Changes

Իմ մայրը մեռավ 1817 թվականի հուլիսին, երբ ես ութ տարուց մի քիչ ավելի էի, և տարօրինակ է ասել, ես միայն հիշողություններ եմ պահել նրա մահվան մահճի, նրա սև թավիշն զգեստի և արտասովոր աշխատանքային սեղանի մասին։ Նույն տարվա գարնանը ինձ տվեցին երթևեկ աշակերտների համար Շրուսբերիում եղած դպրոցը, որտեղ ևս ես մնացի մեկ տարի։ Ինձ պատմում էին, որ ուսման մեջ ես ետ էի մնում իմ կրտսեր քույր Կատերինալից Կատերինայից և, ինձ թվում է, որ շատ տեսակետներից ինձ հնազանդ մանուկ չէին համարում։

Մի դեպք, որը վերաբերում է այդ ժամանակին, ամուր կերպով տպավորվել է իմ հիշողության մեջ, կուզենայի կարծել, այն պատճառով, որ հետագայում երկար ժամանակ այն տանջում էր իմ խիղճը։ Այդ դեպքը հետաքրքրական է որպես ցուցում, որ, ըստ երևույթին, արդեն այդ վաղ հասակումս ինձ հետաքրքրում էր բույսերի փոփոխականության հարցը։ Ես հավատացնում էի մի ուրիշ տղայի (կարծեմ Լեյտոնին, որը հետագայում դարձավ հայտնի բուսաբան—լիխենոլոգբուսաբան-լիխենոլոգ), որ ես կարող եմ աճեցնել զանազան գույնի բրաբիոններ և գինարբուկներ, ջրելով նրանց գունավոր հեղուկներով։ Իհարկե դա ահռելի հեքիաթ էր, և ես իրականում երբեք ոչ մի փորձ չեմ կատարել։ Քանի որ արդեն խոսք է բացվել այդ մասին, ես պետք է խոստովան եմխոստովանեմ, որ մանուկ հասակում հաճախ գիտակցաբար հնարում էի ստահոդ պատմություններ, բացառապես զարմացնելու ցանկությունից դրդված։ Այսպես, մի անգամ հորս ծառերից ես պոկեցի ընտրովի շատ պտուղներ, թաքցրի թփերի մեջ և գլխապատառ վազեցի բոլորին հայտարարելու, որ գողացված պտուղների ամբողջ պահեստ եմ գտել։

Հավանորեն ես դեռ արտասովոր պարզամիտ էի, երբ դպրոց ընդունվեցի։ Մի տղա, նրան Գարնետ էին անվանում, մի անգամ ինձ հետ մտնելով հրուշակեղենի խանութը, գնեց կարկանդակներ, որոնց համար ոչինչ չվճարեց, որովհետև խանութպանը հավանորեն նրան ապառիկ էր բաց թողնում։ Դուրս գալով խանութից, ես հարցրի նրան, թե նա ինչու չվճարեց, որին նա իսկույն պատասխանեց. «Միթե՞ դու չգիտես, որ իմ հորեղբայրը քաղաքին մեծ գումար է կտակել այն պայմանով, որ յուրաքանչյուր առևտրական պետք է ձրիաբար բաց թողնի իր ապրանքը ամեն մեկին, ով որ կներկայանա հորեղբորս հին գլխարկով և ձեռքը կկպցնի նրան որոշ ձևով»— ընդ սմին նա արեց պայմանական նշանը։ Դրանից հետո նա մտավ մի ուրիշ խանութ, որտեղ նրան, ըստ երևույթին, նույնպես հավատում էին, և գնելով ինչ որ մանրունք, նշված ձևով ձեռքը կպցրեց գլխարկին և դուրս եկավ առանց վճարելու։ Երբ մենք դուրս եկանք փողոց, նա ինձ ասաց. «Եթե դու ուղում ուզում ես քեզ համար կարկանդակներ վերցնել այ այն խանութում (ինչպես լավ եմ հիշում այն մինչև հիմա), ես կտամ քեզ իմ գլխարկը, իսկ դու միայն ձեռքդ կպցրու նրան, ինչպես որ քեզ ցույց տվեցի»։ Ես ուրախությամբ ընդունեցի մեծահոգի առաջարկը, մտա խանութ, վերցրի կարկանդակներ և, ձեռքս դիպցնելով հին գլխարկին, ուղղվեցի դեպի ելքը, երբ հանկարծ խանութպանը վազեց հետևիցս։ Ես նետեցի կարկանդակները և դիմեցի փախուստի, բոլորովին շփոթված իմ նենգ ընկերոջ՝ Գարնետի բարձր հռհռոցից։

1818 թվականի ամառը ինձ ուղարկեցին դոկտոր Բուտլերի մեծ դպրոցը Շրուսբերիում. այնտեղ ես մնացի մինչև 1825 թվականի ամառը, երբ լրացավ իմ տասնվեց տարին։ Ես գիշերօթիկ էի, այնպես որ օգտվում էի իսկական դպրոցականի կյանքի բոլոր մեծ առավելություններից։ Բայց որովհետև մեր տունը դպրոցից մոտավորապես մեկ մղոն հեռավորության վրա էր, ուստի ես հաճախ վազում էի տուն անվանականչերի միջև ընկած մեծ ընդմիջումներին և դպրոցը գիշերը փակելուց առաջ։ Դա ինձ համար ուներ այն կարևոր նշանակությունը, որ ես չէի խզում ընտանեկան կապերս ու հետաքրքրությունս։ Հիշում եմ, որ իմ դպրոցական կյանքի սկզբին ես հաճախ ստիպված էի շատ արագ վազել, որպեսզի չուշանամ, և որովհետև աչքի էի ընկնում այդ վարպետությամբ, ուստի սովորաբար ինձ հաջողվում էր չուշանալ, բայց երբ ինձ պաշարում էր կասկածը, ես ջերմեռանդորեն. օգնություն էի աղերսում աստծուց, և շատ լավ հիշում եմ, որ հաջողությունս վերագրում էի ոչ թե վազքիս արագությանը, այլ աղոթքիս, և զարմ անում զարմանում էի այն բանի վրա, թե աստված որքան հաճախ է օգնում ինձ։

Միակ բավականությունդ բավականությունը ես ստացել եմ Հորացիոսի որոշ ներբողներն ընթերցելուց, որոնցով ես անկեղծորեն հիանում էի։

Ինչ վերաբերում է գիտությանը, ապա ես շարունակում էի մեծ եռանդով հավաքել հանքաքարեր, բայց առանց որևէ գիտական իմաստի՝ ես հոգ էի տանում միայն նոր '''անունով ''' հանքաքարերի մասին և նույնիսկ դրանք դասակարգելու փորձ չէի անում։ Միջատներին, հավանաբար, որոշ ուշադրությամբ էի զննում, որովհետև դեռ տասնամյա հասակում (1819 թ.) Պլաս-Էդվորդում, Ուելսում ծովափին երեք շաբաթ մնալու ժամանակ ես շատ հետաքրքրված ու զարմացած էի, տեսնելով մի խոշոր սևակարմիր կիսակարծրաթև, մի քանի թիթեռներ (Zygaena) և մեկ Cicindela, որոնք Շրոպշիրում չեն հանդիպում։ Ես համարյա որոշեցի հավաքել բոլոր միջատները, որոնք ինձ կհաջողվի գտնել մեռած վիճակում, որովհետև քրոջս հետ խորհրդակցելուց հետո եկա այն եզրակացության, որ լավ չէ միջատներին սպանել կոլեկցիա կազմելու համար։ Կարդալով Ուայտի «Սելբորն» գիրքը, ես սկսեցի հաճույքով հետևել թռչունների կենսակերպին և նույնիսկ անում էի իմ գրանցումները։ Իմ պարզությամբ ես զարմանում էի, թե ինչու յուրաքանչյուր ջենտլմեն չի դառնում թռչնաբան։

Իմ դպրոցական կյանքի վերջում եղբայրս տարվել էր քիմիայով և այգեգործական գործիքների նկուղում սարքել էր ինքնարար ապարատներով մի կարգին լաբորատորիա, նա թույլ էր տալիս ինձ սպասավորել իրեն փորձերի ժամանակ։ Նա պատրաստում էր զանազան գազեր և որոշ բարդ միացություններ, և ես ուշադրությամբ կարդացի մի քանի գրքեր քիմիայի մասին, ինչպես, օրինակ, Հենրիի և Պարզեսի «Քիմիական կատեխիզիսը»։ Եu Ես շատ հետաքրքրվեցի այդ առարկայով, և հաճախ մեր աշխատանքները տևում էին մինչև ուշ գիշեր։ Այդ պարապմունքները ունեցան ավելի խոր կրթական նշանակություն, քան իմ դպրոցական տարիներում ամբողջ սովորածս։ Նրանք գործնականում ինձ ծանոթացրին փորձնական գիտության նշանակությանը։ Լուրը, որ մենք պարապում ենք քիմիայով, հասել էր դպրոց, և որովհետև դա չտեսնված բան էր, ինձ անվանեցին «Գազ»։ Մի անգամ դոկտոր Բունտլերը Բուտլերը բոլորի ներկայությամբ ինձ նկատողություն արեց ժամանակի այդպիսի անօգուտ վատնումի համար. ընդ որում նա բոլորովին անարդարացիորեն ինձ անվանեց «poco curante»<ref>Քիչ հոգս քաշող։— ''Խմբ.։''</ref>, և որովհետև ես չէի հասկանում, թե այդ ինչ է նշանակում, ուստի ես կարծեցի, որ երևի շատ վիրավորական մի բան է։

