Changes
Այսպիսով նրանք կիրառում են ամէն միջոց, որպէսզի ոսկին ու արծաթը արհամարհանքի մէջ գտնուեն։ Ուրիշ ժողովուրդնրեր հարստութեան կորուստը համարում են ամենամեծ աղետը․ սակայն եթէ ուտոպիացիներից վերցնեն նրանց խոշոր հարստութիւնները, դրանից ոչ մէկը մի գրոշ չի կորցնի։
Ուտոպիացիները ծովափում հաւաքում են մարգարիտներ, ժայռերից՝ ադամանդներ ու այլ թանկագին քարեր։Առանձնապէս հետամուտ չլինելով այդ հազուագիւտ իրերին, նրանք այնուամենայնիւ հաճոյքով վերամշակում են եւ դրանցով զարդարում են փոքր երեխաներին։ Վերջիններն այդ զարդարանքներով սկզբում շատ հպարտանում են, սակայն հետզհետէ մեծանալով՝ սկսում են հասկանալ ու գիտակցել, որ նման զուարճութիւնները թոյլատրելի են միայն փոքր երեխաներին։ Առանց սպասելու ծնողների ցուցմունքներին, նրանք ինքնակամ իրենց վրայից հանում են բոլոր զարդարանքները։ Այդպէս էլ մեզ մօտ երեխաներն են, որ մեծանալով հետզհետէ դեն են գցում իրենց տիկնիկներին ու խաղալիքները։ Այս կարգերը խստօրէն տարբերւում են ուրիշ ժողովուրդների կարգերից ու հիմնարկներից․ եւ ուտոպիացիների սրտում, դրոշմում են այնպիսի զգացում ու համոզում, որ միանգամայն հակադիր են մեզ։ Այդ տարբերութիւնն ինձ մասնաւորապէս անակնկալի բերեց, երբ տեսայ թէ նրանք ինչպէս դիմաւորեցին անեմոլիան<ref>Յունարէն քամի բառից։</ref> դեսպանութեանը։ Անեմոլիայի դեսպաններն Ամաուռոտ եկան այն ժամանակ, երբ ես գտնւում էի այնտեղ։ Որովհետեւ նրանք առաջնակարգ կարեւորութիւն ներկայացնող հարց պէտք է քննարկէին, այդ պատճառով էլ սենատը (այսինքն իւրաքանչիւր քաղաքից երեք հոգի) հաւաքուեց մայրաքաղաք եւ այնտեղ սպասում էր նրանց։ Մինչ այդ, երբ հարեւան ժողովուրդների դեսպաններ գալիս էին Ուտոպիա, երեւում էին պարզ եւ համեստ հագուստներով, որովհետեւ լաւ ծանօթ էին ուտոպիական բարքերին։ Նրանք գիտէին, որ այնտեղ ճոխ զարդարանքին ոչ մի նշանակութիւն չեն տալիս, մետաքսն արհամարհում են, իսկ ոսկին դատապարտուած է անպատիւ գործածութիւնների։ Անեմոլացիները սակայն կղզուց շատ հեշու ապրելով՝ Ուտոպիայի հետ շատ քիչ յարաբերութիւն ունէին։ Երբ նրանք իմացան, որ կղզու բնակիչները շատ հասարակ եւ միաժամանակ միատեսակ են հագնւում, այդ հանգամանքը նրանք վերագրեցին ուտոպիացիների անսովոր աղքատութեանը։ Այդ պատճառով էլ նրանք աւելի սնափառութիւնից, քան խելացիութիւնից դրդուած՝ որոշեցին հանդէս գալ իրենց ամբողջ փայլով, ինչպէս աստուածներ։ Դրանով նրանք ուզում էին շլացնել աղքատ կղզեցիներին։ Երեք մինիստրները, որոնք Անեմոլիայում շատ երեւելի եւ բարձրաստիճան մարդիկ էին, հարիւր հոգուց բաղկացած շքախմբով, բոլորը տարբեր գոյնի մետաքսէ շորեր հագած, հանդիսաւոր կերպով մուտք գործեցին քաղաք։ Իրենք՝ դեսպանները, հագած էին ճոխ եւ հրաշալի զգեստներ՝ հիւսուած ոսկէ թելերով։ Վզերին կրում էին ոսկէ շղթաներ, մատանիներ եւ օղեր․ գլխարկների վրայ՝ ժապաւէններ, որ փայլում էին թանկագին քարերով։ Մի խոսքով, դեսպաններն իրենց ծածկել էին այն ամէնով, ինչ որ Ուտոպիայում համարւում էր անպատւութեան նշան, ստրուկների պատիժ եւ փոր երեխաների խաղալիք։ Դեսպանների ու նրանց շքախմբի հպարտ ինքնաբաւականութիւնը,— որոնք իրենց պետութեան ճոխութիւնը համեմատում էին մասսայօրէն իրենց դիմաւորող ուտոպիական ժողովրդի պարզ ու հասարակ հագուստեղենի հետ,— առաջիններին պատճառում էր մեծ հաճոյք, իսկ վերջինների ծիծաղն էր շարժում։ Միւս կողմից, պակաս տարօրինակ չէր օտարականների հիասթափութիւնը, քանի որ ամենեւին իրենց վրայ չհրաւիրեցին բնակիչների ոչ հարգանքը եւ ոչ էլ մեծարանքը։ Չհաշուած ուտոպիացիների մի փոքրիկ թիւ, որ զանազան գործերով եղել էր արտասահմանում, մնացեալ բոլորը օտարականների հանդիսաւոր երթը դիտում էին ուսերի շարժումով։ Նրանք ողջունում էին օտարականների ստրուկներին, վերջիններին համարելով դեսպաններ եւ, ընդհակառակը, ոչ մի ուշադրութիւն չէին դարձնում դեսպանների վրայ՝ նրանց ստրուկների տեղ ընդունելով, քանի որ նրանք զարդարուած եւ ծանրաբեռնուած էին ոսկով , ինչպէս ուտոպիական ստրուկները։ Այն երեխաները, որոնք իրենց ադամանդներն ու մարգարիտները արդեն հանել էին, բոթում էին իրենց մայրերին, երբ դեսպանների գլխարկների վրայ տեսան այդ զարդերը։ — Մի տես, մա՛յրիկ, այդ մեծ խեղկատակին,— ասում էին նրանք,— որ դեռ զարդեր է կրում, կարծես երեխայ լինի։ Իսկ մայրերը լրջօրէն պատասխանեցին․ «Լռիր, զաւակս, հաւանաբար դա պատգամաւորութեան ծաղրածուներից է»։ Ոմանք դատողութիւններ էին անում ոսկէ շղթաների մասին․ «Դրանք չափազանց թոյլ են, կարող են հեշտութեամբ փշրել․ բացի այդ, պիրկ ձգուած չեն, ստրուկը, եթէ ուզի՝ կարող է ազատուել դրանցից ու փախչել»։ Ամաուոտում իրենց հանդիսաւոր մուտքից երկու օր յետոյ՝ դեսպաններն իմացան, որ ոսկին Ուտոպիայում նոյնքան արհամարհում են, ինչքան այն իրենց երկրում գնահատում են։ Նրանք առիթ էին ունեցել մի ստրուկի վրայ այնքան ոսկի եւ արծաթ տեսնելու, որքան չունէր իրենց ամբողջ շքախումբը։ Այդ հանգամանքը ընկճեց նրանց հպարտութիւնը։ Նրանք հասկացան, որ իրենց յիմարների տեղ են ընդունել եւ շուտով, ամօթահար թողեցին փառահեղութիւնը, որ դեռ ոչ շատ առաջ հպարտութեամբ կրում էին։ Սերտ յարաբերութիւնները, որ այնուհետեւ նրանք ունեցան ուտոպիացիների հետ, նրանց հարկադրեցին աւելի մօտից ճանաչել բնակիչների հայեացքներն ու բարքերը։ Ուտոպիացիներին չափազանց տարօրինակ է թւում, որ բանական էակներ կարող են աստուածացնել մի մարգարտի կամ քարի չնչին եւ կասկածելի փայլը, մինչդեռ նրանք պէտք է իրենց ուշադրութիւնը հառէն աստղերին եւ արեւին։ Նրանք տխմարի տեղ են դնում այն մարդուն, որն իրեն աւելի ազնիւ ու յարգանքի արժանի է համարում միայն այն պատճառով, որովհետեւ ծածկուած է նուրբ բրդով․ իսկ չէ՞ որ այդ բուրդը խուզուած է ոչխարի մէջքից եւ նախապէս եղել է այդ կենդանու հագուստը։ Նրանց զարմացնում է այն հանգամանքը, որ ոսկին, ինքնին միանգամայն անօգուտ մի իր, արհեստական խոշոր արժէք է ստացել եւ մինչեւ իսկ աւելի բարձր է գնահատւում, քան մարդը, չնայած որ մարդն է այդ արժէքը տուել ոսկուն եւ ըստ քմահաճոյքի օգտագործում է զանազան նպատակների համար։ Բացի այդ, ուտոպիացիները չեն կարողանում ըմբռնել, թէ ինչպէս մի հարուստ, առանց որեւէ գիտելիքի, յիմար, ինչպէս փայտի կոճղը եւ նոյնքան դատարկ, ինչքան եւ անբարոյական, իրենից կախման մէջ է պահում բանական ու առաքինի մարդկանց մի բազմութիւն միմիայն այն պատճառով, որ նրանց մի քանի դրամ է տալիս։ Երջանկութիւնը սակայն, ասում են ուտոպիացիները, կարող է նրանց դաւաճանել, իսկ օրէնքը, որ ճիշտ այնպէս, ինչպէս երջանկութիւնը, յաճախ գագաթից փոշու մէջ է շպրտում), կարող է նրանցից խլել փողերը եւ գցել իր ամէնից աւելի արհամարհուած ծառաների ձեռքը։ Նման դէպքում այդ միեւնոյն հարուստն իրեն շատ երջանիկ կհամարի, եթէ յաջողի իր փողերով միասին, որպէս շուկայի ապրանք, ծառայութեան մտնել իր նախկին ստրուկի մօտ։ Մի ուրիշ յիմարութիւն էլ կայ, որ ուտոպիացիներին աւելի է նողկանք պատճառում եւ գրեթէ բոլորովին անհասկանալի է նրանց։ Վերջինս այն է, որ մի մարդու իր հարստութեան պատճառով համարեայ աստուածային պատիւներ են տալիս, թէեւ այդ երկրպագուները վերջինիս ոչ պարտապանն են եւ ոչ էլ որեւէ կախումն ունեն նրանից։ Այդ յիմարները շատ էլ լաւ գիտեն, թէ զզուելի ժլատը ինչ տեսակի անձնասէր Կրեսոս է։ Նրանք շատ լաւ են իմանում, որ իրենք նրա ամբողջ գանձից երբեք մի գրոշ չեն ստանալու։ Այս տեսակէտները մեր կղզեցիները քաղում են մասամբ գիտութիւններն ուսումնասիրելով, մասամբ էլ այն դաստիարակութեան շնորհիւ, որ նրանք ստանում են մի պետութիւնից, որի հաստատութիւնները մեր բոլոր անհեթեթութիւնների հետ հակասութեան մէջ են գտնւում։ Ճշմարիտ է, որ շատ սակաւաթիւ մարդիկ են ազատուած ֆիզիկական աշխատանքից եւ բացառապէս նուիրուած են մտքի զարգացմանը։ Այդ, ինչպէս արդեն ասացի, նրանք են, որոնք մանկութիւնից յայտաբերել են երջանիկ ունակութիւններ, թափանցող միտք ու գիտական հակում։ Բայց, չնայած դրան, բոլոր երեխաներին տրւում է լաւ դաստիարակութիւն․ բացի այդ, քաղաքացիների խոշոր մեծամասնութիւնը— տղամարդիկ եւ կանայք— իրենց ամբողջ ազատ ժամերը