր։ Մնացողների հայացքների տակ նա իրեն դասալիքի նման էր զգում, և այդ պատճառով ամեն կերպ աշխատում էր շուտ հեռանալ։ Նա նույնիսկ օգնում էր բեռնակիրներին, որ որքան կարելի է շուտ բարձեն։ Միայն թե շուտ թեքվեն փողոցի հենց առաջին անկյունը, որից հետո նա կարող է ազատ շունչ քաշել։ Սակայն այդ ժամանակ էլ վախը գլուխ կբարձրացնի։ Իսկապե՞ս շոգենավը կգնա։ Կթողնե՞ն, որ իրենք ափ դուրս գան։ Թե՞ նորից ետ կուղարկեն Եվրոպա։ Ահա այսպես մի վախը փոխարինում էր մյուսին։ Եվ այսպես տարիներ շարունակ։

Ամուրի Շտոլցը, որ մի կուզիկ, շիկահեր և լռակյաց մարդ էր, գրքերից բացի ուրիշ ոչինչ չուներ։ Հագուստեղենի մի ճամպրուկ էր և մի ամբողջ գրադարան — ինկունաբուլաներ, հին հրատարակություններ և նոր լույս տեսած գրքեր։

Մնացող էմիգրանտները կամաց֊կամաց խմբվում էին հյուրանոցի մոտ և մուտքի առաջ։ Նրանց մեծամասնությունը լուռ նայում էր բարձվող իրերին և կահույքատար մեքենային։

— Էհ, ցտեսություն,— ներվայնացած ասաց ֆրաու Լեոնի Վագները,— երբ ամեն ինչ արդեն բարձված էր։— Կամ՝ գուդ բայ։ Նա շփոթահար ծիծաղեց։— Կամ՝ ադյո։ Հիմա ամեն ինչ այնպես է խառնվել իրար, որ մարդ չգիտի էլ ինչպես ասի։

Ֆրաու Լեոնին սկսեց հարևանների և ծանոթների ձեռքերը սեղմել։

— Մեր ազգականներն այնտեղ են,― ասաց նա։— Այս բոլորը նրանք են գլուխ բերել, թե չէ մենք, որ հազար տարի էլ մնար, բան չէինք կարող անել․․․

Լեոնին շփոթահար լռեց։ Դոկտոր Էռնստ Զայդենբաումը, թփթփացնելով նրա ուսը, ասաց․

— Ոչինչ, ոչինչ։ Ուղղակի ոմանց բախտը բերում է, իսկ ոմանցն էլ չի բերում։

— Մեծամասնությանը չի բերում,— ասաց էմիգրանտ Վիզենհոֆը։— Ոչի՜նչ, ուշադրություն մի դարձրեք։ Բարի ճանապարհ։

Յոզեֆ Շտեռնը մնաս բարով արեց Ռավիկի, Մորոզովի և ուրիշ մի քանիսի հետ։ Նա այնպես էր ժպտում, կարծես հենց նոր բանկի չեկ էր կեղծել։

— Ո՞վ գիտի այս բոլորն ինչով է վերջանալու։ Մեկ էլ տեսար դեռ երանի տվինք մեր այս «Ինտերնացիոնալ» հյուրանոցին։

Սելմա Շտեռնը արդեն բարձրացել, նստել էր կահույքատար մեքենային։ Ամուրի Շտոլցը ոչ ոքի հրաժեշտ չտվեց։ Նա Ամերիկա չէր մեկնում։ Նրա վիզան մինչև Պորտուգալիա էր։ Իսկ դա նրա կարծիքով այնքան նշանակալից բան չէր, որ դեռ հանդիսավոր կերպով էլ սրա֊նրա ձեռքը սեղմի։ Եվ երբ մեքենան շարժվեց, նա բավարարվեց միայն ձեռքի թեթևակի թափահարումով։

Մնացած էմիգրանտները նման էին անձրևի տակ կանգնած հավերի։

— Գնանք,— ասաց Մորոզովը Ռավիկին։— Գնանք «կատակոմբա»։ Առանց կալվադոսի սա չի տարվի։

Նրանք դեռ չէին նստել, երբ ներս մտան նաև մյուսները։ Ներս մտան քամու պոկած և քամուց քշված տերևների նման։ Դողդողացող մորուքներով երկու գունատ ռաբբի, Վիզենհոֆը, Ռութ Գոլդբերգը, շախմատիստ-ավտոմատ Ֆինկենշտայնը, ֆատալիստ Զայդենբաումը, մի քանի ամուսնական զույգեր, մի վեց-յոթ երեխա, իմպրեսիոնիստների սեփականատեր Ռոզենֆելդը, որին այդպես էլ չէր հաջողվել մեկնել, մի քանի կիսաչափահաս երեխաներ և ինչ-որ ծերունիներ։

Ընթրիքի ժամանակը դեռ չէր եկել, բայց նրանցից ոչ մեկր չէր ուզում վերադառնալ հյուրանոցային իր համարի տաղտուկ մենությունը։ Նրանք բոլորը հավաքվել էին իրար գլխի։ Լուռումունջ և գրեթե հնազանդված ճակատագրին։ Նրանցից յուրաքանչյուրն այնքան դժբախտություններ էր տեսել, որ ապագայի հանդեպ բոլորովին անտարբեր էր։

― Արիստոկրատիան մեկնեց,— ասաց Զայդենբաումը։— Հիմա այստեղ մնացել են միայն ցմահ կալանքի և մահվան դատապարտվածները։ Ընտրյա՜լ ժողովուրդ է։ Բոլորը Եհովայի սիրեցյալներն են․ հատուկ ջարդի համար նախատեսվածները։ Կեցցե՜ կյանքը։

— Ոչինչ, դեռ Իսպանիա կա,— ասաց Ֆինկենշտայնը։ Նրա առաջ դրված էր շախմատի տախտակը և «մատեն» լրագիրը՝ իր շախմատային խնդիրներով։

— Իսպանի՞ա։ Ինչպե՜ս չէ։ Ֆաշիստներն ուղղակի կարոտել են հրեաներին, ոտքները սահմանից ներս չդրած փաթաթվում ու պաչպչում են։

Գեր, բայց ճկուն ու արագաշարժ մատուցողուհին կալվադոսը բերեց։ Զայդենբաումը պենսնեն դրեց քթին։

— Մեզանից ոչ մեկը նույնիսկ խմել չգիտի ինչպես պետքն է,— բացատրեց նա։— Հանգամանալից։ Որպեսզի գոնե մի գիշեր մոռանա բոլոր այս թշվառությունները։ Ահասֆերի հետնորդնե՜ր։ Մեր օրերում նույնիսկ ինքն՝ այդ ծեր թափառականը կարող էր հուսահատվել, առանց փաստաթղթերի նրան թույլ չէին տա նույնիսկ ոտքը ոտքի առաջը գցել։

