== Գլուխ 19 ==
Թոմաս Ռոբինսոնը մոտեցավ այն տեղին, ուր կանգնում էին վկաները և աջ ձեռքով բարձրացրեց ձախը։ Նա այդ անկենդան ձեռքը դրեց աստվածաշնչի վրա։ Բայց հազիվ էր աջ ձեռքը հեռացրել, որ անդամալույծ ձախ ձեռքը սահեց աստվածաշնչի վրայից և դիպավ քարտուղարի սեղանին։ Թոմը նորից ուզեց բարձրացնել, բայց դատավոր Թեյլորը քրթմնջաց․
― Այդպես էլ լավ է, Թոմ։
Թոմը երդում տվեց և գրավեց վկաներին հատկացված տեղը։ Ատտիկուսը արագ֊արագ սկսեց նրան հարցաքննել, և ահա, թե ինչ իմացանք. Թոմը քսանհինգ տարեկան է, ամուսնացած է, ունի երեք երեխա․ դատված է․ մեկ անգամ դատապարտվել է մեկ ամսվա բանտարկության՝ հասարակական կարգը խանգարելու համար։
― Նշանակում է, կարգի խանգարում եղել է,— ասաց Ատտիկուսը։— Ինչո՞վ է այդ արտահայտվել։
― Մի մարդու հետ կռվեցի, նա ուզում էր դանակով խփել։
― Եվ նրան այդ հաջողվե՞ց։
— Այո՛, սըր։ Բայց շատ քիչ։ Դուք տեսնում եք, ես․․․— Թոմը ձախ ուսը անհարմար ձևով շարժեց։
― Տեսնում եմ,— ասաց Ատտիկուսը։— Երկուսիդ էլ դատեցի՞ն։
― Այո՛, սըր, և ես ստիպված էի սահմանված ժամկետը նստել, տուգանքը չէի կարող վճարել։ Իսկ նա վճարեց։
Դիլլը իմ գլխի վրայով ձգվեց դեպի Ջիմը և նրան հարցրեց, թե այդ ինչ է անում Ատտիկուսը։ Ջիմը ասաց՝ Ատտիկուսը ցույց է տալիս ատենակալներին, որ Թոմը թաքցնելու ոչինչ չունի։
― Դուք ծանո՞թ եք Մեյելլա Վայոլետ Յուելի հետ,— հարցրեց Ատտիկուսը։
― Այո՛, սըր։ Ես ամեն օր նրանց տան մոտով եմ գնում պլանտացիա և ետ վերադառնում։
― Ո՞ւմ պլանտացիան։
― Ես միստեր Լինկ Դիզի մոտ բամբակ եմ հավաքում։
― Դուք նոյեմբերին է՞լ էիք բամբակ հավաքում։
― Ոչ, սըր, աշնանը և ձմռանը ես միստեր Դիզի մոտ աշխատում եմ այգում։ Ես նրա մոտ աշխատում եմ կլոր տարին։ Այնտեղ և պեկանի ծառեր կան, և ինչքան ասեք ամեն տեսակի աշխատանք։
― Դուք ասացիք, որ դուք ամեն օր աշխատանքի գնալիս և վերադառնալիս ստիպված եք անցնել Յուելների տան մոտով։ Իսկ ուրիշ ճանապարհ չկա՞։
― Ո՛չ, սըր, ուրիշ ճանապարհ ես չգիտեմ։
― Միսս Յուելը ձեզ հետ երբևէ խոսե՞լ է, Թոմ։
― Ինչպես չէ, սը՛ր։ Ես երբ անցնում եմ նրանց տան մոտով, միշտ էլ բարևում եմ, իսկ մեկ անգամ նա, այսինքն՝ Մեյելլան, հանձնարարեց ներս մտնել բակը և պահարանը ջարդել։
― Նա ե՞րբ է ձեզ հանձնարարել ջարդել այդ․․․ պահարանը։
― Անցյալ տարի, միստեր Ֆինչ, գարնանը, ես հիշում եմ, որովհետև բամբակի բուկլիցի ժամանակն էր, և հետս թաքուջակ կար։ Ես ասում եմ՝ ինձ մոտ ուրիշ գործիք չկա, միայն թաքուջակն է, իսկ նա ասում է՝ քեզ կացին կտամ։ Նա ինձ կացին տվեց, ես էլ պահարանը ջարդեցի։ Այն ժամանակ նա ասաց՝ «Էհ, ինչ արած, ստիպված եմ քեզ հինգ ցենտանոց տալ, հը՞»։ Իսկ ես ասում եմ՝ ոչ, մեմ, ինձ ոչինչ պետք չէ։ Եվ գնացի տուն։ Դա անցյալ գարնանն էր, միստեր Ֆինչ, տարուց ավելի է անցել։