Եղբայրս միայն մեկ տարի մնաց համալսարանում, այնպես որ երկրորդ տարին ես թողնված էի իմ սեփական խնամքին, որը, անկասկած, ուներ իր օգտակար կողմը։ Այդ ժամանակ ես մտերմացա մի քանի երիտասարդների հետ, որոնք հափշտակությամբ զբաղվում էին բնական գիտություններով։ Նրանցից մեկն էր Էնսվորդը, որ հետագայում հրապարակեց Ասորեստանում կատարած իր ճանապարհորդությունները. նա Վերների երկրաբանական տեսությունների ջերմ կողմնակից էր և ամենաբազմազան հարցերի մասին ուներ որոշ գիտելիքներ։ Բոլորովին այլ բնավորությամբ էր աչքի ընկնում դոկտոր Կոլդստրիմը. քաղաքավարի և նազկտան, խորապես կրոնասեր ու բարեսիրտ էր նա հետագայում նա հրատարակեց կենդանաբանական մի քանի լավ աշխատանքներ։ Իմ երրորդ ընկերը Հարդին էր։ Ես կարծում եմ, նրանից լավ բուսաբան դուրս կգար, բայց շուտ մեռավ Հնդկաստանում։ Վերջապես, վերջինն էր Գրանտը. նա մի քանի տարով ինձանից մեծ էր, չեմ էլ հիշում թե ինչպես ես նրա հետ ծանոթացա։ Նա հրատարակեց մի քանի հիանալի կենդանաբանական աշխատանքներ, բայց Լոնդոն գալուց հետո դառնալով համալսարանական կոլեջի պրոֆեսոր, դադարեց գիտությամբ զբաղվելուց, որը ես երբեք չեմ կարողացել ինձ բացատրել։ Ես լավ գիտեի նրան, չորության և ֆորմալիզմի արտաքին կեղևի տակ նրա մեջ թաքնված էր իսկական էնտուզիաստը։ Մեր զբոսանքներից մեկի ժամանակ նա հիացմունքով սկսեց խոսել Լամարկի և նրա էվոլյուցիոն հայացքների մասին։ Ես նրան լսեցի լուռ զարմանքով, բայց, ինչպես ինձ թվում է, նրա խոսքերն ինձ վրա ոչ մի տպավորություն չգործեցին։ Դեռ առաջ ես կարդացել էի պապիս «Զnոնոմիա»«Զոոնոմիա»-ն, որտեղ զարգացվում են նման տեսակետներ, բայց նրանք էլ ինձ վրա ոչ մի տպավորություն չգործեցին։ Այնուամենայնիվ, հավանորեն այն հանգամանքը, որ դեռ պատանեկությունից սովոր էի լսելու, թե ինչպես պաշտպանում և հավանություն էին տալիս այդ տեսակի հիպոթեզներին, օգնեց ինձ պաշտպանելու դրանք, թեև այլ ձևով, իմ «Տեսակների ծագում»-ում։ Կյանքիս այդ ժամանակաշրջանում ես հիանում էի «Զոոնոմիա»-յով, բայց տասը կամ տասնհինգ տարի հետո երկրորդ անգամ կարդալով այն՝ ես շատ հիասթափվեցի, որովհետև նրանում շատ մեծ է անհամապատասխանությունը զուտ հայեցական կողմի և փաստերի միջև։

Գրանտը և Կոլդստրիմը շատ էին զբաղվում ծովային կենդանիներով, և ես հաճախ օգնում էի նրանցից առաջինին հավաքելու տեղատվությունից հետո լճակներում մնացած կենդանիները և ինքս, ինչքան որ կարողանում էի, ուսումնասիրում էի նրանց անատոմիան։ Ես բարեկամացա նաև Նյու-Խեյվենցի մի քանի ձկնորսների հետ, նրանց հետ ուղևորվում էի ոստրեներ որսալու և այս միջոցով հավաքեցի բավական լավ հավաքածու։ Սակայն, ծովային կենդանիների հետազոտման եղանակներին գործնականորեն ծանոթ չլինելով և միայն մի վատ մանրադիտակ ունենալով, այդ պարապմունքներից շատ քիչ բան ստացա։ Այնուամենայնիվ, ես արեցի մի հետաքրքիր փոքրիկ հայտնագործում և 1826 թվականի սկզբին Պլինիոսյան («Plinian Society») ընկերությունում համառոտ հաղորդում կարդացի դրա մասին։ Հաղորդումը վերաբերում էր Flustra-ի այսպես կոչված ձվերին, որոնք ընդունակություն ունեն թարթիչների օգնությամբ շարժվելու, իրականում պարզվեց, որ դրանք թրթուրներ էին։ Մի այլ համառոտ հոդվածում ես ցույց տվեցի, որ գնդաձև մարմինները, որոնք Fucus loreus-ի երիտասարդ ստադիաներն էին համարվում, ներկայացնում են Pontobdella inuricata muricata որդի ձվերի թաղանթները։

Այդ երկու տարվա ընթացքում իմ ամառային արձակուրդները ես ամբողջապես նվիրում էի զվարճությունների, թեև ձեռքիս միշտ լինում էր որևէ դիրքգիրք, որը ես հետաքրքրությամբ կարդում էի։ 1826 թ. ամառը ես իմ երկու ընկերների հետ, ճանապարհորդական պարկերը մեջքներիս, հետիոտն ճանապարհորդություն ձեռնարկեցինք Հյուսիսային Ուելսում։ Գրեթե ամեն օր մենք անցնում էինք մոտավորապես երեսունական մղոն, և մի օրում բարձրացանք Սնոուդոնի վրա։ Մի ուրիշ անգամ ես ձիերով զբոսանք կատարեցի իմ քրոջ հետ Հյուսիսային Ուելսում։ Մեր հագուստների թամբային բեռները մեր հետևից բերում էր ծառան։ Աշունը նվիրվում էր առավելապես հրացանային որսորդության, գլխավորապես Վուդհաուսում միստր Օուենի մոտ կամ Մերում իմ մորեղբայր Ջոսի մոտ<ref>Ջոշուա Վեջվուդ։</ref>։ Իմ մոլությունը որսորդության նկատմամբ այն աստիճանի էր հասնում, որ որսորդական կոշիկներս բոլորովին պատրաստ դնում էի հենց մահճակալիս մոտ, որպեսզի առավոտյան ոչ մի րոպե չկորցնեմ, . մի անգամ, օգոստոսի 20-ին, ցախհավեր որսալու պատրաստվելով, դեռ մինչև լուսաբացը ես հասա իմ քեռու կալվածների ամենածայրը և հետո անտառապահի հետ ամբողջ օրը թափառեցի հավամրգիով և սոճիով ծածկված խիտ մացառուտի մեջ։

Էդինբուրգում իմ անցկացրած երկու տարուց հետո իմ հայրը նկատեց կամ քույրերիս միջոցով իմացավ, որ բժիշկ դառնալու միտքը ինձ բոլորովին չի ժպտում, և վճռեց, որ ինձ ամենից լավն է պատրաստվել քահանա դառնալու։ Նա միանգամայն արդարացի կերպով զայրանում էր միայն այն մտքից, որ ես կարող եմ դառնալ սպորտի անբան սիրահար, իսկ այն ժամանակ այդպիսի վախճանը միանգամայն հնարավոր էր թվում։ Ես խնդրեցի մի քիչ ժամանակ տալ խորհելու համար, որովհետև այն բանի հիման վրա, ինչ ես լսել էի կամ խորհում էի այդ առթիվ, ես տատանվում էի ընդունել անգլիկան եկեղեցու բոլոր դոգմատները որպես անկասկածելի ճշմարտություն, թեև, ընդհանրապես ասած, ես բավականությամբ կանգ էի առնում գյուղական քահանա դառնալու մտքի վրա։ Այդ պատճառով ես զբաղվեցի Պիրսոնի «Դավանանքների մասին» գրքի և աստվածաբանական այլ գրքերի ընթերցանությամբ, և որովհետև այն ժամանակ չէի կասկածում Աստվածաշնչի յուրաքայնչյուր յուրաքանչյուր խոսքի բառացի իմաստի վերաբերմամբ, ուստի ևս շատ շուտ համոզեցի ինձ, որ մեր դավանությունը ամբողջովին ընդունելի է։

