===ՔՍԱՆԵՐԿՈՒԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՇԱՀՈՒՅԹԻ ՏՐՈՀՈՒՄԸ։ ՏՈԿՈՍԱԴՐՈՒՅՔ։ ՏՈԿՈՍԻ «ԲՆԱԿԱՆ» ՆՈՐՄԱՆ===
Այս գլխի առարկան, ինչպես և վարկի այն բոլոր երևույթները որոնց մասին հետո ենք խոսելու, այստեղ չեն կարող հանգամանորեն հետազոտվել։ Վարկատուների ու փոխառուների միջև տեղի ունեցող մրցումը և փողային շուկայի այն հարաբերաբար կարճատև տատանումները, որոնք առաջ են գալիս իբրև այս մրցման հետևանք, մեր քննության շրջանակներից դուրս են մնում։ Այն շրջապտույտը, որ տոկոսի նորման կատարում է արդյունաբերական ցիկլի ընթացքում, իր բնութագրման համար ենթադրում է բուն իսկ այս ցիկլի բնութագրումը, որը նույնպես չի կարող այստեղ արվել։ Նույնը վերաբերում է նաև համաշխարհային շուկայում տոկոսադրույքն ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր չափով մոտավորապես հավասարեցնելու գործին։ Այստեղ մեր խնդիրն այն պիտի չինի լոկ. , որ պարզաբանենք տոկոսաբեր կապիտալի ինքնուրույն կերպարանքն ու տոկոսի անջատումը շահույթից։
Քանի որ տոկոսը շահույթի այն մասն է լոկ, որը մեր մինչայժմյան ենթադրության համաձայն արդյունաբերական կապիտալիստը պետք է վճարի փողային կապիտալիստին, ուստի իբրև տոկոսի առավելագույն սահման հանդես է գալիս բուն իսկ շահույթը, ընդորում այն մասը, որն այս դեպքում բաժին կընկներ գործող կապիտալիստին, = կլիներ 0-ի։ Մի կողմ թողած այն առանձին դեպքերը, երբ տոկոսը փաստորեն կարող է շահույթից ավելի մեծ լինել,— ընդորում այս դեպքում նա չի կարող շահույթից վճարվել,— գուցե կարելի էր իբրև տոկոսի առավելագույն սահման նկատել ամբողջ շահույթը, մինուս սրա այն մասը, որը հանգում է հսկման վարձին (wages of superintendence) և որը մենք հետո ներքևում պիտի քննենք։ Տոկոսի նվազագույն սահմանն ընդհանրապես որոշել չի կարելի։ Նա կարող է ընկնել մինչև ամեն մի հնարավոր մակարդակ։ Սակայն այս դեպքում միշտ էլի հանդես են գալիս հակագործող հանգամանքներ, և տոկոսը բարձրացնում այս հարաբերական մինիմումից վեր։
«Այն հարաբերությունը, որ գոյանում է մի կապիտալի գործառության համար վճարված գումարի ու բուն իսկ այս կապիտալի միջև, արտահայտում է տոկոսի նորման, փողով չափված»։ «Տոկոսի նորման կախված է 1) շահույթի նորմայից, 2) այն հարաբերությունից, որով ամբողջ շահույթը բաժանվում է վարկատուի ու փոխառուի միջև» («Economist», 1853, 22 հունվարի)։ «Որովհետև այն, ինչ որ իբրև տոկոս վճարվում է փոխ առածի գործածության համար, մի մասն է այն շահույթի, որ փոխ առածը ընդունակ է արտադրելու, ուստի այս տոկոսը միշտ պետք է կարգավորվի այն շահույթով» (Massie: «An essay on the governing vauses causes of the natural rate of interests etc.», London, 1750, էջ 49)։
Նախ ընդունենք, թե մի հաստատուն հարաբերություն գոյություն ունի ամբողջ շահույթի ու սրա այն մասի միջև, որը պետք է իբրև տոկոս վճարվի փողային կապիտալիստին։ Այս դեպքում պարզ է, որ տոկոսը կբարձրանա կամ թե կիջնի ամբողջ շահույթի հետ միասին, իսկ վերջինս որոշվում է շահույթի ընդհանրական նորմայով ու սրա տատանումներով։ Եթե, օրինակ, շահույթի միջին նորման = լիներ 20%, և տոկոսը = շահույթի ¼-ին, ապա տոկոսադրույքը = 5%. եթե այն = լիներ 16%, ապա տոկոսը = 40%։ Շահույթի 20%-անոց նորմայի դեպքում տոկոսը կարող էր բարձրանալ 8%-ի, և արդյունաբերական կապիտալիստը դեռ միևնույն շահույթը ձեռք կբերեր, ինչպես այն դեպքում, երբ շահույթի նորման = 16% ու տոկոսադրույքը = 4%, այսինքն ձեռք կբերեր 12%։ Եթե տոկոսը բարձրանար միմիայն 6 կամ թե 7%, ապա արդյունաբերական կապիտալիստն այնուամենայնիվ դարձյալ շահույթի մի ավելի մեծ մասը կպահեր իր ձեռքին։ Եթե տոկոսը միջին շահույթի մի որոշ հաստատուն մասին հավասար լիներ, ապա կհետևեր այն, թե որքան ավելի բարձր է շահույթի ընդհանրական նորման, այնքան ավելի մեծ է ամբողջ շահույթի ու տոկոսի միջև եղած բացարձակ տարբերությունը, հետևաբար այնքան ավելի մեծ է ամբողջ շահույթի այն մասը, որը բաժին է ընկնում գործող կապիտալիստին, և ընդհակառակը։ Ենթադրենք, տոկոսը = միջին շահույթի <math>^1/_5</math>-ին։ 10-ի <math>^1/_5</math>-ը = 2. ամբողջ շահույթի ու տոկոսի տարբերությունը = 8։
20-ի <math>^1/_5</math> -ը = 4. տարբերությունը = 20 — 4 = 16.
25-ի <math>^1/_5</math> -ը = 5. տարբերությունը = 25 — 5 = 20.
30-ի <math>^1/_5</math> -ը = 6. տարբերությունը = 30 — 6 = 24.