― Մի բաժակ խմեք մեզ հետ,— ասաց Մորոզովը։— Լավ կալվադոս է։ Տիրուհին, փառք աստծո, դեռ այդ չգիտի։ Թե չէ գինն իսկույն կբարձրացնի։

Զայդենբաումը գլուխն օրորեց։

— Ես չեմ խմում։

Ռավիկի աչքն ընկավ վաղուց չսափրված մի մարդու վրա, որն անընդհատ գրպանից մի հայելի էր հանում և նայում իրեն։

— Այդ ո՞վ է,— հարցրեց նա Զայդենբաումին,— ես դրան այստեղ երբեք չեմ տեսել։

Զայդենբաումը քմծիծաղեց։

— Սա նորահայտ Ահարոն Գոլդբերգն է։

— Ինչպե՞ս թե։ Նրա կինն այդքան շուտ ամուսնացե՞լ է։

— Ոչ։ Նա սրան վաճառել է հանգուցյալ Գոլդբերգի անձնագիրը։ Երկու հազար ֆրանկով։ Ծերունի Գոլդբերգը ալեհեր մորուք ուներ, այդ պատճառով էլ այս մեկը ստիպված է մորուք աճեցնել։ Անձնագրի լուսանկարի համաձայն։ Ապա տեսեք ինչպես է անընդհատ մորուքը ձգում։ Սիրտ չի անում անձնագիրը օգտագործել այնքան ժամանակ, քանի դեռ նախորդի նման մորուք չի աճեցրել։ Աշխատում է ժամանակից առաջ ընկնել։

Ռավիկը նորից նայեց չսափրված մարդուն, որը մի գլուխ ձգձգում էր մորուքն ու նայում հայելուն։

— Հակառակ դեպքում նա կարող է ասել, որ մորուքն այրվել է։

— Դա լավ իդեա է։ Ես գլխի կգցեմ նրան։— Զայդենբաումը պենսնեն քթից վերցրեց և սկսեց ձեռքի վրա շղթայով այս ու այն կողմ օրորել։— Մի տեսեք, թե ինչ զզվելի պատմություն է,— ժպտալով ասաց նա։— Ընդամենը երկու շաբաթ առաջ դա մաքուր առևտրական գործարք էր։ Իսկ հիմա Վիզենհոֆն արդեն խանդում է, իսկ Ռութ Գոլդենբերգն էլ քաշվում է մի տեսակ։ Փաստաթղթի դիվային ազդեցությո՜ւն, չէ՞ որ անձնագրով այդ մարդը Ռութի ամուսինն է։

Զայդենբաումը վեր կացավ ու գնաց դեպի նոր Ահարոն Գոլդենբերգը։

— Փաստաթղթի դիվային ազդեցությո՞ւն․․․ Դուր եկավ ինձ,— դիմեց Մորոզովը Ռավիկին։— Այսօր դու ի՞նչ ես անելու։

— Կետ Հեգստրեմը «Նորմանդիայով» այսօր երեկոյան մեկնում է։ Պետք է նրան Շերբուր տանեմ։ Նա մեքենա ունի։ Հետո մեքենան ետ եմ բերելու, հանձնեմ գարաժի տիրոջը։ Կետը մեքենան նրան է վաճառել։

— Նա կարո՞ղ է մեքենայով այդքան ճանապարհը գնալ։

— Իհարկե։ Հիմա ոչ մի նշանակություն չունի, թե ինչ է անում։ Նավում շատ լավ բժիշկ կա։ Իսկ Նյու֊Յորքում․․․ — Ռավիկը թոթվեց ուսերն ու խմեց իր կալվադոսի բաժակը։

«Կատակոմբայի» օդը կանգնած էր և ծանր։ Ճաշարանը լուսամատներ չուներ։ Փոշոտ, արհեստական արմավենու տակ երկու ծեր ամուսիններ էին նստած։ Նրանք սուզվել էին թախծի մհջ, որը պատի նման շրջապատել էր նրանց։ Նստել էին անշարժ, իրար ձեռք բռնած, և թվում էր, թե այլևս վեր կենալ չեն կարող։

Ռավիկին հանկարծ թվաց, թե աշխարհի վիշտը կnւտակվել է գետնի տակ գտնվող այս ճաշարանում, որտեղ արևի լույսը ներս չի թափանցում։ Առաստաղից կախված դեղին, խունացած էլեկտրական լապտերները ինչ֊որ հիվանդագին լույսով էին լցնում պատերի ներսը և մթնոլորտը դարձնում ավելի անմխիթարական։ Լռությունը, հազիվ լսելի շշնջոցները, փողերի և հազար անգամ թերթած ու շուռումուռ տված փաստաթղթերի խշխշոցը, լուռումունջ նստելը, այս բոլորի վերջը տեսնելու անզոր սպասումները, ջղաձիգ արիության աննշան դրսևորումները, հազար անգամ ստորացված կյանքը, որն այժմ արդեն անկյուն է խրվել ու ճզմվում, հուսահատ, անօգնական․․․ Նա մտովի տեսավ այդ բոլորը, զգաց այդ կյանքի հոտը, հոտը սարսափի, վերջին անընդգրկելի, համրացած սարսափի հոտը․․․ Նա զգում էր այդ հոտը և գիտեր որտեղից է գալիս․․․ Համակենտրոնացման ճամբարից․․․ երբ մարդկանց բռնոտում էին փողոցներում, դուրս էին քաշում անկողիններից, լցնում էին բարաքներն ու փակում դռները․․․ և նրանք փակված դռների հետևում սրտի դողով սպասում էին, թե ինչ են անելու իրենց։

Նրա կողքին գտնվող սեղանի մոտ երկու մարդ էին նստած, մի կին, մազերը առջևից երկու մասի բաժանած, կոկիկ սանրվածքով, և նրա ամուսինը։ Նրանց առջևում կանգնած էր մոտ ութ տարեկան մի տղա։ Քիչ առաջ նա շրջում էր սեղանների միջև, լսում խոսակցությունները, իսկ հիմա վերադարձել էր ծնողների մոտ։

— Ինչո՞ւ ենք մենք հրեա,— հարցրեց նա մորը։

Մայրը չպատասխանեց։

Ռավիկը նայեց Մորոզովին։

— Ես պետք է գնամ,— ասաց Ռավիկը։— Կլինիկայում գործ ունեմ։

— Ես էլ եմ գնում,— ասաց Մորոզովը։

Նրանք սանդուղքով վեր բարձրացան։

― Գիտես, Ռավիկ, չափն արդեն անցնում է,— ասաց Մորոզովը։— Եվ դա քեզ ասում եմ ես, նախկին անտիսեմիտս։