Երբ մտածում ես, թե ինչպես հետագայում ինձ վրա կատաղի կերպով հարձակվում էին եկեղեցու կողմնակիցները, ապա ուղղակի ծիծաղելի է հիշել, որ մի ժամանակ ես ինքս մտադրություն եմ ունեցել քահանա դառնալու։ Եվ իմ այդ մտադրությունը և հորս ցանկությունը երբեք նույնիսկ ձևականորեն չեն մերժվել, այլ մի տեսակ մեռան բնական մահով, երբ թողնելով Քեմբրիջը՝ ես մասնակցեցի գիտարշավին «Բիգլ»-ի վրա որպես բնախույզ։ Եթե հավատանք գանգաբաններին, ապա ես նույնիսկ ունեի որոշ տվյալներ քահանա դառնալու համար։ Մի քանի տարի առաջ գերմանական մի հոգեբանական ընկերության քարտուղարները թախանձագին խնդրել էին, որ ես ուղարկեմ իմ լուսանկարը։ Որոշ ժամանակ անց ես ստացա նիստի արձանագրությունը, որտեղ հրապարակորեն քննարկվել են իմ գլխի ձևերը, և ներկաներից մեկը կարծիք է հայտնել, որ երկյուղածության ելունդը ինձ մոտ այն աստիճան ի աստիճանի է զարգացած, որ այն կբավեր լրիվ տասը քահանաների։

Քեմրրիջում իմ անցկացրած երեք տարիները ուսումնական պարապմունքների իմաստով նույնքան ապարդյուն էին ինձ համար, որքան որ Էդինբուրգում և դպրոցում անցկացրած տարիներս։ Ես փորձեցի զբաղվել մաթեմատիկայով և նույնիսկ ամառը Բարմուտում մասնավոր դասեր էի վերցնում մի ուսուցչի (մի շատ բութ մարդու) մոտ, բայց քիչ առաջադիմեցի։ Ես ինչ որ զզվանք էի զգում դեպի այդ պարապմունքները գլխավորապես այն պատճառով, որ որևէ իմաստ չէի կարողանում գտնել հանրահաշվի սկզբնական հիմքերում։ Համբերության այդ պակասը, այնուամենայնիվ, բավական հիմարություն էր, և հետագա տարիներում ես խորապես ափսոսում էի, որ չկարողացա ծանոթանալ մաթեմատիկային գեթ այնքան, որպեսզի մի քիչ հասկանայի նրա մեծ, ղեկավարող սկզբունքները, որովհետև դրանք յուրացնողները ինձ վրա թողնում են այնպիսի մարդկանց տպավորություն, որոնք ունեն մի զգայարան ավելի, քան հասարակ մահկանացուները։ Սակայն չեմ կարծում, թե ես երբևիցե շատ առաջադիմեի այդ բնագավառում։ Կլասիկների վերաբերմամբ ես սահմանափակվում էի պարտադիր դասախոսությունները հաճախելով, այն էլ գրեթե միայն անվանապես։ Երկրորդ տարում ես մեկ կամ երկու ամիս նստեցի աշխատելու, որպեսզի պատրաստվեմ Little-Go քննության և այն տվեցի հեշտությամբ։ Նմանապես և վերջին ուսումնական տարում ևս բավական ջանասիրությամբ պարապեցի բակալավրի աստիճանի համար քննություն տալուց առաջ, մի քիչ թարմացրեցի հիշողությանս մեջ իմ կլասիկներին, ինչպես նաև փոքր չափով հանրահաշիվը և Էվկլիդը. վերջինս, ինչպես առաջ դպրոցում, ինձ մեծ բավականություն պատճառեց։ Բակալավրի քննություն տալու համար ավելացավ ծանոթությունս Պեյլիի գրքերին՝ «Քրիստոնեության ապացույցները» և «Բարոյական փիլիսոփայությունը»։ Ես այդ արեցի լիակատար մանրազնինությամբ և համողված համոզված եմ, որ կարող էի հիշողությամբ շարադրել «Ապացույցները», բայց, անշուշտ, ոչ Պեյլիի հստակ լեզվով։ Այդ գրքի և, կարող եմ ավելացնել, նաև նրա «Բնական աստվածաբանության» տրամաբանությունը ինձ նույնչափ բավականություն պատճառեց, որչափ Էվկլիդը։ Այդ գրքերի ուշադիր ուսումնասիրությունը, առանց անգիր անելու նրանց բովանդակությունը, այն ամենը, ինչպես ինձ թվում էր այն ժամանակ և մինչև այժմ էլ համոզված եմ, որ միակ օգտակար բանն էր, որ ես ստացա իմ ամբողջ համալսարանական պարապմունքներից իմ մտքի դաստիարակման իմաստով։ Այն ժամանակ ես կանգ չէի առնում այն նախադրյալների վրա, որոնք հիմք է ընդունում Պեյլին. բայց հավատալով նրանց, ես հմայված ու համոզված էի նրա փաստարկումների ամբողջ երկար շարանով։ Լավ պատասխանելով քննական հարցերին Պեյլիից, հիմնովին գիտենալով Էվկլիդը և առանձնապես տգետ չլինելով կլասիկներից, ես լավ տեղ ձեռք բերեցի οι πολλοι-ի մեջ, կամ նրանց բազմությունում, ովքեր բարձր մեծարանքների հետևից չեն ընկնում։ Տարօրինակ է ասել, բայց ես վճռականապես չեմ հիշում, թե ո՞ր տեղը գրավեցի ցուցակում՝ հինգերորդ, տասերորդ, թե տասներկուերորդ։

Բայց ինձ հաճելի է մտածել, որ ես ունեի նաև ուրիշ շատ, բոլորովին այլ տեսակի ընկերներ։ Ես շատ մոտ էի Ուիտլեյի<ref>Ուիտլեյ, հետագայում բնապատմության դասատու Դուրհեմի համալսարանում։— ''Խմբ.։''</ref> հետ, որը հետագայում ստացավ առաջին պարգևը, և մենք նրա հետ միշտ երկարատև զբոսանքն հր զբոսանքներ էինք կատարում։ Նա իմ մեջ ճաշակ պատվաստեց պատկերների և լավ փորագրանկարների նկատմամբ, և ես նույնիսկ ձեռք բերի մի քանի լավերը։ Ես հաճախ էի լինում Ֆիտցուիլյամի պատկերասրահում, և, ըստ երևույթին, բավական լավ ճաշակ ունեի, որովհետև ես, անկասկած, սքանչանում էի լավագույն նկարներով և երկար դատողություններ անում նրանց մասին թանգարանապահի հետ։ Մեծ հետաքրքրությամբ կարդացի սըր Ջոշուա Ռեյնոլդսի գիրքը։ Նկարչության նկատմամբ այդ ճաշակս, թեև բնածին չէր, պահպանվեց մի քանի տարի, Լոնդոնի Ազգային պատկերասրահի նկարներից շատերը ինձ իսկական հաճույք էին պատճառում, իսկ Սեբաստյան Դել-Պյոմբոյի մի նկարը իմ մեջ արթնացնում էր վսեմության զգացմունք։

Բայց ոչ մի բանով այնպես մոլությամբ և այնպիսի բավականությամբ ես չէի զբաղվում, ինչպես բզեզներ հավաքելով։ Դրանում արտահայտվում էր պարզապես հավաք ածուներ հավաքածուներ կազմելու ցանկությունս, որովհետև ես նրանց չէի հետազոտում, գրեթե չէի համեմատում որևէ հրատարակված նկարագրության հետ։ Այնուամենայնիվ ինձ հաջողվում էր իմանալ նրանց անունները։ Բերեմ մի օրինակ այդ գործում իմ եռանդի մասին. մի անգամ հին ծառից կեղևը պոկելիս ես ձեռքով բռնեցի մեկական հազվագյուտ բզեզ, երբ տեսա մի երրորդը, որը. նույնպես ինձ համար բոլորովին նոր էր։ Չկարողանալով հրաժարվել երրորդից, ես աջ ձեռքումս բռնած բզեզը խոթեցի բերանս։ Բայց, ո՜հ սարսափ։ Նա արձակեց ինչ-որ կծու հեղուկ, որը վառեց իմ լեզուն, այնպես որ ես ստիպված էի դուրս թքել նրան, ընդ որում, իհարկե, կորցրի նրան նույնպես, ինչպես նաև երրորդը։

Ես միշտ զարմանում եմ այն խոր տպավորությանը, որ ինձ վրա թողել են քեմբրիջյան բզեզները։ Ես մինչև այժմ իմ առաջ տեսնում եմ այն սյուները, հին ծառերը կամ դարափուլերը, որտեղ ես լավ գյուտեր եմ արել։ Այն ժամանակները մի լավիկ Panagaeus crux-major-ը իսկական գանձ էր, և արդեն գտնվելով այստեղ, Դաունում, մի անգամ տեսա ճանապարհը կտրելով վազող մի բզեզ և, բռնելով նրան, իսկույն նկատեցի, որ նա քիչ է տարբերվում P. crux-major-ից։ Այդպես էլ դուրս եկավ՝ դա P. quadripunctatus-ն էր, որբ որը ներկայացնում է P. Cruxcrux-major-ի այլատեսակը կամ մոտ ազգակից տեսակը, միայն շատ քիչ տարբերվելով նրանից ընդհանուր ուրվագծերով։ Այն դեռ վաղ ժամանակներում ես ոչ մի անգամ չէի տեսել կենդանի Licinus, որը անփորձ աչքի համար քիչ է տարբերվում մյուս սև Carabidae-ներից, բայց երբ իմ որդիները այստեղ բռնեցին մեկին, ես իսկույնևեթ իմացա, որ ինձ համար դա բոլորովին նոր ձև է, բայց արդեն ամբողջ քսան տարի էր, որ ոչ մի բրիտանական բզեզ ձեռքս չէի վերցրել։

