Ներքին բանտը տնքում էր։
․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․
Ճամփանե՜ր, ճամփանե՜ր։ Վաղը դու գնում ես Առաջին, և մի՞թե սա համեմատական կամ հարաբերական երջանկություն չէ։ Այդ յոթ տարվա ընթացքում յոթից ավելի անգամ դու տեսար և զգացիր համեմատական երջանկության համն ու հոտը։ Ի՞նչ է համեմատական երջանկությունը․ այդ մասին մի օր պատմեց նույն կըրխ֊դաիրմացին, մի ծխախոտ փաթաթելով։ Խոսակցությունն սկսվեց այն բանից, երբ ես ասացի, որ ձեր գյուղի անունը՝ Կըրխ֊դաիրման, բանի նման չէ, ինչո՞ւ չեք փոխել։ Նա չհամաձայնվեց։ Կըրխ֊դաիրման, ― ասաց, ― նշանակում է քառասուն ջրաղաց։ Մի՞թե սիրուն անուն չէ։ Հին֊հնուց մեր շենն ունեցել է քառասուն ջրաղաց, հետո պզտկցեր է, էնքան է պզտկցեր, որ ոչ մի ջրաղաց չի պահել, գյուղացիներն իրենց աղունը տանում էին հարևան գյուղի ջրաղացը։ Մի երկու տարի առաջ մի ջրաղաց սկսեց բանել, տեսնեի՜ր, ի՜նչ քեֆ եղավ, ի՜նչ քեֆյաթ․․․
Ու մի՞թե համեմատական երջանկություն չէր, երբ մեկուկես տարի ներքին բանտում ամենայն բարեխճությամբ չմեռնելուց հետո քեզ հանեցին Դյուժինգրադից և ապրանքատար մեքենայում քեզ նման ապրանքների հետ բարձեցին ու քշեցին քաղաքային բանտ։ Ապրանքատարը սլացավ Նալբանդյանով ու մտավ Մարքսի փողոց։ Ապրանքատարի երկու կողմով հոսեցին ծանոթ տներ, մարդիկ, հիմնարկներ։ Երկիրը պատրաստվում էր, ըստ երևույթին, ինչ֊որ տոնի։ Կենտկոմի, պետական բանկի և քաղխորհրդի շենքերի ճակատներով մեկ, կողք֊կողքի շարված էին երկրի ղեկավարների մեծադիր նկարները, իսկ ամենամեծը՝ ամենամեծ ղեկավարի նկարն էր, որն անտեղյակ էր, թե ինչ է անցնում ու չի դառնում Երևանում։ Մեքենայի աղմուկի միջից իմ ականջին հասավ բարձրախոսի
<poem>
Я другой такой страны не знаю,
Где так вольно дышит человек...
</poem>
երգը։ Քաղխորհրդի հրապարակում ես կարողացա ճանաչել կենտրոնական թերթի գլխավոր հաշվապահին, նիհար, բարձրահասակ, ինչպես միշտ թթված դեմքով՝ նա կտրում էր հրապարակը։ Մարքսի փողոցից ապրանքատարը թեքվեց պետական կրկեսի փողոցը, ևս մի պտույտ, և ահա մեր չորս ապրանքատարները՝ բեռնավորված այն ժամանակ ամենաթանկագին կապիտալով ― նախկին մարդկանցով, մտան քաղաքային բանտի դարպասներից ներս։
Ու չենք հասնում ոչ մի արդյունքի։
Եվ մի՞թե այս չէ համեմատական ահմեդյան երջանկությունը․ շաբաթվա ընթացքում մենք մեր հարազատներից սպիտակեղեն ենք ստանում, տնային ուտելիք, ծխախոտ։ Մենք ամենօրյա, տասը րոպեի տևողությամբ զբոսանք ունենք, շրջում ենք ընդարձակ շրջանաձև բակում, և նայում աջ ու ձախ, վեր, վար, որտեղ ուզենք։ Կամերայի պատուհանից մենք կարող ենք տեսնել կրկեսի շենքը, տրամվայների հեռավոր երթևեկությունը, բսնտի բանտի դռան մոտ խռնված՝ ծանրոցներ հանձնող հարազատների ահագին բամությունների բազմությունների հերթը։ Կամերայի անձնակազմը բազմազան է, բազմազգ, գյուղացիներ և քաղաքացիներ։ Նրանք շատ են, կամերաների տարողությունից մի քանի անգամ շատ։ Քնում ենք ոտք֊գլուխ, կամերկոմը լուցկու տուփով չափում է ամեն մեկին հասնող կենսական տարածությունը։ Ցերեկները ոչինչ, մարդիկ նստում են կողք֊կողքի, իրար սեղմված։ Գիշերը ծանր է, մի կողքից մյուս կողքին շրջվելը կապված է տիեզերական դժվարությունների հետ։