«Կատակոմբայից» հետո կլինիկան թվում էր բավական հաճելի մի տեղ։ Այստեղ նույնպես տառապանք կար, կար հիվանդություն և վիշտ, բայց դրա հետ միասին այստեղ այդ ամենը տրամաբանորեն իմաստավորված էր։ Մարդ հասկանում էր, թե որն է այստեղի տառապանքների պատճառը, և ինչ կարելի է անել կամ չանել։ Այստեղ որոշակի փաստեր կային, որ կարելի էր տեսնել, շոշափել, զգալ ինչով կարելի է երևույթների առաջն առնել։

Վեբերը նստել էր իր առանձնասենյակում և թերթ էր կարդում։ Ռավիկը նրա ուսի վրայով նայեց վերնագրերին։

— Շատ զարմանալի է, ճի՞շտ է,— հարցրեց նա։

Վեբերը թերթը շպրտեց հատակին։

— Ծախուների շայկա՜։ Ես մեր քաղաքագետների հիսուն տոկոսին կկախեի։

— Ինչո՞ւ հիսուն, իննսուն տոկոսին,— ճշտեց Ռավիկը։— Որևէ տեղեկություն չունե՞ք Դյուրանի կլինիկայի հիվանդ կնոջից։

— Նրա վիճակը լավ է,— Վեբերը ձեռքի ջղային շարժումով մի սիգար վերցրեց։— Ձեզ համար այս բոլորը հեշտ է, Ռավիկ, բայց ես ֆրանսիացի եմ։

— Դուք ֆրանսիացի եք, իսկ ես ոչ ոք եմ։ Ես կուզեի, Գերմանիայի թերությունը միայն նրա ծախվածությունը լիներ։

Վեբերը նայեց Ռավիկին։

— Ես հիմարություններ եմ դուրս տալիս։ Խնդրում եմ, ինձ ներեք։— Նա մոռացել էր սիգարը վառել։— Պատերազմ լինել չի կարող, Ռավիկ։ Դա բացառված է։ Այդ բոլորը հաչոցներ և սպառնալիքներ են։ Ամենավերջին վայրկյանին էլ լինի, միևնույն է, մի բան կկատարվի։— Նա մի քիչ լռեց։ Նրա նախկին ինքնավստահությունից հետք անզամ չկար։— Վերջապես մենք դեռ Մաժինոյի գիծ ունենք,— գրեթե աղերսագին ասաց նա։

— Իհարկե,— ասաց Ռավիկը առանց ներքին համոզվածության։ Հազար անգամ նա այդ նույն բանը լսել էր։ Համարյա բոլոր տեսակի խոսակցությունները ֆրանսիացիների հետ դրանով էր վերջանում։

Վեբերը ճակատը սրբեց։

— Դյուրանն իր կապիտալը փոխադրել է Ամերիկա։ Դա նրա քարտուղարուհին ինձ ասաց։

— Շատ բնորոշ է։

Վեբերը գրգռված աչքերով նայեց Ռավիկին։

— Նա միակը չէ։ Իմ աները ֆրանսիական ակցիաները փոխել է ամերիկյանի հետ։ Գաստոն Ներեն իր բոլոր դրամները դարձրել է դոլլար և պահում է սեյֆում։ Իսկ Դյուպոն, ըստ լուրերի, իր պարտեզում մի քանի պարկ ոսկի է հորել։— Վեբերը տեղից կանգնեց։— Ես չեմ կարողանում այդ մասին խոսել։ Ուղղակի հրաժարվում եմ։ Դա հնարավոր բան չէ։ Անհնար է դավաճանել և վաճառել Ֆրանսիան։ Եթե վտանգը գա, բոլորը կմիավորվեն։ Բոլորը։

— Բոլորը,— առանց ժպտալու ասաց Ռավիկը։— Նույն թվում՝ արդյունաբերողներն ու քաղաքագետները նույնպես, որոնք հիմա արդեն Գերմանիայի հետ գեշեֆտների մեջ են մտել։

Վեբերը հավաքեց իրեն։

— Ռավիկ, եկեք․․․ եկեք այդ մասին այլևս չխոսենք։ Խոսենք ուրիշ բաներից։

— Շատ լավ։ Ես Կետ Հեգստրեմին պետք է տանեմ Շերբուր։ Գիշերվա կեսին կվերադառնամ։

— Լավ։— Հուզմունքից Վեբերի շնչառությունն արագացած էր։— Իսկ դո՞ւք, Ռավիկ․․․ Դուք ի՞նչ եք նախապատրաստվում անել։

— Ոչ մի բան։ Ես կընկնեմ ֆրանսիական որևէ համակենտրոնացման ճամբար։ Հույս ունեմ դա շատ ավելի լավ կլինի, քան գերմանականը։

— Դա բացառված է։ Ֆրանսիան փախստականներին չի կալանավորի։

— Սպասենք, կտեսնենք։ Եթե ուզում եք իմանալ, դա հենց այն դեպքն է, որի դեմ մարդ առարկել չի կարող։

— Ռավիկ․․․

— Լավ։ Կտեսնենք։ Տա աստված, որ դուք ճիշտ լինեք։ Իսկ չե՞ք լսել, որ Լուվրը էվակուացվում է։ Լավագույն նկարներն ուղարկում են Միջին Ֆրանսիա։

— Ոչ, չեմ լսել։ Ձեզ ո՞վ է ասել։

— Ես այսօր այնտեղ էի։ Շարտրի տաճարի կապույտ վիտրաժները նույնպես արդեն փաթեթավորված են։ Երեկ ես այնտեղ էի։ Սենտիմենտալ ճանապարհորդություն էր։ Ուզում էի մի անգամ էլ տեսնել։ Բայց արդեն տարել էին։ Չէ որ օդանավակայանը հենց կողքին է։ Եվ արդեն նոր լուսամուտներ էին դրել։ Ինչպես անցյալ տարի Մյունխենի խորհրդակցության ժամանակ։

— Տեսնո՞ւմ եք,— Վեբերն իսկույն կպավ այդ փաստարկից։― Չէ՞ որ այն ժամանակ նույնպես որևէ բան չպատահեց։ Մեծ հուզումներ եղան, բայց հետո Չեմբեռլենը եկավ խաղաղության իր հովանոցով։

— Այո։ Խաղաղության հովանոցը մինչև հիմա Լոնդոնում է գտնվում․․․ իսկ հաղթանակի աստվածուհին դեռ Լուվրում է․․․ թեև առանց գլխի։ Նա կմնա Փարիզում։ Չափազանց ծանր է և մեծ՝ տեղափոխելու համար։ Դե լավ, ես պետք է գնամ։ Կետ Հեգստրեմը ինձ է սպասում։

