Changes
/* Գլուխ տասնչորսերորդ */
― Դե լսի՛ր, ― ասաց գնչուն։ ― Այստեղ․․․ ― և բացատրեց, թե ինչպես կարող են գտնել դարան մտած Անսելմոյին։
==Գլուխ տասնհինգերորդ==
Անսելմոն կուռ էր եկել մի ծառաբնի ետևում ու պատսպարվել ձյունահողմից։ Ձեռքերը կոխել էր բաճկոնի թևքերի մեջ, աջ ձեռքը ձախի, ձախը՝ աջի, գլուխը քաշել էր ներս ու կպել ծառին։ Մի քիչ էլ որ մնամ, կսառեմ, մտածեց նա։ Ախր իմաստ էլ չունի։ Ճիշտ է, Ingles֊ն ասաց, որ մնամ մինչև գան փոխարինելու, բաց նա այն ժամանակ ի՞նչ իմանար, որ այսպիսի բուք է լինելու։ Ճանապարհի վրա արտակարգ շարժումներ չեն եղել, սղոցարանի պահակակետի դիրքն ու անցուդարձն էլ ոնց որ պետք էր իմացա։ Էլ ի՞նչ։ Գնամ։ Հասկացող մարդը պիտի սպասեր, որ ես հիմա ճամբար կվերադառնամ, մի քիչ էլ մնամ, մտածեց նա, հետո արդեն կգնամ։ Հիմար բան է հրաման ասածը․ կտրուկ, ոչ մի բան հաշվի չի առնում։ Ահա, բուք է, բայց պիտի մնաս, հրաման է։ Սկսեց ոտքերն իրար շփել, հետո ձեռքերը հանեց թևքերից ու սրունքները շփեց, ոտքերը խփեց իրար, որպեսզի արյունը լավ շրջան անի։ Ծառի ետևում համեմատաբար լավ էր, ցուրտն այնքան ուժեղ չէր, որովհետև քամին կոտրվում էր, բայց և այնպես արդեն հնարավոր չէր նստած մնալ, պետք էր վեր կենալ ու շարժվել։
Հենց այդ պահին, երբ ոտքերն իրար էր խփում, ճանապարհից ավտոմեքենայի ձայն լսվեց։ Մեքենայի անիվները պատված էին շղթաներով, շղթայի փաթաթաններից մեկը թուլացել էր ու զնգզնգում էր։ Ձյունածածկ ճանապարհով մեքենան ավելի ու ավելի մոտիկ եկավ, ներկված էր, կանաչ ու շագանակագույն անկանոն գծերը խառնվել էին իրար, ապակիները կապույտ էին, ներսը չէր երևում, կիսաբոլոր մի փոքր տեղ միայն թողել էին չներկված, որպեսզի ներսը գտնվողները կարողանային դուրսը տեսնել։ Գլխավոր շտաբի մեքենա էր, երկու տարվա ռոլս֊ռոյս, վեր էին ածել ռազմականի, բայց Անսելմոն այդքան բան որտեղի՞ց իմանար։ Նա չտեսավ նաև թիկնոցների մեջ պինդ փաթաթված սպաներին, որոնցից երկուսը նստել էին ետևում, իսկ երրորդը՝ բացովի նստարանին։ Բացովի նստարանին նստած սպան կապույտ լուսամուտի կիսաբոլոր բացվածքից նայում էր ճանապարհին։ Անսելմոն նրան չտեսավ։ Ոչ էլ նա տեսավ Անսելմոյին։
Մեքենան ձյան վրայով եկավ ու անցավ ուղիղ իր առջևով։ Անսելմոն տեսավ վարորդին, կարմիր թշեր ուներ, գլխին երկաթյա սաղավարտ կար, ուսերին՝ թիկնոց, կողքին մի զինվոր էր նստած՝ ձեռքը դրած գնդացրի փողին։ Մեքենան գնաց ու թեքվեց կեռմանով, Անսելմոն ձեռքը տարավ բաճկոնի տակ, վերնաշապկի կրծքագրպանից հանեց Ռոբերտ Ջորդանի տված թերթիկները և մարդատար մեքենայի պայմանական նկարի տակ նշում արեց։ Դա արդեն տասներորդն էր։ Վեցը ետ էին եկել։ Չորսը դեռ վերևում էին։ Սովորականից շատ չէին, բայց բանն այդ չէր, ֆորդերի, ֆիատների, օպելների, ռընոների ու սիտրոյենների կողքին, որոնք դիվիզիայի շտաբի մեքենաներ էին, հայտնվել էին ռոլս֊ռոյսներ, լանչիաներ, մերսեդեսներ, իզոտոներ, իսկ դրանք արդեն գլխավոր շտաբի մեքենաներն էին։ Անսելմոն այդ բանը չգիտեր, նա չէր տարբերում մակնիշները, ուրիշ բան, եթե այդտեղ լիներ Ռոբերտ Ջորդանը, նա անմիջապես կհասկանար, թե ինչ է նշանակում այդ մեքենաների հայտնվելը։ Բայց նա այդտեղ չէր, իսկ ծերունին, ինչպես որ հանձնարարված էր իրեն, ճանապարհով շարժվող ամեն մի մեքենա տեսնելիս թերթիկի վրա մի նոր նշան էր ավելացնում և վերջ։