նուիրում են մտաւոր պարապմունքին։ Ուտոպիացիները գիտութիւններն ուսումնասիրում են իրենց մայրենի լեզուով։ Այդ լեզուն հարուստ է, ներդաշնակ եւ մտքի հաւատարիմ թարգման։ Աւել կամ պակաս փոփոխութիւններով՝ այդ լեզուն տարածուած է այդ երկրամասի նշանակալի տարածութեան վրայ։ Ուտոպիացիները մինչեւ մեր ժամանումը ոչինչ չէին լսել մեր աշխարհի նշանաւոր փիլիսոփաների մասին, մինչդեռ երաժշտութեան, դիալեկտիկայի, թուաբանութեան եւ երկրաչափութեան բնագաւառում նրանք արել էին միեւնոյն յայտաբերումները, ինչ որ մենք։ Եթէ նրանք համարեայ ամէն բանում հաւասար են մեր նախնիքների հետ, մի բնագաւառում սակայն, ընդհակառակը, մեծ չափով ետ են մնում— դա ժամանակակից դիալեկտիկան է։ Դեռեւս նրանք չեն հնարել սեղմ ոճի, ճապաղութեան ու փոխաբերութեան այն նուրբ կանոններից եւ ոչ մէկը, որոնց մասին տրամաբանութեան պրոֆեսորները մեր երիտասարդութեանը դասաւանդում են լսարաններում «Perva Logicalia»֊ի (տրամաբանութեան սկզբնական հիմունքները) դասագրքով։ Նրանք դեռեւս չեն հասել վերացութեան։ Իսկ ինչ վերաբերում է մարդուն, նրա ընդհանուր էութեան, կամ՝ մետաֆիզիկների արտայայտութեամբ՝ ունիւերսալ մարդուն, այն ամենահսկաներից ամենահսկային, որին մենք առհասարակ հասել ենք, Ուտոպիայում մինչեւ իսկ չեն նկատել։ Դրա փոխարէն ուտոպիացիները չափազանց ճշգրտօրէն գիտեն համաստեղութեան ընթացքն ու երկնային մարմինների շարժումը։ Նրանք յատուկ մեքենաներ են հնարել, որ շատ մանրամասն արտացոլում են արեւի, լուսնի եւ հորիզոնում տեսանելի աստղերի փոխադարձ յարաբերութիւնները։ Ինչ վերաբերում է մոլորակների ու աստղային երկնքի հմայութիւնների բոլոր խաբեբայական տեսակներին, այդ մասին նրանց մտքովն անգամ չի անցնում․ երկար դիտողութիւնների վրայ հիմնուած նշաններով նրանք գուշակում են անձրեւը, քամին ու եղանակի այլ փոփոխութիւնները։ Բնական երեւոյթների՝ մակընթացութեան եւ տեղատւութեան, ծովի աղիութեան, երկնքի ու երկրի ծագման եւ կառուցուածքի բացատրման համար նրանք բացի բնապատմական ենթադրութիւններից, այլ ենթադրուծթիւններ չեն անում։ Նրանց տեսութիւնները որոշ կէտերով յիշեցնում են հին դարի փիլիսոփայութեան տեսակէտները․ բայց երբեմն հեռանում են նրանցից․ սակայն նորագոյն՝ իրենց կողմից կառուցուած տեսութիւններում այնպէս, ինչպէս եւ մեզ մօտ, գոյութիւն ունեն տարակարծութիւններ։ Բարոյափիլիսոփայութեան մէջ նրանք քննարկում են միեւնոյն հարցերը, ինչ որ մեր փիլիսոփաները։ Մարդու հոգու, նրա մարմնի ու արտաքին աշխարհի մէջ նրանք որոնում են այն, ինչ որ կարող է նպաստել մարդու երջանկացմանը։ Նրանք իրենց հարց են տալիս, թէ «լաւ» ածականը անխտիր նիւթական եւ մտաւոր երջանկութեան բոլո՞ր տարրերին է վերաբերում, թէ բացառապէս հոգեկան կարողութիւնների զարգացմանը։ Նրանք հետազօտում են առաքինութիւնն ու հաճոյքը, սակայն էական եւ ամենաազնիւ հետազօտութիւնը նրանց մօտ համարւում է մարդկային երջանկութեան պայմանի կամ տարբեր պայմանների յայտաբերումը։ Կարող է պատահել, որ էպիկուրականութեան<ref>Փիլիսոփայական ուսմունք․ հիմնադիրն է Էպիկուրը (Epukuros), որ ապրել է 341—270 թ․ թ․ (մ․ թ․ ա․)։ Էպիկուրը հին դարի նշանաւոր յոյն փիլիսոփայ֊մատերիալիստն է․ ծագումով աղքատ ուսուցչի որդի։ Էպիկուրը թողել է մօտ 300 երկասիրութիւններ, որոնց թւում նաեւ իր կեանքի գործը՝ «բնութեան մասին», կազմուած 37 գրքից, որից մեզ հասել են միայն 26֊րդ գրքի կտորները։ Էպիկուրը հանդիսանում է նաեւ հին դարի խոշոր աթեիստը։ Նրա այն թէզը, թէ շարժման պատճառը հենց մատերիան է, փաստօրէն նշանակում էր աստուածների վերացում եւ աշխարհի գործերում նրանց միջամտութեան ժխտում։ Մարքսն Էպիկուրին անուանում է հին դարի ռադիկալ լուսաւորիչ։ Լենինը նկատում է, որ Էպիկուրի փիլիսոփայութիւնը բովանդակում է մի շարք «հանճարեղ կռահումներ» եւ տալիս է «գիտութեան ճանապարհի ցուցմունքը»։ Էպիկուրի փիլիսոփայութեան ելակէտը մատերիայի ընդունումն է։ Ատոմական իր տեսութեան հիման վրայ, նա փորձում է կառուցել նաեւ բանական հաճոյքների ուսմունքը։ Գերագոյն բարիքը— դա երջանկութիւնն