«Նորմանդիան» սպիտակ և հազարավոր լույսերով ողողված գիշերային խավարում կանգնած էր նավամատույցի մոտ։ Ծովից աղաբույր ու զով քամի էր փչում։ Կետ Հեգստրեմն ամուր փաթաթվեց վերարկուի մեջ։ Նա սոսկալի նիհարել էր։ Երեսին կաշուց ու ոսկորներից բացի ոչինչ չէր մնացել։ Միայն խոշոր աչքերն էին, որ մթին լճակների նման ահազդու փայլփլում էին։

— Ավելի լավ կլիներ, ես մնայի այստեղ,— ասաց Կետ Հեգստրեմը։— Հանկարծ, չգիտեմ ինչու, մեկնելը սոսկալի ծանր թվաց ինձ։

Ռավիկն ուշադիր նայեց Կետ Հեգստրեմին։ Ահա կանգնած է այս հզոր նավը՝ պայծառ լուսավորված տրապով, մարդկային հոսանքը հոսում, լցվում է ներս, շատերն այնպես են շտապում, կարծես դեռ վախենում են ուշանալ ու ետ ընկնել նավից։ Ահա կանգնած է շողշողուն այս պալատը, որն այլևս ոչ թե «Նորմանդիա» է կոչվում, այլ Ազատագրում, փախուստ, փրկություն։ Նա եղել է Եվրոպայի հազարավոր քաղաքներում ու ամենացածր կարգի կեղտոտ հյուրանոցներում, եղել է անշուք սենյակներում ու տների ներքնահարկերում, որտեղ տասնյակ հազարավոր մարդկանց համար այս նավը կյանքի անհասանելի միրաժ է թվում։ Իսկ այստեղ նրա կողքին կանգնած այս կինը, որի ներսը մահը լափում է, բարալիկ ու հաճելի ձայնով ասում է․ «Ավելի լավ կլիներ, ես մնայի այստեղ»։

Ամեն ինչ կորցրել է իմաստը։ «Ինտերնացիոնալ» հյուրանոցի էմիգրանտների, ինչպես և Եվրոպայում ցրված հազարավոր «ինտերնացիոնալներում» ապրողների համար, բոլոր հալածվածների, տանջվածների, դեռ փախուստով փրկվողների կամ արդեն բռնվածների համար այս նավը թվում էր իսկական ավետյաց երկիր։ Եթե հանկարծ նրանց ձեռքն ընկներ այս «Նորմանդիա» նավի տոմսը, երջանկությունից նրանք խելքները կթռցնեին, կհեկեկային ու կհամբուրեին նավի տրապը, կսկսեին հավատալ, որ աշխարհում հրաշքներ կան․․․ Մինչդեռ Կետ Հեգստրեմը, որ առանց այն էլ դեպի մահ էր գնում, կանգնել է նրա կողքին, հոգնած ձեռքին բռնել է քամուց թռթռացող տոմսը և ասում է․ «Ավելի լավ կլիներ ես մնայի այստեղ»։

Եկան մի խումբ ամերիկացիներ։ Նրանք քայլում էին դանդաղ, հանգիստ, և սրտագին ու բարձրաձայն զրուցում էին միմյանց հետ։ Թվում էր, թե աշխարհի ժամանակը նրանց տրամադրության տակ է։ Նրանք մեկնում էին դեսպանության հարկադրությամբ և հենց այդ հարցն էլ քննարկում էին։ Իհարկե, ափսոս, որ գնում են։ Հետաքրքիր կլիներ տեսնել, թե իրադարձություններն այստեղ ինչ ընթացք կստանան։ Միևնույն է, իրենց՝ ամերիկացիներին, ոչինչ պատահել չէր կարող։ Չէ՞ որ նրանք այստեղ իրենց դեսպանությունն ունեն։ Միացյալ Նահանգները չեզոք երկիր է։ Մի խոսքով, շատ ափսոս, որ գնում են։

Դուխիների բուրմունք։ Թանկագին զարդեր։ Ադամանդների կայծկլտանք։ Ընդամենը մի քանի ժամ առաջ նրանք «Մաքսիմում» նստած ուտում էին։ Գները դոլլարով ծիծաղելի էժան էին։ Իսկ ընթրիքի վերջում մատուցած 1929 թվականի «կորտոնը», և կամ թե չէ 1928 թվականի «պոլ ռոժեն»։ Հիմա էլ «Նորմանդիա» նա՜վը։ Կգնան բար, կնստեն, տրիկ-տրակ կխաղան, մի քանի բաժակ վիսկի կխմեն․․․ իսկ հյուպատոսությունների առաջ հուսահատ մարդկանց երկար, անվերջանալի շարքեր, որոնց վրա սև թուխպերի նման կախվել է մահվան սարսափը։ Ընդունարաններում հյուպատոսության մի քանի գերհոգնած աշխատակիցներ։ Աննշան քարտուղարի զինվորական դաշտային դատ, քարտուղար, որն անընդհատ գլուխն օրորում է և ասում․ «Ո՛չ։ Ո՛չ մի վիզա։ Ո՛չ։ Դա անհնար է»։ Լռության դատապարտված անմեղ մարդկանց վրա լռությամբ կայացրած մահվան դատավճիռ։ Ռավիկը լարված նայում էր նավին, որը հանկարծ փոխվեց ու դարձավ տապան, թեթև մի տապան, որ ջուրն իջնելով սկսել էր լողալ ջրհեղեղից փրկվելու համար։ Մի անգամ ջրհեղեղից արդեն փրկվել էր, իսկ այժմ նրա ալիքները նորից հասնում էին իրեն․․․

— Ձեր գնալու ժամանակն է արդեն, Կետ։

— Արդե՞ն։ Էհ, մնաս բարով, Ռավիկ։

― Գնաս բարով, Կետ։

— Մենք իրար խաբելու կարիք չունեինք, ճի՞շտ է, Ռավիկ։

— Իհարկե, Կետ։

— Շուտ եկեք Ամերիկա․․․

— Անպայման կգամ, Կետ․․․ շուտով․․․

— Մնաս բարով, Ռավիկ։ Ամեն, ամեն ինչի համար շնորհակալ եմ։ Իսկ հիմա կգնամ։ Կբարձրանամ վերևի տախտակամածը և ձեռքով հրաժեշտի նշան կանեմ։ Մի՛ հեռացեք, քանի դեռ նավը չի շարժվել, և դուք նույնպես ձեռքով արեք։

— Շատ լավ, Կետ։

Փոքր֊ինչ օրորվելով, Կետը տրապով վեր բարձրացավ։ Նրա նրբին, բայց նիհարած կազմվածքը այնպես էր տարբերվում մյուսներից, որ թվում էր, թե մկանային շերտը բացակայում է։ Նրա մեջ անխուսափելի մահվան մի սև նրբագեղություն կար։ Դեմքը համարձակ էր, գլուխը կարծես եգիպտական բրոնզե կատվի գլուխ լիներ — պահպանվում էին միայն դիմագծերը, շունչը և աչքերը։