Անսելմոն այնպես էր սառել, որ որոշեց վերադառնալ քանի դեռ մութը չէր ընկել։ Մոլորվելու վախից չէր, որ ուզում էր լույսով ետ դառնալ, պարզապես մտածում էր, որ մնալն ավելորդ է, քամին քանի գնում ավելի ու ավելի սառն էր դառնում, իսկ ձյան վերջը չէր երևում։ Վեր կացավ, ոտները թափ տվեց, իջնող ձյան միջով նայեց ճանապարհին ու մնաց տեղում, էլ չփորձեց վերև գնալ, հենվեց սոճու քամուց պաշտպանված կողին և սպասեց։
Ingles֊ն ասաց, որ մնամ, մտածեց Անսելմոն։ Նա գուցե հիմա ճամփա է ընկել, կգա, ինձ չի գտնի ու կարող է մոլորվել այս ձյան մեջ։ Մենք արդեն այնքան ենք տուժել այս պատերազմի օրերին մեր անկարգապահության ու հրամաններին չենթարկվելու պատճառով։ Չէ՛, կսպասեմ Ingles֊ին, մի քիչ էլ կսպասեմ։ Բայց եթե ուշանա, կգնամ, էլ ոչ մի հրամանի չեմ նայի։ Ախր ես պետք է տեղեկացնեմ, թե ինչ եմ տեսել, բացի այդ՝ ես ուրիշ գործեր էլ ունեմ այս երկու օրը, այնպես որ այստեղ մնալ֊սառելը բոլորովին իմաստ չունի։ Դրանից օգուտ չկա։
Ճանապարհի մյուս կողմում գտնվող սղոցարանի ծխնելույզից բարձրացող ծխի հոտը թափվող ձյան միջով հասավ Անսելմոյին։ Հիմա այդ ֆաշիստները հանգիստ նստել են տաքուկ սենյակում, իսկ վաղը գիշերը մենք նրանց պիտի սպանենք, մտածեց նա։ Տարօրինակ բան է։ Չեմ ուզում այդ մասին մտածել։ Ես այսօր ամբողջ օրը նրանց էի հետևում․ մարդիկ են, մեզ նման։ Համոզված եմ, հիմա եթե գնամ ու դուռը թակեմ, սիրով կընդունեն, բայց մյուս կողմից էլ արի տես, որ չեն կարող, որովհետև հրամայված է բոլորին հարցաքննել ու փաստաթղթերն ստուգել։ Ի՞նչ է դուրս գալիս՝ մեզ բաժանողը հրամաններն են։ Այս մարդիկ, օրինակ, ի՞նչ ֆաշիստ։ Ասում եմ ֆաշիստ, բայց ֆաշիստ չեն։ Մեզ նման մարդիկ են, խեղճ ու կրակ։ Ինչո՞ւ պիտի կռվեին մեր դեմ, ես ինչո՞ւ պիտի դրանց սպանեի։
Այս ժամապահները գալիսիացի են։ Կեսօրից հետո, երբ նրանց խոսակցությունը լսեցի, անմիջապես գլխի ընկա։ Դասալիք դառնալ նրանք չեն կարող, հարազատներին կգնդակահարեն։ Գալիսիացիները կամ շատ խելացի են լինում, կամ շատ բութ ու զզվելի։ Երկու տեսակին էլ հանդիպել եմ։ Ե՛վ Լիստերն է գալիսիացի, և՛ Ֆրանկոն, երկուսն էլ նույն քաղաքից։ Տեսնես ի՞նչ են մտածում հիմա այս գալիսիացիները, երբ այս ամսին այսպիսի ձյուն են տեսնում։ Նրանց մոտ բարձր սարեր չկան, այնտեղ անձրև է գալիս ու միշտ կանաչ է։
Սղոցարանի պատուհաններում լույս երևաց, իսկ Անսելմոն ցրտից դողում էր։ Գրողը տաներ այդ Ingles֊ին, մտածեց նա։ Այդ գալիսիացիները նստել են հիմա այնտեղ, մեր երկրում, տաքուկ տան մեջ, իսկ ես կուչ եմ եկել ծառի տակ ու ցրտից դողում եմ։ Մտցրել ենք մեզ ժայռերի ճեղքերի մեջ, ապրում ենք որջերում, ոնց որ սարի գազան։ Բայց ոչինչ, մտածեց նա, վաղը գազանները դուրս կգան որջերից, և այդ լավ ու հանգիստ նստածներդ կմեռնեք ձեր տաքուկ վերմակների մեջ։ Ոնց որ այն մյուսները՝ Օտերոյում, երբ գիշերով հանկարծակիի բերեցինք, մտածեց նա։ Բայց նա չէր սիրում հիշել Օտերոն։