է, ամէն տեսակ տառապանքների բացակայութիւնը, հաճոյքը, սակայն ոչ րոպէական, անցողիկ, այլ երկարատեւ հաճոյքը։ Էպիկուրը պնդում է, որ պէտք է ազատագրուել այն բոլորից, որ խանգարում եւ արգելակում է հաճոյքը։ Նա փորձում է ապացուցել, թէ մահուան սարսափը նախապաշարում է, թէ մահից յետոյ ոչինչ չկայ եւ դրա համար էլ կարիք չկայ վախենալու, քանի որ հոգին ինքը մահկանացու է։ Միւս մոմենտը, որն արգելակում է երջանկութիւն ձեռք բերելուն, նրա կարծիքով, աստուածային ուժից վախենալն է։</ref> հանդէպ մեծ հակում ունենալու մէջ նրանց մեղադրեն, քանի որ ուտոպիացիների հասկացողութեամբ վայելքը թէեւ երջանկութեան ոչ միակ, բայց եւ այնպէս ամենաէական տարրն է կազմում։ Սակայն տարօրինակն այն է, որ նրանք մոլի հաճոյքի այդ բարոյականութիւնը հիմնում են մի լուրջ եւ խիստ կրօնի վրայ։ Նրանց հիմնական սկզբունքն է երբեք չվիճել «բարիի» կամ «չարի» մասին, առանց ելակէտ ունենալու կրօնի ու փիլիսոփայութեան աքսիոմաները, այլապէս նրանք իրենց տրամաբանական հետեւութիւնները կառուցած կը լինէին թերի եւ կեղծ տեսութիւնների վրայ։ Նրանց կրօնական կատեխիզմը հետեւեալն է․ հոգին անմահ է․ աստուած ինքը բարի լինելով՝ ստեղծել է հոգին, որպէսզի այն երջանիկ լինի։ Առաքինութիւնը մահից յետոյ վարձատրւում է․ ոճրագործութիւնը խիստ պատժւոմւ է։ Այս դոգմաները թէեւ կրօնին են վերաբերում, բայց եւ այնպէս, ուտոպիացիները կարծում են, որ բանականութիւնը միայն բաւական է դրանց հաւատալու եւ այդպիսիներն արդարացնելու համար։ Նրանք, առանց տատանուելու յայտարարում են, թէ անխելք է այն մարդը, որը բոլոր թոյլատրելի եւ անթոյլատրելի միջոցներով չի ձգտում հաճոյք ստեղծել։ Այդ դէպքում առաքինութիւնը միմիայն այն կը լինի, որպէսզի երկու հաճոյքներից ընտրի ամենահաճելին եւ, ընդհակառակը, խուսափի այն տհաճութիւններից, որոնց աղետալի հետեւանքն աւելի մեծ է, քան ձեռք բերուելիք հաճոյքը։ Սակայն խիստ եւ ծանր առաքինութիւնների վարժուելը, կեանքի հաճոյքներից հրաժարուելը, ինքնակամ կերպով ցաւին ենթարկուելն ու մահից յետոյ երկրային կեանքի համար ոչ մի վարձատրութիւն չակնկալելը— դա մեր կղզեցիների աչքում բոլոր յիմարութիւնների գագաթնակէտն է։ Երջանկութիւնն, ասում են նրանք, ամէն տեսակ բաւականութեան մէջ չի գտնւում՞ միայն լաւ ու պարկեշտ բաւականութիւններն են ընձեռնում այն։ Այդ հաճոյքներն են ահա, դէպի որոնց ամէն ինչ, մինչեւ իսկ առաքինութիւնը, անյաղթելիօրէն մղում է մեր բնութիւնը։ Այդպիսի հաճոյքներն են, որոնք հիմնաւորում են ճշմարիտ երջանկութիւնը։ Նրանք առաքինութիւն են համարում այն կեանքը, որը համատեղելի է բնութեան օրէնքների հետ։ Աստուած երբ մարդուն ստեղծեց, նա նրա համար այլ կոչում չսահմանեց։ Այն մարդը, որ հետեւում է բնութեան մղումներին, իր տարերային հակակրանքների ու համակրանքների ժամանակ ականջ է դնում միայն բանականութեան ձայնին։ Բանականութիւնը սակայն բոլոր մահկանացուներին ամենից առաջ սէր եւ յարգանք է ներշնչում դէպի աստուածային մեծութիւնը, որին մենք բոլորս պարտական ենք կեանքն ու բարեկեցութիւնը։ Այնուհետեւ բանականութիւնը մեզ սովորեցնում է ուրախ եւ անվիշտ ապրել ու ձգտել նոյնն ստեղծել նաեւ մեր մերձաւորի, մեր եղբօր համար։ Արդարեւ, եթէ առաքինութեան խաւար եւ ֆանատիկ ջատագովը՝ վայելքի ոխերիմ թշնամին յանձնարարում է ընդօրինակել իր գործերը, իր գիշերային հսկումները, ինքնախարազանումները, նա նոյնպէս իր բոլոր ուժերով ձգտում է մեղմել մերձաւորի վիշտն ու դժբախտութիւնը։ Այդպիսի խիստ մորալիստը չի պարծենում նրանով, որ մխիթարում եւ օգնում է մերձաւորին․ նա մտածում է, որ մարդկային լաւագոյն առաքինութիւնը կայանում է մերձաւորի վիշտն ամոքելու, նրան յուսահատութիւնից եւ հոգսերից ազատելու կամ ուրիշ խօսքով, նրան կեանքի հաճոյքներին մասնակից անելու մէջ։ Եւ ի՞նչու բնութիւնը բոլորիս չպէտք է ներշնչի մեզ համար էլ ստեղծել միեւնոյն բարիքը, ինչ որ ուրիշների համար։ Չէ՞ որ երկու դրոյթներից մէկն է իշխող լինելու․ հաճելի գոյութիւնը, այսինքն ուրախ կեանքը պիտի լինի կամ բարի եւ կամ չար։ Եթէ այն չարիք է, այդ դէպքում մենք ոչ միայն չպէտք է օժանդակենք մեր եղբայրակիցներին ճաշակել այն, այլ պէտք է դրանից ազատենք նրանց, որպէս մի վտանգաւոր եւ չարագործ բանից։ Իսկ եթէ այն բարի է, այն ժամանակ պէտք է ձեռք բերենք այն ինչպէս ուրիշների, այնպէս էլ մեզ համար։ Ինչո՞ւ մենք մեր նկատմամբ պէտք է աւելի պակաս նպաստաւոր տրամադրուած լինենք, քան ուրիշների հանդէպ։ Բնութիւնը մեզ կարեկցութիւն ներշնչելով մեր եղբայրների հանդէպ, չի հրամայում մեր նկատմամբ դաժան եւ անկարեկից լինել։ Ահա թէ ինչն է դրդում ուտոպիացիներին այն կարծիքն ունենալ, որ կատարեալ հաճելի կեանքը, այսինքն ուրախութիւնը, մեր բոլոր գործողութիւնների նպատակը դարձնելու ձգտումը հենց բնութեան պահանջն է, եւ առաքինութիւնը բնութեան կամքին հետեւելն է։ Բնութիւնը, ասում են նրանք այնուհետեւ, կոչ է անում բոլոր մարդկանց օգնել միմեանց եւ միասնաբար կատարել կեանքի ուրախութեան տօնը։ Այս կանոնն արդարացի է․ ոչ մի անհատ չկայ, որ մնացեալ մարդկանցից այնքան բարձր կանգնած լինի, որ նրա մասին միայն բնութիւնը հոգ տանի։ Բնութիւնը բոլորին էլ միեւնոյն կերպարանքն է տուել․ նա բոլորին միատեսակ է տաքացնում, նա ամէնքին միեւնոյն սիրով է շրջապատում․ ինչ որ նա դատապարտում է, դա իր հաշիւ ուրիշների՝ սեփական բարեկեցութեան աւելացումն է։ Այդ պատճառով էլ ուտոպիացիները կարծում են, որ պէտք է ուշադրութիւն դարձնել ոչ միայն քաղաքացիների միջեւ կայացած համաձայնութեան, այլ եւ հասարակական օրէնքներին, որ կարգաւորում են բաւականութիւնների բաշխումը․ ուրիշ խօսքով, հարկաւոր է կեանքի ուրախութիւնը բաշխել յատուկ օրէնքներով, որ գործիք են հանդիսանում արդար իշխանի ձեռքին եւ հաւանութիւն են ստանում ժողովրդից, այնպէս որ այդ օրէնքները չի կարելի ոչ բռնակալութեամբ ճնշել եւ ոչ էլ խորամանկութեամբ շրջանցել։ Երջանկութեան ձգտել, առանց օրէնքները խախտելու—իմաստութիւն է․ գործել ընդհանուր օգուտի համար— դա կրօն է․ ոտնակոխ անել մերձաւորի երջանկութիւնը, աչքի առաջ ունենալով միայն սեփական բախտաւորութիւնը,— ոճրագործութիւն է։ Դրա հակառակ, զրկել իրեն մի հաճոյքից՝ դրան ուրիշին եւս մասնակից անելու նպատակով, ազնիւ եւ զգայուն սրտի նշան է, որ ի դէպ առատօրէն հատուցւում է ամէնից առաջ փոխադարձ ծառայութիւններով, ապա երախտագիտութիւն եւ լաւ յիշողութիւն է առաջացնում այն անձնաւորութեան մէջ, որի հանդէպ ցուցաբերւում է հաճոյակատարութիւնը․ իսկ նա, ով իրեն զրկում է որոշ ուրախութիւնից՝ աւելի մեծ բաւականութիւն է ստանում, քան թէ ինքնազրկումի պատճառած տխրութիւնը։ Վերջապէս այն մարդը, որը կրօնի ճշմարտութիւններին հաւատում է, համոզուած պէտք է լինի, որ աստուած մի անցողիկ եւ փոքրիկ հաճոյքի ինքնազրկումը անպատմելի ու յաւիտենական վայելքով կը վարձատրի։ Այսպիսով, ուտոպիացիները մեր բոլոր գործողութիւնների եւ մինչեւ իսկ բոլոր առաքինութիւնների ամենաբարձր եւ վերջնական նպատակը յանգեցնում են ուրախութիւն ձեռք բերելուն։ Նրանք բաւականութիւն են անուանում հոգու եւ մարմնի այն ամէն դրութիւնն ու շարժումը, որի ժամանակ մարդ մի բնական ներքին բաւականութիւն է զգում։ Առանց հիմքի չէ, որ նրանք աւելացնում են «բնական» բառը․ որովհետեւ ոչ միայն զգայականութիւնը, այլեւ բանականութիւնը մղում են մեզ այնպիսի գործողութիւնների, որոնք ինքնին հաճոյք են պատճառում․ հաճոյք ասելով պէտք է հասկանալ այն բաւականութիւնները, որոնց կարելի է ձգտել առանց անարդարութիւնների եւ այդպիսիք ձեռք բերելու համար մարդ ստիպուած չէ աւելի բարձր վայելքներից հրաժարուել, եւ որոնք վատ հետեւանքներ չունեն։ Կան բաներ, որոնց մարդիկ, բոլորովին հակառակ բնութեան, հաճոյք են համարում լոկ միմիանց միջեւ կայացած անհեթեթ համաձայնութեան պատճառով, կարծես թէ իրենցից կախուած լիներ հեշտութեամբ փոխել ինչպէս գործի էութիւնը, այնպէս էլ նրա որոշումը։ Դրանք ինքնին շատ հեռու լինելով հաճոյք պատճառելուց, միաժամանակ խոշոր խոչնդոտ են հանդիսանում երջանկութիւն ձեռք բերելու համար։ Այդպիսիք թոյլ չեն տալիս դրանց ձգտող անձնաւորութիւններին մաքուր եւ ճշմարիտ հաճոյք վայելել․ դրանք փչացնում են ճաշակը՝ հրապուրելով զբաղուել մի երեւակայական հաճոյքի պատկերացումով։ Արդարեւ, կան բազմաթիւ բաներ, որոնց՝ բնութիւնը հրաժարուել է որեւէ հրապոյր տալուց եւ ընդհակառակը դրանց խառնել է որոշ դառնութիւն․ բայց չնայած դրան, մարդիկ հենց դրանց մէջ են տեսնում գերազանց եւ մինչեւ իսկ որոշ չափով կեանքի համար անհրաժեշտ վայելքներ, թէեւ իրենց էութեամբ դրանք վատ են եւ ընդունակ մարդկանց միայն ստորին հակումները գրգռելու։ Ուտոպիացիները կեղծ վայելքների շարքին են դասում այն մարդկանց սնապարծութիւնը, որոնք, ինչպէս արդեն յիշատակեցի, իրենց ուրիշներից լաւ են համարում, որովհետեւ աւելի գեղեցիկ զգեստներ են կրում։ Այս անմիտների սբնապարծութիւնը ծիծաղելի է երկու պատճառներով։ Նախ, այդպիսիներն իրենց զգեստն աւելի բարձր են գնահատում, քան իրենց անձը․ ճիշտն ասած, ի՞նչով է տարբերւում նուրբ բուրդը կոպիտից։ Սակայն եւ այնպէս անմիտները հագնում են այդ, կարծես թէ իրենք ուրիշներից զանազանւում են անհատական որեւէ յատկանիշով, եւ ոչ թէ յիմար վարմունքով։ Նրանք իրենց զգեստների շքեղութեամբ եւ գեղեցկութեամբ այնպիսի յարգանք են պահանջում, որպիսին չէին սպասի՝ սովորական եւ հասարակ շորեր հագած լինելու դէպքում․ նրանք չարանում են, երբ իրենց արդ ու զարդի վրայ ուշադրութիւն դարձնող չի լինում։ Երկրորդ, նման մարդիկ պակաս պարզամտութիւն չեն ցուցաբերում՝ այնպիսի առանձին նշանակութիւն տալով մեծարանքներին, որ արժանի չեն այդ անունին եւ ոչ ոքի օգուտ չեն բերում։ Մի՞թէ բնական եւ ճշմարիտ է այն բաւականութիւնը, որը մարդ զգում է կեղծաւորի հանդէպ, երբ վերջինս բաց է անում գլուխը ու ծունկը խոնարհաբար իջեցնում։ Մի՞թէ ծնրադրումը կարող է մէկին տենդից, յօդացաւից կամ գլխացաւից բժշկել։ Հաճոյքի մասին ոչ ճիշտ պատկերացումով յափշտակուողների թուին են պատկանում նաեւ ազնուականները, որոնք հպարտութեամբ եւ հաճոյքով են մտածում իրենց ազնուականութեան մասին։ Եւ ի՞նչին են վերագրում նրանք երջանկութիւնը․ այն պատահմունքին, որ սերում են մի երկար շարք նախնիքներից եւ մասնաւորապէս հարուստ կալուածատէրերից (քանի որ այժմեան ազնուականութիւնն ստեղծւում է հարստութեամբ)։ Եւ չնայած բոլորին, այդ յիմարները մազաչափ անգամ չեն հրաժարում ազնուականութեան հպարտութիւնից, եթէ մինչեւ իսկ իրենց հայրերից ոչինչ ժառանգած չլինեն եւ կամ կարողութիւնն ամբողջովին վատնած լինեն։ Ուտոպիացիներն ազնիւ քարերի սիրահարներին դասում են այն մարդկանց շարքը, որոնք կառչում են իրենց ազնուականութեանը։ Նրանք, ովքեր անձնատուր են լինում այդ կրքերին, փոքրիկ աստուածներ են համարում իրենց, հենց որ մի գեղեցիկ կամ հազուագիւտ քար են գտնում, որը առանձնապէս գնահատւում է իրենց ժամանակակիցներից եւ համաքաղաքացիներից։ Այդ քարը ոչ ամէն տեղ եւ ո՛չ միշտ պահպանում է իր արժէքը։ Գոհարների սիրահարն այդպիսիները գնում է մերկ եւ առանց շրջանակների․ նա այնքան զգոյշ է, որ քարի կեղծ չլինելու մասին վաճառողից երաշխաւորութիւն է պահանջում եւ մինչեւ իսկ երդումով արուած հաւաստիացում․ նրա վախն այնտեղ է հասնում, թէ իր աչքերը կարող են խաբուել եւ կեղծուած քարը իսկականի տեղ ընդունել։ Ի՞նչ առանձին հաճոյք կայ դիտել բնական կամ կեղծ ադամանդը, երբ աչքը չի կարողանալու նրանց մէջ իսկականը կեղծից տարբերել։ Ճիշտն ասած, ոչ մէկը եւ ոչ էլ միւսը տեսողութիւն ունեցողի համար աւելի արժէք չունեն, որքան եւ կոյրի համար։ Ի՞նչ կասէիք այն ժլատի մասին, որը փող փողի վրայ է դիզում, առանց դրանք օգտագործելու եւ միայն բաւականանում է դիտելով մետաղէ այդ խոշոր կոյտը։ Միթէ ողորմելի հարստի այդպիսի բաւականութիւնը լոկ ցնորական չէ՞։ Մի՞թէ աւելի երջանիկ է այն մարդը, որն իր փողերը ուրիշ, աւելի միամիտ պատճառներով հորում է․ այդպիսին չի էլ տեսնում իր գանձը՝ նրան կորցնելու վախից, եւ իսկապէս կորցնում է այն։ Իր փողերը հորելը արդեօք չի՞ նշանակում դրանք ծածկել ե՛ւ իրենից ե՛ւ ուրիշներից։ Ժլատը սակայն հանգիստ է, թռչկոտում է ուրախութիւնից՝ մտաբերելով իր խորը թաղած գանձը։ Այժմ ենթադրենք, որ մէկը