― Դրանից հետո երբևէ դուք այնտեղ գնացե՞լ եք։
— Այո՛, սըր։
― Ե՞րբ։
― Շատ անգամ։
Դաշտավոր Թեյլորը ձեռքը մեկնեց մրճիկին, բայց այդպես էլ բարձրացրեց։ Դահլիճի քրթմնջյունը ինքն իրեն դադարեց։
― Ինչպիսի՞ հանգամանքներում է այդ եղել։
— Չեմ հասկանում, սըր։
― Դուք ինչո՞ւ էիք այդքան գնում նրանց բակը։
Թոմ Ռոբինսոնի ճակատը հարթվեց։
― Նա էր ինձ կանչում, սը՛ր։ Ես տան մոտով անցնում եմ, իսկ նա ինձ համար մշտական մի որևէ աշխատանք ունի՝ մեկ փայտ ջարդել, մեկ կպչան ջարդել, մեկ ջուր կրել, իրենց կարմիր ծաղիկները նա ամեն օր ջրում էր։
― Այդ ծառայությունների համար ձեզ վարձատրո՞ւմ էին։
― Ոչ, սըր, միայն այն առաջին անգամն էր, որ ուզեց հինգ ցենտ տալ։ Դե հո ես փողի համա՞ր չէի անում։ Երևում է, միստեր Յուելը նրան այնքան էլ չէր օգնում, և երեխեքն էլ նույնպես, իսկ մի ավելորդ հինգ ցենտանոց նա որտեղի՞ց պիտի ունենար։
― Իսկ ո՞ւր էին մյուս երեխաները։
― Հենց բակում, միշտ էլ այդտեղ էին լինում։ Ես աշխատում եմ, իսկ նրանք նայում են, մի քանիսը այդտեղ են, մնացածներն էլ պատուհանից են նայում։
― Միսս Մեյելլան ձեզ հետ խոսու՞մ էր։
― Այո, խոսում էր։
Թոմ Ռոբինսոնը ցուցմունք էր տալիս, իսկ ես հանկարծ մտածեցի՝ ինչպես երևում է, այդ Մեյելլա Յուելը մենակ է ամբողջ աշխարհում։ Զարզանդ Ռեդլին էլ նույնիսկ այդքան մենակ չէ, չնայած քսանհինգ տարի նստած է դուռը երեսին փակ։ Երբ Ատտիկուսը Մեյելլային հարցրեց, թե նա բաբեկամներ ունի՞, նա իսկի չհասկացավ էլ, իսկ հետո մտածեց, որ Ատտիկուսը իրեն ծաղրում է։ Մեյելլան այնքան թշվառ է, ճիշտ, ինչպես մուլատները, որոնց մասին Ջիմը ասել է՝ սպիտակները Մեյելլայի հետ չեն ուզում շփվել, որովհետև խոզերի հետ է ապրում, իսկ նեգրերն էլ՝ որովհետև սպիտակ է։ Նա չի կարող շփվել նեգրերի հետ, ինչպես Դոլֆուս Ռեյմոնդը, չէ որ Մեյելլան չունի իր սեփական հողաբաժինը՝ գետի ափին, մանավանդ որ լավ ընտանիքից էլ չէ։ Յուելների մասին ոչ ոք չի ասի՝ «Դա նրանց մոտ ցեղական է»։ Մեյկոմբը նրանց նպաստ է տալիս, ծննդյան նվերներ, և թիկյունքը ցույց տալիս։ Հավանաբար միայն Թոմ Ռոբինսոնն է նրա հետ մարդավարի վարվել։ Իսկ Մեյելլան ասում է՝ նա իմ հախից եկավ, և երբ ցուցմունք էր տալիս, նայում էր Թոմին որպես մի գարշելի աղտեղության։ Այդ րոպեին ես լսեցի Ատտիկուսի ձայնը.