Մինչև այժմ ես չեմ հիշատակել մի հանգամանքի մասին, որն ամենից ավելի ազդեց իմ կարիերայի վրա։ Ես նկատի ունեմ իմ բարեկամությունը պրոֆեսոր Հենսլոյի հետ։ Դեռ մինչև Քեմբրիջ գալս, ես եղբորիցս լսել էի նրա մասին, որպես մի մարդու, որը գիտակ է բնագիտության բոլոր բնագավառներում, և ես նախապատրաստված էի նրան հարգանքով վերաբերվելու։ Շաբաթը մեկ անգամ նրա տունը հյուրընկալ կերպով բաց էր գիտությամբ բոլոր հետաքրքրվողների առաջ, և այդ երեկոներին հավաքվում էին համալսարանի բոլոր հին ու նոր անդամները։ Շուտով Ֆոքսի միջոցով ես հրավիրվեցի Հենսլոյի մոտ և սկսեցի կանոնավոր կերպով հաճախել նրա երեկոները։ Շատ չանցած ես շատ մտերմացա նրա հետ և Քեմբրիջում ապրելուս վերջին տարիներին գրեթե ամեն օր նրա հետ միասին կատարում էի հեռավոր զբոսանքներ, այնպես որ իմ մասին սկսեցին ասել, «նա«Նա, որ Հենսլոյի հետ է զբոսնում»։ Զբոսանքից վերադառնալուց հետո նա հաճախ հրավիրում էր ինձ ճաշելու իր ընտանիքի հետ։ Նա ընդարձակ գիտելիքներ ուներ բուսաբանությունից, միջատաբանությունից, քիմիայից, հանքաբանությունից և երկրաբանությունից։ Ամենից ավելի նա սիրում էր եզրակացություններ հանել մանրազնին մանր դիտումների երկար շարանի իման վրա։ Նրա դատողությունները հիանալիորեն ճիշտ էին, և խելքը զարմանալի կերպով հավասարակշռված, բայց չեմ կարծում, որ որևէ մեկը նրա մեջ գտներ ինքնօրինակ հանճարեղության առկայություն։

Հենսլոյի բարեգործությունը սահման չէր ճանաչում, նա այդ ապացուցեց Հիտշամում քահանա եղած ժամանակ հոգ տանելով իր ծխի աղքատների մասին։ Այդպիսի մարդու հետ մոտիկությունը պետք է խոր բարերար ազդեցություն գործեր և, ես հույսով եմ, իրականում գործեց ինձ վրա։ Չեմ կտրող կարող չհիշատակել մի փոքրիկ դեպք, որը ապացուցում է նրա նրբանկատությունը։ Զննելով թաց մակերեսի վրա դրված ծաղկափոշու հատիկները, ես նկատեցի, որ նրանցից մի քանիսը խողովակ են արձակել, և գլխապատառ սլացա նրան հաղորդելու իմ գյուտի մասին։ Ես հավատացած եմ, որ բուսաբանության ոչ մի պրոֆեսոր չէր զսպի իր ծիծաղը նման հաղորդման վրա։ Բայց նա ինձ հետ համաձայնեց, որ այդ երևույթը վերին աստիճանի հետաքրքիր է, ինձ բացատրեց նրա նշանակությունը և միևնույն ժամանակ զգուշորեն հասկանալ տվեց, որ այն լավ հայտնի է։ Ես նրանից հեռացա ամենևին չվիրավորված, այլ, ընդհակառակը, գոհ էի նրանով, իր ինձ անձամբ հաջողվեց հայտնագործել այդպիսի երևելի փաստը, բայց, իհարկե, խոսք տվի ինձ այսուհետև չշտապել հաղորդումներ անելու իմ հայտնագործությունների մասին։

Հենսլոյին երբեմն այցելող հայտնի և ավելի հասակավոր մարդկանցից մեկն էր դոկտոր Յուելը, որին մի քանի անգամ գիշերով ուղեկցել եմ տուն։ Բացի սըր Ջ. Մակինտոշից, ես չեմ լսել մի մարդու, որը կարողանար այնպես խոսել լուրջ բաների մասին, ինչպես Յուելը։ Հենսլոյի մոտ հաճախ հյուր էր լինում նրա փեսան՝ Լեոնարդ Ջենինսը<ref>Ջենինսը, հետագաում հետագայում Բլոմֆիլդ, կազմել է «Բիգլ»-ի վրա ճանապարհորդելու ժամանակ Դարվինի հավաքած ձկների հավաքածուների նկարագրությունը։— ''Խմբ.։''</ref>, որը հետագայում հրատարակեց մի քանի լավ աշխատություններ բնագիտությունից։ Ես լինում էի նրա մոտ՝ նրա քահանայական տանը, որը կպած էր մեծ ճահճին (the Fens), և հիշում եմ նրա հետ ունեցած հետաքրքիր զբոսանքները և միշտ բնապատմության վերաբերյալ խոսակցությունները։ Ծանոթացա նաև տարիքով ինձանից ավելի մեծ մի քանի մարդկանց հետ, որոնք գիտությամբ քիչ էին հետաքրքրվում, բայց Հենսլոյի բարեկամներն էին։ Նրանցից մեկը շոտլանդացի էր — սըր Ալեքսանդր Ռամսեյի եղբայրն էր և Հիսուսի կոլեջում դաստիարակ, դա մի հմայիչ մարդ էր, բայց շուտ մեռավ։ Մյուսը, միստր Դոուզն էր, որը հետագայում Հերեֆորդում դեկան էր ու հռչակվեց իր դպրոցներով աղքատների համար։ Այդ մարդիկ և նրանց շրջանից ուրիշները երբեմն Հենսլոյի հետ միասին բավական հեռավոր էքսկուրսիաներ էին կատարում, որոնց մասնակցելու թույլատրում էին նաև ինձ, որը ինձ մեծ բավականություն էր պատճառում։

Քեմբրիջում իմ ապրած վերջին տարում ես խոր հետաքրքրությամբ կարգակցի Հումբոլդտի «Անձնական տպավորություններ»-ը։ Այդ գիրքը և սըր Ջ. Հերշելի «Ներածություն բնագիտության փիլիսոփայության ուսումնասիրության» աշխատությունը իմ մեջ արթնացրին բուռն ցանկություն իմ համեստ ուժերով գոնե մի քիչ օժանդակել բնագիտության փառահեղ շենքի կառուցմանը։ Ոչ մի գիրք առանձին վերցրած և ոչ էլ նրանց տասնյակները միասին գումարած ինձ վրա այնպիսի տպավորություն չեն թողել, ինչպես այդ երկուսը։ Ես Հումբոլդտից երկար քաղվածք արեցի Տեներիֆի մասին և վերոհիշյալ էքսկուրսիաներից մեկում կարդացի այն, կարծեմ, Հենսլոյին, Ռամսեյին և Դոուզին, որովհետև դեռ ավելի առաջ, Տեներիֆի հրաշալիքների մասին իմ արած նկարագրությունից հետո, էքսկուրսիայի մասնակիցներից մի քանիսը ցանկություն հայտնեցին գնալու այնտեղ, սակայն կարծում եմ, որ այդ ցանկությունները միայն կիսով չափ լուրջ էին։ Բայց ես ձգտում էի այնտեղ միանգամ այն միանգամայն լուրջ կերպով, այնպես որ նույնիսկ խնդրում էի ինձ ծանոթացնել լոնդոնյան մի վաճառականի հետ, որպեսզի իմանամ, թե ինչ նավեր են մտնում այնտեղ։ Բայց այդ պլանը, իհարկե, թողնվեց, երբ հարց առաջացավ «Բիգլ»-ով Ճանապարհորդելու ճանապարհորդելու մասին։

Քանի որ ես միայն ծննդից հետո եկա Քեմբրիջ, ուստի վերջին քննությունից հետո՝ 1831 թվականի սկզբին ես պետք է երկու սեմեստր ևս մնայի, և Լենսլոն Հենսլոն ինձ համոզեց զբաղվել երկրաբանությամբ։ Այդ պատճառով, վերադառնալով Շրոպշիր, ես սկսեցի ուշադրությամբ զննել Շրուսբերիի շրջակայքի կտրվածքները և նույնիսկ կազմեցի նրանց գունազարդ քարտեզը։ Պրոֆեսոր Սեջվիկը մտադիր էր օգոստոսի սկզբին այցելել հյուսիսային Ուելս, որպեսզի շարունակի իր նշանավոր հետազոտությունները հնագույն կազմավորումների մասին, և Հենսլոն խնդրել էր Սեջվիկին թույլ տալ ինձ ուղեկցելու նրան այդ ճանապարհորդությունում։ Դրա պատճառով նա մի գիշեր անցկացրեց իմ հոր տանը։