Վերջին ուղևորները։ Քրտինքի մեջ ողողված ինչ-որ մի հրեա՝ թևին գցած մորթե վերարկուով։ Նա հիստերիկի նման գոռգոռում է և վազում, հետևից գցած երկու բեռնակիրների։ Վերջին ամերիկացիներն են, հետո դանդաղ գետնից կտրվելով, բարձրանում է տրապը։ Տարօրինակ մի զգացում։ Թվում է, թե տրապը բարձրանում է հավիտենապես։ Կարծես ամեն ինչ արդեն վերջացավ։ Ջրի մի նեղլիկ շերտ։ Ընդամենը երկու մետր լայնությամբ։ Բայց դա սահմանն է։ Սահմանը, որ ընկած է Ամերիկայի և Եվրոպայի միջև։ Սահմանը փրկության և կորստի։

Ռավիկն աչքերով փնտրեց Կետ Հեգստրեմին։ Եվ շուտով գտավ։ Կետը, ֆալշբորտի մոտ կանգնած, ձեռքը թափահարում էր։ Ռավիկը նույնպես թափահարեց։

Թվում էր, թե սպիտակ նավը տեղից շարժվեց։ Թվում էր, ափը ետ նահանջեց։ Քիչ։ Հազիվ նկատելի։ Եվ հանկարծ «Նորմանդիան» ազատվեց ու հեռացավ։ Խավար երկնքի ֆոնի վրա նա անհասանելի սավառնում էր մթին ջրերի վրայով։ Ուղևորների բազմության մեջ Ռավիկն այլևս չէր կարողանում տարբերել Կետ Հեգստրեմին։ Ափում նստածները լուռ նայում էին իրար երեսի՝ շփոթահար և կամ էլ շինծու ուրախությամբ։ Ոմանք հեռանում էին անմիջապես, իսկ ոմանք էլ առանց շտապելու և դժկամորեն։

Իրիկուն էր։ Մեքենան ետ էր սլանում դեպի Փարիզ։ Նորմանդիայի կենդանի ցանկապատերն ու պտղատու ծառերի այգիները թռչում էին նրա կողքով։ Մառախլապատ երկնքից կախվել էր մեծ և օվալաձև լուսինը։ Ռավիկն արդեն մոռացել էր նավի մասին։ Նրան փոխարինել էր սքանչելի պեյզաժը, չոր խոտի և հասած խնձորների բուրմունքը, լռությունն ու խորին անդորրը, այն ամենը, ինչ անվափոխ է մնում։

Մեքենան գնում էր գրեթե անձայն։ Նա այնպես էր գնում, կարծես, ծանրության ուժը ոչ մի զորություն չուներ նրա վրա։ Կողքով ետ էին սահում տները, եկեղեցիները, ծառերը, գինետների և բիստրոների ոսկեգույն բծերը, փայլփլող գետը, ջրաղացը, և ապա նորից դաշտավայրի հարթ ուրվագծերը, որի վրա տարածված երկնակամարը ներսի կողսից նման էր վիթխարի խեցու, ուր կաթնագույն սադաֆի մեջ առկայծում է լուսնի մարգարիտը։

Ամեն ինչ վերջացել էր, հասել իր ավարտին։ Ռավիկը դա մի քանի անգամ արդեն զգացել էր նախկինում։ Բայց հիմա այդ նույն զգացումն ավելի լրիվ էր և ավելի ուժեղ։ Այդ զգացումից ազատվել չէր կարելի, նա թափանցում էր հոգու խորքը, և ոչինչ այլևս չէր դիմադրում նրան։

Ամեն ինչ դառել էր անկշիռ և լողում էր տարածության մեջ։ Ապագան ու անցյալը հանդիպել էին իրար, և երկուսն էլ ոչ ցանկություն ունեին, ոչ ցավ։ Ապագան և անցյալը հավասարապես կարևոր էին թվում և նշանակալից։ Հորիզոնները հավասարվել էին, և ինչ֊որ տարօրինակ մի ակնթարթում գոյության նժարները կանգնեցին նույն գծի վրա։ Ճակատագիրը երբեք չի կարող լինել նրան հակադրվող հանգիստ արիությունից ավելի ուժեղ։ Իսկ եթե այդ հակադրվելը ուժերից արդեն վեր է, կարելի է ինքնասպան լինել։ Լավ է, երբ մարդ դա գիտակցում է, բայց շատ ավելի լավ է, երբ նա գիտակցում է նաև, որ քանի դեռ մարդ ապրում է, ոչինչ վերջնականապես կորած չէ։

Ռավիկը գիտեր, ինչ է նշանակում վտանգ, գիտեր, որտեղից կարող է լինել այդ վտանգը, գիտեր, որ վաղը ինքը հարկադրված է լինելու պաշտպանվել․․․ Բայց այս գիշեր, կորած Արարատի ափերից վերադառնալու այս ժամին, երբ նա գնում էր դեպի այն տեղը, որտեղից վերահաս կատաստրոֆայի դղրդյունն էր լսվում և զգացվում արյան հոտը, ամեն ինչ հանկարծ դարձավ բոլորովին արտասովոր և զրկվեց իր անունից ու իմաստից։ Վտանգը մնում էր վտանգ, բայց և դադարել էր վտանգ լինելուց։ Ճակատագիրը զոհ էր և աստվածություն, որին միևնույն ժամանակ զոհ են մատուցում։ Իսկ վաղվա օրը անհայտ մի աշխարհ էր։

Ամեն ինչ լավ էր։ Եվ այն, ինչ տեղի էր ունեցել, և այն, ինչ լինելու էր։ Բավական էր և դա։ Եթե նույնիսկ դա վերջինն էր լինելու, թող լիներ։ Մեկին սիրել էր և կորցրել այդ մեկին։ Մի ուրիշին ատել էր և սպանել նրան։ Երկուսն էլ ազատել էին իրեն։ Մեկը կործանել էր նրա զգացմունքը, մյուսը հանգցրել էր անցյալի մասին հիշողությունները։ Ոչինչ անավարտ չէր մնացել։ Ոչ մի ցանկություն այլևս չկար։ Ոչ ատելության, ոչ տրտունջի։ Եթե վիճակված է, որ որևէ բան նորից պետք է լինի, թող լինի։ Առանց սպասումների և հուսադրության, նրանց կործանումը վիշտ է բերում իր հետ։ Հիմա ինքը փորձված է։ Այդ փորձը ոչ թե նրան թուլացրել, այլ ընդհակառակը, ուժեղացրել է։ Մոխիրն արդեն մաքրված է, մարմնի խոցված մասերը նորից կենդանության են ստացել, ցինիզմը ոչ թե թուլացնում, այլ դարձնում է ավելի ուժեղ։ Եվ դա շատ լավ էր։