35-ի <math>^1/_5</math> -ը = 7. տարբերությունը = 35 — 7 = 28.28։
Տոկոսի 4, 5, 6, 7%-անոց տարբեր նորմաներն այստեղ միշտ կարտահայտեին ամբողջ շահույթի լոկ <math>^1/_5</math> — կամ 20%-ը։ Այսպիսով ուրեմն, եթե շահույթի նորմաները տարբեր են, ապա տոկոսի տարբեր նորմաները կարող են ամբողջ շահույթի միևնույն համամասնական բաժինը կամ ամբողջ շահույթի մեջ ունեցած միևնույն տոկոսաբաժինն արտահայտել։ Տոկոսի այսպիսի անփոփոխ հարաբերության դեպքում արդյունաբերական շահույթը (ամբողջ շահույթի ու տոկոսի միջև եղած տարբերությունը) այնքան ավելի մեծ կլիներ, որքան ավելի բարձր կլիներ շահույթի ընդհանրական նորման, և ընդհակառակը։
Մյուս բոլոր հանգամանքները հավասար ենթադրելով, այսինքն տոկոսի ու ամբողջ շահույթի միջև եղած հարաբերությունն ավելի կամ պակաս չափով հաստատուն ընդունելով, տեսնում ենք, որ գործող կապիտալիստն ընդունակ ու հոժար կլինի ավելի բարձր կամ թե ավելի ցած տոկաս վճարելու՝ շահույթի նորմայի բարձրության ուղիղ հարաբերությամբ<ref>«Տոկոսի բնական նորման կառավարողն առանձին ձեռնարկության շահույթն (profits of trade) է» (Massie, ն.տ., էջ 51)։</ref>։ Ինչպես տեսանք, շահույթի նորմայի բարձրությունը հակառակ հարաբերական է կապիտալիստական արտադրության զարգացմանը, ուստի սրանից հետևում է, որ ավելի բարձր կամ թե ավելի ցածր տոկոսադրույքը մի երկրում նմանապես հակառակ հարաբերական է արդյունաբերական զարգացման բարձրության նկատմամբ, որչափով, իհարկե, տոկոսադրույքի տարբերությունը շահույթի նորմաների իրական տարբերություն է արտահայտում։ Հետո մենք կտեսնենք, թե ամենևին անհրաժեշտ չէ, որ միշտ այսպես լինի։ Այս իմաստով կարելի է ասել, որ տոկոսը կարգավորողը շահույթն է, ավելի ճիշտ՝ շահույթի ընդհանրական նորման է։ Եվ նրա կարգավորման այս եղանակն իր ուժը պահպանում է նույնիսկ նրա միջին բարձրության համար։
Համենայն դեպս, շահույթի միջին նորման պետք է տոկոսի վերջնական որոշիչ առավելագույն սահման նկատել։
Այն պարագան, թե տոկոսը հարաբերակցություն ունի միջին շահույթի հետ, մենք հիմա ավելի մոտիկից կքննենք։ Որտեղ որ պետք է մի տվյալ ամբողջական մեծություն, ինչպես, օրինակ, շահույթը, բաժանել երկուսի միջև, այնտեղ խնդիրը վերաբերում է ամենից առաջ այն ամբողջության մեծությանը, որը պետք է բաժանել, իսկ սա, շահույթի մեծությունը, որոշվում է իր միջին նորմայով։ Եթե տրված ենթադրենք շահույթի ընդհանրական նորման, ուրեմն այն շահույթի մեծությունը, որ հասնում է տվյալ մեծություն ունեցող, ասենք, 100-անոց մի կապիտալի, ապա ակներև է, որ տոկոսի փոփոխությունները հակառակ հարաբերական կլինեն շահույթի այն մասի փոփոխություններին, որը բաժին է մնում գործող, բայց փոխ առած կապիտալով աշխատող կապիտալիստին։ Իսկ այն հանգամանքները, որոնք բաժանելի շահույթի — անվճար աշխատանքի ստեղծած նոր արժեքի — մեծությունն են որոշում, շատ տարբեր են այն հանգամանքներից, որոնք որոշում են շահույթի բաշխումն այս երկու տեսակ կապիտալիստների միջև ու հաճախ էլ բոլորովին հակառակ ուղղությամբ են ներգործում<ref>Այստեղ հետևյալ նկատողությունը կա ձեռագրում. «Այս գլխի ընթացքից երևում է, որ ավելի լավ կլիներ, նախքան շահույթի բաշխման օրենքների հետազոտումը, շարադրեի շարադրել, թե ինչպես քանակային բաժանումը փոխարկվում է որակայինի։ Նախորդ գլխից սրան անցնելու համար ուրիշ ոչինչ չի պահանջվում, քան ներկայացնեի ներկայացնել նախ և առաջ տոկոսը, որպես շահույթի մի համապատասխան մասը առանց այս վերջինը ճշտապես որոշելու»։ — որոշելու»։— Ֆ. Է.։</ref>։
Եթե մենք քննենք պտույտի այն ցիկլերը, որոնցում շարժվում է արդի արդյունաբերությունը — հանդարտության կացություն, աճող աշխուժացում, ծաղկում, գերարտադրություն, փլուզում (Krach), լճացում, հանդարտության կացություն և այլն, ցիկլեր, որոնց ավելի մանրամասն վերլուծումը մեր հետազոտության շրջանակների մեջ չի մտնում,— ապա կգտնենք, որ տոկոսի ցածր մակարդակը մեծ մասամբ համապատասխանում է ծաղկման կամ թե արտակարգ շահույթի ժամանակաշրջաններին, տոկոսի բարձրացումը՝ ծաղկումից սրա շրջադարձին անցնելու ժամանակին, իսկ տոկոսի մաքսիմումը մինչև ամենածայրահեղ վաշխառության մակարդակը՝ ճգնաժամին<ref>«Առաջին ժամանակաշրջանում, ճնշման ժամանակից անմիջապես հետո, փողն առատ է, սպեկուլացիա չկա. երկրորդ ժամանակաշրջանում փողն առատ է, և սպեկուլացիան ծաղկում է. երրորդ ժամանակաշրջանում սպեկուլացիան սկսում է թուլանալ, և փողը փնտրում են. չորրորդ ժամանակաշրջանում փողը հազվագյուտ է, և վրա է հասնում ճնշումը» (Gilbert, I, էջ 149)։</ref>։ 1843 թվականի ամառվանից սկսվեց վճռական ծաղկում. տոկոսադրուլյքըտոկոսադրույքը, որ 1842 թվականի գարնանը դեռ 4½% էր, 1843 թվականի գարնանն ու ամառն ընկավ մինչև 2%<ref>Տուկն այս բացատրում է հավելադիր կապիտալի կուտակմամբ, որն ուղեկից է լինում կապիտալի շահավետ կիրառման թույլ չափերին նախորդ տարիներում, փողի պաշարի ազատարձակումով ու առևտրի ծաղկման հույսերի վերածնունդով» („History of prices from 1839 to 1847”, London, 1848, էջ 54)։</ref>, սեպտեմբերին նույնիսկ մինչև 1½% (Gilbert, I, էջ 166). հետագայում, 1847 թվականի ճգնաժամի ժամանակ, բարձրացավ մինչև 8% ու ավելի։
Իհարկե, մյուս կողմից՝ ցած տոկոսը կարող է զուգադիպել լճացմանը, իսկ չափավոր բարձրացող տոկոսը՝ աճող աշխուժացմանը։
Տոկոսադրույքն իր արտակարգ բարձրությանը հասնում է ճգնաժամերի ժամանակ, երբ ստիպված են լինում վճարելու համար փոխ առնելու՝ ինչ էլ որ արժենալիս լինի այս։ Միաժամանակ այս հանգամանքը — որովհետև տոկոսի բարձրանալուն համապատասխանում է արժեթղթերի գնի անկումը — իրենց տրամադրության տակ ազատ փողային կապիտալ ունեցող մարդկանց համար մի շատ հարմար առիթ է ներկայացնում՝ ծաղրագներով տիրանալու այնպիսի տոկոսաբեր թղթերի, որոնք իրերի կանոնավոր ընթացքի ժամանակ պետք է նորից հասնեն իրենց առնվազը միջին գներին, հենց որ տոկոսադրույքը նորից կիջնի<ref>«Մի բանկիր հրաժարվեց իր հին կլիենտին 200 000 ֆ. ստ.-անոց արժեքավոր գրավաթղթի դիմաց փոխառություն տալուց։ Երբ սա պատրաստվում էր արդեն հեռանալու և հայտարարելուց թե դադարեցնում է վճարումները, բանկիրը սրան ասաց, թե այդ քայլն անելու անհրաժեշտություն չի լինի, եթե կլիենտն իր արժեթուղթը վաճառի բանկիրին 150 000 ֆ. ստ.-ով» („The theory of the exchanges. The bank charter act of 1844 etc.“ London, 1864, էջ 80)։</ref>։
Բայց տոկոսադրույքի անկման մի տենդենց էլ գոյություն, ունի, շահույթի նորմայի տատանումներից բոլորովին անկախ։ Եվ այս երկու գլխավոր պատճառով.