Այն գիշեր, Օտերոյում, նա կյանքում առաջին անգամ մարդ սպանեց։ Հույս ուներ, որ այս ժամապահներին վերացնելիս, ինքն ստիպված չի լինի սրանցից որևէ մեկին սպանելու։ Օտերոյում այսպես եղավ, ինքը վերմակը գցեց ժամապահի գլխին, իսկ Պաբլոն դանակով խփեց նրան, պահակը արդեն մեռնում էր, բայց մեկ էլ ձեռքը գցեց ու բռնեց ոտքից, ինքն էլ ստիպված եղավ վերմակի վրայից դանակահարելու նրան, մինչև որ անշարժացավ։ Ծունկը դրել էր ժամապահի կոկորդին, որպեսզի չկարողանա ձայն հանել, ու խփում էր դանակով, այդ պահին Պաբլոն պատուհանից նռնակը գցեց սենյակ, զինվորները քնած էին։ Բոցը բարձրացավ, թվաց, ամեն ինչ կարմիր ու դեղին է, Պաբլոն երկու նռնակ էլ շպրտեց պատուհաններից ներս, անկողնից դուրս թռած զինվորներն էլ սպանվեցին։ Այդ այն ժամանակ էր, երբ Պաբլոն մոլեգնած դևի նման մահ էր սփռում ամբողջ նահանգում, դա նրա քաջագործությունների շրջանն էր, այդ օրերին ֆաշիստական ոչ մի պահակակետ գիշերներն իրեն ապահով չէր կարող զգալ։
Իսկ հիմա Պաբլոն վերջացած մարդ է, լրիվ կործանված, իսկական կռտած վարազ, մտածեց Անսելմոն։ Երբ վարազին կռտում֊պրծնում են, երբ ճչոցը կտրվում է, վարազը, որն արդեն վարազ չէ, մռութը գետնին քսելով գնում֊գտնում է ամորձիները և ուտում։ Չէ՝, Պաբլոն դեռ այդ օրին չի հասել, քմծիծաղեց Անսելմոն, չէ, չի հասել։ Բայց շատ զզվելի է դարձել, շատ է փոխվել։
Սարսափելի ցուրտ է, մտածեց նա։ Այդ Ingles֊ն ո՞ւր մնաց, գար պրծնեի, և հետո, ինչ լավ կլինի, եթե ես չսպանեմ այս չորս գալիսիացիներին ու կապրալին։ Ով ուզում է թող սպանի, ում համար որ հաճելի է, թող նա էլ սպանի։ Ingles֊ը այդպես ասաց։ Ասենք եթե հանձնարարեն, պիտի անեմ, բայց Ingles֊ն ասաց, որ դա մյուսներն են անելու, ես լինելու եմ իմ հետ, կամրջի տակ։ Կամրջի համար մարտ է լինելու, թե կարողացա ինձ ամուր պահել, դա էլ բավական է իմ տարիքի մարդու համար։ Բայց այս Ingles֊ն ո՞ւր մնաց, շատ ցուրտ է, գար՝ գնայինք, այդ սղոցարանի լույսն էլ որ տեսնում եմ ու պատկերացնում, որ ոնց տաք֊տաք նստել են գալիսիացիները, էլ ավելի եմ մրսում։ Ո՞ւր էր թե պատերազմը վերջացած լիներ, ես էլ լինեի իմ տանը։ Բայց դու հիմա տուն չունես, մտածեց նա։ Տուն վերադառնալու համար նախ պետք է այս պատերազմը հաղթել։
Սղոցարանում մի զինվոր նստել էր մահճակալին ու կոշիկներն էր ներկում։ Մյուսը քնել էր տեղերի մեջ, երրորդն ինչ֊որ բան էր եփում, իսկ կապրալը լրագիր էր կարդում։ Սաղավարտները կախված էին պատին խփված մեխերից, իսկ հրացանները հենված էին փայտորմին։
― Սա երկի՞ր է, արդեն հունիս ամիսն է ու ձյուն է գալիս, ― ասաց մահճակալին նստած զինվորը։
― Բնության խաղերից է, ― ասաց կապրալը։
― Լուսնի ամսով դեռ մայիս է ― ասաց եփող զինվորը։ ― Լուսնի ամսով մայիսը չի վերջացել։
― Լինի մայիս, սա երկի՞ր է, մայիսին՝ ձյուն, ― շարունակեց մահճակալին նստած զինվորը։
― Սարերում հաճախ է մայիսին ձյուն գալիս, ― ասաց կապրալը։ ― Ես Մադրիդում մի անգամ մայիսին ավելի շատ մրսեցի, քան ձմռանը։
― Եվ պատահում է, որ ավելի շոգ է լինում, քան ամռանը, ― ասաց եփող զինվորը։