― Թո՛մ, պատահե՞լ է, որ դուք երբևէ ներս խուժեք Յուելների հողաբաժինը։ Երբևէ գնացե՞լ եք այնտեղ, առանց տերերից որևէ մեկի հատուկ հրավիրման։
— Ո՛չ, սըր, երբե՛ք, միստեր Ֆինչ։ Ինչպե՛ս կարելի է, սը՛ր։
Ատտիկուսը մեզ շատ անգամ էր բացատրել, թե ինչպես հասկանալ վկան ճիշտ է ասում, թե՞ ստում է. այդտեղ գլխավորը ոչ թե նրան նայելն է, այլ լսելը։ Ես այդպես էլ արեցի՝ մեկ հարցին Թոմը երեք անգամ ասաց՝ «ոչ», բայց ասաց հանդարտ, առանց նվնվալու, առանց մղկտալու, և ես նրան հավատացի, չնայած նա ասաց ավելի, քան պետք էր։ Երևում էր, որ նա օրինավոր նեգր էր, իսկ օրինավոր նեգրը երբեք չի մտնի ուրիշի բակը, եթե նրան չեն կանչել։
― Ի՞նչ տեղի ունեցավ ձեզ հետ, Թոմ, անցյալ տարվա նոյեմբերի քսանմեկի երեկոյան։
Ցածում՝ դահլիճում բոլորը մեկ անգամից հոգոց քաշեցին, հակվեցին առաջ։ Եվ նեգրերը նույնպես՝ մեր ետևում։
Թոմի մաշկը միանգամայն սև էր, բայց ոչ փայլուն, այլ ինչպես գորշ թավիշը։ Մուգ դեմքի վրա փայլատակում էին աչքերի սպիտակուցները, և երբ նա խոսում էր, ատամները անվերջ պսպղում էին։ Եթե հաշմ չլիներ, նա ուղղակի գեղեցիկ կլիներ։
― Այդ երեկո տուն եմ գնում, միստեր Ֆինչ,— սկսեց նա,— տեսնեմ միսս Մեյելլան կանգնած է արտասանդուղքին, նա ձեզ այդպես էլ ասաց։ Նրանց մոտ միանգամայն լռություն էր տիրում, թե ինչու, ես չգիտեի։ Ես գնում եմ ու զարմանում, այդ ինչպես է, որ լռություն է տիրում, իսկ նա ինձ ձայն է տալիս, հրամայում է՝ գալ և օգնել։ Ես էլ գնացի բակը, շուրջս նայեցի, մտածեցի՝ երևի փայտ պետք է ջարդել, իսկ երեխեքը չեն երևում, իսկ նա ասում է՝ ոչ, ասում է, գործը տանն է, դուռը ծխնիներից դուրս է ընկել, այնինչ ձմեռը քթներիս տակին է։ Ես միսս Մեյելլայից պտուտակահան խնդրեցի։ Իսկ նա ասում է՝ պտուտակահան կգտնվի։ Դե, ես բարձրացա արտասանդուղքը, իսկ նա ասում է՝ ներս արի։ Գնացի, նայեցի դռանը և ասացի՝ միսս Մեյելլա, դուռը ոնց որ թե սարքին է։ Բացեցի, փակեցի, ծխնիներն էլ են սարքին։ Բայց նա վերցրեց ու դուռը փակեց։ Ես միշտ մտածում էի, միստեր Ֆինչ, թե ինչու է այդպես լռություն տիրում, և այդտեղ հասկացա, որ երեխաներից ոչ մեկն էլ չկա, և հարցրի՝ միսս Մեյելլա, այդ ո՞ւր են կորել բոլոր երեխեքը։
Թոմի սև դեմքը սկսեց փայլել, և նա ճակատը շփեց։
― Ես հարցնում եմ, այդ ո՞ւր են կորել բոլոր երեխեքը,— կրկնեց Թոմը։— Իսկ նա մի տեսակ ծիծաղեց․․․ և ասաց՝ գնացել են քաղաք պաղպաղակ ուտելու։ Կլոր տարին ես նրանց համար փող եմ հավաքել, համենայն դեպս, հավաքեցի։ Բոլորը գնացել են քաղաք։
Թոմը ակնհայտորեն իրեն վատ էր զգում, և դա ոչ այն պատճառով, որ քրտնել էր։
― Իսկ դուք նրան ի՞նչ պատասխանեցիք, Թոմ,— հարցրեց Ատտիկուսը։