I . «Եթե ենթադրենք նույնիսկ, թե կապիտալը երբեք փոխ չի վերցվում այլ կերպ, բայց եթե արտադրողական ներդրման համար, ապա այնուամենայնիվ հնարավոր է, որ տոկոսադրույքը փոխվի, այնինչ համախառն շահույթի նորման որևէ փոփոխության չենթարկվի։ Որովհետև որչափով որ մի ժողովուրդ առաջադիմում է հարստության զարգացման ասպարեզում, առաջ է դալիս գալիս և ավելի ու ավելի է աճում այնպիսի մարդկանց մի դասակարգ, որոնք իրենց նախորդների ջանքերի շնորհիվ տեր են դառնում այնպիսի ֆոնդերի, որոնց սոսկ տոկոսով նրանք կարողանում են ապրել։ Շատերը, որոնք երիտասարդության ժամանակ ու հասուն հասակում ակտիվ մասնակցել են տնտեսության գործերին, ետ են քաշվում գործից՝ կուտակված գումարի տոկոսով ծեր հասակում հանգիստ ապրելու համար։ Այս երկու խավն էլ երկրի աճող հարստությանը զուգընթաց բազմանալու մի տենդենց ունեն. որովհետև նրանք, ովքեր միջին մեծության կապիտալով են սկսում, ավելի հեշտ են հասնում տնտեսապես մի անկախ դրության, քան նրանք, ովքեր փոքրով են սկսում։ Ուստի հին ու հարուստ երկրներում ազգային կապիտալի այն մասը, որի սեփականատերերը չեն ուզում այն անձամբ գործադրել, մի ավելի խոշոր համամասնություն է կազմում հասարակության արտադրողական ամբողջ կապիտալի նկատմամբ, քան նորամշակ ու աղքատ երկրներում։ Որքա՜ն մեծաթիվ է ռանտյեների դասակարգն Անգլիայում Անգլիայում։ Նույն հարաբերությամբ, որով ռանտյեների դասակարգն է աճում, աճում է նաև կապիտալի վարկատուների դասակարգը, որովհետև սրանք երկուսն էլ միևնույնն են» (Ramsay: «Essay on the distribution of wealth» [Edinburgh, 1836], էջ 201)։
II. Տոկոսադրույքի վրա պետք է նմանապես ճնշում գործեն վարկային սիստեմի զարգացումը և արդյունաբերողների ու վաճառականների համար վարկային սիստեմի այս զարգացման հետ աճող հնարավորությունը՝ բանկիրների միջոցով տնօրինելու հասարակության բոլոր դասակարգերի փողային բոլոր խնայությունները, ինչպես և այս խնայությունների պրոգրեսիվ համակենտրոնացումը այնպիսի չափերով, որոնք նրանց հնարավորություն են տալիս գործելու իբրև փողային կապիտալ։ Սրա մանրամասնությունները՝ ներքևում։
Տոկոսի նորմայի որոշման առնչությամբ Ռամզեյն ասում է, թե նա «կախված է մասամբ համախառն շահույթի նորմայից, մասամբ էլ այն համամասնությունից, որով այս շահույթը բաժանվում է տոկոսի ու ձեռնարկուային եկամտի (profits of enterprise)։ Այս hամամասնությունը համամասնությունը կախված է կապիտալի վարկատուների ու փոխառուների միջև եղող մրցումից. այս մրցումն ազդվում է համախառն շահույթի հավանական նորմայից, բայց ոչ թե կարգավորվում է բացառապես սրանով<ref>Որովհետև տոկոսադրույքն ընդհանուր առմամբ որոշվում է շահույթի միջին նորմայով, ուստի շատ հաճախ ցածր տոկոսադրույքի հետ կարող են շաղկապված լինել արտակարգ սպեկուատիվ սպեկուլատիվ մախինացիաներ։ Օրինակ, 1844 թվականի երկաթուղային սպեկուլացիան։ Անգլիական բանկի տոկոսադրույքը 1844 թվականի հոկտեմբերի 16-ին միայն բարձրացվեց մինչև 3%։</ref>։ Մրցումը բացառապես սրանով չի կարգավորվում, որովհետև մի կողմից շատերը փոխառություն են անում՝ առանց արտադրողական ներդրման որևէ դիտում ունենալու և մյուս կողմից՝ որովհետև վարկատրելի ամբողջ կապիտալի մեծությունը փոփոխվում է երկրի հարստությանը զուգընթաց, համախառն շահույթի որևէ փոփոխությունից անկախ» (Ramsay, ն. տ., էջ 206, 207)։
Տոկոսի միջին նորման գտնելու համար պետք է հաշվել 1) տոկոսադրույքի միջին բարձրությունն այն փոփոխությունների պայմաններում, որոնց նա ենթարկվում է արդյունաբերական խոշոր ցիկլերում. 2) տոկոսադրույքն այնպիսի ներդրումների բնագավառում, որտեղ կապիտալը վարկատրվում է համեմատաբար երկար ժամանակով։
Տոկոսի՝ մի երկրում տիրող միջին նորման — տարբերվելով շուկայի մշտապես տատանվող նորմաներից — ամենեքին չի կարող որոշվել ոչ մի օրենքով։ Այս բնագավառում տոկոսի ոչ մի բնական նորմա չկա այն իմաստով, որով տնտեսագետները խոսում են շահույթի բնական նորմայի ու աշխատավարձի բնական նորմայի մասին։ Արդեն Մեսսին լիակատար իրավունքով նկատում է այստեղ. «Միակ բանը, որ կարող է կասկած հարուցել տվյալ դեպքում, այն է, թե այս շահույթների որ մասն է իրավունքի համաձայն պատկանում փոխառուին ու որ մասը՝ փոխատու֊ին. և այս բանը որոշելու ուրիշ եղանակ չկա, բացի փոխատուի ու փոխառուի կարծիքին դիմելն ընդհանրապես. որովհետև այս տեսակետից արդարացի ու անարդարացի է այն, ինչ որ ընդհանուր համաձայնությամբ է իբրև այսպիսին ընդունվում» (էջ 49)։ Այն, որ պահանջարկն ու առաջարկը միմյանց ծածկում են — եթե շահույթի միջին նորման տրված ենք ենթադրում — այստեղ ոչինչ չի նշանակում ամենևին։ Այլապես այնտեղ, որտեղ ապավինում են այս ֆորմուլային (և այսպիսի դեպքում սա ճիշտ է նաև գործնականորեն), նա ծառայում է իբրև մի ֆորմուլա՝ գտնելու համար մրցումից անկախ ու, ընդհակառակը, մրցումը որոշող հիմնական կանոնը (կարգավորող սահմաններն ու սահմանակա մեծությունները). այսինքն սա մի ֆորմուլա է նրանց համար, ովքեր ընկղմված են մրցման պրակտիկայի, սրա արտաքին երևույթների ու այստեղից առաջացող պատկերացումների մեջ. նա ծառայում է իբրև մի ֆորմուլա՝ հասնելու համար թեկուզ դարձյալ մակերեսային մի այնպիսի պատկերացման, որը նշի մրցման մեջ երևան եկող տնտեսական հարաբերությունների ներքին կապը։ Այս մի մեթոդ է՝ մրցմանն ուղեկցող փոփոխություններից այս փոփոխությունների սահմաններին հասնելու, համար։ Սակայն այս մեթոդը կիրառելի չի միջին տոկոսադրույքի նկատմամբ։ Ամենևին ոչ մի հիմք չկա նրա համար, որ մրցման միջին հարաբերությունները, վարկատուի ու վարկառուի միջև եղած հավասարակշռությունը, վարկատուին 3, 4, 5% և այլն մի տոկոսադրույք բերեր նրա կապիտալի համար, կամ թե չէ համախառն շահույթից՝ մի որոշ տոկոսաբաժին, 20% և կամ 50%։ Այն դեպքերում, երբ մրցումն իբրև այսպիսին վճռական նշանակություն ունի, որոշումն ինքնըստինքյան պատահական է, զուտ էմպիրիկ բնույթ է կրում, և միմիայն իմաոստակությունն ու փողամոլությունը կարող են ձգտել այս պատահականությունն իբրև մի անհրաժեշտ բան ներկայացնելու<ref>Այսպես է վարվում, օրինակ, G. Opdyke-ն „A treat on political economy”, New-York, 1851 աշխատության մեջ մի վերին աստիճանի անհաջող փորձ անելով՝ 5%-անոց տոկոսադրույքի ընդհանրականությունը հավիտենական օրենքներով բացատրելու։ Անհամեմատ ավելի միամիտ է պարոն Կարլ Արնդտը „Die naturgemässe Volkswirkschaft gegenüber dem Monopoliengeiste and dem Kommunismus etc.”, Hanau, 1845, գրքում։ Այստեղ կարելի է կարդալ հետևյալը. «Բարիքների արտադրության բնական ընթացքի մեջ միայն մի երևույթ կա, որը լիովին մշակված երկրներում կարծեք թե կոչված է տոկոսադրույքը որոշ աստիճան կարգավորելու. այս՝ այն համամասնությու նն է, որով ավելանում են եվրոպական երկրների անտառների փայտեղենի մասսաներն իրենց տարեկան աճի հետևանքով։ Այս աճը, նրանց փոխանակային արժեքից բոլորովին անկախ, տեղի է ունենում 3-ից մինչև 4 առ հարյուր հարաբերությամբ» (որքա՜ն զավեշտական է ծառերի մասին ասել, թե նրանք աճ են տալիս իրենց փոխանակային արժեքից անկախ)։ «Սրա համաձայն» (որովհետև ծառերի աճը միանգամայն անկախ է նրանց փոխանակային արժեքից, ուստի այդ փոխանակային արժեքն է՛լ ավելի կարող է կախված լինել նրանց աճից) «չէր կարելի ուրեմն տոկոսադրույքի մի անկում սպասել այն մակարդակից ցած, որ նա» (տոկոսադրույքը) «ներկայումս ունի ամենահարուստ երկրներում» (էջ 124)» Այս տոկոսադրույքն արժանի է «անտառազարմ տոկոսադրույք» կոչվելու, իսկ սրա հայտնագործողը միևնույն աշխատության մեջ է՛լ ավելի մեծ ծառայություն է մատուցում «մեր գիտությանն» իբրև «շնահարկի փիլիսոփա»։</ref>։ 1857 ու 1858 թվականների պառլամենտական այն հաշվետվությունների մեջ, որոնք վերաբերում են բանկային օրենսդրությանն ու առևտրային ճգնաժամին, ավելի ծիծաղելի բան չկա, քան Անգլիական բանկի դիրեկտորների, Լոնդոնի բանկիրների գավառական բանկիրների ու պրոֆեսիոնալ թեորետիկների անվերջ շաղակրատանքները «real rate produced»-ի («ռեալ կերպով ստեղծած նորմայի») մասին, ընդորում նրանք ավելի հեռու չեն գնում այնպիսի տափակ դատողություններից, ինչպես, օրինակ, «այն գինը, որ վճարվում է վարկատրելի կապիտալի համար, պետք է փոփոխվի այս կապիտալի առաջարկի հետ», «տոկոսի բարձր նորման ու շահույթի ցածր նորման չեն կարող երկար ժամանակ կողք-կողքի գոյություն ունենալ» և ուրիշ այսպիսի տափակություններ<ref>Անգլիական բանկը, նայած ոսկու մերձհոսմանն ու տարհոսմանը, բարձրացնում կամ թե իջեցնում է իր դիսկոնտի նորման, թեև բնականաբար միշտ նկատի ունի բաց շուկայում տիրապետող նորման։ «Ընդորում բանկային նորմայի փոփոխությունները կանխակայելու վրա հիմնված զեղչախաղը հիմա դարձել է փողային կենտրոնի» — այսինքն Լոնդոնի փողային շուկայի — «խոշոր կապիտալիստների գլխավոր զբաղմունքներից մեկը» („The theory of the exchanges etc.”, էջ 113)։</ref>։ Սովորությունը, օրինականացած ավանդությունը և այլն նույնքան շատ, որքան և հենց ինքը մրցումը, ազդում են այս տոկոսադրույքը որոշելու վրա, որչափով որ սա գոյություն ունի ոչ միայն իբրև միջին թիվ, այլ իբրև փաստական մեծություն։ Բազմաթիվ իրավաբանական դատավեճերի ժամանակ արդեն, որտեղ խնդիրը վերաբերում է տոկոսները հաշվելուն, ստիպված են լինում ընդունելու միջին տոկոսադրույքն իբրև օրինական։ Արդ, եթե հարց տանք այնուհետև, թե ինչու միջին տոկոսադրույքի սահմանները չեն կարող բխեցվել ընդհանրական օրենքներից, ապա սրա պատասխանը պարզապես պարփակված է տոկոսի բնության մեջ։ Սա միջին շահույթի մի մասն է լոկ։ Միևնույն կապիտալը հանդես է գալիս երկակի ձևով — իբրև վարկատրելի կապիտալ՝ վարկատուի ձեռքում, իբրև արդյունաբերական կամ թե առևտրային կապիտալ՝ գործող կապիտալիստի ձեռքին։ Բայց նա գործում է լոկ մի անգամ և շահույթն էլ միմիայն մի անգամ է արտադրում։ Բուն իսկ արտադրության պրոցեսում կապիտալի, իբրև վարկատրվող կապիտալի, բնույթը ոչ մի դեր չի խաղում։ Թե շահույթն իրենց միջև ինչպես կբաժանեն այն երկու անձը, որոնք պահանջներ ունեն նրա նկատմամբ, այս՝ պատահականի թագավորությանը պատկանող մի նույնպիսի զուտ փորձական իրողություն է, ինչպես մի ընկերովի ձեռնարկության տարբեր մասնակիցների միջև ընդհանուր շահույթի տոկոսային բաժանումը։ Այն բաժանման ժամանակ, որը տեղի է ունենում հավելյալ արժեքի ու աշխատավարձի միջև և որի վրա էապես հիմնվում է