― Շատ հակասական եղանակ է լինում մայիսին, ― ասաց կապրալը։ ― Այստեղ՝ Կաստիլիայում, մայիսին սովորաբար շատ շոգ է լինում, բայց կարող է և շատ ցուրտ լինել։
― Կամ անձրևել, ― ասաց մահճակալին նստած զինվորը։ ― Անցյալ տարի մայիսին գրեթե ամեն օր անձրև էր գալիս։
― Ճիշտ չես, ― ասաց եփող զինվորը։ ― Այդ քո անցյալ տարվա մայիս ասածը լուսնի ամսով ապրիլ էր։
― Լուսնի ամիս, լուսնի ամիս, մարդ կարող է գժվել, ― ասաց կապրալը։ ― Հանգիստ թող այդ լուսինը։
― Եթե ապրուստդ ծովից կամ հողից հանեիր, կտեսնեիր, որ լուսնի ամսով է որոշվում եղանակը, սովորական օրացույցի ամիսները հաշիվ չեն, ― ասաց եփող զինվորը։ ― Հիմա, օրինակ, լուսնով նոր մայիսն ենք մտել, իսկ այնպես արդեն հունիս է։
― Որ այդպես է, ուրեմն թող ճշտեն տարվա եղանակները, վերջնական մի բան լինի, ― ասաց կապրալը։ ― Գլուխս պայթում է այս դատարկ խոսքերից։
― Դու քաղաքից ես, ― ասաց եփող զինվորը։ ― Լուգոյից ես, չէ՞։ Դե որտեղի՞ց իմանաս ինչ է ծովը, ինչ է հողը։
― Քաղաքացին ինչքան չիմանա, որ քեզ նման analfabetos<ref>Անգրագետ (իսպ․)։</ref>֊ից քիչ բան իմանա։
― Դու գիտե՞ս, օրինակ, որ լուսնի այս ամսին սարդինի վտառներն սկսում են ափին մոտենալ, ― ասաց եփող զինվորը։ ― Ձկնորսանավերը բերնեբերան լցվում են։ Գիտե՞ս։ Իսկ թյունիկը հյուսիս է քաշվում։
― Իսկ քեզ ինչո՞ւ նավատորմ չեն վերցրել, ― հարցրեց կապրալը։ ― Նոյայից ես, չէ՞։
― Ըստ ցուցակների ես նեգրեյրացի եմ, որովհետև այնտեղ եմ ծնվել, Տամբրե գետի ափին, և ոչ թե նոյացի, իսկ նեգրեյացիներին ցամաքային զորամաս են տանում։
― Բախտդ չի բերել, ― ասաց կապրալը։
― Մի՛ կարծիր, որ նավատորմն անվտանգ է, ― ասաց մահճակալին նստած զինվորը։ ― Եթե ծովային մարտի էլ չբռնվես, ձմռանը ափին ինչ ասես կարող է պատահել։
― Բոլորից վատը ցամաքային զորամասներն են, ― ասաց կապրալը։
― Եվ դու էլ կապրալ ես, ― ասաց եփող զինվորը։ ― Այդ ի՞նչ ես խոսում։
― Ի՞նչ եմ խոսում, ― ասաց կապրալը։ ― Ես վտանգը նկատի ունեմ։ Ես նկատի ունեմ անվերջ ռմբակոծությունները, հարձակումները, խրամատային կյանքը։
― Այստեղ այդպիսի բաներ չենք տեսնում, ― ասաց մահճակալին նստած զինվորը։
― Աստծու ողորմածությամբ, ― ասաց կապրալը։ ― Բայց ի՞նչ իմանաս, թե ինչքան ժամանակ։ Մեր հերթն էլ կգա, միշտ այդպես հեշտ ու խաղաղ չի լինի։
― Ի՞նչ ես կարծում, դեռ ինչքա՞ն կմնանք այստեղ։
― Չգիտեմ, ― ասաց կապրալը։ ― Բայց լավ կլիներ, եթե մինչև պատերազմի վերջը մնայինք։
― Հերթափոխության համար վեց ժամը շատ է, ― ասաց եփող զինվորը։
― Եթե բուքը շարունակվի, կհերթափոխվենք երեք ժամը մեկ, ― ասաց կապրալը։ ― Դա նորմալ կլինի։
― Այդ շտաբի մեքենաներն ի՞նչ են նշանակում, ― հարցրեց մահճակալին նստած զինվորը։ ― Դրանց հայտնվելն ինձ դուր չի գալիս։
― Ես կարմիրների ինքնաթիռները տեսել եմ, դրանք ասել֊անցնելու չէին, ― ասաց մահճակալին նստած զինվորը։ ― Տեսել եմ այն երկշարժիչ ռմբակոծիչները, մարմինդ դող է ընկնում, սարսափ էին։
― Ճիշտ ես։ Բայց մեր ավիացիան ահավոր է։ Նրանք մեզ չեն հասնի, ― ասաց կապրալը։ ― Մեր ավիացիան հաղթել չի լինի։