տիրանում է հողին վստահուած այդ գանձին, իսկ մեր ժլատն իր աւերումից յետոյ դեռեւս տաս տարի ապրում է առանց իմանալու իսկ այդ մասին․ ես հարց եմ տալիս ձեզ․ ի՞նչպէս կարող էր նա այդ տասը տարուայ ընթացքում զգալ իր գանձի պահուած կամ կորած լինելը․ թաղուած թէ գողացուած, այդ նրա համար հաւասարապէս ոչ մի օգուտ չունէր։ Ուտոպիացիները երեւակայական հաճոյքների են համարում նոյնպէս որան ու բախտախաղերը, բայց որովհետեւ նրանց մօտ վերջինները գոյութիւն չունեն, այդ պատճառով էլ դրանք միայն անունով են յայտնի նրանց։ Ի՞նչ հաճոյք կարելի է ստանալ, ասում են նրանք, խաղասեղանի վրայ մի ոսկորի կտոր գցելով․ եթէ մինչեւ իսկ դրանում որոշ բաւականութիւն էլ լինի, այդպիսին շատ շուտով ձանձրալի եւ ինքնին անհամ կը թուայ։ Եւ կամ մի՞թէ կարելի է բաւականութիւն զգալ շատ հաջոցից, որ երբեմն մի քանի ժամ աընդհատ լսւում է։ Մի՞թէ աւելի հետաքրքիր է տեսնել, թէ ինչպէս շունը հալածում է նապաստակին կամ վազում մի այլ շան ետեւից։ Չէ՞ որ երկու դէպքում էլ վազքը միեւնոյնն է եւ հազիւ թէ առանձնապէս հաճելի։ Որսի ժամանակ մի՞թէ գլխաւոր եւ միակ հաճոյքը սպանելու յոյսը, արիւն թափելու կիրքը չէ՞։ Աւելի լաւ չէ՞ արդեօք հոգին բաց անել կարեկցութեան համար։ Ինչպէս նողկանք չզգալ այդպիսի սպանդի հանդէպ, երբ ուժեղ, հանդուգն եւ սարսափելի շունը պատառոտում է թոյլ, վախկոտ ու արագավազ նապաստակին։ Այդ պատճառով էլ մեր կղզեցիներն ազատ մարդկանց արգելում են որսը, որպէս նրանց անարժան զբաղմունք․ որսը նրանք թոյլատրում են միայն սպանդագործներին։ Նրանց կարծիքով, որսորդութիւնն իրենից ներկայացնում է կենդանիներ սպանելու արուեստի ամենաստոր տեսակը․ այս արհեստի միւս տեսակներն աւելի մեծ յարգ են վայելում, որովհետեւ դրանք աւելի են օգուտ բերում։ Վերջին դէպքում կենդանիներին սպանում են միմիայն անհրաժեշտութիւնից դրդուած, մինչդեռ որսորդն արիւնի եւ սպանդի մէջ սոսկ հաճոյք է որոնում։ Բացի այդ, ուտոպիացիները կարծում են, որ սպանելու այդ կիրքը, թէկու գազաններ սպանելու այդ սէրը, արդեն վայրենացած հակում է եւ կամ մի այնպիսի հոգու արտայայտութիւն, որն հետամուտ լինելով այդ բարբարոսական հաճոյքի, բոլորովին կը վայրենանայ։ Ուտոպիացիները խորշում են բոլոր այդ հաճյոքներից ու դրանց նման դեռ անհաշիւ ուրիշներից, որոնց սովորական մարդը գնահատում է իբրեւ բարձրագոյն բարիք, թեպէտ այդ պատկերացումը ոչնչով չի հիմնաւորուած։ Մինչեւ իսկ եթէ այդ բաւականութիւններն ամենահաճելի արբեցումի զգացմունք առաջ բերէին (որը հաճոյքի բնական հետեւանքն է համարւում), այդ դէպքում դրանք միայն կհաստատէին, որ ճշմարիտ ուրախութեան հետ ընդհանուր ոչինչ չունեն․ որովհետեւ, ասում են ուտոպիացիները, զգայական այդ հաճոյքները չեն բխում առարկայի էութիւնից, այլ աւելի շուտ արդիւնք են վատ սովորութիւնների, որոնք դառը քաղցր են համարել տալիս։ Այդպէս են յղի կանայք, որոնց ճաշակելիքը փչացած է եւ որոնք ձէթն ու ճրագուն մեղրից քաղցր են գտնում․ բայց չէ՞ որ հաճոյք չէ, եթէ մէկը հիւանդութեան կամ յիմար սովորութեան պատճառով մի հակաբնական հաճոյք է զգում։ Ուտոպիացիները ճշմարիտ հաճոյքների երկու տեսակ են զանազանում․ մէկը վերաբերում է մարմնին, իսկ միւսը՝ հոգուն։ Հոգեկան հաճոյքները գտնւում են մտաւոր ուժերի եւ մաքուր ուրախութիւնների զարգացման մէջ, այդ հաճոյքներին ուղեկցում են ճշմարտութեան որոնումները։ Մեր կղզեցիները դրանց միացնում են նաեւ անբիծ կեանքի գիտակցութիւնն ու երջանիկ անմահութեան որոշ յոյսը։ Մարմնական հաճոյքները նրանք բաժանում են երկու կարգի։ Առաջին կատեգորիան ընդգրկում է այն բոլոր հաճոյքները, որոնք զգացմունքի վրայ իրական, բացայայտ ազդեցութիւն են թողնոմւ, եւ որոնց պատճառը ներքին ջերմութիւնով յոգնած օրգանների թարմացումն է։ Այդ տպաւորութիւնն առաջ է գալիս մասամբ խմելու եւ ուտելու գործողութիւնից, որ վերականգնում է սպառած ուժերը, իսկ միւս կողմից էլ՝ անասնական տարբեր ֆունկցիաներից, որոնք մարմնից վանում են աւելորդ նիւթերը։ Վերջինների մէջ են մտնում միզելը, կղկղանքի արտաթորումը, սեռական