― Ես պատասխանեցի մոտավորապես այսպես, որ դուք լավ եք հաջողացրել, միսս Մեյելլա։ Իսկ նա ասում է՝ դու այդպե՞ս ես կարծում։ Բայց երևում էր, որ նա ինձ չհասկացավ․․․ Ես մտածում էի, նա ինչքան ճարպիկն է, որ կարողացել է փող հավաքել, և թե ինչքան բարի է երեխեքի նկատմամբ։
― Հասկանում եմ ձեզ, Թոմ,— ասաց Ատտիկուսը,— շարունակեցեք։
― Դե, ես էլ ուրեմն ասացի՝ գնում եմ, քանի որ ինձ անելու գործ չկա, իսկ նա ասում է՝ կա։ Ես հարցրի՝ ինչպիսի, իսկ նա հրամայում է՝ բարձրացիր այ այն աթոռին և պահարանի վրայից արկղը իջեցրու։
― Ո՞ր պահարանից, ա՛յն, որը դուք ջարդեցիք վառելու համա՞ր,— հարցրեց Ատտհկուսը։
Թոմը ծիծաղեց։
― Ո՛չ, սըր, դա ուրիշ է։ Բարձր էր, քիչ էր մնում առաստաղին հասներ։ Ես արկղը վերցրի ու իջնում եմ, իսկ նա․․․, նա հանկարծ վերցրեց ու․․․ ու ինձ գրկեց, միստեր Ֆինչ։ Ես այն աստիճան վախեցա, որ թռա, աթոռն էլ շրջվեց․․․ Միայն այդ մի հատիկ աթոռն էր, որ շրջվեց, իսկ մյուսները բոլորը իրենց տեղում կանգնած էին, երբ ես դուրս եկա, միստեր Ֆինչ։ Աստվա՛ծ վկա։
― Իսկ դրանից հետո, երբ աթոռը շրջեցիք, ի՞նչ տեղի ունեցավ։
Կարծես Թոմի լեզուն բռնվեց։ Նա նայեց Ատտիկուսին, հետո ատենակալներին, հետո միստեր Անգերվուդին, որ նստած էր նրա դիմաց։
― Թո՛մ, դու երդվել ես ամեն բան ճիշտն ասել։ Մենք սպասում ենք։
Թոմը շփոթված ձեռքը տարավ շրթունքներին։
― Ի՞նչ կատարվեց հետո։
― Պատասխանիր հարցին,— ասաց դատավոր Թեյլորը։ Նա արդեն իր սիգարի մեկ երրորդը ծամել էր։
― Ես աթոռից թռա, միստեր Ֆինչ, շուռ եկա մի կողմ, իսկ նա հարձակվեց ինձ վրա․․․
― Հարձակվեց ձեզ վրա բռունցքներո՞վ։
― Ոչ, սըր, նա․․․ Ինձ գրկեց։ Երկու ձեռքով։
Այս անգամ դատավոր Թեյլորը իր մրճիկով ամուր խփեց և նույն րոպեին դահլիճի լույսերը վառվեցին։ Դեռ մութը չէր ընկել, բայց արեգակը այլևս չէր լուսավորում պատուհաններից։ Դատավոր Թեյլորը արագորեն դահլիճում կարգ ու կանոն վերահաստատեց։
― Իսկ հետո նա ի՞նչ արեց։
Թոմը ուժ գործադրելով, խոսքը կուլ տվեց։
― Նա կանգնեց ոտնաթաթերին և այտս համբուրեց։ Եվ ասում է՝ կյանքումս ոչ ոքի չեմ համբուրել, գոնե սևամորթի համբուրեմ։ Իսկ թե հայրը ինչ է անում իր հետ, դա, որպես թե, հաշիվ չէ։ Դու էլ ինձ համբուրիր, սևամորթ, ասում է։ Ես ասում եմ՝ բաց թողեք ինձ, միսս Մեյելլա, և ուզում եմ փախչել, իսկ նա դռան առաջը փակեց, հո նրան չէի՞ հրելու։ Ես չուզեցի նրան հրել, միստեր Ֆինչ, և ասացի՝ թողեք գնամ։ Եվ այդտեղ, հենց այդ միջոցին միստեր Յուելը նայեց պատուհանից և սկսեց բղավել։
― Նա ի՞նչ բղավեց։
Թոմ Ռոբինսոնը նորից թուքը կուլ տվեց և աչքերը չռեց։
— Չեմ կարող ասել․․․ չեմ կարող․․․ այստեղ ժողովուրդ կա նստած, երեխաներ․․․
― Նա ի՞նչ ասաց՝ Թոմ։ Դուք պարտավոր եք կրկնել, որպեսզի ատենակալները լսեն, թե նա ինչ է ասել։
Թոմ Ռոբինսոնը աչքերը համարյա փակեց։
― Նա ասաց՝ «Քածի մեկը, ես քեզ կսպանեմ»։
― Իսկ հետո ի՞նչ եղավ։
― Ես իսկույն փախա, միստեր Ֆինչ, ես չգիտեմ, թե հետո ինչ եղավ։
― Թոմ, դուք բռնաբարե՞լ եք Մեյելլա Յուելին։
― Ո՛չ, սըր։
― Որևէ կերպ հարվածե՞լ եք։
― Ո՛չ։
― Դուք դիմադրե՞լ եք նրա սիրատածումին։
― Ես ջանում էի, միստեր Ֆինչ։ Ես ջանում էի, միայն թե չեմ ցանկացել կոպիտ լինել։ Չեմ ցանկացել, չեմ ցանկացել նրան հրել։
Այստեղ ես մտածեցի, որ Թոմը շատ բարեկիրթ մարդ է, ճիշտ այնպես է, ինչպես Ատտիկուսն է։ Միայն հետո հայրս բացատրեց, և ես հասկացա, թե ինչպիսի ծանր դրության մեջ է ընկել Թոմը. թեկուզ ինչ էլ որ եղել է, նա չի համարձակվել հարվածել սպիտակ կնոջը, այլապես նրա հաշիվը պարզ էր, և ահա նա էլ գլխապատառ փախել է, և եթե փախել է, նշանակում է հանցավոր է։
— Եկեք անդրադառնանք միստեր Յուելին, Թոմ,— ասաց Ատտիկուսը։— Նա ձեզ որևէ բան ասե՞լ է։
― Ո՛չ, սըր։ Միգուցե և ասել է, բայց ես արդեն հեռու եմ եղել․․․
― Բավական է,— ընդհատեց Ատտիկուսը,— իսկ այն, որ դուք լսել եք, ո՞ւմ էր ասում։
― Նա ասում էր միսս Մեյելլային, միստեր Ֆինչ, և նրան էր նայում։
― Եվ հետո դուք փախաք։
― Այո, սըր։
― Դուք ինչո՞ւ փախաք։
― Վախեցա, սըր։
― Ինչո՞ւ վախեցաք։
― Դուք էլ սևամորթ լինեիք, միստեր Ֆինչ, դուք էլ կվախենայիք։
Ատտիկուսը նստեց։ Վկաների տեղը գնաց միստեր Ջիլմերը, բայց այդ ժամանակ դահլիճում տեղից ելավ միստեր Լինկ Դիզը և ասաց․
― Ահա թե ձեզ ինչ կասեմ։ Այդ տղան ութ տարի է աշխատում է ինձ մոտ և ո՛չ մի անգամ և ո՛չ մի բանում որևէ վատ արարք չեմ նկատել։ Ո՛չ մի անգամ։
— Ձեզ քաշեցեք ձեր լեզուն, սը՛ր,— որոտաց դատավոր Թեյլորր։ Այժմ նա բոլորովին էլ քնահար չէր և ամբողջովին կարմրել էր։ Զարմանալի բան էր, չնայած սիգարետին, նա շատ հստակ էր խոսում։— Լինկ Դիզ,— բղավեց նա,— եթե դուք որևէ ասելիք ունեք, շնորհ արեք այդ բանր ասել իր ժամանակին և երդում տալուց հետո, իսկ հիմա այլևս ձեր իղութոզն անգամ այստեղ չլինի։ Հասկանալի՞ է։ Այդ էր պակաս, որ ես լսեմ, թե ինչ է ասում այդ արարածը։
Դատավոր Թեյլորը մոլեգին նայեց Ատտիկուսին, այսինքն՝ հապա փորձիր մի խոսք անգամ ասել, բայց Ատտիկուսը գլուխը խոնարհեց և ինքն իրեն ծիծաղեց։ Ատտիկուսը մի ժամանակ ասել էր, թե դատավոր Թեյլորը շատ է սիրում շուրջը շանթ ու որոտ տարածել, երբեմն նույնիսկ չափն անց է կացնում, բայց փաստաբանները նրա սպառնալից ճառերը ականջի ետևն են գցում։ Ես նայեցի Ջիմին, իսկ նա միայն գլուխն օրորեց.