Այսպիսի զրույց էր տեղի ունենում սղոցարանում, երբ Անսելմոն, կանգնած իջնող ձյան տակ, հետևում էր ճանապարհի անցուդարձին ու նայում լուսավորված պատուհանին։
Ո՞ւր էր, թե ես սպանելու հետ գործ չունենայի, մտածում էր Անսելմոն։ Ես կարծում եմ, որ պատերազմի ավարտից հետո այս բոլոր սպանությունների համար պետք է մի մեծ ապաշխարություն կազմակերպվի։ Երևի այն ժամանակ եկեղեցի չի լինի, ուրեմն պետք է մի նոր բան մտածենք, թող քաղաքացիական ապաշխարություն լինի, որպեսզի մարդիկ կարողանան մաքրվել այս ոճիրներից, թե չէ ճշմարիտ մարդկային կյանքով ապրելու հիմք չի լինի։ Ճիշտ է, ես էլ գիտեմ, առանց սպանության պատերազմ չի լինի, սպանել անհրաժեշտ է, բայց թե վատ է, էլի, վատ է, որ մարդն սպանում է, և ես կարծում եմ, որ երբ պատերազմը շահենք֊վերջացնենք, մի ապաշխարություն պիտի լինի, որպեսզի մաքրվենք սրբվենք։
Անսելմոն շատ բարի մարդ էր, և երբ մի քիչ երկար էր մենակ մնում, իսկ նա կյանքի մեծ մասը մենակ էր, նրա միտքն սկսում էր պտտվել սպանության խնդրի շուրջը։
Զարմանում եմ Inglesi վրա, մտածեց նա։ Ասում էր դա իր համար մի հաշիվ է, բայց զգայուն, ազնիվ մարդ է թվում։ Չեմ հասկանում։ Ի՞նչ ասեմ, գուցե ջահելների համար դա նշանակություն չունի։ Գուցե այլազգիները կամ այլադավանները ուրի՞շ վերաբերմունք ունեն այդ խնդրին։ Բայց ինչ էլ լինի, ես կարծում եմ, որ ով սպանում է, շուտ թե ուշ վայրենանում է, սպանելը մեծ մեղք է, թեկուզ անհրաժեշտ լինի, մենք պատերազմից հետո պետք է մի բան անենք, պետք է թողություն ստանանք։
Արդեն մութ֊մութ էր, Անսելմոն նայեց ճանապարհի մյուս կողմում վառվող լույսին ու թևերը խփեց կողերին, որպեսզի տաքանա։ Չէ, մտածեց նա, արդեն պետք է գնալ ճամբար, անպայման։ Բայց ինչ֊որ բան նրան պահում էր։ Ձյունն ավելի էր սաստկացել։ Այ, եթե այս գիշեր պայթեցնեինք կամուրջը, մտածեց Անսելմոն։ Այսպիսի գիշերով դատարկ բան էր պայթեցնելն էլ, պահակակետերը գրավելն էլ, ամեն ինչ միանգամից կվերջացնեինք։ Այսպիսի գիշերով ինչ ասես կարող ես անել։
Հետո հենվեց ծառին ու սկսեց կամաց֊կամաց ոտքերը դոփել, կամրջի մասին այլևս չէր մտածում։ Միշտ, երբ մութն ընկնում էր, նա իրեն մենակ էր զգում, այս իրիկուն էլ, ահա, այնպես մենակ է զգում իրեն, դատարկության այնպիսի մի զգացում է ներսում և այնպես է քամում, կարծես սոված լինի։ Առաջ մենության պահերը աղոթքով էր լցնում, որսից տուն էր դառնում, ծնկի էր գալիս ու աղոթում, բազում, բազում անգամ ասում էր միևնույն աղոթքն ու թեթևանում։ Բայց այն օրվանից, ինչ սկսվել էր պատերազմը, ոչ մի անգամ չէր աղոթել։ Զգում էր, որ աղոթքի կարիք ունի, բայց չէր աղոթում, մտածում էր, որ անազնվություն, կեղծավորություն կլինի շնորհ, թողություն աղերսելը, ի՞նչ իրավունքով պետք է ինքը մյուս մարդկանցից տարբերվի։
Այո, մտածեց նա, մենակ եմ։ Մենակ։ Բայց մենակ են նաև բոլոր զինվորները, զինվորների կանայք և բոլոր նրանք, ովքեր կորցրել են իրենց ծնողներին, հարազատներին։ Կինս մեռավ մինչև պատերազմն սկսվելը, երևի բարին դա էր։ Նա այս ամենը չէր հասկանա։ Զավակ չունեմ և երբեք այլևս չեմ ունենա։ Ցերեկները մենակություն զգում եմ այն ժամանակ, երբ անգործ եմ մնում, իսկական մենակությունն սկսվում է մթան հետ։ Բայց ես ունեմ մի բան, որը ոչ ոք չի կարող խլել ինձնից, ոչ իսկ աստված, այն է, որ լավ աշխատել եմ Հանրապետության համար։ Տքնել եմ, չեմ նայել դժվար է, թե ոչ, արել եմ, որպեսզի մարդիկ հետագայում լավ ապրեն։ Ես ինձ բոլորովին չեմ խնայել, պատերազմի առաջին օրից արել եմ, ինչ կարող էի, ամաչելու տեղ չունեմ։
Միայն մի բան է ինձ տանջում՝ սպանությունը։ Բայց երևի պատերազմից հետո հնարավոր կլինի թողություն ստանալ, մի բան պետք է մտածեն, թե չէ այս մեղքը այնքան մարդկանց վրա է ծանրացել, թեթևացման մի միջոց պիտի գտնեն։ Առանց դրան չի լինի։ Այս մասին արժեր Ingles֊ի հետ խոսել, բայց կարող է չհասկանալ, երիտասարդ է։ Երեկ ինքը խոսք բացեց սպանության մասին, թե՞ ես էի։ Չեմ հիշում։ Նա պիտի որ շատ սպանած լինի, բայց բոլոր նշաններից երևում է, որ դա նրան դուր չի գալիս։ Այդ բանը հաճույքով անողները միշտ էլ նողկալի են։
Չէ, սպանությունը շատ մեծ մեղք է, մտածեց նա։ Այդ մեկն անելու իրավունք չունենք, թեկուզ անհրաժեշտ լինի, ես այդպես գիտեմ։ Բայց արի տես, որ Իսպանիայում այնպիսի հեշտությամբ են սպանում, և հաճախ առանց որևիցե անհրաժեշտության, այնքան հապճեպ, անարդար դատաստաններ են անում, որ հետագայում ոչ մի ձևով չես կարողանա ուղղել։ Չեմ ուզում այլևս այդ մասին մտածել, ո՞նց անեմ, որ չմտածեմ։ Պետք է ապաշխարել, պետք է հենց հիմիկվանից ապաշխարել, այդ սպանությունն ինձ հանգիստ չի տալիս, տանջվում եմ, երբ մենակ եմ լինում։ Մնացած բաների համար թողության կարելի է արժանանալ՝ բարի գործեր կանես, կապրես առաքինի կյանքով։ Բայց սպանությունը շատ մեծ մեղք է, մի բան պետք է մտածեն, որպեսզի մարդ այդ մեղքի համար էլ թողություն ստանա։ Ասենք պատերազմից հետո հավաքեն սպանություն կատարածներին ու տանեն որոշ ժամանակ աշխատեցնեն պետության համար, կամ էլ մի ուրիշ բան մտածեն, որպեսզի մարդ կարողանա այդ մեղքը թոթափել իր վրայից։ Գուցե փող տանք, ոնց որ պատերազմից առաջ եկեղեցուն էինք տալիս, մտածեց նա ու ժպտաց։ Եկեղեցին մեղքի հարցը լավ էր լուծել։ Այդ միտքը նրան զվարճացրեց, և նա ժպտում էր մթության մեջ, երբ մոտեցավ Ռոբերտ Ջորդանը։ Նա այնքան լուռ ու հանգիստ էր մոտեցել, որ ծերունին նրան տեսավ, երբ արդեն կանգնած էր կողքին։
― Hola, viejo,<ref>Ողջույն, ծերուկ (իսպ․)։</ref> ― շշնջաց Ռոբերտ Ջորդանը և խփեց ծերունու ուսին։ ― Ո՞նց ես, ծերուկ։
― Շատ ցուրտ է, ― ասաց Անսլեմոն։ Ֆերնանդոն կանգնել էր մի փոքր այն կողմ՝ թիկունքն արած քամուն։
― Գնացինք, ― շշնջաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ճամբարում կտաքանաս։ Հանցագործություն էր քեզ այսքան երկար այստեղ պահելը։
― Դա նրանց պատուհանի լույսն է, ― ասաց Անսելմոն։
― Ժամապահը որտե՞ղ է։
― Ճանապարհի ոլորանի վրա։ Այստեղից չի երևում։
― Լավ, գրողն իրենց հետ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ճամբարում կպատմես։ Գնացինք։
― Սպասիր, ցույց տամ, ― ասաց Անսելմոն։