շահույթի նորմայի գոյացումը, երկու բոլորովին անջատ տարր են որոշիչ ներգործություն ունենում — բանվորական ուժն ու կապիտալը, որոնք ֆունկցիաներ են երկու անկախ փոփոխուն մեծության, որոնք փոխադարձորեն սահմաններ են դնում միմյանց հանդեպ. և սրանց '''որակային տարբերությունից''' է առաջ գալիս արտադրված արժեքի '''քանակային բաժանումը'''։ Մենք հետո կտեսնենք, որ նույնը տեղի է ունենում նաև այն ժամանակ, երբ հավելյալ արժեքը բաժանվում է ռենտայի ու շահույթի միջև։ Տոկոսի նկատմամբ նման ոչինչ տեղի չի ունենում։ Այստեղ '''որակային տարբերությունը''', ինչպես իսկույն պիտի տեսնենք, առաջ է գալիս, ընդհակառակը, հավելյալ արժեքի միևնույն պատառի '''զուտ քանակային բաժանումից'''։Տոկոսի՝ մի երկրում տիրող միջին նորման — տարբերվելով շուկայի մշտապես տատանվող նորմաներից — ամենևին չի կարող որոշվել ոչ մի օրենքով։ Այս բնագավառում տոկոսի ոչ մի բնական նորմա չկա այն իմաստով, որով տնտեսագետները խոսում են շահույթի բնական նորմայի ու աշխատավարձի բնական նորմայի մասին։ Արդեն Մեսսին լիակատար իրավունքով նկատում է այստեղ. «Միակ բանը, որ կարող է կասկած հարուցել տվյալ դեպքում, այն է, թե այս շահույթների որ մասն է իրավունքի համաձայն պատկանում փոխառուին ու որ մասը՝ փոխատուին. և այս բանը որոշելու ուրիշ եղանակ չկա, բացի փոխատուի ու փոխառուի կարծիքին դիմելն ընդհանրապես. որովհետև այս տեսակետից արդարացի ու անարդարացի է այն, ինչ որ ընդհանուր համաձայնությամբ է իբրև այսպիսին ընդունվում» (էջ 49)։ Այն, որ պահանջարկն ու առաջարկը միմյանց ծածկում են — եթե շահույթի միջին նորման տրված ենք ենթադրում — այստեղ ոչինչ չի նշանակում ամենևին։ Այլապես այնտեղ, որտեղ ապավինում են այս ֆորմուլային (և այսպիսի դեպքում սա ճիշտ է նաև գործնականորեն), նա ծառայում է իբրև մի ֆորմուլա՝ գտնելու համար մրցումից անկախ ու, ընդհակառակը, մրցումը որոշող հիմնական կանոնը (կարգավորող սահմաններն ու սահմանակա մեծությունները). այսինքն սա մի ֆորմուլա է նրանց համար, ովքեր ընկղմված են մրցման պրակտիկայի, սրա արտաքին երևույթների ու այստեղից առաջացող պատկերացումների մեջ. նա ծառայում է իբրև մի ֆորմուլա՝ հասնելու համար թեկուզ դարձյալ մակերեսային մի այնպիսի պատկերացման, որը նշի մրցման մեջ երևան եկող տնտեսական հարաբերությունների ներքին կապը։ Այս մի մեթոդ է՝ մրցմանն ուղեկցող փոփոխություններից այս փոփոխությունների սահմաններին հասնելու համար։ Սակայն այս մեթոդը կիրառելի չի միջին տոկոսադրույքի նկատմամբ։ Ամենևին ոչ մի հիմք չկա նրա համար, որ մրցման միջին հարաբերությունները, վարկատուի ու վարկառուի միջև եղած հավասարակշռությունը, վարկատուին 3, 4, 5% և այլն մի տոկոսադրույք բերեր նրա կապիտալի համար, կամ թե չէ համախառն շահույթից՝ մի որոշ տոկոսաբաժին, 20% և կամ 50%։ Այն դեպքերում, երբ մրցումն իբրև այսպիսին վճռական նշանակություն ունի, որոշումն ինքնըստինքյան պատահական է, զուտ էմպիրիկ բնույթ է կրում, և միմիայն իմաստակությունն ու փողամոլությունը կարող են ձգտել այս պատահականությունն իբրև մի անհրաժեշտ բան ներկայացնելու<ref>Այսպես է վարվում, օրինակ, G. Opdyke-ն „A treatise on political economy”, New-York, 1851 աշխատության մեջ մի վերին աստիճանի անհաջող փորձ անելով՝ 5%-անոց տոկոսադրույքի ընդհանրականությունը հավիտենական օրենքներով բացատրելու։ Անհամեմատ ավելի միամիտ է պարոն Կարլ Արնդտը „Die naturgemässe Volkswirkschaft gegenüber dem Monopoliengeiste und dem Kommunismus etc.”, Hanau, 1845 գրքում։ Այստեղ կարելի է կարդալ հետևյալը. «Բարիքների արտադրության բնական ընթացքի մեջ միայն մի երևույթ կա, որը լիովին մշակված երկրներում կարծեք թե կոչված է տոկոսադրույքը որոշ աստիճան կարգավորելու. այս՝ այն համամասնությունն է, որով ավելանում են եվրոպական երկրների անտառների փայտեղենի մասսաներն իրենց տարեկան աճի հետևանքով։ Այս աճը, նրանց փոխանակային արժեքից բոլորովին անկախ, տեղի է ունենում 3-ից մինչև 4 առ հարյուր հարաբերությամբ» (որքա՜ն զավեշտական է ծառերի մասին ասել, թե նրանք աճ են տալիս իրենց փոխանակային արժեքից անկախ)։ «Սրա համաձայն» (որովհետև ծառերի աճը միանգամայն անկախ է նրանց փոխանակային արժեքից, ուստի այդ փոխանակային արժեքն է՛լ ավելի կարող է կախված լինել նրանց աճից) «չէր կարելի ուրեմն տոկոսադրույքի մի անկում սպասել այն մակարդակից ցած, որ նա» (տոկոսադրույքը) «ներկայումս ունի ամենահարուստ երկրներում» (էջ 124)» Այս տոկոսադրույքն արժանի է «անտառազարմ տոկոսադրույք» կոչվելու, իսկ սրա հայտնագործողը միևնույն աշխատության մեջ է՛լ ավելի մեծ ծառայություն է մատուցում «մեր գիտությանն» իբրև «շնահարկի փիլիսոփա»։</ref>։ 1857 ու 1858 թվականների պառլամենտական այն հաշվետվությունների մեջ, որոնք վերաբերում են բանկային օրենսդրությանն ու առևտրային ճգնաժամին, ավելի ծիծաղելի բան չկա, քան Անգլիական բանկի դիրեկտորների, Լոնդոնի բանկիրների գավառական բանկիրների ու պրոֆեսիոնալ թեորետիկների անվերջ շաղակրատանքները «real rate produced»-ի («ռեալ կերպով ստեղծած նորմայի») մասին, ընդորում նրանք ավելի հեռու չեն գնում այնպիսի տափակ դատողություններից, ինչպես, օրինակ, «այն