Հյուսիսային Ուելսում իմ կարճատև երկրաբանական էքսկուրսիայից տուն վերադառնալով, ես գտա մի նամակ Հենսլոյից, որով նա տեղեկացնում էր ինձ, որ կապիտան Ֆից-Ռոյը համաձայն է զիջելու իր սեփական նավասենյակի մի մասը մի երիտասարդի, որ կհամաձայներ առանց վարձատրություն ստանալու «Բիգլ»-ով ճանապարհորդել որպես բնախույզ։ Ես, կարծեմ, պատմել եմ իմ օրագրում բոլոր հանգամանքները, որոնք ուղեկցում էին իմ մեկնումին։ Միայն կասեմ, որ ես առանց մի րոպե մտածելու պատրաստ էի ընդունվել ընդունել առաջարկը, իսկ հայրս կտրականապես մերժեց ինձ, բայց բարեբախտաբար վերջում ավելացրեց. «Ես կհամաձայնեմ, եթե գոնե մեկ առողջամիտ մարդ քեզ խորհուրդ տա գնալու»։ Ես հենց նույն երեկոյան պատասխանեցի, մերժելով առաջարկը։ Մյուս առավոտ յան առավոտյան մեկնեցի Մեր, որպեսզի նախապատրաստվեմ որսի սկզբին՝ սեպտեմբերի 1-ին։ Մինչ ես որս էի անում, մորեղբայրս իմ հետևից ուղարկեց, առաջարկելով ինձ տանել Շրուսբերի և խոսել հորս հետ, որովհետև մորեղբայրս կարծում էր, որ ես խոհեմաբար վարված կլինեի, ընդունելով առաջարկությունը։ Իմ հայրը միշտ էլ մորեղբորս համարում էր աշխարհում իր գիտեցած ամենախելացի մարդկանցից մեկը և անմիջապես իր համաձայնությունը տվեց ամենասիրալիր արտահայտումներով։ Քեմրբիջում ես իսկապես բավական փող էի վատնում և հորս մխիթարելու համար ասացի, . «Հարկավոր է սարսափելի ճարպիկ լինել, որ «Բիգլ»-ի վրա կարողանամ ծախսել ավելի, քան ես ստանալու եմ», որին հայրս ժպտալով պատասխանեց։ «Բայց ասում են, որ դու այժմ էլ արդեն շատ ճարպիկ մարդ ես»։

Հետևյալ օրը ես մեկնեցի Քեմբրիջ՝ Հենսլոյի հետ տեսնվելու համար, իսկ այնտեղից Լոնդոն, որպեսզի ծանոթանամ Ֆից-Ռոյի հետ, և ամեն ինչ կարգավորված էր։ Հետագայում մտերմանալով Ֆից-Ռոյի հետ, ես իմացա, որ քթիս ձևի պատճառով քիչ էր մնացել նա չընդուներ ինձ։ Լաֆատերի ջերմ երկրպագու լինելով, նա համոզված էր, որ մարդու բնավորության մասին կարող է դատել ըստ նրա արտաքինի, շատ կասկածում էր այն բանում, թե իմ քթիս պես քիթ ունեցող մարդը արդյոք այդպիսի ճանապարհորդության համար կարո՞ղ է ունենալ անհրաժեշտ եռանդն ու վճռականությունը։ Բայց, ես կարժում կարծում եմ, հետագայում նա առիթ ունեցավ համոզվելու, որ քիթս նրան խաբել էր։

Բայց Ֆից-Ռոյի բնավորությունը ամենաանտանելին էր։ Առանձնապես նա անտանելի .էր լինում առավոտները, իր արծվի հայացքով նա անպայման նկատում էր որևէ զանցառություն նավի վրա և անխնայորեն հարձակվում էր մեղավորի վրա, նա իմ վերաբերմամբ չափազանց բարի էր, բայց խիստ դժվար էր նրա հետ յոլա գնալ այն մոտիկության պայմաններում, որը բխում էր մեր համատեղ կյանքից միևնույն նավասենյակում, որտեղ մենք երկուսով ճաշում էինք մնացած սպաներից առանձին։ Պատահել է մի քանի անգամ գժտվել ենք նրա հետ։ Այսպես, դեռ սկզբնական շրջանում՝ Բրազիլիայում Բահիան այցելելու ժամանակ նա սկսեց պաշտպանել ու գովաբանել ստրկատիրությունը, որի նկատմամբ ես նողկանք էի զգում, և պատմեց ինձ, որ հենց նոր վերադարձել է մի խոշոր ստրկատիրոջ մոտից, որը նրա ներկայությամբ կանչել է իր ստրուկներին ու հարցրել նրանց, թե նրանք արդյոք գո՞հ են իրենց վիճակից և արդյոք կուզենայի՞ն ազատություն ստանալ, որին բոլորը միաբերան պատասխանել են «Ո՛չ»։ Ես իմ հերթին նրան հարցրի, երևի ոչ առանց որոշ ծաղրի, արդյոք նա կարծում է, թե ստրուկների խոսքերին, որ ասել են իրենց տիրոջ ներկայությամբ, կարելի է որևէ նշանակություն տալ։ Դա սարսափելի զայրացրեց նրան, և նա ինձ հայտարարեց, քանի որ ես թույլ եմ տալիս կասկածել նրա խոսքերի ճշմարտության վրա, մենք այլևս չենք կարող միասին ապրել։ Ես մտածում էի, որ ստիպված եմ լինելու թողնել նավը։ Բայց հենց որ մեր գժտությունը հասավ սպաներին, իսկ այդ մասին Ֆից-Ռոյը ինքը հոգ տարավ, ուղարկելով անձնակազմի ավագի հետևից և նրա ներկայությամբ թափելով իր բարկությունը ինձ վրա,— ես, ի մեծագույն սփոփումն իմ, նրանցից հրավեր ստացա միասին ճաշելու։ Բայց մի քանի ժամ հետո Ֆից-Ռոյը ցուցաբերեց իր սովորական մեծահոգությունը, ինձ մոտ ուղարկելով մի սպայի, որ ներողություն է խնդրում և խնդրում է առաջվա պես ապրել միասին։

Ամենից կարևոր էր իմ այցելած բոլոր երկրների երկրաբանության ուսումնասիրությունը, որովհետև այդ տեսակ հետազոտությունների ժամանակ լիակատար ընդարձակություն է բացվում մտածողական ընդունակության համար։ Ոչ մի բան առաջին հայացքից չի կարող ավելի անհուսալի թվալ, ինչպես բոլորովին նոր տեղանքի երկրաբանական կառուցվածքի ներկայացրած քաոսը։ Բայց աստիճանաբար ուսումնասիրելով շատ տեղերում լեռնային ապարների և բրածոների շերտերն ու բնույթը, շարունակ համեմատելով, կշռադատելով և ջանալով կռահել, թե ինչ պետք է սպասել հետո, սկսում ես նշմարել լույսի նշույլներ և, վերջապես շատ թե քիչ հասկանալի է դառնում ամբողջ հետազոտվող մարզի կառուցվածքը։ Ես վերցրել էի ինձ հետ Լայելի «Երկրաբանության հիմունքների» առաջին հատորը, որը մանրազնին կերպով ուսումնասիրում էի. այդ գիրքը շատ տեսակներից ինձ մեծ օգուտ տվեց։ Կանաչ հրվանդանի կղզիների վրա, հատկապես Սանտ-Յագոյում իմ կատարած առաջին հետազոտությունը լիակատար ակնևերությամբ ակներևությամբ իմ առաջ բացեց Լայելի հիմնական տեսակետի հսկայական առավելությունը՝ համեմատած այլ հեղինակների գաղափարների հետ, որոնց երկերը վերցրել էի ինձ հետ կամ հետագայում ինձ վիճակվեց կարդալ դրանք։

Հետ նայելով անցյալին, ես նկատում եմ, թե ինչպես գիտության սերն իմ մեջ հետզհետե դուրս մղեց մնացած բոլոր հակումները։ Առաջին երկու տարիների ընթացքում որսորդության նկատմամբ սերը իմ մեջ պահպանվում էր ամբողջ իր ուժով, իմ հավաքածուի համար թռչուններին և կենդանիներին ինքս որսացի, բայց քիչ-քիչ ես սկսեցի ավելի հաճախակի տալ հրարանս հրացանս իմ ծառային, որովհետև որսորդությունը խանգարում էր մյուս պարապմունքներիս, մանավանդ երկրաբանական էքսկուրսիաներին։ Ինձ համար աննկատելիորեն և գրեթե անգիտակցաբար ես երևան հանեցի, որ դիտելու և դատողության պատճառած բավականությունը անհամեմատ ավելի բարձր է, քան սպորտի պատճառածը։ Որ իմ միտքը զարգացավ ճանապարհորդության ժամանակ իմ պարապմունքների շնորհիվ, այդ ինձ հավանական է թվում մի դիտողության հիման վրա, որ արել է իմ հայրը, որը ամենից խորաթափանց դիտող էր, որպիսին ինձ երբևիցե հանդիպել է, մի մարդ, որը ավելի շուտ հակված էր կասկածամտության և համենայն դեպս գանգաբանությանը չէր հավատում։ Ճանապարհորդությունից հետո առաջին անգամ ինձ հանդիպելիս նա՝ դառնալով քույրերիս, բացականչեց. «Տեսե՛ք, նույնիսկ նրա գլխի ձևը բոլորովին փոխվել է»։