― Առավոտյան գալու եմ այդ բոլորը ուսումնասիրելու, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Վերցրո՛ւ, մի կում խմիր։
Տափաշիշը մեկնեց ծերունուն։ Անսելմոն գլուխը ետ գցեց ու խմեց։
― Ա՛յ, ― ասաց ու սրբեց բերանը։ ― Կրակ է։
― Դե արի, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը մթության մեջ։ ― Գնացինք։
Խավարն այնպես էր թանձրացել, որ միայն թափվող ձյան փաթիլներն էին երևում ու սոճիների բները։ Մի փոքր վերևում Ֆերնանդոն կանգնած իրենց էր սպասում։ Այս ինչքա՜ն է հնդկացու նման, նայի՛ր, ոնց որ ծխախոտի խանութներում դրված խրտվիլակ լինի, ասաց Ռոբերտ Ջորդանն ինքն իրեն։ Արի սրան էլ մի կում տուր թող խմի։
― Հե՛յ, Ֆերնանդո, ― ասաց, երբ մոտեցան նրան։ ― Մի կում։
― Ո՛չ, ― ասաց Ֆերնանդոն։ ― Շնորհակալ եմ։
Ես եմ շնորհակալ, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Ինչ լավ է, որ հնդկացու խրտվիլակները չեն խմում։ Արդեն շատ քիչ է մնացել։ Բայց դու այն ասա՝ ո՜նց ուրախացար, որ տեսար ծերուկին։ Նա նայեց Անսելմոյին, թփթփացրեց թիկունքին ու բարձրացան զառիթափով։
― Viejo, գիտե՞ս, որ քեզ տեսնելիս ուրախանում եմ, ― ասաց Անսելմոյին։ ― Ինչքան ուզում է մռայլված լինեմ, հենց որ քեզ տեսնում եմ, սիրտս բացվում է։ Գնանք, գնանք տեղ հասնենք։
Ձյուների միջով նրանք գնում էին սարալանջն ի վեր։
― Ետ դեպի Պաբլոյի պալատը, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը Անսելմոյին։ ― Հիանալի է հնչում իսպաներեն։
― El palacio del Miedo, ― ասաց Անսելմոն։ ― Վախի պալատը։
― La cueva de los huevos perdidos, ― ուրախ շարունակեց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Կորած ձվերի քարայրը։
― Ի՞նչ ձվեր, ― հարցրեց Ֆերնանդոն։
― Կատակում եմ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Կատակում եմ։ Քո իմացած ձվերի մասին չէ, այն՝ մյուսների։
― Բայց ինչո՞ւ են կորել, ― հարցրեց Ֆերնանդոն։
― Չգիտեմ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Երկար պատմություն է։ Հարցրու Պիլարին, ― հետո թևը գցեց Անսելմոյի ուսով, պինդ գրկեց ու թափ տալով քայլեց նրա հետ։ ― Լսի՛ր, ― ասաց։ ― Գիտե՞ս թե ոնց եմ ուրախացել քեզ տեսնելով։ Ախր դու չգիտես, թե ինչ է նշանակում այս երկրում մարդուն թողածդ տեղը գտնելը։
Սա ցույց էր տալիս, թե ինչքան հարազատ ու վստահելի էր համարում ծերունուն, որ թույլ էր տալիս իրեն նույնիսկ երկրի դեմ խոսքեր ասելու։
― Ես էլ եմ ուրախ, որ տեսնում եմ քեզ, ― ասաց Անսելմոն։ ― Բայց արդեն պատրաստվում էի թողնել֊գնալու։
― Կգնայիր, բա, չէի՞ր գնա, ― երջանիկ ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Կսառեիր, բայց տեղիցդ չէիր շարժվի։
― Վերևում ո՞նց էր, ― հարցրեց Անսելմոն։
―Հիանալի, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ամեն ինչ հիանալի է։