― Դա նույնը չէ, ինչ-որ ատենակալը վեր կենա ու խոսի,— ասաց նա։— Այդ դեպքում դատավորը այդպես չէր գազազի։ Իսկ միստեր Լինկը պարզապես կարգն է խանգարում։
Դատավոր Թեյլորը քարտուղարին հրամայեց արձանագրությունից ջնջել այն ամենը, որ ասված էին՝ «Դուք էլ սևամորթ լինեիք, միստեր Ֆինչ, դուք էլ կվախենայիք» նախադասությունից հետո, իսկ ատենակալներին ասաց՝ ուշադրություն չդարձնել ամեն տեսակի անտեղի բացականչությունների վրա։ Նա բարկությամբ նայեց ցած, դահլիճի նստարանների մեջ եղած անցուղիներին և հավանաբար սպասում էր, որ միստեր Լինկ Դիզն իր ետևից դուռը ծածկեր, հետո ասաց․
― Սկսեցեք, միստեր Ջիլմեր։
― Հասարակական կարգը խանգարելու համար դու դատապարտված եղե՞լ ես մեկ ամիս բանտարկության, Ռոբինստոն,— հարցրեց միստեր Ջիլմերը։
― Այո, սըր։
― Եվ լավ էիր նախշել այն սևամորթին։
― Նա ինձ ծեծեց, միստեր Ջիլմեր։
― Այո, բայց հենց քեզ դատեցին, ճի՞շտ է։
Ատտիկուսը գլուխ բարձրացրեց։
― Դա մանր զանցանք է և արդեն արձանագրության մեջ նշված է, ձերդ գերապատվություն։— Ինձ թվաց, որ նրա ձայնում հոգնածություն կար։
― Միևնույն է, թող վկան պատասխանի,― ասաց դատավոր Թեյլորը նույնպես հոգնած ձայնով։
― Այո, սըր, ինձ մեկ ամիս բանտարկել են։
Հիմա միստեր Ջիլմերը կսկսի ատենակալներին հավատացնել, թե քանի որ Թոմը դատված է եղել հասարակական կարգը խանգարելու համար, նշանակում է նրա գլխում կարող էր ծագել նաև Մեյելլա Յուելի վրա բռնություն գործադրելու միտքը, հենց դրա համար էլ միստեր Ջիլմերն այդ խոսակցությունն սկսեց։ Այդպիսի փաստարկները միշտ էլ կարող են պետք գալ։
― Ռոբինսոն, դու հրաշալի կարողանում ես մեկ ձեռքով և պահարան ջարդել, և փայտ կոտորել, ճի՞շտ է։
― Այո, սըր, կարծում եմ, որ այդպես է։
― Ուժդ պատում է, որ կին խեղդես և գլորես գետին։
― Ես երբեք այդպիսի բան չեմ արել, սը՛ր։
― Բայց ուժ դրա համար բավականաչափ ունես։
― Կարծում եմ, որ այդպես է, սըր։
― Վաղո՞ւց էիր աղջկան աչք գցել, հը՞, տղա՛։
― Ո՛չ, սըր, ես երբեք նրան չեմ նայել։
― Հապա ինչ, դու միայն սիրալիրությունից դրդվա՞ծ ես նրա համար պահարան ջարդել, իրեր տեղափոխել, հը՞, տղա՛։
― Ես աշխատում էի նրան օգնել, սը՛ր։
― Տես է, ինչպիսի՜ ազնվություն։ Չէ՞ որ դու և ագարակում էիր աշխատում, և տանն էլ, մշտական գործեր կգտնվեին, հը՞։
― Այո՛, սըր։
― Ինչո՞ւ դու քո գործերը թողած միսս Յուելի համար էիր աշխատում։
― Ես իմ գործերն էլ էի անում, սըր։
― Հոգսեր, նշանակում է, ինչքան ասես։ Բայց հանուն ինչի՞։
― Ի՞նչը «հանուն ինչի», սըր։
― Հանուն ինչի՞ էիր դու նրա համար չարչարվում։
Թոմ Ռոբինսոնը իսկույն չպատասխանեց։
― Ահա թե ինչ, ես արդեն ասել եմ, որ նրան, կարծես թե, ոչ ոք էլ չէր օգնում,— ասաց նա անվստահ։
― Իսկ միստեր Յուելը, իսկ յոթ երեխաները։
― Այո, նրան կարծես թե ոչ ոք էլ չէր օգնում․․․