Չնայծ դրան , մարդը քարից ամուր է․ կամերան ունի իր իսկական կամերային երգիչը, հեքիաթասածըհեքիաթասացը, խեղկատակը։ Կամերան զվարճանում է, դոմինո, նարդի, շախմատ է սարքում, խաղում է, բանաստեղծները լուցկու այրված քթով ծխախոտի թղթերի վրա բանաստեղծություններ են գրում։ Ներս են մտնում հանկարծ ինչ֊որ կանաչ գլխակավորներգլխարկավորներ, ինչ֊որ ցուցակներով։ Կարդում են կալանավորների անուններն ու մեկ֊մեկ դուրս հանում կամերայից։ Հիմա մենք գիտենք, թե ուր են տանում նրանց, առաջ անփորձ էինք, չգիտեինք։ Մեզ լուսավորեցին բանտարկված քննիչներն ու բանտապետը։ Երբ կարդում էին միայն կալանավորի անունն, ազգանունն ու հայրանունը, նշանակում է, «էտապի են հանում», այսինքն տանում են Սիբիր, իսկ երբ կարդում են անունը, ազգանունն ու հայրանունը, ապա ստուգում ծննդյան թվականն ու ծննդավայրը, ապա նշանակում է տանում են․․․ տանում են այնտեղ, ուր մի օր տարան իմ «խեղճ նայիրցուն»։
Խե՜ղճ նայիրցիներ, խե՜ղճ նայիրցիներ։
Մեղադրել, որ նրանք եռյակների և զանազան արտակարգ հանձնաժողովների միջոցով արագ և առանց օրինական քաշքշուկի վճռում են մարդկանց ճակատագիրը գունավոր մատիտների օգնությամբ, անարդարացի կլիներ։ Որովհետև եթե այդ ահագին կալանավորական բանակներն օրինական կարգով և արարողություններով դատեին և դատապարտեին, ապա գլուխ բերելու համար այդ գործը հարկավոր կլինեին տասնամյակներ։ Իսկ մեկ տասնամյակն արդեն ինքնըստինքյան պատմություն է։ Իսկ այն ժամանակ պատմություն ստեղծողները պատմության հետ գլուխ դնելու նախասիրություն չունեին։ Երբ «Կապիտալի» առաջին թարգմանչին, ազնիվ սովետական դասախոսին քննիչները ծեծի են քաշել, դասախոսը փորձել է ուշքի բերել իր նախկին ուսանողներին, դիմելով նրանց զգաստացնող խոսքերով։ ― Ի՞նչ եք անում, տղաներ, ինչո՞ւ հեռու չեք նայում, ախր, պատմություն կա, պատասխանատվություն կա․․․ Քննիչներից մեկը ծխախոտը հանգցրել է՝ սեղմելով իր պրոֆեսորի ճակատին և ասել։ ― Քանի մենք կանք, պատմություն չի լինի, իսկ երբ պատմություն լինի, մենք չենք լինի։ ― Ճի՛շտ գուշակություն։ Հիմա, երբ այդ օրերը պատմություն են դարձել, երբ տիրում է երկրում լենինյան կարգ ու կանոն, նրանցից ոչ մեկը չկա․․․
Համեմատական երջանկությունը չի գալիս այն հետևողական կարգով, ինչպես եղավ Ահմեդի կյանքում։ Այս տեսակետից քո կյանքն ավելի բարդ եղավ։ Եղավ այնպես, որ համեմատայան համեմատական երջանկությանը հաջորդեցին անհամեմատ ձախորդությունն ու դժբախտությունը։ Անցավ աշունը, եկավ ձմեռը, ձմեռն էլ անցավ, եկավ գարուն, հալավ բարձրիկ սարերու ձյուն․․․ Բայց ոչ մի ճամփա չբացվեց կալանավորներուն։ Այս ամբողջ ժամանակվա ընթացքում բաց էր միայն մի ճանապարհ, էտապների ճանապարհը։
Այս պայմաններում սիրտ կա դեռ կատակելու։ Մեզ հայտնի է, որ մեր դիմացի կամերայում նստած է պետհրատի հաղթանդամ դիրեկտորը։ Մի անգամ զուգարանի պատին մատիտով ես գրեցի․ «Պետրհրատի դիրեկտորին․ ի հաշիվ հոնորարի խնդրում եմ ամառանոց մեկնելու կապակցությամբ բաց թողնել 350 ռ․ կանխավճար»։ Եվ ստորագրեցի։ Երկրորդ օրը իմ գրության տակ շեղակի մակագրել էր․ «Հաշվապահությանը, ― բաց թողնել 300 ռ․» և ստորագրել էր։ Նշանավոր դերասանը մի անկյունում գրել էր․ «Կատարվեց կամքը Արամազդի, ստորագրեցի հօգուտ երեք պետությունների լրտեսության մեղադրանքը․ պետությունների անունը չեմ հիշում, բայց դա ի՞նչ կարևոր է․․․»։