Այստեղ ավելորդ է կանգ առնել ճանապարհորդության դեպքերի վրա՝ այսինքն այն բանի վրա, թե մենք ինչ էինք անում և որտեղ եղանք, որովհետև այդ մասին բավականաչափ հաշվետվություն ես տվել եմ իմ հրատարակած օրագրում։ Արևադարձային բուսականության շքեղ պատկերները այժմ էլ կանգնած են աչքերիս առջև ավելի պայծառ կերպով, քան որևէ այլ հիշողություն, բայց նաև Պատագոնիայի վեհասքանչ անապատները և Հրո երկրի անտառապսակ լեռները ինձ վրա անջնջելի տպավորություն թողեցին: թողեցին։ Մերկ վայրենու տեսքը իրեն հարազատ երկրում՝ դա մի դիպված է, որն ամբողջ կյանքում չես մոռանա։ Ձիով կամ մակույկով կատարած իմ էքսկուրսիաներից շատերը, որոնք տևում էին մի քանի շաբաթ, չափազանց հետաքրքիր էին. դրանց հետ կապված որոշ վտանգը և իմ կրած զրկանքները ետ չէին կանգնեցնում ինձ այն ժամանակ, իսկ հետո ոչ մի հետևանք չունեցան։ Մեծ գոհունակության զգացմունքով եմ հիշում իմ ստացած որոշ գիտական արդյունքները, ինչպես, օրինակ, կորալյան կղզիների ներկայացրած հանելուկի լուծումը և որոշ կղզիների, օրինակ՝ սուրբ Հեղինեի կղզու, երկրաբանական կառուցվածքի բացատրությունը։ Չեմ կարող լռության մատնել նաև իմ հայտնագործությունը, որը վերաբերում է Գալապագոսի արշիպելագի զանազան կղզիների վրա ապրող բույսերի և կենդանիների ինչպես միմյանց հետ, այնպես էլ Հարավային Ամերիկայի մերձակա մայր ցամաքի բնակչության հետ ունեցած տարօրինակ հարաբերություններին։

Լոնդոնում մեր կյանքի երեք տարվա և ութ ամսվա ընթացքում ես գիտական աշխատանքի իմ աստով իմաստով ավելի քիչ արեցի, քան իմ կյանքի ընթացքում նույնպիսի տևողության մի այլ ժամանակամիջոցում, թեև աշխատում էի շատ եռանդով։ Դրա պատճառը հաճախակի տկարությունս էր և մեկ լուրջ, երկարատև հիվանդություն։ Ժամանակի մեծ մասը ես նվիրում էի «Կորալյան ծովախութեր» իմ աշխատությանը, որը սկսել էի դեռ մինչև ամուսնությունս, նրա վերջին սրբագրությունը ես ավարտել էի 1842 թ. մայիսի 6-ին։ Այդ գիրքը, չնայած նրա փոքր ծավալին, ինձ նստել էր քսան ամսվա լարված աշխատանք, որովհետև ես կարդացի այն ամենը, ինչ որ հայտնի էր Խաղաղ օվկիանոսի կղզիների մասին, և աչքի անցկացրի բազմաթիվ քարտեզներ։ Գիտության մարդիկ բարձր կարծիքի էին այդ գրքի մասին, իսկ նրանում շարադրված տեսությունը, կարծեմ, կարելի է համարել ամուր կերպով հաստատված։

Եմ Իմ աշխատանքներից ոչ մեկը չի սկսվել այնպիսի առավելապես դեդուկտիվ ուղղությամբ, ինչպես այդ, որովհետև ամբողջ տեսությունը խորհրդածելով եմ գրել, երբ Հարավային Ամերիկայի արևմտյան ափում էի և դեռ չէի տեսել ոչ մի իսկական կորալյան ծովախութ։ Ինձ մնում էր միայն ստուգել և ընդարձակել իմ հայացքները կենդանի ծովախութերի մանրազնին ուսումնասիրությամբ։ Բայց պետք է նկատել, որ նախորդ երկու տարիների ընթացքում ես անընդհատ դիտում էի Հարավային Ամերիկայի ափերում ցամաքի բարձրացման ազդեցությունը՝ կապված նստվածքային կուտակումների մերկացման և գոյացման հետ։ Դա, իհարկե, ստիպեց շատ խորհել իջնելուց առաջացող հետևանքների մասին, և մի քիչ էլ հարկավոր էր երևակայություն, որպեսզի նկատեի նստվածքների անընդհատ կուտակումը կորալների աճի միջոցով։ Հենց դրանում էլ կայանում էր կորալյան բարիերների և ատոլների առաջացման ամբողջ տեսությունը։

Լոնդոնում իմ ապրած ժամանակ, բացի կորալյան ծովախութերի մասին գրված աշխատանքից, Երկրաբանական ընկերությունում ես կարդացի զեկուցումներ՝ «Էռատիկ գլաքարերը Հարավային Ամերիկայում», «Երկրաշարժերը» և «Անձրևաորդերի գործունեությամբ հողաշերտի առաջացման» մասին։ Ես շարունակում էի նաև «Բիգլ»-ով Ճանապարհորդության ճանապարհորդության կենդանաբանական արդյունքների» հրատարակությանը հետևել։ Չէի ընդհատում նաև տեսակների ծագման վերաբերող փաստեր հավաքելը, և հաճախ կարողանում էի այդ պարապմունքները շարունակել նույնիսկ այն ժամանակ, երբ հիվանդությունս ինձ խանգարում էր որևէ այլ բանով զբաղվելու։

Հաճախ ես տեսնվում էի նաև Ռոբերտ Բրոունի հետ, այդ facile Facile Princeps Botanicorum<ref>Անվիճելիորեն բուսաբաններից գլխավորը։— ''Խմբ.։''</ref>-ի հետ, ինչպես նրան անվանել է Հումբոլդտը, նրանում ինձ զարմացնում էին դիտելու նրբությունը և անտարակուսելի ճշտությունը։ Նրա գիտելիքները հսկայական էին և նրանց մեծ մասը մեռավ նրա հետ մեկտեղ այն պատճառով, որ նա երբեք չկարողացավ ազատվել որևէ բանում սխալվելու վախից։ Նա առանց քաշվելու ինձ հաղորդում էր իր գիտելիքները, բայց որոշ բաների վերաբերմամբ շատ խանդոտ էր։ Դեռ մինչև «Բիգլ»-ով ճանապարհորդելը ես նրան այցելել էի երկու կամ երեք անգամ, և մի անգամ նա ինձ առաջարկեց նայել մանրադիտակով և ասել, ինչ որ կտեսնեմ այնտեղ։ Ես կատարեցի նրա ցանկությունը, և հիմա ինձ թվում է, թե իմ տեսածը պրոտոպլազմայի շարժման զարմանալի երևույթն էր որևէ բուսական բջջում։ Ես հարցրի նրան, թե այս ինչ է, բայց նա սահմանափակվեց պատասխանելով. «Այդ իմ փոքրիկ գաղտնիքն է»։

Նա ինձ հիշեցնում է Բոկլին, որին ես տեսել եմ Հենսլեյ Վեջվուդի մուտ։ Ես շատ ուրախ էի, լսելով նրանից փաստեր հավաքելու նրա մեթոդի մասին։ Նա ինձ բացատրեց, որ գնում է այն գրքերը, որոնք կարդալու է, և յուրաքանչյուրի համար կազմում է իրեն պիտանի փաստերի ցանկը։ Նա պատմեց նաև, որ միշտ կարող է ցույց տալ, թե ո՛ր գրքում է կարդացել այս կամ այն գիտելիքը, որովհետև նա զարմանայի զարմանալի հիշողություն ուներ։ Ես հարցրի նրան, հապա ինչպես կարող էր նա առաջուց իմանալ, թե որ փաստերը իրեն պիտանի կլինեն, դրան նա պատասխանեց, որ ինքն էլ չգիտե ինչպես, բայց այդ ժամանակ ղեկավարվել է ինչ-որ բնազդով։ Իր գրքերը ցանկերով օժտելու այդ սովորության շնորհիվ էլ նա կարողացավ ամենատարբեր նյութերի շուրջը բերել այն բազմաթիվ վկայակոչումները, որոնցով հարուստ է նրա «Քաղաքակրթության պատմությունը»։ Ես այդ գիրքը համարում էի չափազանց հետաքրքիր և այն կարդացի երկու անգամ, բայց չեմ կարծում, թե նրա ընդհանրացումները որևէ արժեք ունենային։ Բոկլը շատ խոսող էր, և ես գրեթե լուռ լսում էի նրան, դե ես չէի էլ կարող խոսել, որովհետև նա խոսակցին հնարավորություն չէր տալիս իր խոսքն ասելու։ Երբ միստրիս Ֆառեռը սկսեց երգել, ես վեր թռա և ասացի, որ ուզում եմ լսել նրան։ Իմ հեռանալուց հետո նա ասել է մի ծանոթի (մոտիկ կանգնած եղբայրս ինքը լսել է այդ). «Է՜հ, միստր Դարվինի գրքերը շատ ավելի լավ են, քան նրա խոսակցությունը»։