գինը, որ վճարվում է վարկատրելի կապիտալի համար, պետք է փոփոխվի այս կապիտալի առաջարկի հետ», «տոկոսի բարձր նորման ու շահույթի ցածր նորման չեն կարող երկար ժամանակ կողք-կողքի գոյություն ունենալ» և ուրիշ այսպիսի տափակություններ<ref>Անգլիական բանկը, նայած ոսկու մերձհոսմանն ու տարհոսմանը, բարձրացնում կամ թե իջեցնում է իր դիսկոնտի նորման, թեև բնականաբար միշտ նկատի ունի բաց շուկայում տիրապետող նորման։ «Ընդորում բանկային նորմայի փոփոխությունները կանխակայելու վրա հիմնված զեղչախաղը հիմա դարձել է փողային կենտրոնի» — այսինքն Լոնդոնի փողային շուկայի — «խոշոր կապիտալիստների գլխավոր զբաղմունքներից մեկը» („The theory of the exchanges etc.”, էջ 113)։</ref>։ Սովորությունը, օրինականացած ավանդությունը և այլն նույնքան շատ, որքան և հենց ինքը մրցումը, ազդում են այս տոկոսադրույքը որոշելու վրա, որչափով որ սա գոյություն ունի ոչ միայն իբրև միջին թիվ, այլ իբրև փաստական մեծություն։ Բազմաթիվ իրավաբանական դատավեճերի ժամանակ արդեն, որտեղ խնդիրը վերաբերում է տոկոսները հաշվելուն, ստիպված են լինում ընդունելու միջին տոկոսադրույքն իբրև օրինական։ Արդ, եթե հարց տանք այնուհետև, թե ինչու միջին տոկոսադրույքի սահմանները չեն կարող բխեցվել ընդհանրական օրենքներից, ապա սրա պատասխանը պարզապես պարփակված է տոկոսի բնության մեջ։ Սա միջին շահույթի մի մասն է լոկ։ Միևնույն կապիտալը հանդես է գալիս երկակի ձևով — իբրև վարկատրելի կապիտալ՝ վարկատուի ձեռքում, իբրև արդյունաբերական կամ թե առևտրային կապիտալ՝ գործող կապիտալիստի ձեռքին։ Բայց նա գործում է լոկ մի անգամ և շահույթն էլ միմիայն մի անգամ է արտադրում։ Բուն իսկ արտադրության պրոցեսում կապիտալի, իբրև վարկատրվող կապիտալի, բնույթը ոչ մի դեր չի խաղում։ Թե շահույթն իրենց միջև ինչպես կբաժանեն այն երկու անձը, որոնք պահանջներ ունեն նրա նկատմամբ, այս՝ պատահականի թագավորությանը պատկանող մի նույնպիսի զուտ փորձական իրողություն է, ինչպես մի ընկերովի ձեռնարկության տարբեր մասնակիցների միջև ընդհանուր շահույթի տոկոսային բաժանումը։ Այն բաժանման ժամանակ, որը տեղի է ունենում հավելյալ արժեքի ու աշխատավարձի միջև և որի վրա էապես հիմնվում է շահույթի նորմայի գոյացումը, երկու բոլորովին անջատ տարր են որոշիչ ներգործություն ունենում — բանվորական ուժն ու կապիտալը, որոնք ֆունկցիաներ են երկու անկախ փոփոխուն մեծության, որոնք փոխադարձորեն սահմաններ են դնում միմյանց հանդեպ. և սրանց '''որակային տարբերությունից''' է առաջ գալիս արտադրված արժեքի '''քանակային բաժանումը'''։ Մենք հետո կտեսնենք, որ նույնը տեղի է ունենում նաև այն ժամանակ, երբ հավելյալ արժեքը բաժանվում է ռենտայի ու շահույթի միջև։ Տոկոսի նկատմամբ նման ոչինչ տեղի չի ունենում։ Այստեղ '''որակային տարբերությունը''', ինչպես իսկույն պիտի տեսնենք, առաջ է գալիս, ընդհակառակը, հավելյալ արժեքի միևնույն պատառի '''զուտ քանակային բաժանումից'''։
Մինչև հիմա շարադրածից հետևում է, որ տոկոսի ոչ մի «բնական» նորմա չկա։ Բայց եթե մի կողմից՝ ի հակադրություն շահույթի ընդհանրական նորմայի՝ միջին տոկոսադրույքը կամ տոկոսի միջին նորման, տարբերվելով տոկոսի մշտապես տատանվող շուկայի նորմաներից, ոչ մի ընդհանրական օրենքի միջոցով ամրակայվել չի կարող իր սահմաններում, քանի որ այստեղ խնդիրը վերաբերում է համախառն շահույթը կապիտալի երկու տիրոջ միջև տարբեր տիտղոսների տակ բաժանելուն միայն, ապա մյուս կողմից՝ տոկոսադրույքը՝ թե միջինը և թե նրա ամեն մի անգամվա շուկայի նորման, հանդես է գալիս, ընդհակառակը, բոլորովին այլ կերպ, իբրև մի հավասարաչափ, որոշակի ու շոշափելի մեծություն, բոլորովին այլ կերպ, քան այս տեղի է ունենում շահույթի ընդհանրական նորմայի նկատմամբ<ref>«Ապրանքների գինը միշտ տատանվում է. նրանք բոլորը տարբեր տեսակի սպառման համար են հատկացված. իսկ փողը ծառայում է ամեն մի նպատակի։ Ապրանքները, նույնիսկ միևնույն տեսակի ապրանքները տարբերվում են ըստ լավորակության, կանխիկ փողը միշտ միևնույն արժեքն ունի կամ թե պետք է ունենա։ Սրանից է, որ փողի գինը, որ մենք նշանակում ենք տոկոս բառով, ավելի մեծ կայունություն ու հավասարաչափություն ունի, քան յուրաքանչյուր այլ առարկայի գինը»։ (J. Stuart: „Principles of political economy”, ֆրանս. թարգմ. 1789, IV, էջ 27)։</ref>։
<TD>Դիսկոնտի շուկայական նորմա</TD>
<TD>60 օրվա համար</TD>
<TD>3<math>^5/_8</math>3⅝%</TD>
</TR>
<TR>
Միջին տոկոսադրույքն ամեն մի երկրում ավելի երկար ժամանակաշրջանների համար հանդես է գալիս իբրև հաստատուն մեծություն, որովհետև, շահույթի ընդհանրական նորման — չնայած շահույթի առանձին նորմաների մշտապես փոխվելուն, երբ, սակայն, մի ոլորտում տեղի ունեցած փոփոխությունը հավասարակշռվում է մի ուրիշ ոլորտում կատարվող փոփոխությամբ — միմիայն ավելի երկար ժամանակաշրջաններում է փոխվում։ Եվ շահույթի ընդհանրական նորմայի հարաբերական հաստատությունը երևան է գալիս միջին տոկոսադրույքի հենց այս ավելի կամ պակաս հաստատուն բնույթի մեջ (average rate or common rate of interest)։