Մենք լույս ենք տեսնում խորհրդավոր շենքի արևահար բակում։ Այս անգամ ես ընկնում եմ տասնչորսերորդ կամերան, Դյուժինգրադից ոչ հեռու։ Այստեղ էլ կային ծանոթներ, մոտիկներ, անգամ ցանկալի մարդիկ և կային, որոնց ես գիտեի միայն թերթում տպված լուսանկարներից, բայց մոտիկից ծանոթ չեմ եղել։ Նրանցից մեկը շարժվում էր անթացուպերով։ Նրան ենթարկել էին ծանր կտտանքների։ Նա շուտ֊շուտ ծխում էր և բարեհոգի ժպտում ծանոթ և անծանոթ կալանավորներին, շարժում գլուխը․ այդ մոտավորապես նշանակում էր՝ տեսա՞ր ինչ եղավ․․․
Այստեղ արդեն հայտնի էր, որ Երևան է ժամանել («ականջդ բեր ասեմ․․․») Սովետական Միության Գերագույն դատարանի զինվորական կոլեգիան և որ ահա, տեղի պիտի ունենա ահեղ դատաստանը։ Պիտի դատեն, բայց ինչպե՞ս։ Այդ մասին իր հեղինակավոր կարծիքը հայտնեց Մոսկավայից Մոսկվայից Երևան բերված տեղի Գեպեուի դատախազը։ Նրա կարծիքով, նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ դատավորները կարևոր մարդիկ են, տեղի կունենա մարդավարի դատավարություն․ վկաներով, պաշտպաններով․․․ Բոլորովին այլ տեսակետի վրա էր կանգնած Երևանի Գեպեուի֊մամուլի բաժնում աշխատողը։ Նրա կարծիքով տեղի կունենա մինուտնի սուդ ― այսինքն՝ րոպեական դատավարություն, այլապես մի քանի տարի կարող է տևել դատավարությունը։ Դարձյալ նրա կարծիքով դատավարությունը ձևական բան կլինի և որ հիմա մեքենագրուհիները մեքենագրում են գնդակահարության դատապարտվածների ցուցակները․․․
Կամերայում տիրում էր լռություն․ մարդիկ նայում էին իրար և աշխատում գուշակել, ի՞նչ է մտածում դիմացինն իր մասին, կգնդակահարե՞ն իրեն, թե՞․․․
― Սա մի ահավոր, սպանիչ լինելու չափ ձգձգված, բայց խորապես շեքսպիրյան ողբերգություն է․․․ Ե՞րբ, ե՞րբ վերջապես պիտի ինջնի վարագույրը․․․
Քառասունութ ժամ տանջալից քննությունից հետո, ոտների վրա կանգնելու անկարող, չորս պետությունների լրտեսության մեջ մեղադրվող՝ պետական թատրոնի մեծ դերասանն այսպես է բացականչել՝ վերադառնալով կամերա և փլվելով անկողնուն։ Ծիծաղելի ողբերգություն, թե արյունոտ կատագերգություն՝ այնուամենայնից կատակերգություն՝ այնուամենայնիվ ներկայացումը վերջացավ։ Տեղի ունեցավ․․․ Ի՞նչ տեղի ունեցավ․․․ Կատարվեց թվաբանական չորս գործողություն․ նախ գումարեցին, ապա բազմապատկեցին, հետո բաժանեցին և, ի վերջո, համանման գործողությամբ փակեցին խնդիրը։ Մնացորդն ստացվեց 40։ Ես այդ քառասունից մեկն էի։ Դրանք այն համեմատական երջանիկներն էին, որոնք իրենց ծոծրակին չզգացին ատրճանակի փողի սառնությունը։ Հանման սառը, ապա տաք գործողությամբ ավարտվեց գործը, բարդ հանրահաշիվը թողնելով սերունդներին։ Քառասուն մնացորդներն ստացան տասից֊տասնհինգ տարվա բանտարկության վճիռ, կլոր թվով՝ չորս դար՝ քառասուն հոգուն։
․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․