Այն ուժը, որով նա կարողանում էր մարդկանց ներշնչել բարոյագիտական մեծ Ճշմարտություններճշմարտություններ, բացառիկ էր։ Մյուս կողմից՝ նրա հայացքները ստրկության նկատմամբ զայրացուցիչ էին։ Նրա կարծիքով ուժը իրավունք էր։ Նրա խելքը ինձ միշտ չափազանց նեղ էր թվում, եթե նույնիսկ ուշադրության չառնեինք նրա վերաբերմունքը դեպի գիտությունը, որը նա արհամարհում էր։ Բացարձակապես անհասկանալի է, թե ինչպես Կինգսլեյը կարող էր նրա մասին կարծիք հայտնել, որ նա կարող էր շարժել գիտությունը։ Նա արհամարհանքով ծանակում էր այն միտքը, որ մաթեմատիկոսը, ինչպիսին է Յուելը, կարող է հաջող կերպով դատել Գյոթեի հայացքների մասին,— այդ միտքը ես հայտնեցի նրա հետ խոսելիս։ Նա պարզապես ծիծաղելի էր համարում, որ մարդիկ կարող էին հետաքրքրվել, թե սառցադաշտերը ինչպիսի արագությամբ են շարժվում և ընդհանրապես նրանք արդյո՞ք շարժվում են։ Որքան ես կարող եմ դատել, կյանքումս չեմ հանդիպել մի մարդու, որն այդ աստիճանի անընդունակ լիներ գիտական հետազոտությունների համար։ Ապրելով Լոնդոնում, ես, ըստ հնարավորության, հաճախում էի գիտական ընկերությունները և կատարում երկրաբանական ընկերության քարտուղարի պաշտոնը։ Բայց այդ հաճախումները և ընդհանրապես հասարակու-

թյան Ապրելով Լոնդոնում, ես, ըստ հնարավորության, հաճախում էի գիտական ընկերությունները և կատարում երկրաբանական ընկերության քարտուղարի պաշտոնը։ Բայց այդ հաճախումները և ընդհանրապես հասարակության շրջանում ապրելը չէին համապատասխանում իմ առողջական վիճակին, իսկ որովհետև մենք, այսինքն՝ կինս և ես, գերադասում էինք գյուղական կյանքը, ուստի և վճռեցինք տեղափոխվել գյուղ, որի համար երբեք առիթ չենք ունեցել զղջալու։

''Եմ Իմ տպագրված աշխատությունները։'' 1844 թ. սկզբին հրատարակվեցին իմ դիտումները հրաբխային այն կղզիների մասին, որոնց վրա ես եղել էի «Բիգլ»-ով նավարկելու ժամանակ։ 1845 թ. ես շատ աշխատանք թափեցի «Օրագրի» երկրորդ հրատարակության վրա, որի առաջին հրատարակությունը, որ լույս էր տեսել 1839 թվականին, մտել էր Ֆից-Ռոյի աշխատության կազմի մեջ։ Այդ իմ գրական առաջնեկի հաջողությունը մինչև հիմա էլ ավելի շատ է շոյում իմ ինքնասիրությունը, քան իմ մնացած գրքերը։ Նույնիսկ մինչև այժմ Անգլիայում և Միացյալ Նահանգներում այդ գրքի զգալի պահանջ կա. լույս են տեսել երկու գերմաներեն և երկու ֆրանսերեն, ինչպես նաև այլ լեզուներով թարգմանություններ<ref>Չ. Դարվինի այդ աշխատությունը առաջին անգամ ռուսերեն լեզվով լույս է տեսել 1865 թվականին՝ երկու հատորյակով։— ''Խմբ.։''</ref>։ Բացառապես գիտական հարցերին նվիրված ճանապարհորդական գրքի այդ հաջողությունը, նրա առաջին լույս ընծայումից այդքան տարի անցնելուց հետո, արժանի է զարմանքի։ Երկրորդ հրապարակությունը տասը հազար օրինակով տարածվել է Անգլիայում։ 1846 թվականին հրատարակվել են իմ «Երկրաբանական դիտումները Հարավային Ամերիկայում»։ Փոքրիկ օրագրում, որը ես միշտ պահում էի, կա հետևյալ նշումը. «Երկրաբանության վերաբերյալ իմ երեք գրքերը («Կորալյան ծովախութերը ծովախութերը» ներառյալ) չորս ու կես տարվա լարված աշխատանք են կլանել, իսկ Անգլիա վերադարձիս ժամանակից անցել է տասը տարի։ Որքա՜ն ժամանակ եմ կորցրել մշտական հիվանդությանս պատճառով։ Այդ գրքերի մասին ես կարող եմ միայն ասել, որ ի զարմանս իմ, վերջերս պահանջվեց նրանց երկրորդ հրատարակումը։

Վերադառնալով Անգլիա, ես վճռեցի, որ հետևելով Լայելի օրինակին երկրաբանությունում և հավաքելով փաստեր, որոնք որևէ առնչություն ունեն կենդանիների և բույսերի փոփոխականության երևույթների հետ ինչպես ընտանեցման, այնպես էլ բնական վիճակում, կարելի կլիներ լույս սփռել այդ ամբողջ լայնածավալ առարկայի վրա։ Առաջին հուշատետրը սկսել եմ 1837 թվականին։ Ես աշխատում էի իսկական բեկոնյան ոգով, առանց որևէ կանխաստեղծ տեսության, հավաքելով գլխավորապես արհեստական ցեղերին վերաբերող շատ հարուստ փաստեր, օգտագործելով ինչպես տպագրված աղբյուրները, այնպես էլ փորձված անասնաբույծների ու պարտիզագործների հետ կապերը և ամենաընդարձակ ընթերցանությունը։ Երբ ես աչքի եմ անցկացնում այն ամենաբազմազան գրքերի ցուցակը, որոնք ես կարդացել եմ և որոնցից քաղվածքներ եմ արել, ներառյալ գիտական ընկերությունների ամսագրերի և աշխատությունների ամբողջ սերիաները, ես ինքս զարմանամ զարմանում եմ իմ աշխատասիրության վրա։ Ես շատ շուտ համոզվեցի, որ կենդանիների և բույսերի օգտակար ցեղերի ստեղծման գործում մարդու հաջողության գրավականը գտնվում է ընտրության մեջ։ Բայց դրանից հետո դեռ երկար ժամանակ ինձ համար գաղտնիք էր մնում, թե ինչ ձևով ընտրության սկզբունքը կարող է կիրառվել բնական վիճակում ապրող օրգանիզմների նկատմամբ։

1858 թ. սեպտեմբերին, Լայելի և Հորկերի Հուկերի եռանդուն խորհուրդներից դրդված, ես սկսեցի աշխատել տեսակների ձևափոխման իմ տեսությունը մեկ հատորում շարադրելու վրա, սակայն այդ աշխատանքը հաճախ ընդհատվում էր հիվանդությանս և դեպի Մուր-Պարկ՝ դոկտոր Լենի հիանալի ջրբուժական հիվանդանոցը կատարած կարճատև ուղևորություններիս պատճառով։ Ես քաղվածքներ արի ձեռագրից, որն սկսել էի 1856 թ. ավելի լայն ծավալով, և հատորը վերջացրի մտադրված կրճատ ծավալով։ Դրա համար ինձ հարկավոր եղավ ծախսել տասներեք ամսվա և տասը օրվա լարված աշխատանք։ Նա լույս տեսավ 1859 թվականի նոյեմբերին «Տեսակների ծագումը» անունով։ Թեև հետագա հրատարակությունները ուղղվեցին և զգալի չափով լրացվեցին, սակայն գիրքը իր էությամբ մնաց նույնը, ինչ որ էր առաջին հրատարակությունում։

Ես շատ շահեցի՝ հետաձգելով գրքի հրատարակությունը սկսած 1839 թվականից, երբ տեսությունը արդեն միանգամայն պարզ կերպով կազմավորվել էր իմ մտքում, մինչև 1859 թվականը, և բոլորովին ոչինչ չկորցրի, որովհետև բնավ մտահոգված չէի այն մասին, թե մարդիկ ում ավելի ինքնօրինակություն կվերագրեն՝ ինձ, թե Ուոլլեսին, իսկ նրա ուրվագիծը, անկասկած, շատ նպաստեց տեսության բարենպաստ ընդունելությանը։ Միայն մեկ կարևոր հայտնագործությունում ինձ կանխեցին,— և իմ ինքնասիրությունը միշտ ստիպում էր ինձ ափսոսալ այղ մասին,— այն է, որ ես, սառցադաշտային ժամանակաշրջանի միջոցով էի բացատրել բույսերի միևնույն տեսակների և կենդանիների որոշ տեսակների առկայությունը մեկը մյուսից հեռու գտնվող լեռնագագաթների վրա և բևեռային երկրներում։ Այդ տեսակետը այնքան դուր էր դալիս ինձ, որ ես այն շարադրեցի ամբողջ մանրամասնությամբ և, ես կարծում եմ, Հուկերը այն կարդացել է էԷ. Ֆորբսի հռչակավոր մեմուարը լույս տեսնելուց մի քանի տարի առաջ։ Այն խիստ սակավաթիվ կետերում, որոնց նկատմամբ ես ու նա տարակարծիք էինք, ես մինչև այժմ էլ կարծում եմ, ես էի իրավացի, այլ ոչ թե նա։ Իհարկե, ես երբեք նույնիսկ չեմ ակնարկի մամուլում, որ այդ եզրակացությանը ես բոլորովին անկախ եմ հասել։