Իսկ ինչ վերաբերում է տոկոսի մշտապես տատանվող շուկայի նորմային, ապա սա յուրաքանչյուր մոմենտում տրված է լինում իբրև հաստատուն մեծություն, ինչպես այդ տեղի ունի ապրանքների շուկայի գնի նկատմամբ, որովհետև փողային շուկայում ամբողջ փոխատու, կապիտալն իբրև ամբողջական մասսա միշտ հանդիպակայում է գործող կապիտալին, հետևաբար մի կողմից փոխատու կապիտալի առաջարկի, մյուս կողմից նրա պահանջարկի հարաբերությունը վճռում է տոկոսի ամեն անգամվա շուկայական մակարդակը։ Այս այնքան ավելի մեծ չափով է տեղի ունենում, որքան վարկային գործի զարգացումն ու սրա հետ շաղկապված նրա համակենտրոնացումն ավելի մեծ չափով են ընդհանրական հասարակական բնույթ տալիս փոխատու կապիտալին և այս կապիտալը մի անգամից, միաժամանակ փողային շուկա են նետում։ Ընդհակառակը, շահույթի ընդհանրական նորման գոյություն ունի միշտ իբրև տենդենց, իբրև շահույթի առանձին նորմաների հավաաարեցման հավասարեցման շարժում։ Կապիտալիստների մրցումը — որ հավասարեցման բուն իսկ այս շարժումն է ներկայացնում — այստեղ հենց նրանով է արտահայտվում, որ նրանք աստիճանաբար կապիտալը հանում են այն ոլորտներից, որտեղ շահույթը երկար ժամանակ միջինից ցածր է, և նմանապես աստիճանաբար կապիտալը բերում են այն ոլորտները, որտեղ շահույթը միջինից բարձր է. կամ թե նրանով է արտահայտվում, որ ավելադիր կապիտալը հետզհետե տարբեր համամասնություններով է բաշխվում այս ոլորտների միջև։ Այստեղ գործ ունենք կապիտալի առբերման ու հանման մշտական փոփոխության հետ այս տարբեր ոլորտների նկատմամբ և ոչ երբեք միաժամանակյա մասսայական ներգործության հետ, ինչպես տոկոսադրույքի որոշման դեպքում։
Ինչպես տեսանք, տոկոսաբեր կապիտալը, թեև ապրանքից բացարձակորեն տարբեր մի կատեգորիա է, փոխարկվում է sui generis (հատուկ տեսակի) ապրանքի, և այս պատճառով տոկոսը նրա համար դառնում է գին, որը սովորական ապրանքի շուկայի գնի նման ամեն անգամ սևեռվում է պահանջարկի և առաջաբկի առաջարկի միջոցով։ Ուստի տոկոսի շուկայի նորման, թեև տատանվող է միշտ, յուրաքանչյուր տվյալ մոմենտում միշտ հանդես է գալիս իբրև հաստատուն ու միակերպ, ինչպես տվյալ ամեն մի դեպքում ապրանքի շուկայագինը։ Փողային կապիտալիստներն առաջարկում են այս ապրանքը, իսկ գործող կապիտալիստները գնում են այն, նրա պահանջարկ են գոյացնում։ Այս նույնը տեղի չի ունենում շահույթի հավասարեցման ժամանակ, որը հանգում է շահույթի ընդհանրական նորմայի։ Եթե ապրանքների գները մի ոլորտում ավելի ցածր կամ թե ավելի բարձր են արտադրության գնից (ընդորում մի կողմ են թողնվում այն տատանումները, որոնք հատուկ են առևտրական գործունեության, ամեն մի տեսակի և կապ ունեն արդյունաբերական ցիկլի տարբեր փուլերի հետ), ապա հավասարեցումը կատարվում է արտադրության ընդլայնման կամ սահմանափակման միջոցով, այսինքն արդյունաբերական կապիտալների կողմից շուկա նետվող ապրանքային, մասսաների բազմացման կամ նվազման միջոցով, իսկ այս գլուխ է բերվում նրանով, որ կապիտալն արտադրության առանձին ոլորտների նկատմամբ ներգաղթ կամ արտագաղթ է կատարում։ Ապրանքների միջին շուկայագների այս հավասարեցմամբ արտադրության գներ գոյացնելով է, որ սրբագրվում են շահույթի առանձին նորմաների շեղումները շահույթի ընդհանրական կամ միջին նորմայից։ Այս պրոցեսը երբեք հանդես չի գալիս այնպես ու երբեք չի կարող հանդես գալ այնպես, որ արդյունաբերական կամ առևտրային կապիտալը որպես այսպիսին նույն տեսակ ապրանք ներկայացնի գնորդի հանդեպ, ինչպես որ տոկոսաբեր կապիտալն է։ Որչափով այս պրոցեսը երևան է գալիս, երևան է գալիս այն տատանումների ու հավասարեցումների մեջ, որով ապրանքների շուկայագները վեր են ածվում արտադրության գների, և ոչ թե երևան է գալիս իբրև միջին շահույթի ուղղակի ամրակայում։
Շահույթի ընդհանրական նորման իրոք որոշվում է 1) այն հավելյալ արժեքով, որ ամբողջ կապիտալն է արտադրում, 2) այն հարաբերությամբ, որ այս հավելյալ արժեքն ունի ամբողջ կապիտալի արժեքի նկատմամբ ու 3) մրցմամբ, բայց լոկ այն չափով, որչափով որ սա այն շարժումն է, որի միջոցով այս հավելյալ արժեքից միահավասար դիվիդենդներ են ձգտում կորզելու արտադրության առանձին ոլորտներում ներդրված կապիտալները՝ իրենց հարաբերական մեծությունների համեմատ։ Այսպիսով ուրեմն շահույթի ընդհանրական, նորման իրականում որոշվում է բոլորովին այլ ու շատ ավելի բարդ պատճառներով, քան տոկոսի շուկայի նորման, որն ուղղակի ու անմիջաբար որոշվում է պահանջարկի ու, առաջարկի հարաբերությամբ, ուստի և շահույթի ընդհանրական նորման այնպիսի շոշափելի ու առկա տրված իրողություն չի, ինչպես տոկոսադրույքը։ Արտադրության տարբեր ոլորտներում եղած շահույթի առանձին նորմաները հենց իրենք ավելի կամ պակաս չափով անկայուն են, բայց որչափով որ նրանք երևան են գալիս, երևան եկողը ոչ թե նրանց միակերպությունն է, այլ նրանց տարբերությունը։ Իսկ ինքը շահույթի ընդհանրական նորման հանդես է գալիս լոկ իբրև շահույթի նվազագույն, սահման ու ոչ թե իբրև շահույթի իրական նորմայի էմպիրիկ, ուղղակի ըմբռնելի ձև։ Երբ նշում ենք տոկոսի նորմայի ու շահույթի նորմայի միջև եղած այս տարբերությունը, մենք դեռ մի կողմ ենք թողնում տոկոսադրույքի կայունացմանը նպաստող հետևյալ երկու հանգամանքները. 1) պատմականորեն արդեն մինչև այդ գոյություն է ունեցել տոկոսաբեր կապիտալը և առկա է եղել ավանդաբար սերնդից սերունդ անցնող ընդհանրական տոկոսադրույքը. 2) համաշխարհային շուկան, տվյալ ամեն մի երկրի արտադրապայմաններից անկախ, շատ ավելի մեծ անմիջական ազդեցություն ունի տոկոսադրույքի ամրակայման վրա, քան այն ազդեցությունը, որ նա ու նի ունի շահույթի նորմայի վրա։