Նա անչափ երջանիկ էր, նա ամբողջովին համակված էր երջանկության այն անսպասելի ու հազվադեպ զգացումով, որն ունենում են երբեմն հեղափոխական բանակի հրամանատարները։ Այդպիսի երջանկությամբ համակվում են, երբ թևերից գոնե մեկը դիմադրում է։ Իսկ եթե պատահի, որ երկու թևն էլ դիմադրեն, դա արդեն չգիտեմ, թե ինչ կլինի, մտածեց նա։ Դա այնպիսի մի երջանկություն կլինի, որին հնարավոր չէ դիմանալ։ Եվ եթե փորձես խորանալ, հասկանալ, թե ի՞նչ է ի վերջո թևը, ապա կհանգես այն միակ եզրակացության, որ դա մի մարդ է։ Այո՛, մի մարդ։ Թեև այսպիսի աքսիոմն իրեն բոլորովին ձեռնտու չէր։ Բայց այդ մարդուն արդեն կարող ես վստահել։ Մեկ վստահելի մարդ։ Դու կլինես իմ ձախ թևը, երբ մարտն սկսվի, մտածեց նա։ Բայց այդ մասին ես դեռ քեզ ոչինչ չեմ ասի։ Դա շատ փոքր, ահավոր փոքր մարտ կլինի, մտածեց նա։ Բայց կլինի ահավոր լավ մարտ։ Այո, ես միշը երազել եմ ինքս մի մարտ վարել, բոլորովին ինքնուրույն։ Ես միշտ այն կարծիքին եմ եղել, որ Ազինկուրից մինչև օրս տեղի ունեցած բոլոր մարտերն էլ սխալ են վարել։ Ես այս մեկը կվարեմ այնպես, ինչպես պետք է։ Սա կլինի փոքր, բայց շատ ընտիր մարտ։ Եթե ինձ հաջողվի այս մարտն այնպես վարել, ինչպես մտածել եմ, անպայման շատ ընտիր մարտ է լինելու։
― Լսի՛ր, ― ասաց Անսելմոյին, ― ես շատ սարսափելի ուրախ եմ, որ նորից տեսնում եմ քեզ։
― Ես նույնպես, որ նորից տեսնում եմ քեզ, ― ասաց ծերունին։
Հիմա նրանք բարձրանում էին սարալանջով, քամին ու ձյունը խփում էին նրանց թիկունքին, և Անելմոն այլևս մենակ չէր զգում իրեն։ Նա մենակ չէր այն պահից, երբ Ingles֊ը խփեց ուսին։ Ingles֊ը ուրախ էր, երջանիկ, և իրենք կատակում էին։ Ingles֊ն ասաց, որ ամեն ինչ լավ է, և երևում է, որ նա անհանգստացած չէ։ Ստամոքսը տաքացավ խմիչքից հետո։ Հիմա որ քայլում են, ոտքերն էլ են տաքացել։
― Մեքենա շատ չանցավ, ― ասաց Ingles֊ին։
― Լավ, ― ասաց Ingles֊ը։ ― Տեղ հասնենք՝ ցույց կտաս։
Անսելմոն երանության մեջ էր, ուրախությանը չափ չկար, ինչ լավ էր արել, որ մնացել էր դիտակետում, մտածում էր նա։
Եթե վերադարձած լիներ ճամբար, չէիր կարող մեղադրել։ Շատ բանական կլիներ, շատ ճիշտ, հանգամանքներն այդ էին թելադրում։ Բայց տես, մնացել է, որովհետև ասել էի՝ մնա։ Սա հազվադեպ բան է Իսպանիայում, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Այսպիսի ձյունահողմին անշարժ մնալ դիտակետում, այո, մեծ, շատ մեծ բան է։ Գերմանացիներն իզուր չէ, որ հողմն ու հարձակումը նույն բառով են արտահայտում Sturm: Բայց սրանց մեջ, երևի, էլի կգտնվեն, էլի մի երկուսը, որոնք նույնպես կմնային, չէին թողնի֊գնա։ Կգտնվեն, անպայման կգտնվեն։ Հետաքրքի՛ր է՝ Ֆերնանդոն կմնա՞ր։ Շատ հնարավոր է։ Ի վերջո ինքն էր չէ՞, որ հենց քիչ առաջ առաջարկեց ուղեկցել ինձ։ Ուրեմն ենթադրում ես, որ կմնա՞ր։ Լավ կլիներ, չէ՞։ Բայց երևում է, որ համառ մարդ է։ Արի մի քիչ տնտղենք։ Տեսնես այս րոպեին ինչի մասին է մտածում ծխախոտի խանութի այս հնդկացու խրտվիլակը։
― Ֆերնանդո, այդ ինչի՞ մասին ես մտածում, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ես շատ հետաքրքրասեր եմ։
― Ընթրիքի մասին էի մտածում։
― Ուտել սիրո՞ւմ ես։
― Այո։ Շատ։
― Պիլարը լա՞վ խոհարար է։
― Միջակ, ― պատասխանեց Ֆերնանդոն։
Երկրորդ Կուլիջն է, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Բայց ես ինչ֊որ ներքուստ զգում եմ, որ սա կմնար, չէր թողնի֊գնա։
Նրանք դանդաղ, ձյունը ճեղքելով, բարձրանում էին սարալանջն ի վեր։