― Եվ դու նրա համար փայտ էիր կոտորում, և ամեն տեսակի գործեր անում հենց այնպես, բարի սրտի թելադրանքով, հը՞, տղա։
― Պարզապես ուզեցել եմ նրան օգնել․․․
Միստեր Ջիլմերր ծուռը քմծիծաղ տվեց և նայեց ատենակալներին։
― Տեսեք թե ինչ բարեսի՜րտն է․․․ այդքան աշխատել ես և բոլորը ձրի՞։
― Այո, սըր։ Ես նրան խղճում էի, նա ոնց որ թե մեն-մենակ աշխատում էր բոլորի համար, բոլորի փոխարեն․․․
― Ահա՜ թե ինչ, խղճացե՜լ է։ Այդ դո՞ւ ես նրան խղճացել։— Միստեր Ջիլմերը քիչ մնաց թռչեր մինչև առաստաղը։
Վկան հասկացավ, որ ասաց ոչ այն և անհանգստացած մի ոտքից մյուսին էր հենվում։ Բայց ոչինչ ուղղել հնարավոր չէր։ Ցածը նստածներին Թոմի պատասխանը բոլորովին դուր չէր եկել։ Բայց որպեսզի դա լավ հիշեին, միստեր Ջիլմերը երկար ժամանակ հետևյալ հարցը չէր տալիս։
― Եվ այսպե՛ս,— խոսեց նա վերջապես,— նոյեմբերի քսանմեկին դու, ինչպես միշտ, անցել ես Յուելների տան մոտով, նա քեզ կանչել է և խնդրել ջարդել պահարանը։
― Ո՛չ, սըր,
― Դու ժխտո՞ւմ ես, որ անցել ես տան մոտով։
― Ո՛չ, սըր․․․ նա ասաց, որ տանը գործ կա ինձ համար․․․
― Միսս Մեյելլան ասում է, որ ձեզ խնդրել է պահարանը ջարդել, այդպե՞ս է։
― Ո՛չ, սըր, այդպես չէ։
― Նշանակում է, դու ասում ես, որ նա ստո՞ւմ է։
Ատտիկուսը տեղից ցատկեց, բայց Թոմը առանց նրա օգնության տակից դուրս եկավ։
― Ես չեմ ասում, թե նա ստում է։ Միստեր Ջիլմեր, պարզապես նա սխալվում է։
Միստեր Ջիլմերը մի տասնյակ հարցեր ևս տվեց, նա ցանկանում էր, որպեսզի Թոմը հաստատեր Մեյելլայի ասածները։ Բայց Թոմը իրենը պնդեց. միսս Մեյելլան սխալվում է։
― Բայց մի՞թե միստեր Յուելը չէ քեզ տնից դուրս արել, տղա։
― Ոչ, սըր, չեմ կարծում։
― Ի՞նչ է նշանակում՝ «չեմ կարծում»։
― Նա չհասցրեց ինձ դուրս անել, ես ինքս իսկույն փախա։
— Այդ հարցում դու շատ անկեղծ ես։ Բայց ինչո՞ւ դու այդպես իսկույն փախար։
― Ահա թե ինչ, սըր, ես վախեցա։
― Ինչի՞ց պիտի վախենայիր, եթե խիղճդ մաքուր էր։
― Ես արդեն ասել եմ, սըր, սևամորթի համար վտանգավոր բան է այսպիսի․․․ այսպիսի հոգսի մեջ ընկնելը։
― Բայց չէ՞ որ դու հոգսի մեջ չես ընկել, դու պնդում ես, որ անդրդվելի ես մնացել միսս Յուեյի հանդեպ։ Կամ գուցե դու փախել ես վախից, որ նա քեզ նման մի հսկա երիտասարդին կծեծի։
― Ո՛չ, սըր, ես վախենում էի դատարան ընկնելուց, բայց, միևնույն է, ընկա։
― Վախենում էիր, թե կբանտարկեն, վախենում էիր, թե ստիպված կլինես պատասխան տալ քո կատարածի համար։
― Ո՛չ, սըր, վախենում էի, թե ստիպված պիտի լինեմ պատասխան տալ այն բանի համար, ինչ չեմ արել։
― Ինչ է, տղա, դու դեռ փորձում ես հանդգնե՞լ։
― Ո՛չ, սըր, ի՞նչ եք ասում։