Իմ «Մարդու ծագումը» հրատարակվեց 1871 թ. փետրվարին։ Դեռ 1837 կամ 1838 թվականին, հենց որ ես համոզվեցի, որ տեսակները փոփոխական են, ես չէի կարող խուսափել այն հետևությունից, որ մարդն էլ է ընկնում նույն օրենքի տակ։ Դրան համաձայն՝ ես սկսեցի փաստեր հավաքել իմ անձնական բավարարության համար, որովհետև դեռ երկար ժամանակ մտադիր չէի դրանցով հանդես գալ մամուլում։ Թեև «Տեսակների ծագման» մեջ ես ոչ մի տեսակ մասնավորապես չեմ շոշափում, բայց և այնպես, որպեսզի ոչ մի ազնիվ մարդ չկարողանա ինձ կշտամբել, որ ես թաքցնում եմ իմ համոզմունքները, ևս ես ավելացրի հետևյալ խոսքերը։ «Նոր լույս կսփռվի մարդու ծագման և նրա պատմության վրա»։ Միանգամայն անօգուտ, իսկ գրքի հաջողության համար նույնիսկ ուղղակի վնասակար կլիներ ի ցույց հանել իմ հայացքները մարդու ծագման վերաբերմամբ, չբերելով ոչ մի ապացույց։

1860 թվականի ամառը, ոչինչ չանելով, հանգստանում էի Հարտֆիլդի մոտ, ուրտեղ առատորեն հանդիպում են Drosera-ի երկու տեսակները, և ես նկատեցի, որ նրանց տերևները մեծ քանակությամբ միջատներ են բռնում։ Ես տուն բերեցի մի քանի բույսեր և դիտմամբ տալով նրանց մի քանի միջատ, նկատեցի գեղձավոր մազիկների շարժումը, որը և ստիպեցի ինձ ենթադրելու, որ միջատներ որսալը ինչ որ հատուկ նշանակություն ունի։ Բարեբախտաբար ինձ պատահաբար ներկայացավ experimentum crucis<ref>Վճռողական փորբձ։— փորձ։— ''Խմբ.։''</ref> այն է՝ մեծ թվով տերևներ տեղավորելով միատեսակ տեսակարար կշիռ ունեցող զանազան ազոտային և անազոտ հեղուկներում, որոնք ունեին միատեսակ տեսակարար կշիռ, ես նկատեցի, որ միայն ազոտայիններն են առաջացնում խիստ շարժումներ։ Դրանից հետո ակներև դարձավ, որ այդ երևույթներում մի նոր հիանալի ասպարեզ էր բացվում հետազոտության համար։

1880 թ. իմ որդի Ֆրենսիսի օժանդակությամբ ես հրատարակեցի «Բույսերի շարժվելու ընդունակությունը» գիրքը։ Այդ գիրքը մոտավորապես նույնպիսի առնչություն ունի իմ «Մագլցող բույսերի» մասին փոքրիկ գրքի հետ, ինչպիսին ունի «Խաչաձև բեղմնավորումը» «Խոլորձին երի «Խոլորձիների բեղմնավորման» հետ։ Էվոլյուցիայի տեսության հիման վրա այլ կերպ անհնարին կլիներ բացատրել մագլցող բույսերի առաջացումը այդքան բազմաթիվ ու միանգամայն տարբեր խմբերում, եթե ոչ ելնելով այն ենթադրությունից, որ բոլոր բույսերն օժտված են թույլ չափով շարժվելու նման ընդունակությամբ։ Ես այդ էլ ապացուցեցի։ Այնուհետև ես եկա ավելի ևս լայն ընդհանրացման, այն է՝ լույսի, ծանրության ուժի և այլոց առաջացրած շարժումների այդքան կարևոր խմբերը այդ հիմնական շարժման՝ շրջանաձև նուտացիայի ձևափոխություններն են միայն։ Ես միշտ մեծ հաճույքով բույսերին հատկացնում էի ավելի բարձր տեղ կազմակերպված էակների շարքում, քան ընդհանրապես ընդունված է, և այդ պատճառով առանձին բավարարություն զգացի, ցույց տալով, թե ինչպիսի բազմազան ու զարմանալի լավ հարմարված են արմատի ծայրի շարժումները։

Հիմա (1881 թ. մայիսի 1-ին) ես ապարան տպարան ուղարկեցի մի փոքրիկ գրքի ձեռագիրը՝ «Բուսահողի առաջացումը որդերի գործունեությամբ»։ Այդ հարցը մեծ նշանակություն չունի, և ես չգիտեմ, արդյոք այն կհետաքրքրի՞ ընթերցողներին<ref>1881 թ. նոյեմբերից մինչև 1884 թ. փետրվարը վաճառված է 8500 օրինակ։— ''Ծանոթությունը անգլերեն հրատարակության խմբագրությանն է (1887 թ.)։''</ref>, բայց ինձ այն շատ հետաքրքրեց։ Այդ գրքույկը քառասուն տարուց ավելի առաջ Երկրաբանական ընկերությունում իմ զեկուցած փոքրիկ աշխատանքի զարգացումն է, և այն արթնացրեց իմ մեջ երկրաբանական հին մտքերս։

Բարձր գեղարվեստական ճաշակներիս այդ զարմ անալի զարմանալի և ափսոսանքի արժանի կորուստը ավելի ևս տարօրինակ է, որովհետև պատմության, կենսանգրության, ճանապարհորդության վերաբերյալ գրվածքները (անկախ նրանց գիտական բովանդակությունից) և ամեն տեսակի հոդվածները առաջվա պես շարունակում են ինձ հետաքրքրել։ Իմ միտքը դարձել է մի ինչ-որ մեխանիզմ, որը աղում է փաստերի մեծ հավաքածուներ և վերածում ընդհանուր օրենքների, բայց ես չեմ կարողանում ընդունել, թե ինչու այդ ընդունակությունը առաջացրել է ուղեղի միայն այն մասի ծյուրում, որից կախված են բարձր էսթետիկական ճաշակները։ Ես կարծում եմ, որ ավելի բարձր կազմակերպված խելքի տեր մարդը ինձ պես չէր տուժի, և եթե ինձ վիճակվեր երկրորդ անգամ վերապրել իմ կյանքը, ես ինձ համար կսահմանեի՝ գոնե շաբաթը մեկ անգամ կարդալ բանաստեղծական գրվածքներ և լսել երաժշտություն, այս ձևով ուղեղիս այն մասերը, որոնք այժմ ծյուրվել են, կպահպանեին իրենց կենսունակությունը։ Այդ ճաշակների կորուստը ներկայացնում է երջանկության որոշ մասի կորուստ և թերևս վնասակար կերպով է անդրադառնում մտավոր ընդունակությունների վրա, իսկ ավելի հավանական է՝ բարոյական բնավորության վրա, որովհետև թուլացնում է մեր բնույթի հուզական կողմը։

Բայց կարելի է, կարծում եմ, իմ արժանիքը համարել աչնայն, որ ես սովորական միջակ մարդուն գերազանցում եմ ընդհանուրի ուշադրությունից վրիպող որևէ բան նշմարելու ընդունակությամբ և այն մանրազնին կերպով դիտելու կարողությամբ։ Փաստեր հավաքելու ու դիտելու գործում իմ աշխատասիրությունը, կարծում եմ, չէր կարող դրանցից ավելի լինել, քան է՛ր իրականում։ Բայց ամենից ավելի կարևոր է այն, որ ինձ ձգում էր դեպի բնագիտությունը ունեցած ջերմ և երբեք չդավաճանող սերս։

Որոշ ժամանակ անցնելուց հետո ես իմ առաջին տեղեկատուից ստացա մի նամակ, որտեղ նա ներողություններ էր շռայլում և ինձ բացատրում, որ նա չէր գրի ինձ, եթե միևնույն հայտարարությունը լսած չլիներ մի քանի բանիմաց ֆերմերներից, սակայն դրանից հետո նա առիթ էր ունեցել նորիք նորից հարցնելու նրանցից յուրաքանչյուրին և համոզվել էր, որ նրանցից ոչ մեկը ոչ մի պատկերացում չունի, թե ինքը ինչ է հասկացել ասելով, որ բակլաները աճել են ոչ այն կողմից։ Այսպիսով, համարյա ամբողջ Անգլիայում հավատացին,— եթե միայն կարելի է հավատ անվանել այնպիսի պնդումը, որի հետ ոչ մի որոշակի պատկերացում կապված չէ,— այն փաստերին, որի օգտին ապացույցի նշույլ անգամ գոյություն չունի։