Կանն անցնելուց հետո նրանք ձիերի հանդիպեցին։ Գիշերային մթության մեջ ձգվաձ ձիերի անվերջանալի շարքեր, որոնք լուսնի շողերի տակ կարծես ուրվականներ լինեին։ Հետո հայտնվեցին չորս-չորս կանգնած մարդկային շարքերը։ Տղամարդիկ ձեռքներին տանում էին կապոցներ, ստվարաթղթե արկղներ, փաթեթներ։ Մոբիլիզացիան սկսված էր։

Նրանք շարժվում էին առանց աղմուկ հանելու։ Ոչ ոք չէր երգում։ Ոչ մի խոսակցություն չկար։ Գիշերային խավարի միջով ստվերների այդ շարքերը քայլում էին ճանապարհի աջակողմյան եզրով, որպեսզի տեղ թողնեն մեքենաների երթևեկության համար։

Ռավիկը մեկը մյուսի հետևից անցնում էր այդ շարքերի կողքով։ Ձիեր, մտածեց նա։ Ձիեր՝ ինչպես 1914 թվին։ Տանկեր չկան։ Միայն ձիեր են։

Նա կանգ առավ բենզինի սյունակի մոտ, որպեսզի մեքենայի համար բենզին վերցնի։ Փոքրիկ գյուղի տների լուսամուտներում դեռ լույսեր կային, սակայն գյուղից ոչ մի ձայն չէր լսվում, թվում էր, թե բոլորը համրացել են։ Գյուղի միջով անցավ շարասյուներից մեկը։ Մարդիկ նայում էին նրա հետևից։ Ոչ ոք ձեռքով չարեց։

— Վաղն ինձ էլ են տանելու,— ասաց բենզինի սյունակի մոտի մարդը։ Նա գյուղացու պարզ, արևից սևացած դեմք ուներ։— Հայրս սպանվել է անցյալ պատերազմում, պապս՝ 1871 թվի պատերազմում։ Իսկ ես էլ վաղն եմ գնալու։ Նույն հին պատմությունն է, որ դարերով շարունակվում է։ Ուզում ենք թե չենք ուզում, միևնույն է, պետք է գնանք, թեև մեջը ոչ մի օգուտ չկա։

Նա հայացքը գցեց բենզինի խղճուկ պոմպին, փոքրիկ տնակին և կողքին լուռ կանգնած կնոջը։

— Քսանութ ֆրանկ երեսուն սանտիմ, մեսյո։

Նորից ընդհատվեց պեյզաժը։ Լուսին։ Մոբիլիզացվածների շարքեր։ Ձիեր։ Լռություն։ Ռավիկը կանգ առավ մի փոքրիկ ռեստորանի առաջ։ Դրսում երկու սեղան կար դրված։ Ռեստորանի տիրուհին բացատրեց, որ ընթրիքր վերջացել է, այլևս ուտելու ոչինչ չունի։ Բայց, ինչպես էլ ուզում է լինի, Ռավիկն ուզում էր որևէ բան ուտել։ Իսկ Ֆրանսիայում պանրով ձվածեղը ընթրիք չէր համարվում։ Վերջապես նրան հաջողվեց տիրուհուն համոզել, ձվածեղին ավելացնի նաև սալաթ, սուրճ և մի գրաֆին գինի։

Ռավիկը մենակ նստել էր վարդագույն շենքի առաջ և ուտում էր։ Մարգագետինների վրա փռվել էր մառախուղը։ Լսվեց գորտերի կռկռոցը։ Անսահման լռություն էր։ Միայն շենքի վերին հարկից էր, որ բարձրախոսի ձայն էր գալիս։ Հաղորդավարի ձայնն էր — հանգստացնող, վստահ, սակայն միևնույն ժամանակ անսփոփ ու ամբողջովին ավելորդ։ Բոլորն էլ լսում էին, բայց ոչ ոք չէր հավատում նրան։

Ռավիկը վճարեց։

— Փարիզի լույսերը քողարկված են,— ասաց տիրուհին,— հենց նոր ռադիոն հայտնեց։

— Մի՞թե։

— Այո։ Օդային հարձակումից ապահով լինելու համար։ Ռադիոն ասաց, որ դա արվում է նախազգուշական նպատակով։ Ոչ մի պատերազմ, ասում են, չի լինելու։ Հիմա բանակցություններ են վարում։ Դուք ի՞նչ կարծիքի եք։

— Ես չեմ կարծում, թե արդեն պատերազմ է։— Ռավիկը չգիտեր, ինչ պատասխանի։

— Աստված տա այդպես լինի։ Թե չէ ի՞նչ օգուտ։ Գերմանացիք Լեհաստանը կզավթեն, հետո էլ Էլզաս֊Լոթարինգրան կպահանջեն։ Դրանից հետո էլ՝ գաղութները։ Հետո էլ մի ուրիշ բան։ Եվ այդպես պահանջները գնալով այնքան կսկսի ավելացնել, որ մենք ստիպված կլինենք կամ լրիվ հանձնվել, կամ էլ պատերազմ հայտարարել։ Ավելի լավ է, ինչ լինելու է, միանգամից լինի։

Ռեստորանի տիրուհին դանդաղ տուն գնաց։ Ճանապարհով նորից մի շարասյուն էր անցնում։

Հորիզոնում երևում էր Փարիզի կարմիր հրացոլքը։ Լուսաքողարկում է․․․ Փարիզի լույսերը քողարկված են: Զարմանալու ոչինչ չկար։ Չէ՞ որ վաղը մյուս օրը պատերազմ կհայտարարվի։ Բայց չնայած դրան, հնչում էր տարօրինակ․ Փարիզում լուսաքողարկում է։ Փարիզո՜ւմ։ Թվում էր, թե աշխարհի լույսը խավարել է։

Արդեն արվարձաններն են։ Սենան։ Փոքրիկ փողոցների եռուզեռը։ Ահա լարի պես ուղիղ ավենյուն, որ գնում է դեպի հաղթական կամարը։ Գունատ ու դեռ լույսերով ողողված, նա վեր էր խոյանում Էտուալ հրապարակի միգաշաղախ լույսերի մեջ։ Իսկ կամարի հետևում Ելիսեյան դաշտերն էին, որ նույնպես դեո շողշողում էին փայլփլող լույսերի ծովում։