Դրանից հետո ես չլսեցի միստեր Ջիլմերի հարցերը, Ջիմը ինձ ասաց, որ Դիլլին տանեմ տուն։ Դիլլը, չգիտես ինչու, սկսեց լաց լինել և ոչ մի կերպ չէր կարողանում հանգստանալ։ Սկզբում նա հեկեկում էր կամացուկ, հետո ավելի բարձր, ավելի բարձր և չորս կողմը բոլորը լսեցին։ Ջիմը ասաց՝ եթե ես Դիլլին չտանեմ, միևնույն է, նա ինձ անպայման կստիպի, և արժանապատիվ Սայքսը նույնպես ասաց, որ ես պետք է գնամ, և ես գնացի։ Դիլլն այդ օրը կարծես թե առողջ էր, ոչ մի տեղը չէր ցավում, պարզապես, իր կատարած փախուստից հետո դեռ խելքը գլուխը չէր եկել։
― Ինչ է, հիվանդացե՞լ ես,— հարցրի ես, երբ մենը իջանք ցած։
Մենք դուրս եկանք արտասանդուղքը։ Դիլլը ամեն կերպ աշխատում էր իրեն ձեռքը հավաքել։ Դռանը միայնակ նստած էր Լինկ Դիզը։
― Մի որևէ բա՞ն է պատահել, Մեծաչքանի,— հարցրեց նա, երբ մենք անցնում էինք նրա մոտով։
― Ո՛չ, սըր,— ասացի ես, կանգ չառնելով,— միայն թե Դիլլը հրես ինչ֊որ քիթը կախել է։
― Գնանք ծառի տակ,— ասացի ես Դիլլին։— Դու երևի շոգից այդպես նեղվեցիր։
Մենք ընտրեցինք վիրգինյան ամենաստվերոտ կաղնին և նստեցինք նրա տակ։
― Ո՛չ, պարզապես չկարողացա նրան լսել,— ասաց Դիլլը։
― Ում, Թոմի՞ն։
— Դե չէ, այդ գարշելի Ջիլմերին, թե ոնց էր կպել Թոմից։
― Բայց չէ՞ որ այդ նրա աշխատանքն է, Դիլլ։ Եթե մեզ մոտ մեղադրողներ չլինեին, հավանաբար պաշտպաններ էլ չէին լինի։
Դիլլը համբերությամբ հառաչեց։
― Գիտեմ, Մեծաչքանի։ Բայց նա արդեն չափը այնքան անցկացրեց, ուղղակի զզվեցրեց։
― Դա նրա իրավունքն է, Դիլլ, նա խաչաձև հարցաքննության էր ենթարկում․․․
― Բայց չէ որ մյուսների հետ այդպես չվարվեց․․․
— Նրանք իր վկաներն էին, դրա համար։
― Միևնույն է, միստեր Ֆինչը Մեյելլային և ծեր Ցուելին այդպես չհարցաքննեց։ Իսկ սա ամբողջ ժամանակ Թոմին ասում է՝ «տղա» և քմծիծաղ տալիս, և Թոմը ինչ որ ասում է, նա շրջվում նայում է ատենակալներին՝ հապա տեսեք, ո՜նց է ստում։
― Դե գիտես ինչ, Դիլլ, վերջ ի վերջո Թոմը չէ՞ որ նեգր է։
― Ես թքել եմ դրա վրա։ Ինչ ուզում է լինի, դա անազնիվ բան է։ Նրա հետ այդպես վարվելն անազնվություն է։ Մարդու հետ այդ ձևով խոսել չի կարելի․․․ Սիրտս ուղղակի խառնում է։
― Այո, միստեր Ջիլմերը ընդհանրապես այդպես է, բոլորի հետ էլ նույն ձևով է վարվում, Դիլլ։ Դու դեռ չգիտես, թե նա ինչպես է գազազում, իսկ այստեղ․․․ գիտե՛ս ինչ, միստեր Ջիլմերը, իմ կարծիքով, բոլորովին էլ այդքան չէր ճգնում։ Ո՛չ, նրանք բոլորն էլ այդպես են, բոլոր իրավաբանները։
― Միստեր Ֆինչը այդպես չէ։
― Նրան չհաշված, Դիլլ, նա․․․― Ես աշխատեցի հիշել, թե այն ժամանակ որքա՜ն լավ ասաց միսս Մոդի Էտկինսոնը։ Ըհը, հիշեցի՝ նա միշտ միատեսակ է, թեկուզ դատարանում, թեկուզ փողոցում։
― Ես այդ մասին չեմ ասում,— ասաց Դիլլը։
― Ես հասկանում եմ ինչի մասին ես ասում, փոքրի՛կ,— ասաց ինչ-որ մեկը մեր ետևում։
Մեզ թվաց, որ կաղնին խոսեց, բայց այդ Դոլֆուս Ռեյմոնդն էր։ Նա դուրս եկավ ծառի ետևից։
― Դու լալկան չես, այլ ուղղակի այդ ամենից դառնացար, ճիշտ չե՞մ ասում։
== Գլուխ 20 ==