Միջին շահույթը հանդես է գալիս ոչ թե իբրև անմիջաբար տրված իրողություն, այլ իբրև հակադիր տատանումների հավասարման վերջնական հետևանք, որը կարելի է հավաստել հետազոտման միջոցով միայն։ Այլ է խնդիրը տոկոսադրույքի վերաբերմամբ։ Սա իր, գոնե տեղական, ընդհանրական նշանակությամբ ամեն օր սևեռացվող իրողություն է, իրողություն, որն արդյունաբերական ու առևտրային կապիտալի համար նույնիսկ իբրև նախադրյալ ու հաշվարկման հոդված է ծառայում նրանց գործառնությունների ժամանակ։ Տոկոսադրույքը դառնում է 100 ֆ. ստ.-անոց ամեն մի փողային գումարի ընդհանրական կարողությունը բերելու 2, 3, 4, 5%։ Օդերևութաբանական տեղեկաթերթերն ավելի ստույգ չեն նշում ծանրաչափի ու ջերմաչափի բարձրությունը, քան բորսային տեղեկաթերթերն են նշում տոկոսադրույքի մակարդակը, և նշում են ոչ թե այս կամ այն կապիտալի համար, այլ փողային շուկայում գտնվող, այսինքն ընդհանրապես փոխատու կապիտալի համար։
Փողային շուկայում միմյանց դիմաց կանգնած են փոխատուն ու փոխառուն միայն։ Ապրանքը միևնույն ձևն ունի,— փող է։ Կապիտալի բոլոր առանձնահատուկ կերպարանքները, որ նա ունենում է համաձայն իր գործադրման արտադրության կամ թե շրջանառության ոլորտներում, ջնջված են այստեղ։ Նա այստեղ գոյություն ունի ինքնուրույն արժեքի տարբերազուրկ, յուրահավասար կերպարանքով, փողի կերպարանքով։ Առանձին ոլորտների մրցումը դադարում է այստեղ. նրանք բոլորը միակույտ խմբված են իբրև փողի փոխառուներ, իսկ կապիտալը դարձյալ նրանց բոլորի դեմ կանգնած է մի այնպիսի ձևի մեջ պարուրված, որում նա անտարբեր է իր կիրառման որոշ տեսակի ու եղանակի նկատմամբ։ Մինչդեռ արդյունաբերական կապիտալը լոկ առանձին ոլորտների միջև տեղի ունեցող շարժման ու մրցման մեջ է հանդես գալիս իբրև '''դասակարգի ընդհանուր կապիտալ ըստինքյան''', տոկոսաբեր կապիտալն այստեղ հանդես է գալիս իրապես, իր ամբողջ ծավալով, կապիտալի պահանջարկի ու առաջարկի մեջ։ Մյուս կողմից՝ փողային կապիտալը փողային շուկայում այն կերպարանքն ունի իսկապես, որով նա իբրև այնպիսի ընդհանուր տարր, որն անտարբեր է իր առանձնահատուկ կիրառման նկատմամբ, բաշխվում է տարբեր ոլորտների միջև, կապիտալիստների դասակարգի միջև՝ ամեն մի առանձին ոլորտի արտադրական պահանջմունքների համեմատ։ Սրան ավելանում է այն, որ խոշոր արդյունաբերության զարգանալու հետ միասին փողային կապիտալը, որչափով որ երևան է գալիս շուկայում, ավելի ու ավելի մեծ չափերով ներկայացվում է ոչ թե առանձին կապիտալիստի միջոցով, շուկայում գտնվող կապիտալի այս կամ այն կոտորակամասի սեփականատիրոջ միջոցով, այլ հանդես է գալիս իբրև համակենտրոնացած, կազմակերպված մասսա, որն իրական արտադրությունից բոլորովին տարբեր կերպով է դրված հասարակական կապիտալը ներկայացնող բանկիրների վերահսկողության տակ։ Ուրեմն որքան որ խնդիրը վերաբերում է պահանջարկի ձևին, փոխատու կապիտալի դիմաց ելնում է մի ամբողջ դասակարգ. որքան որ խնդիրը վերաբերում է առաջարկին, նա ինքը հանդես է գալիս en masse [իր ամբողջ մասսայով], իբրև փոխատու կապիտալ։
Սրանք են մի քանիսը այն հիմունքներից, որոնց ազդեցության տակ շահույթի ընդհանրական նորման իբրև մի խուսափուկ ուրվատեսիլ է ներկայանում որոշակի տոկոսադրույքի կողքին, որը թեև տատանվում է ըստ իր մեծության, բայց շնորհիվ այն հանգամանքի, որ հավասարաչափ է տատանվում բոլոր փոխառուների համար, ուստի նրանց միշտ հանդիպակայում է իբրև հաստատուն, տրված մեծություն։ Ճիշտ այնպես, ինչպես փողի արժեքի փոփոխությունները չեն խանգարում, որ փողը բոլոր ապրանքների հանդեպ միահավասար արժեք ունենա։ Ճիշտ այնպես, ինչպես ֊ապրանքների ապրանքների շուկայագներն ամեն օր տատանվում են, բայց այս չի խանգարում, որ սրանք ամեն օր նշադրվեն տեղեկաթերթերում։ Ճիշտ նույնն է նաև տոկոսադրույքի նկատմամբ, որը նույնպես կանոնավոր կերպով նշադրվում է իբրև «փողի գին»։ Պատճառն այն է, որ այստեղ հենց ինքը կապիտալն է իբրև ապրանք առաջարկվում, փողի ձևով. ուստի նրա գնի սևեռացումը նրա շուկայագնի սևեռացումն է, ինչպես որ է մյուս բոլոր ապրանքների նկատմամբ. այս պատճառով էլ տոկոսադրույքը միշտ ներկայանում է իբրև ընդհանրական տոկոսադրույք, իբրև այսքան փողի համար վճարելի այսքան փող, իբրև քանակապես որոշված մի մեծություն։ Իսկ շահույթի նորման, ընդհակառակը, մինչև անգամ միևնույն ոլորտի ներսում, ապրանքի միահավասար շուկայագների դեպքում, կարող է տարբեր լինել, նայած այն տարբեր պայմաններին, որոնցում առանձին կապիտալները միևնույն ապրանքն են արտադրում. որովհետև շահույթի նորման առանձին կապիտալի համար որոշվում է ոչ թե ապրանքի շուկայագնով, այլ շուկայագնի ու արտադրության ծախքի միջև եղած տարբերությամբ։ Եվ շահույթի այս տարբեր նորմաները կարող են — նախ միևնույն ոլորտի ներսում և հետո տարբեր ոլորտների միջև,— միմյանց հավասարվել մշտական տատանումների շնորհիվ միայն։
<br>