Ռավիկը թեթևացած շունչ քաշեց։ Նրա մեքենան սլանում էր առաջ, սլանում էր քաղաքի միջով, և հանկարծ նա տեսավ, որ Փարիզն արդեն սկսել է ծածկվել խավարով։ Փայլփլուն մաշկի վրա երևացող քոսկեղի նման այստեղ ու այնտեղ հայտնվում էին խավարի հիվանդագին լաքաները։ Լուսային ռեկլամների խայտաբղետ խաղը որոշ տեղերում կարծես կերած լինեին այն երկար ստվերները, որոնք սպառնագին կերպով թաքնվել էին սակավաթիվ և վեհերոտ կարմիր, սպիտակ, կապույտ և կանաչ լույսերի միջև։ Առանձին փողոցներ արդեն կուրացել էին, թվում էր, թե այդ փողոցների միջով հսկայական սև որդեր են սողացել և ճզմել ու ոչնչացրել ամեն տեսակի փայլ։ Գեորգ Հինգերորդի ավենյուն ամբողջովին խավար էր։ Մոնտենի ավենյուում հենց նոր հանգան վերջին լապտերները։ Այն շենքերը, որոնցից գիշերները լույսերի կասկադներ էին հորդում դեպի աստղերը, այժմ սևեռված դեպի խավարն էին նայում իրենց մերկ, գորշ ֆասադներով։ Վիկտոր Էմանուել Երրորդի ավենյուն խավար էր կիսով չափ։ Մյուս կեսը դեռ լուսավորված էր։ Կարծես կաթվածահար և հոգեվարքի մեջ գտնվող մարմին լինի, որի կեսն արդեն մահացել է, իսկ մյուս կեսը դեռ կենդանի է, մտածեց Ռավիկը։ Հիվանդությունը թափանցում է ամենուրեք, իսկ երբ Ռավիկը վերադարձավ համաձայնության հրապարակը, նրա վիթխարի շրջանակը նույնպես արդեն մահացած էր։

Գունատ և ամբողջովին գունաթափ կանգնած էին մինիստրությունների շենքերը։ Լույսերի շղթաներն անհետացան։ Տրիտոնները և Ներայիդները, որոնք ամեն գիշեր պարում էին լույսերի ճերմակ փրփուրների մեջ, այժմ անձև, գորշ քարերի նման անշարժացել էին իրենց դելֆինների վրա։ Շատրվաններն ամայացել էին, սևին էր տալիս նրանց միջից հորդող ջուրը։ Երբեմնի փայլատակող Լուքսորյան կոթողը, որպես հավիտենականության ահեղ կապարյա մատ, նետվել է դեպի մթին երկինքը։ Մանրէների նման ամենուրեք սողում էին հակաօդային պաշտպանության գունատ-կապտավուն լապտերիկների հազիվ նշմարելի շղթաները և, նեխածորեն առկայծելով, տարածվում էին լռությամբ կործանվող քաղաքի փողոցներով, որը կարծես վարակված լիներ ինչ-որ տիեզերական տուբերկուլոզով։

Ռավիկը մեքենան հանձնեց գարաժին։ Հետո տաքսի նստեց և մեկնեց «Ինտերնացիոնալ»։ Հյուրանոցի մուտքի առաջ տիրուհու տղան սանդուղք էր դրել և, վրան կանգնած, կապույտ լապտեր էր դնում փամփուշտի մեջ։ Մուտքի լուսավորությունը միշտ էլ այնքան էր եղել, որ հազիվ էր կարդացվում հյուրանոցի ցուցանակը։ Իսկ այժմ աղոտ կապույտ լույսի տակ երևում էր ցուցանակի աջ մասը միայն «․․․նացիոնալ»․․․ և այն էլ մեծ դժվարությամբ։

— Լավ է, որ եկաք,— ասաց հյուրանոցի տիրուհին։— Այստեղ մեզ մոտ մի կին խելագարվել է։ Յոթերորդ համարում։ Ըստ երևույթին, լավ կլինի, որ նա այստեղից գնա։ Ես չեմ կարող խելագարված կնոջը պահել իմ հյուրանոցում։

— Գուցե նա ոչ թե խելագարվել, այլ ջղային նոպայի մե՞ջ է։

— Դա միևնույնն է։ Այդպիսիներին հոգեբուժարան են ուղարկում։ Ես արդեն դա ասել եմ նրա ամուսնուն։ Նա, իհարկե, այդ մասին լսել անգամ չի ուզում։ Իսկ ես այդ պատճառով միայն գլխացավանք կարող եմ ունենալ։ Եթե նա իրեն հանգիստ չպահի, ես ստիպված կլինեմ վտարել այստեղից։ Ուրիշ կերպ հնարավոր չէ։ Մյուսները պետք է կարողանա՞ն քնել թե՞ չէ։

— Վերջերս մեկն էլ «Ռից» հյուրանոցում էր խելագարվել,— ասաց Ռավիկը։— Ինչ-որ պրինց։ Հետո բոլոր ամերիկացիները ուզում էին նրա սենյակը վերցնել։

— Դա ուրիշ բան է։ Նա խելագարվել է իր տարօրինակություններից։ Դա նույնիսկ էլեգանտություն է։ Իսկ այս կինը վշտից է խելագարվել։

Ռավիկը նայեց տիրուհուն։

— Դուք կյանքը լավ եք հասկանում, մադամ։

— Պարտավոր եմ հասկանալ։ Ես վատ մարդ չեմ։ Փախստականներին ես եմ տեղ տվել։ Բոլորին։ Ասենք թե ես դրանով փող եմ վաստակում։ Այն էլ շատ չափավոր։ Բայց հո ես չե՞մ կարող խելագար կնոջը պահել այստեղ, որն անընդհատ ծղրտում է։ Նա արդեն չափը անցնում է։ Եթե չհանդարտվի, պետք է թողնի գնա։

Խելագարվածն այն կինն էր, որի փոքրիկ տղան հարցնում էր, թե ինքն ինչու է հրեա։ Նա անկյունը մտած նստել էր մահճակալին և ձեռքերով ծածկել երեսը։ Սենյակը վառ լուսավորված էր։ Վառվում էին բոլոր լապտերները, ավելացրած նաև վառած մոմերը վրան՝ երկու աշտանակ, որոնք դրված էին սեղանին։

― Տարականները,— մռթմռթում էր կինը,— տարականները։ Սև, հաստ, փայլուն տարականները։ Ահա, այնտեղ են, անկյունում, հազարներով են․․․ Անթիվ են, անհամար․․․ Լույսը վառեք, շուտ վառեք լույսը, թե չէ հիմա բոլորը վրա կտան․․․ Լույսը վառեք․․․ Գալիս են․․․ վրա են տալիս․․․

Նա ծղրտաց և սեղմվեց անկյունի պատին․․․ կուչ եկավ, ծնկները վեր քաշեց դեպի կզակը, չռած մատներով ձեռքերը սարսափով մեկնեց առաջ, ապակյա աչքերը չռեց․․․ Ամուսինն աշխատում էր նրա ձեռքերը բռնել։