յարաբերութիւնները եւ քոր եկող տեղի քորելը կա շփելը։ Երբեմն զգայական հաճոյքները չեն ծագում անասնական ֆունկցիաներից, որոնք յոգնած անդամները թարմացնում են եւ կամ անհաճոյ աւելորդ նիւթերից ազատում են․ նման դէպքում դա մի ներքին եւ անբացատրելի ուժի ազդեցութիւնն է, որ գրգռում, հրապուրում ու իրեն է ձգում․ այդ տեսակ հաճոյքների թուին է պատկանում երաժշտութիւնը։ Զգայական հաճոյքների երկրորդ տեսակը մշտական ու անպայման առողջութիւնն է։ Արդարեւ, այն մարդը, որ ոչ մի ցաւ չունի, զգում է հանգստաւէտութեան որոշ տեսակի բաւականութիւն, թէեւ ընդհանրապէս նրա արտաքին օրգանների վրայ դա առանձնապէս հաճելի ոչինչ չի ներգործում։ Ճիշտ է, այդ տեսակի հաճոյքը չի գրգռում ու արբեցնում զգացմունքը, ինչպէս օրինակ համեղ կերակուրը կամ խմիչքը, բայց եւ այնպէս շատերն այդ հաճոյքը միւս բոլորից գերադասում են, եւ համարեայ բոլոր ուտոպիացիները համամիտ են, որ առողջութիւնը երջանկութեան անկիւնաքարն է։ Որովհետեւ, ասում են նրանք, միայն կատարեալ առողջութեան դէպքում կեանքը կարող է խաղաղ եւ ցանկալի ընթանալ․ առանց առողջութեան ոչ մի հաճոյք հնարաւոր չէ․ առանց նրան մինչեւ իսկ ցաւի բացակայութիւնն այլեւս որպէս բարիք չի ներկայանում, այլ միայն՝ մարմնի անզգայութիւն։ Այս առթիւ Ուտոպիայում մի անգամ աշխուժ վէճ բարձրացաւ։ Ոմանք պնդում էին, թէ մշտական ու անխռով առողջութիւնը հաճոյքների թուին չի պատկանում, քանի որ նա, միւս զգայական բաւականութիւնների նման, իսկական, առանձին վայելք չի պատճառում։ Այժմ սակայն, քիչ բացառութեամբ, բոլորը համաձայն են, որ առողջութիւնն էական հաճոյք է։ Նրանց կարծիքով՝ ցաւը, որն ուղեկցում է հիւանդութեան, վայելքի անհաշտ թշնամի է․ հիւանդութիւնն էլ հաւասարապէս առողջութեան թշնամին է։ Ինչո՞ւ ուրեմն առողջութեան մէջ վայելք չպէտք է լինի, եթէ հիւանդութիւնն իր հետ դժբախտութիւն է բերում։ Այդ պատճառով էլ միեւնոյն է, թէ հիւանդութիւնը ցաւի հետեւանքն է, թէ ընդհակառակը, քանի որ երկու դէպքում էլ արդիւնքը նոյնն է։ Այսպիսով, այն հարցը, թէ առողջութիւնն ինքնին հաճո՞յք է, թէ լոկ նրա հետեւանք, ինչպէս կրակը տաքութեան անհրաժեշտ պատճառն է— դա միեւնոյնն է․ այն մարդը, որը շարունակ առողջ է, պէտք է որ որոշ բաւականութիւն զգայ։ Երբ մենք ուտում ենք, ասում են ուտոպիացիները, միթէ դրանով չե՞նք վերականգնում մեր առողջութիւնը, որ քաղցից սկսում է թուլանալ։ Յայտնւում են սննդի միջոցները, որոնք ետ են մղում ապառնացող թշնամուն ու բաւականութիւն են պատճառում մարդուն՝ միաժամանակ վերականգնելով նրա նորմալ ուժերը։ Բայց մի՞թէ առողջութիւնը, որը պայքարի մէջ այդքան բաւարարութիւն է գտնում, չպէտք է ուրախանայ իր յաղթանակով։ Չէ՞ որ առողջութիւնն այդ կռուի մէջ որոնում է իր նախկին ուժերը եւ հնարաւո՞ր է արդեօք, որ նա ձեռք բերելով այդ արդիւնքը, բութ անզգայութեան մէջ ընկներ՝ առանց իր երջանկութիւնն զգալու եւ կամ սիրելու։ Այդ պատճառով էլ ուտոպիացիներն անպայմանօրէն դատապարտում են այն կարծիքը, թէ իբր առողջ մարդը չի զգում իր վիճակը։ Նրանց կարծիքով հիւանդ կամ քնած պէտք է լինել՝ չհասկանալու համար, թէ որքան լաւ ես զգում քեզ։ Պէտք է քարացած լինել կամ մահաքուն մտած լինել՝ չուրախանալու համար իր առողջութեան վրայ, որպէսզի նրա մէջ չտեսնել հաճոյքի աղբիւրը։ Իսկ ի՞նչ է հանգստաւէտութեան եւ ֆիզիկական հաւասարակշռութեան այդ զգացմունքը, թեէ ոչ՝ բաւականութիւն։ Ուտոպիացիներն ամբողջովին անձնատուր են լինում հոգեւոր հաճոյքներին, որ համարում են ամենաազնիւ ու ամէնից էական հաճոյքները։ Նրանք ամենամաքուր ու ամէնից ցանկալի բաւականութիւնների թուին են դասում առաքինութեան կենսագործումն ու անբիծ կեանքի գիտակցութիւնը։ Ֆիզիկական հաճոյքներից նախապատւութիւնը նրանք տալիս են առողջութեան, որովհետեւ, եթէ պէտք է լաւ ճաշի ու կենդանական միւս վայելքների բաւարարմանը ձգտել, ապա նրանց կարծիքով այդ կատարւում է լոկ առողջութիւնը պահպանելու համար, քանի որ դրանք ոչ թէ ինքնին, այլ միմիայն այն պատճառով են հաճելի, որ դիմադրում են հիւանդութեան ծածուկ յարձակումներին։