— Այստեղ ոչինչ չկա, մամ․․․ անկյուններում ոչինչ չկա․․․

— Լույսը․․․ լույսը վառեք․․․ գալիս են․․․ տարականները գալիս են․․․

— Մեր լույսն արդեն վառած է, մամա։ Չե՞ս տեսնում, որ վառած է․․․ նայիր, տես, նույնիսկ սեղանի վրայի մոմերն էլ են վառած,— նա հանեց գրպանի լապտերը և նրա լույսն ուղղեց պայծառորեն լուսավորված սենյակի լուսաողող անկյունին։

— Ահա, տես որ անկյուններում ոչինչ չկա, նայիր, ես լույսը գցել եմ անկյունին․․․ ոչ մի բան չկա․․․

— Տարականնե՜րը․․․ Տարականները գալիս են․․․ Տարականներից ամեն ինչ սևացել է․․․ Բոլոր անկյուններից վրա են տալիս․․․ Լույսը․․․ լույսը վառեք․․․ պատերով սողում են վեր․․․ արդեն առաստաղից ցած են թափվում․․․

Կինը խռխռացրեց և ձեռքերը վեր պարզեց գլխի վրա։

— Ինչքա՞ն ժամանակ է, որ այդպես է,— հարցրեց Ռավիկը ամուսնուն։

— Մութն ընկնելուց հետո։ Ես տանը չեմ եղել։ Գնացել էի․․․ ինձ խորհուրդ էին տվել մի անգամ էլ դիմել Հաիտիի հյուպատոսին․․․ ես նրա մոտ էի գնացել․․․ հետս վերցրել էի նաև տղայիս․․․ իհարկե, ոչինչ դուրս չեկավ․․․ էլի չհաջողվեց․․․ Իսկ երբ վերադարձանք, անկյունում նստել էր մահճակալին ու ճչում էր․․․

Ռավիկն արդեն շպրիցը պատրաստել էր։

— Անքնությամբ չէ՞ր տառապում։

Ամուսինը անօգնական նայեց Ռավիկին։

— Չեմ կարծում։ Սովորաբար հանգիստ բնավորություն ուներ։ Մենք փող չունենք բուժարան տանելու համար։ Մենք նաև․․․ մի խոսքով, մեր ունեցած փաստաթղթերով նրան չենք կարող որևէ տեղ ընդունել տալ․․․ Գոնե ձայնը կտրեր․․․ Մամա, մենք բոլորս այստեղ ենք, քո կողքին — ես եմ, Զիգֆրիդն է, բժիշկն է․․․ այստեղ ոչ մի տարական չկա․․․

— Տարականնե՜րր,— ընդհատեց նրան կինը,— բոլոր կողմերից տարականներ են գալիս․․․ վրա տված գալիս են․․․ բոլոր կողմերից․․․

Ռավիկը սրսկեց։

— Երբևէ այսպիսի բան ունեցե՞լ է, թե՞ առաջին անգամն է։

— Առաջին անգամն է։ Չեմ հասկանում, թե սա ինչից է։ Չգիտես, ինչո՞ւ է անընդհատ կրկնում․․․

Ռավիկը վեր բարձրացրեց ձեռքը։

— Մի հիշեցրեք այդ մասին։ Մի քանի րոպեից հետո նա կքնի։ Հնարավոր է, որ դա նա երազում տեսած լինի, որի ժամանակ սարսափել է և արթնացել։ Կարող է պատահի, որ վաղն արթնանա ամեն ինչ մոռացած։ Աշխատեք ոչինչ չհիշեցնել։ Իբրև թե ոչինչ չի էլ պատահել։

— Տարականնե՜րը,— նղղվելով շշնջում էր կինը,— չաղլիկ, մեծ֊մեծ․․․

— Ձեր ինչի՞ն է պետք այսքան լույսերը վառել եք։

— Մեզ պետք չէ․․․ Բայց քանի որ ինքն անընդհատ լույս էր պահանջում, վառեցինք․․․

— Առաստաղի ջահի լույսերը հանգցրեք։ Մյուսները թողեք մնա, մինչև ինքը քնի։ Հիմա նա քնելու է։ Ես բավական մեծ դոզա եմ տվել։ Ես վաղն էլ մի անգամ կանցնեմ, առավոտյան տասնմեկին։

— Շնորհակալ եմ,— ասաց կնոջ ամուսինը։— Դուք չեք կարող պատկերացնել․․․

— Կարող եմ։ Այդպիսի բաներ հիմա հաճախ են լինում։ Այս մի քանի օրը նրա հետ մի քիչ զգույշ եղեք, ամեն կերպ աշխատեք ձեր հուզմունքը ցույց չտալ․․․

Ասելը հեշտ է, մտածեց Ռավիկը, բարձրանալով իր սենյակը։ Նա լույսը վառեց։ Մահճակալի կողքին դրված էին իր գրքերը։ Սենեկա, Շոպենհաուեր, Պլատոն, Ռիլկե, Լաո-Ցզի, Լի Տայ-Պո, Պասկալ, Հերակլիտ, Աստվածաշունչ․․․ Ամենամռայլ և ամենաքնքուշ գրականությունը։ Բոլոր այդ գրքերը մեծ մասամբ փոքր ֆորմատի էին, տպագրված բարակ թղթի վրա և հարմար այն մարդկանց համար, ովքեր ճամփորդության մեջ են և քիչ բան կարող են հետները վերցնել։ Ռավիկն առանձնացրեց այն ամենը, ինչ հետն ուզում էր տանել։ Հետո ջոկեց մյուս իրերը։ Ոչնչացնելու քիչ բան կար։ Նա միշտ սպասողական վիճակում էր ապրել, անընդհատ մտածելով, որ հանկարծ հիմա կգան ու կտանեն իրեն։ Ունեցածը հին ադյալն էր, խալաթը, որոնք իրեն կօգնեին, որպես փորձված բարեկամներ։ Հետո թույնն էր, որ պահված էր մեջը դատարկ մեդալի ներսում։ Դա միշտ Ռավիկի մոտ էր լինում, նույնիսկ գերմանական համակենտրոնացման ճամբարում։ Այն գիտակցությունը, որ ինքը թույն ունի և ուզած րոպեին կարող է վերջ տալ իր կյանքին, օգնել էր նրան դժվարություններին ավելի հեշտ դիմանալու։ Նա մեդալը թաքցրեց։ Սա մարդ պետք է միշտ իր հետ պահի։ Դա հանգստություն է տալիս։ Ո՞վ գիտե, թե վաղն ինչ է լինելու։ Մեկ էլ տեսար նորից գեստապոյում հայտնվեցիր։ Սեղանին մի կիսատ շիշ կալվադոս կար։ Ռավիկը մի բաժակ խմեց։ Ֆրանսիա, մտածեց նա։ Անհանգիստ կյանքի հինգ տարիներ։ Բանտարկության երեք ամիս, գաղտնի ապրել, չորս արտաքսում ու նույնքան վերադարձ։ Կյանքի հինգ տարիներ։ Բավական լավ է անցկացրել։